คู่มือความฉลาดทางดิจิทัลสำหรับครู

คู่มือทักษะความฉลาดทางดิจิทัล สำหรับครู (Digital Intelligence Quotient)

คำนำ ในยุคปั จจุบัน นี้ สื่อดิจิทัลต่าง ๆ นับว่ามีอิทธิพลอย่างยิ่งต่อการดำรง ชีวิตของมนุษย์ โดยเฉพาะตั้งแต่ปี 2563 เป็นต้นมา ที่โลกเผชิญกับปั ญหา การระบาดของโรค COVID-19 ส่งผลให้มนุษย์ต้องปรับตัวทั้งในด้านการ ทำงานและด้านการศึกษาเป็นแบบออนไลน์ ทำให้การใช้ชีวิตยิ่งผูกพันกับการ ใช้สื่อดิจิทัลอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ ดังนั้น การมีทักษะความฉลาดทางดิจิทัล จึงเป็นทักษะสำคัญที่มนุษย์ยุคนี้จำเป็นต้องมีไปโดยปริยาย ด้วยเหตุนี้ผู้จัด ทำจึงได้รวบรวม 8 ทักษะความฉลาดทางดิจิทัลขึ้น เพื่อเป็นคู่มือสำหรับผู้ที่ สนใจ โดยหวังว่าจะเป็นประโยชน์แก่ทุกท่านที่สนใจ และท่องโลกดิจิทัลได้ อย่างมีความสุข ปลอดภัย สมกับเป็นพลเมืองโลกในศตวรรษที่ 21 สืบไป นางสาววิชชุดา อ่อนผาง ผู้จัดทำ

สารบัญ ห น้ า เ รื่ อ ง 1 2 ทั ก ษ ะ ค ว า ม ฉ ล า ด ท า ง ดิ จิ ทั ล 3 ทั ก ษ ะ ใ น ก า ร รั ก ษ า อั ต ลั ก ษ ณ์ ที่ ดี ข อ ง ต น เ อ ง 4 ทั ก ษ ะ ใ น ก า ร จั ด ส ร ร เ ว ล า ห น้ า จ อ 5 ทั ก ษ ะ ใ น ก า ร รั บ มื อ กั บ ก า ร คุ ก ค า ม ท า ง โ ล ก อ อ น ไ ล น์ ทั ก ษ ะ ใ น ก า ร รั ก ษ า ค ว า ม ป ล อ ด ภั ย ข อ ง ต น เ อ ง ใ น โ ล ก 6 อ อ น ไ ล น์ 7 ทั ก ษ ะ ใ น ก า ร รั ก ษ า ข้ อ มู ล ส่ ว น ตั ว 8 ทั ก ษ ะ ใ น ก า ร คิ ด วิ เ ค ร า ะ ห์ มี วิ จ า ร ณ ญ า ณ ที่ ดี ทั ก ษ ะ ใ น ก า ร บ ริ ก า ร จั ด ก า ร ข้ อ มู ล ที่ ผู้ ใ ช้ ง า น ทิ้ ง ไ ว้ บ น 9 โ ล ก อ อ น ไ ล น์ 10 ทั ก ษ ะ ใ น ก า ร ใ ช้ เ ท ค โ น โ ล ยี อ ย่ า ง มี จ ริ ย ธ ร ร ม 11 บ ท ส รุ ป 12 บ ร ร ณ า นุ ก ร ม ป ร ะ วั ติ ผู้ จั ด ทำ

