NAFOSAT OLAMI #1

О‘ZBEK XALQ 51 №01 2022 LAPARLARIGA XOS JANR Annotatsiya: Maqolada о‘zbek XUSUSIYATLARI xalq laparlarining ayrim о‘ziga xos xususiyatlari, terma va voqeaband Nozim Qosimov laparlarning о‘rni hamda ahamiyati О‘zbekiston davlat xaqida fikr yuritiladi. xoreografiya akademiyasi “San’at nazariyasi Kalit sо‘zlar: folklor, lapar, terma, va tarixi” kafedrasi voqeaband, badiha, magik-ritual, professori, filologiya polifoniya, dialog. fanlari nomzodi Аннотация. В статье рассматри- ваются особенности узбекского на- родного жанра лапар и его разновид- ности. Уделяется внимание форме диалога в жанре лапар. Ключевые слова: фольклор, ла- пар, терма, импровизаsия, магия-ри- туал, полифония, фратрия, диалог. Annotation. The article discusses features and varieties of the Uzbek of the Lapar folk genre. Attention is paid to the dialogue form in the Lapar genre. Key words: folklore, lapar, terma, improvisation, magic-ritual, polyphony, phratry, dialogue. Badiiy sо‘z sanatida janrlarni tasnif etishning о‘ziga xos tamoyillari mavjud. Ular sо‘z san’atining og‘zaki va yozma shakllariga qarab farqlanadilar. Masalan, yozma adabiyotda janrlar hayotiy qamrov hamda poetik tizimning umumiyligi jihatidan farqlansalar, folklorda janrlar hayotiy qamrov, poetik tizim yaxlitligi, maishiy yо‘nalganlik, ijro о‘rni va shakli hamda musiqa bilan aloqadorlik kabi tо‘rt talab asosida farqlanadi [1, 34-45]. Binobarin, lapar janriga xos xususiyatlarni belgilaganda biz ham folklorshunoslikda umume’tirof etilgan ana shu jihatlar asosida fikr yuritishga harakat qilamiz. О‘zbek xalq laparlariga xos xususiyatlardan biri va eng asosiysi mazkur janrning tarixan tо‘y marosimlari tarkibida ijro etilishini nazarda tutmoq lozim. Chunki janrning marosim bilan genetik aloqadorligi uning og‘zaki ijod an’anasida juda ham qadimiy

52 ekanligidan dalolat beradi. Demak, marosim etikasiga rioya qilish kabi laparning asosan nikoh tо‘ylarining talablarni ado etish mazkur janrning muayyan bir uzvida - qizlar bazmida tarixan tо‘y marosim tarkibida magik- ijro etilishi uning tarixan mustaqil ritual komponent tarzida vujudga janr sifatida vujudga kelib, mustaqil kelganligini va hozirgacha saqlanib taraqqiy etib kelayotganligini qolganligini tasdiqlaydi. anglatadi. Qozoq, qirg‘iz folkloridagi aytis janrining tarixan marosim Elbek, M.Alaviya, O.Sobirov, folklori, aniqrog‘i, tо‘y marosimi bilan B.Sarimsoqov kabi olimlarning bog‘liqligi va asosan sо‘z mubohasasi kо‘rsatishicha, laparlarga xos janr shaklida kechishi, tojik folkloridagi xususiyatlaridan biri ularning bir- badiha janrining ham ijro о‘rni va biriga zid ikki jinsga mansub kishilar bajaradigan vazifasi nuqtai nazaridan tomonidan ijro etilishi hisoblanadi. lapar bilan bir xilligi lapar janrining Janr ijrochilari tarkibining bunday tarixiy asoslari Markaziy Osiyo xalqlari xususiyati ancha qadimiy bо‘lib, u marosim folklorida birgina janrning yaqin vaqtlargacha saqlanib keldi. turli nomlarida keng tarqalganligini kо‘rsatadi. Bu xildagi tо‘y marosimi Bizning nazarimizda, lapar folklori nafaqat Markaziy Osiyo xalqlari ijrochilarining qiz va yigitlardan og‘zakiijodida,balkiKavkazxalqlaritо‘y iboratligi dual jamiyat qoldiqlaridan marosimlarida ham uchrayajakligini iborat bо‘lishi kerak. Chunki bevosita kо‘plab tadqiqotchilar qayd etadilar urug‘chilik jamiyati davrida har bir [2, 132-133]. Demak, о‘zbek tо‘y qabila bir-biriga qiz berib, qiz oladigan marosimlariga mansub lapar janri ikki urug‘ga va о‘z ichida bir-biri bilan bilan ham g‘oyaviy, ham badiiy quda bо‘lish huquqiga ega bо‘lgan jihatdan bir xil vazifa ado etuvchi janr ikki fratriyaga bо‘lingan [3, 104-128]. Markaziy Osiyo va Shimoliy Kavkaz Bir fratriyadan qiz olish uchun kuyov xalqlarida ham qadimdan mavjud tomon turli xildagi sinovlarni bajargan, bо‘lgan. turli xildagi tо‘lovlarni tо‘lagan. Mana shunday ritual sinov kо‘rinishlaridan Janrning qadimiy oilaviy-maishiy biri kelin tomonning qizlari bilan marosim bilan aloqadorligi va kuyov tomonidan kelgan yigitlarning turli xalqlarda turlicha nom bilan о‘zaro sо‘z va hozirjavoblikda bir- yuritilishidan qat’i nazar, marosim birlarini sinab kо‘rish sanaladi. tarkibida bir xil vazifa о‘tashi о‘zbek Darhaqiqat, qizlar bazmida, ya’na xalq laparlarining tarixan faqat asosiy tо‘ydan bir kun oldin bunday marosimga qiziqarlilik va shodlik, lapar aytish udumi keyinchalik oddiy musiqiylik va jonlilik bag‘ishlabgina kо‘ngilxushlik va tomosha qilish qolmay, balki о‘ziga xos magik-ritual maqsadida о‘tkaziluvchi an’anaviy vazifa о‘taganligidan dalolat beradi. odatga aylangan bо‘lsa ham biroq urug‘chilik davrida u jiddiy ritual Darhaqiqat, janrning ijro о‘rni sinov vazifasini о‘tagan. Agar mana nikoh tо‘yidan bir kun oldin, hozir shu sinovda yigit tomon yengilsa, qizlar bazmi deb ataluvchi uzvida ilgari kelin va kuyov о‘rtasidagi she’riy aytishuv tarzida ijro etilishi oila qurish, ya’ni hozirgi til bilan va ijrochilarning ikki jinsga mansub aytganda, nikoh qilish tо‘xtatilgan. bо‘lishi kuyov hamda kelin tomon Shuning uchun ham lapar aytishga о‘rtasidagi ritual tortishuv vazifasini kuyov tomon shо‘h, sо‘zga chechan, о‘taganligini kо‘rsatadi: xalq laparlari hozirjavob yigitlarni yaxshilab tanlab matnidagi savol-javob xarakteridagi olib kelishgan. Oqibatda, lapar aytishuvlar, bu jarayonda sо‘zga aytishuvlari va ularda ijro etiladigan chechanlik va hozirjavoblik qilish, tо‘rtliklar mazmunan dramatizmga

