ГЭМТ БИЕ ХҮНИЙ СЭТГЭЛ ЗҮЙН ОНЦЛОГ(бүлэг-1)

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг ГЭМТ БИЕ ХҮНИЙ СЭТГЭЛ ЗҮЙН ОНЦЛОГ (Гарын авлага) УЛААНБААТАР 2023 1

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг АГУУЛГА НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. ГЭМТ ХЭРЭГ, ТҮҮНИЙ СЭТГЭЛ ЗҮЙН ХҮЧИН ЗҮЙЛ 1. Гэмт хэргийн тухай ойлголт, сэтгэл зүйн хүчин зүйл 2. Гэмт хэргийн нийгэм-биологийн шалтгаан 3. Гэмт хэргийн нийгэмд үзүүлэх нөлөө ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ. ГЭМТ БИЕ ХҮНИЙ СЭТГЭЛ ЗҮЙН ШИНЖ 1. Бие хүний тухай ойлголт, сэтгэл зүйн хувийн онцлог шинж 2. Гэмт хэрэгтэн бие хүний зан төлөв, сэтгэл зүйн шалтгааны хэлбэр 3. Гэмт хэрэгтэн бие хүний сэтгэл зүй төлөвшин тогтоход нөлөөлөх хүчин зүйлс ГУРАВДУГААР БҮЛЭГ. ТОДОРХОЙ ТӨРЛИЙН ГЭМТ ХЭРЭГ ҮЙЛДЭГЧИЙН СЭТГЭЛ ЗҮЙН ОНЦЛОГ 1. Тодорхой төрлийн гэмт хэрэг үйлдэгчийн сэтгэл зүйн онцлог 2. Хүч хэрэглэсэн гэмт хэрэгтний сэтгэл зүй 3. Шунахай сэдэлтэй гэмт хэрэг үйлдэгчдийн сэтгэл зүйн онцлог 4. Рецидив буюу дадмаг гэмт хэрэгтнүүдийн сэтгэл зүй 5. Хүний бэлгийн эрх чөлөө, халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэрэг үйлдэгчийн сэтгэл зүйн онцлог 6. Хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдэгчийн сэтгэл зүйн онцлог 7. Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчийн сэтгэл зүйн онцлог 8. Мансууруулах эм, сэтгэцэд нөлөөт бодисын хууль бус эргэлттэй холбоотой гэмт хэрэг үйлдэгчийн сэтгэл зүйн онцлог 2

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ. ГЭМТ ХЭРЭГ, ТҮҮНИЙ СЭТГЭЛ ЗҮЙД НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛ 1. Гэмт хэргийн тухай ойлголт, сэтгэл зүйн хүчин зүйл Сэтгэл судлалын шинжлэх ухаан нь 2000 жилийн тэртэй үүсэн бий болсон. Аливаа нийгмийн харилцааг ёс суртахуун, эрх зүй гэсэн үндсэн хоёр зүй тогтлоор зохицуулдаг. Энэ шинжлэх ухаан нь дотроо олон салбаруудтай байдаг. Үүний томоохон салбарын нэг нь Хуулийн сэтгэл судлалын шинжлэх ухаан юм. Хуулийн сэтгэл судлалын шинжлэх ухаан нь XIX зууны сүүл үед туршилтын сэтгэл зүйтэй холбоотойгоор анх хөгжиж эхэлсэн. Хуулийн сэтгэл судлал нь 19 дүгээр зууны 2-р хагаст эрчимтэй хөгжиж байсан ба дэлхийн II дайны үеэр практик сэтгэл судлалаас үүсэлтэй билээ. Хуулийн сэтгэл судлал /Forensic Psychology - Шүүх сэтгэц гэм судлал, шүүхийн сэтгэл судлал, хууль зүйн сэтгэл судлал, цэргийн сэтгэл судлал, цагдаагийн сэтгэл судлал зэргээр янз бүрээр нэрлэдэг/ бол Монголд “хамгийн их хэрэгтэй гэж яригддаг” хэрнээ олон нийтэд ч, мэргэжлийн хүрээнд ч төдий л танил болоогүй ойлголт юм. Хуулийн сэтгэл судлал нь дэлхийн II дайны үеэр Хюго Мюнстерберг нарын гаргаж ирсэн практик сэтгэл судлалаас үүсэлтэй. Хуулийн сэтгэл судлал нь эрх зүйн хүрээн дэх хүмүүсийн үйл ажиллагаа, түүнд оролцогчдын сэтгэц ухамсрын зүйн тогтлууд түүнд нөлөөлдөг хүчин зүйлүүдийг судалдаг шинжлэх ухаан юм. Энэ шинжлэх ухаан нь нийгмийн доторх гэмт явдлуудын шалтгаан нөхцөл, хөгжлийн чиг хандлагыг нийгмийн сэтгэл зүйн талаас судалдаг сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны том салбарын нэг юм. Хуулийн сэтгэл судлалын шинжлэх ухаан хэд хэдэн салбаруудтай. Үүнд:  Хуулийн сэтгэл зүй  Криминологийн сэтгэл зүй  Эрүүгийн хэргийн шүүн таслах, мөрдөн байцаах үйл ажиллагааны сэтгэл зүй  Засан хүмүүжүүлэх үйл ажиллагааны сэтгэл зүй  Иргэний эрх зүйн зохицуулалтын сэтгэл зүй Хуулийн сэтгэл зүй: Нийгмийн эрх зүйн хүрээнд дэх зан үйлийн зохицуулах хүчин зүйл, үр дүнтэй хуулиуд гаргахад сэтгэл зүйн асуудлыг багтаадаг. Мөн бие хүнийг эрх зүй, нийгмийн хүчин зүйлтэй холбоотой үзэгдлүүдэд туслах, сэтгэл зүйн онцлогийг тодорхойлох хуулийг ойлгох, мэдрэх, ухамсарлах сэтгэл зүй, хууль хэрэглэх, хэрэгжүүлэх, зан үйлийн сэтгэл зүйн асуудлыг багтаан авч үздэг. 3