ทักษะความฉลาดทางดิจิทัล ทั้ง 8 ด้าน (Digital Intelligence Quotient) ความฉลาดทางดิจิทัล (DQ – Digital Intelligence) เป็นการวิเคราะห์ความฉลาดโดยเอา องค์ประกอบด้านเทคโนโลยีเข้ามาผสานเพื่อชี้ให้เห็น ว่าการใช้ชีวิตในอนาคตนั้นจำเป็นจะต้องมีความพร้อมใน ด้านไหนบ้าง โดยมีการแบ่ง DQ ออกมาได้ 8 กลุ่ม สำคัญด้วยกัน ได้แก่ 1. ทักษะในการรักษาอัตลักษณ์ที่ดีของตนเอง (Digital Zitizen Identity) 2. ทักษะในการจัดสรรเวลาหน้าจอ (Screen Time Management) 3. ทักษะในการรับมือกับการคุกคามทางโลก ออนไลน์ (Cyberbullying Management) 4. ทักษะในการรักษาความปลอดภัยของตนเอง ในโลกออนไลน์ (Cyber Security Management) 5. ทักษะในการรักษาข้อมูลส่วนตัว (Privacy Management) 6. ทักษะในการคิดวิเคราะห์มีวิจารณญาณที่ดี (Critical Thinking) 7. ทักษะในการบริการจัดการข้อมูลที่ผู้ใช้งาน ทิ้งไว้บนโลกออนไลน์ (Digital Footprints) 8. ทักษะในการใช้เทคโนโลยีอย่างมีจริยธรรม (Digital Empathy) 1

1. ทักษะในการรักษาอัตลักษณ์ที่ดีของตนเอง (Digital Zitizen Identity) เป็นความสามารถสร้างและบริหารจัดการอัตลักษณ์ที่ดี ของตนเองไว้ได้อย่างดี ทั้งในโลกออนไลน์และโลกความจริง อัตลักษณ์ที่ดีคือ การที่ผู้ใช้สื่อดิจิทัลสร้างภาพลักษณ์ในโลก ออนไลน์ของตนเองในแง่บวก ทั้งความคิดความรู้สึก และการ กระทำ โดยมีวิจารณญาณในการรับส่งข่าวสารและแสดงความ คิดเห็น มีความเห็นอกเห็นใจผู้ร่วมใช้งานในสังคมออนไลน์ และ รู้จักรับผิดชอบต่อการกระทำ ไม่กระทำการที่ผิดกฎหมายและ จริยธรรมในโลกออนไลน์ เช่น การละเมิดลิขสิทธิ์ การกลั่นแกล้ง ห รื อ ก า ร ใ ช้ ว า จ า ที่ ส ร้ า ง ค ว า ม เ ก ลี ย ด ชั ง ผู้ อื่ น ท า ง สื่ อ อ อ น ไ ล น์ ตัวอย่าง คิดและพิจารณาทุกครั้งก่อนโพสหรือแชร์ข่าวสาร ข้อมูลต่าง ๆ ไม่โพสสิ่งใดโดยกระทำตามอารมณ์ หรือใช้ ถ้อยคำรุนแรงหยาบคาย เพราะคิดว่าเป็นพื้นที่ส่วนตัว ไม่ โพสภาพตนเองในลักษณะที่ไม่เรียบร้อย ไม่สุภาพ เพราะอาจ ส่งผลเสียต่อภาพลักษณ์ในการทำงาน ไม่โพส แชร์หรือกดไลค์ เพจผิดกฎหมาย โพสแต่ข้อความหรือแชร์สิ่งที่ดี เป็นไปในแง่ บวกต่อผู้อื่น 2

2. ทักษะในการจัดสรรเวลาหน้าจอ (Screen Time Management) การบริหารจัดการเวลาบนโลกดิจิทัล เป็นความ สามารถในการจัดสรรเวลา การควบคุมตนเองในการใช้ งานอุปกรณ์ดิจิทัลและอุปกรณ์เทคโนโลยีได้อย่างมี ประสิทธิภาพ รวมถึงการใช้งานสื่อสังคม (Social Media) และเกม ออนไลน์ (Online Games) ด้วยความ รับผิดชอบต่อตนเอง สามารถบริหารเวลาเพื่อให้เกิด สมดุลระหว่างโลกออนไลน์ และโลกความเป็นจริง อีกทั้ง ตระหนักถึงอันตราย และสุขภาพจากการใช้เวลาหน้าจอ นานเกินไป และผลเสียของการเสพติดสื่อดิจิทัล ตัวอย่าง สิ่งที่เป็นปั ญหาอย่างมากของผู้ปกครองในยุคนี้ คือเด็กใช้เวลากับหน้าจอ มือถือมากเกินไป ผู้ปกครองควรตกลงกับลูกให้เข้าใจว่าวันหนึ่งใช้เวลากับมือถือ ได้เท่าไหร่ และทำตามข้อตกลง นอกจากนั้นแม้ผู้ใหญ่บางคนก็ใช้เวลามากไปกับ การท่องโซเชียลมีเดีย จึงควรกำหนดเวลาให้เหมาะสม หรือเมื่อรู้ตัวว่าเสพติดโซ เชียลมีเดีย ก็ทำการ Social Detox ซึ่งเป็นการบำบัดอาการเสพติดการใช้โซเชีย ลมีเดี ที่ส่งผลกระทบต่อสภาพจิตใจ จนเกิดความทุกข์ ความเครียด ลามมาถึง ร่างกายและการใช้ชีวิตประจำวัน วิธีที่ง่ายที่สุดในการทำ Social Detox คือการปิดการแจ้งเตือนที่หน้าจอ ของแอปต่าง ๆ โดยเฉพาะโซเชียลมีเดีย ซึ่งนั่นจะทำให้ถูกรบเร้าความสนใจได้ น้อยลง อาจจะตั้งให้เป็นเพียงตัวเลขบนแอปเท่านั้นก็พอแล้ว 3