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг Криминологийн сэтгэл зүй: Гэмт хэрэгтний зан төлөвийн шалтгаалцал сэтгэл зүйн хүчин зүйлийг гүйцэтгэх үүргийн асуудал, бие хүний гэмт хэргийн шалтгаан нөхцөл, биологийн ба нийгмийн гүйцэтгэх үүрэг, гэмт хэрэгтэн бие хүний ойлголт, гэмт хэрэгтэн бие хүний сэтгэл зүйн хэв шинж, гэмт хэрэгтэн бие хүний сэтгэл хөдлөлийн асуудал, бүлэг, хамт олны зохион байгуулалттай гэмт явдлын сэтгэл зүй, гэмт явдлыг багасгах сэтгэл зүйн асуудал багтдаг. Эрүүгийн хэргийн шүүхээр таслан шийдвэрлэх, мөрдөн шалгах үйл ажиллагааны сэтгэл зүй: Эрүүгийн үйл ажиллагаанд оролцогчдыг, мөрдөгчийн хэргийн нотлох үйл ажиллагааг, мөрдөгчийн үйл ажиллагааны мэдээлэл солилцох талыг, мөрдөгчийн анхны төвөгтэй нөхцөлд мэдээлэл олж авах, хэргийг мөрдөх явцдаа олж авсан мэдээллийг загварчлах, системчлэх гэх мэт асуудлыг багтаана. Иргэний эрх зүйн зохицуулалтын үйл ажиллагааны сэтгэл зүй: Иргэний эрх зүйн харилцааны сэтгэл зүй, иргэний хэргийг шүүхээр шийдвэрлэх үеийн сэтгэл зүй, иргэний шүүгчийн мэргэжлийн хэл ярианы асуудал, иргэний шүүхийн үйл явцад прокурор, өмгөөлөгчийн хэл ярианы асуудал, Арбитрын хэргийг хөндлөнгөөс шүүн таслах үйл ажиллагааны асуудал, нотариатын нийгэм сэтгэл зүйн талууд багтана. Шоронгийн сэтгэл зүй: Шоронгийн сэтгэл зүйн ойлголт, хорих ял эдлүүлэх, хоригдлуудыг ял шийтгэл, нийгэмшүүлэх ажиллагааны сэтгэл зүйн асуудлууд, хорих байгууллагын үйл ажиллагааны сэтгэл зүйн онцлогийн асуудал багтана. Бидний ярих сэдэв маань Хуулийн сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны салбар Криминологийн сэтгэл зүйн ухаантай холбогдох юм. Францын хувьсгалын (1789 он) дараагаар Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал гарсан үед үзэл санааны үндсэн дээр сэтгэл судлалын хуулийн мэдлэгийг цогцолбор шинжлэх ухаан болох Криминологийн сэтгэл судлалын ухаан үүсэн бий болсон. Үндэслэгч нь Ханс Густав Адольф Гросс (Герман. Hans Gustav Adolf Gross) 1847 оны 12 сарын 26 - 1915 оны 12 сарын 9) нь Австрийн хуульч, шүүх эмнэлгийн эрдэмтэн, шүүх эмнэлгийн шинжлэх ухааныг үндэслэгчдийн нэг юм. Ханс Гросс (1869-1897 он) Черновцы хотын мөрдөн байцаагч шүүгчээр ажиллаж байжээ. Энэ хугацаанд тэрээр \"Мөрдөн байцаагч, жандармер, цагдаагийн ажилтнуудад зориулсан гарын авлага\" (1893) үндсэн ажлын үндэс болсон гэмт хэргийг мөрдөн шалгах зөвлөмжийн тогтолцоог боловсруулсан. Тэрээр хуулийн сэтгэл судлалыг ерөнхий сэтгэл судлалын хавсарга шинжлэх ухаан гэж үзсэн. Ханс Гросс докторын зэрэг хамгаалаагүй ч 1897 онд Черновцы их сургуулийн эрүүгийн хуулийн профессор болсон. 4

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг Гроссын \"Удирдамж\" тэр даруй Европын олон хэл рүү орчуулагдсан (жишээлбэл, орос хэл дээрх анхны орчуулга нь 1895-1896 онд хэвлэгдсэн). Гурав дахь хэвлэлийг (1898) зохиогч \"Шүүх эмнэлгийн мөрдөн байцаагчдад зориулсан гарын авлага нь шүүх эмнэлгийн шинжлэх ухааны тогтолцоо\" гэж нэрлэсэн. Криминологи гэдэг нэр томьёог Ханс Гросс анх санаачилсан бөгөөд хожим нь гэмт хэргийг мөрдөн шалгах шинжлэх ухаанд нэрээ өгсөн. Ханс Гросс цагдаагийн нотлох баримт цуглуулах туршлагыг нэгтгэн дүгнэж, мэргэжлийн гэмт хэрэгтнүүдийн амьдрал, үг хэллэг, шинжлэх ухааны хамгийн сүүлийн үеийн нээлтүүдийг мөрдөн байцаалтын ажиллагаанд ашиглах (жишээлбэл, рентген зураг), мөн олон эрүүгийн хэргийн тайлбарыг өгсөн. Гросс мөн анхны шүүх эмнэлгийн \"Archiv für Kriminalanthropologie und Kriminalistik\" сэтгүүлийг үүсгэн байгуулж, 1898 оноос нас барах хүртлээ ерөнхий редактороор ажилласан 1912 онд Гросс Грац хотод Криминалистистикийн хүрээлэнг байгуулжээ. Эрүүгийн сэтгэл судлал ( англ. эрүүгийн сэтгэл судлал , лат. criminalis - гэмт хэрэг) нь гэмт хэргийн сэтгэл зүйн механизм, гэмт хэрэгтнүүдийн сэтгэл зүй, эрүүгийн бүлгүүдийн боловсрол, бүтэц, үйл ажиллагаа, задралын асуудлуудыг судалдаг эрх зүйн сэтгэл судлалын салбар юм. Энэ чиглэлийн судалгаа нь хүнийг гэмт хэрэг үйлдэхэд хүргэдэг хүчин зүйл, гэмт хэрэг үйлдсэний дараа шүүх болон шоронд ямар хариу үйлдэл үзүүлэхийг нарийвчлан судалдаг. Гэмт хэргийн сэтгэл зүйчдийг шүүх хуралдаанд гэрчээр дууддаг бөгөөд тангарагтны шүүгчид гэмт хэргийн сэдлийг ойлгоход тусалдаг. Эрүүгийн сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны судалгааны объект нь нийгэм дэх хувь хүн, бүлэг, гэмт хэргийн гэмт хэргийн зан үйлийг тодорхойлдог сэтгэцийн үзэгдэл юм. Эдгээр сэтгэцийн үзэгдлүүд нь гэмт хэрэгтэн, гэмт бүлэглэлийн хувийн шинж чанар, олон нийтийн ухамсар, түүнчлэн гэмт хэргийн зан үйлийн сэтгэцийн зохицуулалтын үйл явцтай холбоотой байдаг. Гэмт хэргийн зан үйлийг \"хууль эсвэл нийгэмд тогтоосон хэм хэмжээний дагуу ихэвчлэн шийтгэдэг нийгмийн эсрэг аливаа төрлийн зан үйл\" гэж тодорхойлж болно. Хууль зүйн тогтолцоонд сэтгэл судлалын үүрэг. Сэтгэл зүйч, сэтгэцийн эмч нар гэмт хэрэгтнүүдийн сэтгэцийн болон бие махбодийн байдлыг үнэлж чаддаг мэргэшсэн мэргэжилтнүүд юм. Профайл шинжээчид гэмт этгээдийн гадаад төрх байдал, түүний аман болон аман бус зан үйлийн онцлог шинж чанарыг шалгадаг. Эдгээр мэргэжилтнүүдийн хамтарсан хүчин чармайлт нь бэлгийн маньяк нийгэмд буцаж ирэхэд дахин гэмт хэрэг үйлдэх эрсдэл, гэмт хэрэгтэн шүүх хуралдаанд оролцох чадвар, түүнийг эрүүл саруул / галзуу гэж хүлээн зөвшөөрөх зэрэг 5

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг сэтгэлзүйн хамгийн түгээмэл асуултуудыг шийдвэрлэхэд чиглэгддэг. гэмт хэрэг үйлдсэн цаг. Мөрдөн шалгах ажлыг гүйцэтгэхдээ эрүүгийн сэтгэл судлаачид хэргийн газраас гэрэл зургийг судалж, сэжигтэнтэй ярилцлага хийх боломжтой. Эрүүгийн сэтгэл судлаачдын арга хэрэгслийн жагсаалтад гэмт хэрэгтэн гэмт хэргийн нөхцөл байдалд хэрхэн биеэ авч явахыг үнэлэхийн тулд гэмт хэргийн таамаглалыг бий болгодог. Гэмт хэрэг үйлдэгчийг шүүн таслах чадварын тухай асуудал бол гэмт этгээдийн одоогийн сэтгэл санааны асуудал юм. Гэмт этгээд өөрт нь тулгаж буй ялыг ойлгох чадвар, эдгээр ялын үр дүнд ял / цагаатгалын үр дүн, өмгөөлөгчдөө өмгөөлөхөд нь туслах чадварыг үнэлдэг. Гэмт этгээдийн эрүүл ухаан /сэтгэцийн эмгэг өөрчлөлтийн асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд гэмт хэрэг үйлдэх үеийн сэтгэцийн байдлыг үнэлдэг. Үүний тулд яллагдагч нь зөв бурууг (сайн мууг) ялгаж, хуульд харшлах зүйлийг ойлгох чадвар юм. Нотлоход маш хэцүү тул сэтгэцийн эмгэг, өөрчлөлтийн үндэслэлийг яллагдагчийн өмгөөллийн хэлбэрээр гаргах нь ховор байдаг. Гэвч хэрэв гэмт хэрэгтэн хэдий ч сэтгэцийн өвчтэй гэж дүгнэлтээр тогтоогдвол түүнийг хамгаалалттай эмнэлзүйн эмнэлэгт хэвтэх хугацаанаас хамаагүй удаан хугацаагаар хэвтүүлнэ. Гэмт хэргийн мөрдөн шалгах үйл явцад сэтгэл судлаачийн оролцоо.1981 онд Их Британийн эрүүгийн сэтгэл судлалын эцэг нарын нэг, профессор Лионел Ховард эрүүгийн байцаан шийтгэх ажиллагаанд мэргэшсэн сэтгэл судлаачийн үйл ажиллагааны дөрвөн талыг тодорхойлсон. Үүнд дараахь зүйлс орно. Эмнэлзүйн тодорхойлолт: Сэтгэл зүйч нь эмнэлзүйн дүгнэлт гаргахын тулд гэмт этгээдийн хэн болохыг үнэлэхийн тулд үнэлгээний хэрэгсэл, ярилцлага эсвэл психометрийн аргыг ашигладаг. Эдгээр үнэлгээ нь цагдаа болон бусад холбогдох байгууллагад яллагдагчтай хэрхэн харьцах ёстойг тодорхойлоход тусална. Тухайлбал, яллагдагчийг шүүн таслах боломжтой эсэх, яллагдагч сэтгэцийн өвчтэй эсэх, яллагдагч шүүх хурлын явцын талаар мэдэж байгаа эсэхийг тодруулахад туслах юм. Мөрдөх ажиллагааны туршилт: сэтгэл судлаач гэмт хэрэгт оролцогчдын аль нэгний талаар нэмэлт мэдээлэл өгөх зорилгоор туршилтын туршилт явуулдаг. Туршилт нь хуурамч дурсамж байгаа эсэх, гэрчийн мэдүүлгийн найдвартай байдал гэх мэт зүйлстэй холбоотой байж болно. Эрсдлийн үнэлгээ: статистик мэдээллийг ашиглан сэтгэл судлаач яллагдагчийн хувийн хувь заяатай холбоотой болзошгүй эрсдлийн талаар шүүхэд 6