3. ทักษะในการรับมือกับการคุกคามทางโลกออนไลน์ (Cyberbullying Management) การจัดการการกลั่นแกล้งบนไซเบอร์ เป็นความสามารถในการป้องกันตนเอง การมี ภูมิคุ้มกันในการรับมือและจัดการกับสถานการณ์การกลั่นแกล้งบนอินเทอร์เน็ตได้อย่างชาญ ฉลาด การใช้อินเทอร์เน็ตเป็นเครื่องมือหรือช่องทางเพื่อก่อให้เกิดการคุกคามล่อลวงและ การกลั่นแกล้งบนโลกอินเทอร์เน็ตและสื่อสังคมออนไลน์ การกลั่นแกล้งบนโลกไซเบอร์คล้าย กันกับการกลั่นแกล้งในรูปแบบอื่น หากแต่การกลั่นแกล้งประเภทนี้จะกระทำผ่านสื่อออนไลน์ หรือสื่อดิจิทัล ผู้กลั่นแกล้งอาจจะเป็นเพื่อนร่วมชั้น คนรู้จักในสื่อสังคมออนไลน์ หรือเป็นคน แปลกหน้าก็ได้ แต่ส่วนใหญ่ผู้ที่กระทำจะรู้จักผู้ที่ถูกกลั่นแกล้ง รูปแบบของการกลั่นแกล้งมัก จะเป็นการว่าร้าย ใส่ความ ขู่ทำร้าย หรือใช้ถ้อยคำหยาบคาย การคุกคามทางเพศผ่านสื่อ ออนไลน์ การแอบอ้างตัวตนของผู้อื่น การแบล็กเมล์ การหลอกลวง การสร้างกลุ่มในโซเชียล เพื่อโจมตีโดยเฉพาะ ตัวอย่าง หากถูกรบกวนหรือว่าร้ายไม่ว่าในเฟ ซบุ๊ก ทวิตเตอร์ หรือสื่ออนไลน์ต่าง ๆ ทาง แก้ที่ไวที่สุดคือบล็อคไปเลย แต่หากข้อความ ที่ได้เป็นการคุกคาม หรือมีการข่มขู่ทำร้าย ร่างกาย แบล็กเมล์ หรือหลอกลวง ควรแคป เก็บหลักฐานไว้ แล้วบอกผู้ปกครอง ผู้ใหญ่ที่ ไว้ใจได้ หรือปรึกษาทนายเกี่ยวกับการ ดำเนินคดีตามกฎหมาย 4