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг мэдээлж болно. Жишээлбэл, хэрвээ яллагдагчийг цагаатгавал дахин гэмт хэрэг үйлдэх магадлалыг зааж өгөхийг сэтгэл зүйчээс асууж болно. Зөвлөгөө: Сэтгэл зүйч цагдаагийн байгууллагад эрүүгийн сэтгэл судлалын үүднээс мөрдөн байцаалтыг хэрхэн явуулах талаар зөвлөгөө өгөх боломжтой. Тухайлбал, сэтгэл зүйн онцлогийг харгалзан хүнтэй хэрхэн ярилцлага хийх, гэрчийг хэрхэн байцаах, гэмт хэрэг үйлдсэний дараа гэмт хэрэг үйлдсэн байж болзошгүй үйлдлийг хэрхэн олж мэдэх вэ гэх зэрэг асуулт урган гарна. 2. Гэмт хэргийн нийгэм-биологийн шалтгаан Гэмт хэрэгтний хувийн шинж чанарыг судлах үндсэн асуудлын нэг бол нийгмийн болон биологийн хоорондын харилцааны асуудал юм. Энэ нь үндсэн практик болон хууль эрх зүйн ач холбогдолтой. Гэмт хэргийн шалтгааныг тайлбарлах, түүнтэй тэмцэх үндсэн чиглэлийг тодорхойлох нь түүнийг шийдвэрлэхээс ихээхэн хамаардаг. Биологийн хүчин зүйлийн үүргийг үнэлэх нь олон онолын нийтлэг хил хязгаар юм. Дотоодын сэтгэл судлаачид гэмт хэрэг нь ерөнхийдөө гэмт хэрэг, түүнчлэн тодорхой гэмт хэрэг, ялангуяа аливаа нийгэмд нийгмийн шинж чанартай байдаг нь нийгмийн шинж чанартай байдаг гэсэн дүгнэлтийг гаргаж ирсэн. Энэ нь биологийн хүчин зүйлсийг үл тоомсорлодог гэсэн үг биш, гэхдээ тэдгээр нь зөвхөн гэмт хэргийн зан үйлийг өдөөдөг нөхцөл байдлын шинж чанартай байж болох ч ямар ч тохиолдолд түүний шалтгаан биш юм. Зарим эрдэмтэд биологийн хүчин зүйл нь өөрөө гэмт хэргийн зан үйлд хүргэдэг ба ийм зан үйлийн урьтал нөхцөл нь биологийн хувьд тодорхойлогддог бөгөөд удамшлын шинж чанартай байдаг гэдгийг дэмжиж, сэтгэцийн эмгэгтэй хүмүүс олон байдаг гэсэн мэдээллийг иш татдаг. Үнэхээр ч гэмт хэрэгтнүүдийн дунд, ялангуяа хүчирхийллийн шинжтэй гэмт хэрэг үйлдэгсдийн дунд оюун ухааны гажигтай хүмүүсийн эзлэх хувь өндөр байдгийг олон ч судалгаа харуулж байна. Сэтгэл судлал, психофизиологи, сэтгэц судлалын заалтууд, зарим криминологийн өгөгдөл нь аливаа гарал үүслийн сэтгэцийн үйл ажиллагааг сулруулж, гажуудуулах нь цочромтгой байдал, түрэмгий байдал, харгислал зэрэг зан чанарын шинж чанаруудыг бий болгож, хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулдаг гэж үзэх үндэслэл болж байна. Эдгээр шинж чанарууд нь хувь хүний хэвийн нийгэмшихэд саад болж, хөгжлийн бэрхшээлтэй болоход хүргэдэг, зарим төрлийн үйл ажиллагаа, ажилд саад учруулж, хууль бус үйлдэл хийх, нийгмийн эсрэг амьдралын хэв маягийг бий болгох магадлалыг нэмэгдүүлдэг. Мөн хүчин зүйлсийн ач холбогдол нь сэтгэцийн 7

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг ерөнхий хурцадмал байдал, сэтгэл хөдлөлийн стрессийн эмгэгийн тоо нэмэгдэх, сэтгэцийн дасан зохицох байдал зэргээр тодорхойлогддог орчин үеийн нөхцөлд нэмэгдэж байна. Гэсэн хэдий ч сэтгэцийн эмгэг нь гэмт хэргийн шалтгаан болдог гэсэн үг биш юм. Нэгдүгээрт, гэмт хэрэгтнүүдийн дунд ийм гажигтай субъектууд дийлэнх хувийг эзэлдэггүй. Хоёрдугаарт, тухайн хүнд сэтгэцийн эмгэг байгаа нь түүний хууль бус зан үйлд криминоген үүрэг гүйцэтгэсэн болохыг тэр бүр илтгэдэггүй. Гуравдугаарт, олон эмпирик судалгаагаар нотлогдож байгаагаар гэмт хэрэг үйлдэх нь сэтгэцийн гажиг биш, харин боловсрол, хүмүүжил, хувь хүн төлөвшихөд таагүй нөхцөл байдал нь түүний криминоген шинж чанарыг бий болгосон. Мэдээжийн хэрэг, ийм гажиг нь тэдний үүсэх, хөгжихөд хувь нэмрээ оруулахаас гадна хууль бус зан үйлийг бий болгоход хувь нэмэр оруулдаг, гэхдээ зөвхөн энэ зан үйлийг бүхэлд нь тодорхойлдоггүй нөхцөл юм. Сэтгэцийн ямар нэгэн гажиг (жишээлбэл, сэтгэцийн эмгэг, сул дорой байдлын зэрэгтэй олигофрени, төв мэдрэлийн тогтолцооны органик гэмтэл гэх мэт) нь энэ хүн яагаад гэмт хэрэг үйлдсэнийг огт тайлбарлахгүй. Оношлогоонд сэдэл, эрүүгийн зан үйлийн дотоод шалтгааныг заагаагүй бөгөөд энэ нь зөвхөн тодорхой эмгэг байгаа эсэх, түүний зэрэг, ноцтой байдал гэх мэтийг тодорхойлдог. Иймд сэдэлд тусгагдсан гэмт хэргийн субьектив шалтгааныг зөвхөн хувь хүний сэтгэлзүйн судалгаанд үндэслэн ойлгох боломжтой. Сэтгэцийн гажиг нь мэдээжийн хэрэг байгаа бол гэмт хэргийн сэдлийг огт илэрхийлэхгүй, гэхдээ тэдгээр нь нөлөөлж чаддаг. Жишээлбэл, сэтгэлзүйн эмгэг нь хүчирхийллийн гэмт хэрэг гарахад нөлөөлдөг хүчин зүйлүүдийн нэг болох нь тогтоогдсон. Үүний зэрэгцээ психопатуудын үйл байдал, бусад үйлдлүүдийн илрэл гэдгийг эртнээс мэддэг болсон. Иймээс энэ гажиг нь өөрөө бус харин тухайн хүний нийгмийн дүр төрх, нийгмээс тогтсон шинж чанар нь чухал ач холбогдолтой юм. Сэтгэл судлаачид ихрүүдийг судалснаар гэмт этгээдийн хувийн шинж чанарт биологийн хүчин зүйлсийн ач холбогдлыг илрүүлэхийг оролдсон. Энэхүү судалгаа нь генетикийн нэг зарчим болох генотипийн ижил төстэй байдал (ижил байдал) дээр төвлөрч, бусдын давхцлын зэрэг, тэр дундаа криминологийн шинж чанарыг тодорхойлоход чиглэгддэг. Ихрүүдийн аргын ач холбогдол нь ижил ихрүүд ижил генотиптэй байдаг. Тэд хоёр хүү эсвэл хоёр охин болж төрсөн ихрүүдийг харьцуулж, хос хоорондын хамаарлын үнэ цэнийг (харилцаа) тооцоолсноор тэдгээрийн аль нь генотип, аль нь хүрээлэн буй орчны нөлөөллөөр тодорхойлогддог болохыг тогтоох 8

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг боломжтой. Төрөл бүрийн судалгааны өгөгдлийг харьцуулах нь хоёр дахь ихрүүдийн гэмт хэргийн давтамжийг харуулсан байна. Хэрэв эхнийх нь гэмт хэрэгтэн байсан бол ижил ихрүүдийн гэмт хэргийн давтамж нь дизигот ихрүүдийнхээс хоёр дахин их байдаг. Гэсэн хэдий ч энэ нь гэмт хэргийн биологийн гарал үүслийн нотолгоо болж чадахгүй. Ижил генотиптэй хүмүүсийн гэмт хэргийн зан үйлийг хувь хүний төлөвшилд ижил төстэй орчин, судалж буй хүмүүсийн ижил төстэй психофизиологийн шинж чанараар тайлбарлаж болно. Нэмж дурьдахад хүн амын дунд ижил төстэй ихрүүд маш цөөхөн, гэмт хэрэгтнүүдийн дунд бараг цөөхөн байдаг нь хоёрдмол утгагүй дүгнэлт гаргах боломжийг бидэнд олгодоггүй. Биологийн болон нийгмийн харьцааны хувьд криминологичдын анхаарлыг хромосомын гажигтай хүмүүс татдаг байв. удамшлын (бэлгийн) эсийн хэвийн бүтэц, хромосомын тооноос хазайх ба хромосомын эмгэг нь нярайн 0.4% -д тохиолддог. Хромосомын гажигийн криминологийн ач холбогдлыг ихэвчлэн \"X\" эсвэл \"Y\" төрлийн 47-р хромосомын нэмэлт, 47-р хромосомын эрэгтэйчүүдэд байгаатай холбоотой хоёр нь холбодог. 60-аад он буюу 20-р зуунд энэ төрлийн хромосомын гажиг нь гэмт хэргийн зан үйлтэй холбоотой байж болзошгүй гэж үзэж байсан. Гэсэн хэдий ч энэ чиглэлээр найдвартай мэдээлэл олж аваагүй байна. Судалгааны аргуудын төгс бус байдал, тус бүрт цөөн тооны ажиглалт хийсэн нь гэмт хэрэгтнүүдийн дунд нэмэлт хромосомын тархалтын түвшний талаархи янз бүрийн эрдэмтдийн тооцооллын зөрүү хорин дахин их болоход хүргэсэн. Үнэн хэрэгтээ хромосомын гажиг судлалын судалгаагаар эдгээр гажиг нь гэмт хэрэг төдийгүй сэтгэцийн өвчинтэй холбоотой болохыг тогтоожээ. Үзлэгт хамрагдсан хүмүүсийн ихэнх нь яг ийм өвчтэй хүмүүс (гажиг) байв. Бид хувь хүний тухай ярьж байгаа болохоор биологийн хүчин зүйлийн үүргийг зөвхөн хувь хүний, сэтгэл зүйн түвшинд л авч үзэж болно. Хувь хүн ба түүний сэтгэл зүй нь нийгмийн болон биологийн хүчин зүйлсийн харилцан үйлчлэлийн талбар юм. Тэдний харилцааг сэтгэл зүйгээс гадуур ойлгох боломжгүй юм. Тиймээс хүний зан төлөв нь тэдний үйл ажиллагаа явуулж буй хувийн үндэслэлээс хамаардаг тул эдгээр хүчин зүйлсийн үйл ажиллагааг хувь хүний бүтцэд авч үзэхэд л энэ асуудлын шинжлэх ухааны дүн шинжилгээ нь үр дүнтэй байх болно. Нийгэм, биологийн нөхцөл байдлын илрэлийн эрч хүч нь тухайн хүн өөрөө ямар байхаас хамаарна. Гэсэн хэдий ч энд бас хувийн шинж чанарыг анхаарч үзэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн харилцааны субъект ба объект, боловсрол, хүрээлэн буй орчноос бүрдсэн хүний нийгмийн чанар юм. 9