4. ทักษะในการรักษาความปลอดภัยของตนเองในโลกออนไลน์ (Cyber Security Management) การจัดการความปลอดภัยบนระบบเครือข่าย เป็น ความสามารถในการสำรวจ ตรวจสอบ การป้องกัน และ การรักษาความปลอดภัยของข้อมูลในระบบเครือข่าย ป้องกันข้อมูลด้วยการสร้างระบบความปลอดภัยที่เข้มแข็ง และป้องกันการโจรกรรมข้อมูลหรือการถูกโจมตีออนไลน์ ได้ มีทักษะในการรักษาความปลอดภัยของตนเองในโลก ออนไลน์ การรักษาความปลอดภัยของตนเองในโลก ไซเบอร์ คือการปกป้องอุปกรณ์ดิจิทัลข้อมูลที่จัดเก็บและ ข้อมูลส่วนตัวไม่ให้เสียหาย สูญหาย หรือถูกโจรกรรมจากผู้ ไม่หวังดีในโลกไซเบอร์ ตัวอย่าง ไม่ตั้งรหัสผ่านที่คาดเดาได้ง่าย เช่น วัน เดือนปีเกิด ระวังในการใช้อีเมล อย่าลืมล็อคเอาท์ ออกจากแอปและอีเมลต่าง ๆ ทุกครั้ง หลังจากใช้ งานอุปกรณ์สาธารณะหรือใช้คอมพิวเตอร์เครื่อง อื่นที่ไม่ใช่ของตนเอง ไม่คลิกลิงค์ที่น่าสงสัยหรือไม่รู้จัก สิ่งที่ ประสบกับตนเองคือ พบล็อคอินแปลก ๆ เข้ามา คอมเมนท์ในนิยาย โดยแนบลิงค์มาด้วย ซึ่งก่อน หน้านี้ได้รับการเตือนจากในกลุ่มนักเขียนว่าอย่ากด เป็นไวรัส จึงแก้ไขโดยโพสเตือนผู้อื่น จากนั้นจึง รีบแจ้งทีมงานของเว็บไซด์ให้ลบและรีบแบนล็อค อินนั้น 5

5. ทักษะในการรักษาข้อมูลส่วนตัว (Privacy Management) เ ป็ น ค ว า ม ส า ม า ร ถ ใ น ก า ร จั ด ก า ร กั บ ค ว า ม เ ป็ น ส่ ว น ตั ว ข อ ง ตนเองและของผู้อื่น การใช้ข้อมูลออนไลน์ร่วมกัน การแบ่งปั นผ่าน สื่อดิจิทัล ซึ่งรวมถึงการบริหารจัดการ รู้จักป้องกันข้อมูลส่วนบุคคล ของตนเอง เช่น การแชร์ข้อมูลต่าง ๆ ด้วยเครื่องมือดิจิทัล การ ขโมยข้อมูลอัตลักษณ์ เป็นต้น โดยต้องมีความสามารถในการฝึกฝน ใช้เครื่องมือ หรือวิธีการในการป้องกันข้อมูลตนเองได้เป็นอย่างดี รวมไปถึงปกปิดการสืบค้นข้อมูลต่าง ๆ ในเว็บไซต์ เพื่อรักษาความ เป็นส่วนตัวความเป็นส่วนตัวในโลกออนไลน์ คือสิทธิการปกป้อง ข้ อ มู ล ค ว า ม ส่ ว น ตั ว ใ น โ ล ก อ อ น ไ ล น์ ข อ ง ผู้ ใ ช้ ง า น ที่ บุ ค ค ล ห รื อ ก า ร บริหารจัดการข้อมูลส่วนตัว รวมถึงการใช้ดุลยพินิจปกป้อง ข้อมูล ส่ ว น บุ ค ค ล แ ล ะ ข้ อ มู ล ที่ เ ป็ น ค ว า ม ลั บ ข อ ง ผู้ อื่ น ตัวอย่าง ไม่โพสเช็คอินสถานที่แบบเรียลไทม์ หรือโพสบอกกิจวัตรประจำวันตนเองเป็น ประจำจนมิจฉาชีพที่อาจเข้ามาเห็นจดจำรูปแบบการใช้ชีวิตในทุกวันได้ ไม่โพสรายละเอียดการทำงานลงในโลกออนไลน์ เพราะบางเรื่องก็เป็นความลับ แ ล ะ อ า ทำ ใ ห้ อ ง ค์ ก ร เ สี ย ห า ย 6