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг Гэмт хэргийн талаарх сэтгэл зүйн мэдээлэл. Италийн нэрт сэтгэл судлаач Чезаре Ломброзо (1835-1909) гэмт хэрэгтнүүдийг нас, хүйс, биеийн онцлог, боловсрол, газарзүйн бүсээр нь албан ёсоор ангилах оролдлого хийсэн анхны криминологичдын нэг гэж тооцогддог. Эдгээр шинж чанаруудыг харьцуулж үзвэл тэрээр гэмт хэргийн сэдэл үүслийг ойлгож, 1876 онд \"Гэмт хэрэгтэн\" нэртэй номоо хэвлүүлсэн. Ломброзо Италийн 383 хоригдлыг судалсны үндсэн дээр хоёр төрлийн гэмт хэрэг байдаг атавист гэмт хэрэг (аллага, хулгай, хүчингийн гэмт хэрэг), гэмт хэрэгтэн харгислал үйлдэхэд төрөлхийн урьтал үйлдлүүд, хувьслын гэмт хэрэг нь өмнөхөөсөө ялгаатай гэж үзжээ. Илүү нарийн зальтай, арга барилтай, тэнцвэртэй бус зан чанартай тууштай хүмүүс байдаг байна. Ч.Ломброзо гэмт хэрэгтнүүдийн бие махбодийн онцлог шинж чанарыг тодорхойлж, судалсан бөгөөд үүнд нүүрний тэгш бус байдал, согог, нүд, чих гэх мэт шинж чанаруудыг дурьдсан байдаг. Гэмт хэргийн сэтгэлзүйн үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг болох эрүүгийн гэмт хэргийн шинж чанар нь 1940-өөд онд АНУ-ын Стратегийн үйлчилгээний алба нэрт сэтгэцийн эмч Уолтер Лангер (Англи хэл)-д Адольф Гитлерийн сэтгэлзүйн хөргийг зурах хүсэлтээр гарч ирсэн. Дэлхийн 2-р дайны дараа Британийн сэтгэл судлаач Лионел Ховард хааны нисэх хүчинд ажиллаж байхдаа олзлогдсон жирийн цэрэг, нисэх хүчнийхний дунд өндөр тушаалын дайны гэмт хэрэгтнүүдийн онцлог шинж чанаруудын илрүүлэхийн тулд жагсаалтыг гаргаж байжээ. 10

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг Мөн гэмт хэрэгтнүүдийн антропологийн шинж чанарыг өв залгамжлал болгон судалсан судлаач Чезаре (жинхэнэ нэр Езекиа) Ломброзо сэтгэцийн эмч, шүүх эмнэлгийн эрдэмтэн гэдгээрээ шинжлэх ухаанд өөрийн мөрөө үлдээсэн. Ч.Ломброзо гэмт хэрэгтнийг зэрлэг хүнтэй харьцуулж, тэдний ёс суртахууны дутагдал, хөгжсөн сэтгэцийн үйл ажиллагаа зэрэг нийтлэг шинж чанаруудыг тэмдэглэжээ. Энэ бол гэмт хэрэгтний нэг төрлийн атавиз юм. Атавизмын онолыг боловсруулахдаа Ломброзо гэмт хэрэгтэн анхдагч хүний хувьд гавлын ясны төрөлхийн гажигтай жирийн хүмүүсээс ялгаатай гэж үздэг. Ердийн гэмт хэрэгтэн нь кретинизм, доройтлын үр дүнд үүсдэг. Үүн дээр тэрээр эпилепси, ёс суртахууны солиорлын шинж тэмдгийг нэмсэн. Төрөлхийн гэмт хэрэгтнүүдийн хажуугаар тэрээр нөхцөл байдлын тааламжгүй зэрэгцэлийн улмаас гэмт хэрэг үйлдсэн санамсаргүй гэмт хэрэгтнүүд (криминалоидууд), хагас галзуу, гэмт хэргийн бүх шинж чанарыг эзэмшсэн (матоидууд), псевдо гэмт хэрэгтнүүд (хуулиар шийтгэгдсэн боловч аюултай биш) хүмүүсийг онцлон тэмдэглэв. нийгэмд). Мөн тусдаа эгнээнд улс төрийн гэмт хэрэг жагсаасан байна. 3. Гэмт хэргийн нийгэмд үзүүлэх нөлөө Үйлдэгдсэн гэмт хэргийн хор уршиг асар их. Материаллаг бүрэлдэхүүнтэй гэмт хэрэг бүр гол төлөв урьдаас төлөвлөсөн тодорхой хор уршиг учруулж байдаг. Гэмт хэрэг үйлдэгч нь учруулж буй гэмт явдлын хор уршигт урамшин дахин үйлдэх сэтгэл зүйгээ бэлтгэж байдаг бол зарим хийсэн үйлдээ өөрийгөө үзэн ядах, гэмших зэрэг сэтгэл зүйн эерэг өөрчлөлт ч илэрдэг. Гэмт хэрэг нь үйлдэх арга замаар нийгэм, иргэдэд учирсан тодорхой хор уршиг гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн ухамсар, зан үйл, сэтгэл санааны байдалд гүн 11

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг гүнзгий ул мөр үлдээдэг. Тиймдээ ч гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд үйлдсэн гэмт үйл нь үр дүнд хүрсэн, эс хүрсэн эсвэл үр дүнгээс давсан тохиолдол бүрийн дараа тайвшрах бус илчлэгдэх, хэзээ нэгэн цагт хууль, шүүхийн өмнө хариуцлага хүлээлгэхвий гэсэн айдас, цочирдол, сэтгэл гутралын байдалд орох тохиолдолууд илэрдэг. Гэмт этгээд үйлдсэн гэмт үйлдлийнхээ үр дүнг нүдээр үзэж, сэтгэлээр мэдрэхийн хэрээр сэтгэл зүйн хувьд түгшүүрийн байдалд орох, илчлэгдэх, баригдах, ял зэмлэл хүлээхээс айх, эсвэл хохирогч, бусдад учруулсан хохирол, зовлонг ойлгох, мэдрэх, өрөвдөх зэргээр өөрийнхөө гэм бурууг хүлээн зөвшөөрөх, эсрэгээрээ дараа дараачийн гэмт хэргийн сэдэл үүсэх зэргээр сөрөг болон эерэг өөрчлөлтүүдтэй холбоотой. Өөрөөр хэлбэл ийм нөхцөл байдал нь бусдыг болгоомжгүй алах, сэтгэл санааны цочирдол, хохирогчийн буруутай үйлдлээс, амьдралын хүнд нөхцлөөс болж гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүст гол төлөв ажиглагддаг. Ийм хүмүүс гэмт хэрэг үйлдсэний дараа гэмт хэрэг үйлдсэн сэдэлт, зорилго, халдлагад өртөгдсөн обьект, хор уршигт хандах сэтгэхүйн харьцаагаа эрс өөрчлөн өөрийгөө гэм хийсэн, бусад хүмүүстэй харьцуулж үзэхэд дотоод сэтгэлдээ тэвчээргүй, арчаагүй, дорой, хулчгар амьтан гэж зэмлэхэд хүрдэг. Субьект үйлдлийнхээ нийгмийн хор аюул, хор уршгийг ойлгож ухамсарлах, гэмших нь гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд хэргээ сайн дураараа хүлээж мэдүүлэх, мөрдөн шалгах үйл ажиллагааны явцад туслах хохирогчийн ар гэрт туслах, учруулсан хохирлоо барагдуулах талаарх идэвхтэй үйлдэл хийдэг нь тухайн этгээдийн сэтгэл түгшилтийг бууруулдаг байна. Харин эсрэгээрээ гэмт хэргийн урьдаас төлөвлөж, хор уршгийг хүсэж үйлдсэн бол гэмт хэргийнхээ үр дүнд урамших, зорьсондоо хүрч, сэтгэл нь өөдрөг болох, хэрхэн гэмт хэргийнхээ ул мөрийг нуух, хэрхэн цагдаагийн хараа хяналтаас зайлсхийх, эсвэл гэмт хэрэгт холбоогүй болгох гэж цагдаагийн байгууллагад хэргийн талаар мэдсэн, харсан гэх хуурамч идэвхтэй үйлдэл гаргаж, жүжиглэх мөрдөн шалгах ажиллагааг төөрөгдүүлэх, чиглэлийг өөрчлөх тохиолдол байж болно. Мэргэшсэн рецидив гэмт хэрэгтнүүд хийсэн хэрэгтээ гэмших байтугай хийсэн үйлдлээр бахархах, эр зоригтойд тооцож, дараа дараачийн гэмт хэргийг сэдэх, үйлдэх аюултай учир хууль сахиулах байгууллага цаг алдалгүй гэмт хэрэг үйлдэхээс өмнө хэргийг илрүүлэх, таслан зогсоохгүй бол гэмт хэргийн үйл ажиллагаа үргэлжлэх сэтгэл зүйн онцлогтой. Сэтгэл зүйн энэ тохирол нь урьдаас төлөвлөсөн 12

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг гэмт үйл нь хүсэл зоригоос нь үл хамаарч обьектив нөхцөл байдлаас болж үр дүнд хүргэхгүй аваас харин сэтгэл санааны түгшүүрт автах талтай байдаг. Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдүүд сэтгэл санаа, зан үйл нь эрс өөрчлөгдсөнөөр санаа сэтгэлээр унах, гутрах, хүмүүстэй харьцахаас зайлсхийх, ганцаардлын байдалд орох, болгоомжлох, үл ялих шалтгаанаас болж уурлах, бачимдах зэрэг өвөрмөц байдал зэргээр өдөр тутмын жирийн харилцаа, гэр бүл ойр дотныхны дунд илт мэдэгдэхүйц илэрдэг. Санаатай гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүс өөрийнхөө энэ байдлыг мэдэрч ойлгосноос хэрэг учралынхаа талаар бүх талаар мэдэгдэхгүй байхыг эрмэлзэнэ. Ихэнх тохиолдолд гэмт хэргийн ул мөрөө баллах, нотлох баримт болохоор зүйлийг устгах, оргон зайлах замаар нуун дарагдуулдаг. Зарим нь хэргийн хамсаатантайгаа идэвхтэй харилцах, мөрдөн шалгах ажиллагааг саатуулах, мухардалд оруулах талаар маш идэвхтэй ажиллах, эсвэл гол төлөв согтууруулах ундаа, мансууруулах бодис ихээр хэрэглэх замаар сэтгэл санааны таагүй байдал, дарамт, түгшүүртэй байдлаас гаргах оролдлогуудыг хийдэг онцлогтой. Үйлдсэн гэмт хэрэг илрэх магадлал өсөхийн хэрээр сэтгэл санааны түгшилт улам хүчтэй болох бөгөөд хэргийн талаар нөхцөл байдлыг ойдоо сэргээн санах, гэмт хэргийг илрүүлэх талаар цагдаа, тагнуулын байгууллагын мэдээлэл болон өөрийн гэмт хэргийн талаар мэдээлэлтэй хүмүүстэй ярилцах, тэдний яриаг нууцаар тандах, хүртэлх үйлдсэн гэмт хэргийнхээ талаар мэдээллийг цуглуулах оролдлогуудыг хийдэг. Гэмт хэргийн халуун мөрөөр нь цаг алдалгүй илрүүлэхгүй удаашрах нь энэ мэт гэмт хэрэг үйлдсэн этгээд үйлдэгдсэн хэрэг илрэхгүй гэдэгт үнэмших, сэтгэл зүйн хувьд тайвшрах, улмаар дараачийн гэмт хэргийг үргэлжлүүлэх хүсэл эрмэлзэлийг нэмэгдүүлж, шинээр гэмт хэрэг үйлдэх сэдэл зорилго үүсч, нийгэмд үзүүлэх сөрөг нөлөөг нэмэгдүүлэхэд хүргэдгийг гэмт хэргийн практик нотолж байдаг. Гэмт хэрэг, гэмт үйлдлүүд нь нийгэмд нөлөө үзүүлдэг бол нийгэм нөхцлөөс шалтгаалан хүмүүсийн зан төлөв үйлдэл, үйл ажилллагаанд харилцан хамааралтай. Нийгмийн хүчин зүйлд хүмүүсийн зан төлөв шууд бус замаар нөлөөлдөг. Бие хүний зан төлөвийн дасан зохицуулалтын асуудал их чухал асуудалд тооцогддог. Мөн өөрийн зохицуулалтын үйл явц чухал ач холбогдолтой байдаг. Өөрийн зохицуулалт нь: - Зан төлөвийн акцентуаци 13