6. ทักษะในการคิดวิเคราะห์มีวิจารณญาณที่ดี (Critical Thinking) การคิดอย่างมีวิจารณญาณ หมายถึง ความ สามารถในการตัดสินของบุคคลว่าควรเชื่อ ไม่ควรเชื่อ ควรทำ หรือไม่ควรทำบนความคิดเชิงเหตุและผล มี ความสามารถในการวิเคราะห์แยกแยะระหว่างข้อมูลที่ ถูกต้องและข้อมูลที่ผิด ข้อมูลที่มีเนื้อหาเป็นประโยชน์ และข้อมูลที่เข้าข่ายอันตราย ข้อมูลติดต่อทางออนไลน์ที่ น่าตั้งข้อสงสัยและน่าเชื่อถือได้ เมื่อใช้อินเทอร์เน็ต ทราบว่าเนื้อหาใดมีประโยชน์ รู้เท่าทันสื่อและ สารสนเทศ สามารถวิเคราะห์และประเมิน ข้อมูลจาก แหล่งข้อมูลที่หลากหลายได้ เข้าใจรูปแบบการหลอก ลวงต่าง ๆ ในสื่อดิจิทัล เช่น ข่าวปลอม เว็บไซต์ปลอม ภาพตัดต่อ ข้อมูลอันที่เท็จ เป็นต้น ตัวอย่าง เช็คให้แน่ใจทุกครั้งก่อนกดแชร์ข่าวใดก็ตามว่าข่าวนั้นน่าเชื่อถือ หรือมีความเป็นไปได้หรือไม่ รวมทั้งความน่าเชื่อถือของที่มาด้วย และเมื่อมีกระแสใดที่กำลังทำตามกันในโซเชียลมีเดีย ก็ควร พิจารณาว่าปลอดภัย สมควรทำตามหรือไม่ เช่น เมื่อปี พ.ศ. 2563 มีกระแสการรับประทานแป้งโรตี ดิบ ที่เรียกกันว่าแป้งโรตีสด ซึ่งจริง ๆ แล้วเป็นสิ่งที่ไม่ควรทำ เพราะแป้งโรตียังไม่ถูกทำสุก อาจ ทำให้ท้องอืด ท้องเสียได้ 7

7. ทักษะในการบริการจัดการข้อมูลที่ผู้ใช้งานทิ้งไว้บนโลกออนไลน์ (Digital Footprints) ร่องรอยทางดิจิทัล เป็นความสามารถในการเข้าใจ ธรรมชาติของการใช้ชีวิตในโลกดิจิทัลว่าจะหลงเหลือร่องรอย ข้อมูลทิ้งไว้เสมอ ร่องรอยทางดิจิทัล อาจจะส่งผลกระทบใน ชีวิตจริงที่เกิดจากร่องรอยทางดิจิทัล เข้าใจผลลัพธ์ที่อาจเกิด ขึ้น เพื่อนำมาใช้ในการจัดการกับชีวิตบนโลกดิจิทัลด้วยความรับ ผิดชอบ ข้อมูลร่องรอยทางดิจิทัล เช่น การลงทะเบียน อีเมล การโพสต์ข้อความหรือรูปภาพ ไฟล์งานต่าง ๆ เมื่อถูกส่งเข้า โลกอินเทอร์เน็ตแล้ว จะทิ้งร่องรอยข้อมูลส่วนตัวของผู้ใช้งาน ไว้ ให้ผู้อื่นสามารถติดตามได้ และจะเป็นข้อมูลที่ระบุตัวบุคคล ได้อย่างง่ายดาย ตัวอย่าง ระมัดระวังทุกครั้งในการกดไลค์ กด แชร์ กดรีทวิต รวมถึงการแสดงความคิดเห็น ตามเว็บไซด์ เพจ หรือโซเชียลมีเดียต่าง ๆ ไม่ ใช้ถ้อยคำรุนแรง แสดงความเกลียดชัง หรือ ส นั บ ส นุ น ใ น สิ่ ง ที่ ไ ม่ ถู ก ต้ อ ง แ ล ะ ไ ม่ ไ ด้ รั บ ก า ร ยอมรับ เช่น การเหยียดสีผิว เพศสภาพ หรือ เชื้อชาติ สนับสนุนการฆ่าล้างเผาพันธุ์ การ ก่อการร้าย 8