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг - Янз бүрийн гажуудал - Сэтгэцийн гажуудал - Оюун ухааны хомсдол - Сэтгэцийн эмгэг гэх зэрэг хүчин зүйлд ордог. Оросын эрдэмтэн К.Умаков өвөрмөц зан төлөв бол хэвийн зан төлөийн туйлын хязгаар буюу өөрөөр хэлбэл эмгэг зан байдал, эрүүл зан байдлын зааг юм. Эмгэг зан төлөв нь зан төлөвийн аль нэг чанар нь тухайн нийгмийн орчиндоо дасан зохицохдоо саад тотгор болоход хэвийн зан төлөвөөс хэт их байхыг хэлнэ. Сэтгэцийн зохицуулалтын шинжүүд нь үндсэндээ дараах олон төрлүүдэд чиглэгддэг. Үүнд: 1. Хувь хүний сэтгэц ухамсарын энергийн хяналтгүй байдал. Сэтгэл санааны тогтвортой бус хурдан солигддог 2. Мэдрэл сэтгэцийн үйл явцын удаан байдал, хүмүүстэй холбоо тогтоохоос зайлсхийдэг байдал хүрээлэн буй нийгмийн орчиндоо сөргөөр хандах хандлага 3. Хүрээлэн байгаа орчинтойгооо зөрчилдөх. Тухайлбал хэт өөнтөгч, хилэнтэй тэсвэргүй байдалд нэмэгдэх, өөрийгөө үнэлэх үнэлгээ нь хэт өндөр байх, өөртөө хэт анхаарч хандах, хүрээлэн буй орчиндоо зохицох чадвар муутай, оюун ухааны хувьд хязгаарлагдмал аливаа юманд шүүмжлэлтэй бус ханддаг. Өөрийгөө үнэлэх үнэлнээ хэт доогуур сэтгэлгээний ба оюун ухааны хоцрогдол гэх мэт. Бие хүний нийгмийн шинж хэдий чинээ бага байхад биологийн потенциал ноёрхол боломж төдий чинээ их байна. Эрүүгийн тодорхой судлагдахууны шинжүүд нь гарцаагүй хүний сэтгэл зүйн тодорхой шинж чанаруудтай нягт холбоотой байдаг. Тухайлбал боловсролын хувьд бага түвшинтэй гэмт хэрэгтэн бие хүн ихэнх тохиолдолд оюун ухааны түвшин багатай, нийгмийн үнэт зүйлсэд дасан зохицох чадвар муутай эсвэл сэтгэл хөдөлгөөний тогтворжилт муутай, түрэмгий шинжтэй байж болно. Ийм учраас нийгмийн шинжүүдийг судлаач нь задлан шинжлэхдээ бие хүний нийгэмшилийн үйл явцыг тухай ойлголт мэдээлэл сайтай байх. Нийгмийн янз бүрийн үзэл нөлөөлөлд нь хүмүүсийн онцлогт хэрхэн нөлөөлж байгааг тогтоох чадвартай байх. Өөрөөр хэлбэл бие хүний зан төлөвт нөлөөлөх нийгмийн сэтгэл зүйн хүчин зүйлүүдийг сайтар мэддэг байх нь чухал. Ийм учраас гэмт хэрэгтэн бие хүний судлахад 2 дах багц тогтолцоо бусад гэмт хэрэгтэн мөн бие хүний нийгмийн сэтгэл зүйн нөлөөллийн тогтолцоог зайлшгүй авч үзэх шаардлагатай байдаг. Олон эрдэмтэд бие хүний сэтгэл зүйн бүтцийг үндэслэн 4 хэсэгт хувааж авч үздэг. 14

Гэмт бие хүний сэтгэл зүй Д.Эрдэнэчимэг 1. Бие хүний чиглэл хандлагын бүтэц: Энэ хүний эрх зүйн ухамсартай холбоотой. Бие хүний нийгмийн ач холбогдол бүхий харьцангуй тогтвортой шинжүүд орно. 2. Туршлага: Мэдлэг чадвар /дадал, чадвар,зуршил болон үйл ажиллагаатай холбоотой бусад чанарууд багтдаг. 3. Сэтгэцийн тусгал хэлбэрүүд: Сэтгэцийн танин мэдэх үйл явцууд хүний сэтгэлийн хөдөлгөөний байдалууд багтана. 4. Хувь хүний онцлогтой холбоотой шинжүүд: зан төлөв, авьяас билэг, темперамент зэрэг багтана. Үргэлжлэл бий... 15