8. ทักษะในการใช้เทคโนโลยีอย่างมีจริยธรรม (Digital Empathy) ความเห็นอกเห็นใจและสร้างสัมพันธภาพที่ดีกับผู้อื่นทางดิจิทัล เป็นความสามารถ ในการเข้าใจผู้อื่น การตอบสนองความต้องการของผู้อื่น การแสดง ความเห็นใจและการ แสดงน้ำใจต่อผู้อื่นบนโลกดิจิทัลได้อย่างเหมาะสม มีปฏิสัมพันธ์อันดีต่อคนรอบข้าง ไม่ว่าพ่อ แม่ ครู เพื่อนทั้งในโลกออนไลน์และในชีวิตจริง ไม่ด่วนตัดสินผู้อื่นจากข้อมูลออนไลน์แต่ เพียงอย่างเดียว และจะเป็นกระบอกเสียงให้ผู้ที่ต้องการความช่วยเหลือในโลกออนไลน์ ตัวอย่าง ไม่ด่วนตัดสินผู้อื่นจากสิ่งที่เห็นบนโลกออนไลน์ ไม่สนับสนุนหรือเห็นด้วย เวลาผู้อื่นถูก โจมตีทางโลกออนไลน์ ไม่ใส่ร้าย หรือส่งต่อข้อความใส่ร้ายผู้อื่น แชร์เรื่องราวของคนที่ต้องการได้รีบความช่วยเหลือ เช่น เด็กหญิงที่ถูกคนใน ครอบครัวทำร้าย สุนัขที่ป่วยหนักและต้องการรับบริจาคเลือด 9

สรุป ทักษะความฉลาดทางดิจิทัลนับว่าเป็นทักษะที่สำคัญสำหรับนักเรียน และบุคคลทั่วไปในการสื่อสารในโลกออนไลน์เป็นอย่างยิ่ง ทั้งทักษะ ความฉลาดทางดิจิทัล ทักษะในการรักษาอัตลักษณ์ที่ดีของตนเอง ทักษะในการจัดสรรเวลาหน้าจอ ทักษะในการรับมือกับการคุกคาม ทางโลกออนไลน์ ทักษะในการรักษาความปลอดภัยของตนเองในโลก ออนไลน์ ทักษะในการรักษาข้อมูลส่วนตัว ทักษะในการคิดวิเคราะห์มี วิจารณญาณที่ดี ทักษะในการบริการจัดการข้อมูลที่ผู้ใช้งานทิ้งไว้บน โลกออนไลน์ ทักษะในการใช้เทคโนโลยีอย่างมีจริยธรรม หากบุคคลมี ทักษะและความสามารถทั้ง 8 ด้าน จะทำให้บุคคลนั้นมีความสามารถ ในการใช้อินเทอร์เน็ตในการบริหารจัดการ ควบคุม กำกับตน รู้ผิดรู้ ถูก และรู้เท่าทัน เป็นบรรทัดฐานในการใช้เทคโนโลยีดิจิทัลอย่าง เหมาะสม เรียนรู้ที่จะใช้เทคโนโลยีอย่างชาญฉลาด และปลอดภัย 10

บรรณานุกรม ฉัตรพงศ์ ชูแสงนิล. (2562). ความฉลาดทางดิจิทัล (Digital intelligence). สืบค้นเมื่อ 1 พฤษภาคม 2565 จาก https://www.scimath.org/article- technology/item/10611-digital-intelligence ณัฐพัชญ์ วงษ์เหรียญทอง. (2563).รู้จัก 8 กลุ่มสำคัญของ DQ – DIGITAL INTELLIGENCE. สืบค้นเมื่อ 1 พฤษภาคม 2565 จาก https://www.nuttaputch.com/dq-digital-intelligence/ 11

เสนอ อ. ดร.สุจิตรา จันทร์ลอย อ. ดร. สุธิดา ปรีชานนท์ วิชาการพัฒนาความเป็นครู (GD58201) จัดทำโดย นางสาววิชชุดา อ่อนผาง รหัสนักศึกษา 647190426 นักศึกษาป.บัณฑิต รุ่นที่ 23 มหาวิทยาลัยราชภัฎหมู่บ้านจอมบึง ช่องทางการติดต่อ 310 หมู่ 1 ต.บ้านไร่ อ.บ้านไร่ จ.อุทัยธานี 61140 e-mail : [email protected] Line : @witchuda.on 12

8 skills Digital Intelligence Quotient