53 №01 2022 boy, kuchli his-tuyg‘ularga yо‘g‘irilgan kelib chiqadigan asosiy xulosa shundan iboratki, terma laparlarda bо‘ladi. har ikki tomon vakillari javob berish talabidan kelib chiqib, о‘zlari bilgan Folklor asarlarining asrlar tо‘rtliklarni keltiraveradilar. Bu narsa terma laparlardagi mavzu qamrovini osha avlodlardan-avlodlarga yetib kengaytiradi. borishini ta’minlovchi an’anaviylik, Terma laparlarda xukmronlik qilgan an’anaviylik ijrosini an’anaviy folklor janrlari tarkibida doimiy tо‘rtlik bilan boshlanishi, javob tariqasida keltiriladigan tо‘rtliklarning yangilanishlarni ta’minlovchi ayni shu paytda, shu vaziyatda tо‘qilmay, balki xalq qо‘shiqlari badihagо‘ylik lapar janrining ham xazinasidagi an’anaviy tayyor tо‘rtliklarning keltirilishida kо‘zga yaratilish, yangilanish va jonli tashlanadi. yashashini belgilab beruvchi ikki Mazkur laparlardagi badihagо‘ylik esa bir-birlariga javob tariqasida ijro muhim omil sifatida amal qilib etilayotgan tо‘rtliklarning ilgarigi aytishuvlarda qayd etilmagan keladi. Mana shu nuqtai nazardan favqulodda tо‘rtliklardan iborat ekanligida namoyon bо‘ladi. yondashilsa, о‘zbek xalq laparlari Ikkinchisi - laparlarning yagona matni ikki xil xarakter kasb etishini bir mavzuda, doimo takrorlanib keladigan matnlarga asoslangan kuzatish mumkin. shakli. Bunday laparlarni biz shartli ravishda voqeaband laparlar deb Birinchisi - lapar ijrosi paytida bir- nomlashni lozim topdik. birlari bilan musobaqalashayotgan Voqeaband laparlar, odatda, yigit va qiz о‘rtasida savol-javob shaklida tomonlar javob tariqasida tо‘rtlik ijro etilib, savol tariqasida berilgan har bir shartni inkor etadigan javob shaklidagi an’anaviy xalq qо‘shiqlarini, qaytariladi. Shu bois voqeaband laparlar keskin dramatizm ruhida о‘lan parchalarini keltiraveradilar. kechib, aytishuv shiddatli tus oladi. Mana shunday laparlardan biri Mana shuning uchun biz bunday professor B.Sarimsoqov tomonidan aytishuv shaklidagi lirik qо‘shiq laparni shartli ravishda terma tarzda talqin etiladi. [5, 160]. Albatta, mazkur lapar keyingi paytlarda laparlar deb nomlashni lozim topdik. lirik qо‘shiq о‘rnida ham ijro etilib kelindi. Lekin bu matnning tarixiy “Oq olma, qizil olma” tо‘plamida asoslari, ya’ni paydo bо‘lish jarayoni lapar janriga aloqadordir. Chunki keltirilgan aksariyat laparlar terma u kо‘p vaqtlar mobaynida lapar aytish jarayonida qayta-qayta ijro laparlarga misol bо‘la oladi. An’anaviy etilish oqibatida barqaror an’anaviy matnga ega bо‘ldi. Keyinchalik boshlama tо‘rtlik aytilgach, yigit lapar mazmunining ta’sirchanligi, matnning keskin aytishuv tarzida quyidagi tо‘rtlikni ijro etadi: Daryoning naryog‘ida bir tо‘p g‘о‘za, U g‘о‘zaning tagida oltin kо‘za. Jon yanga, jonim yanga, arzim sizga, О‘ynashga ruxsat bering qora kо‘zga. Mana shundan keyin qiz quyidagi tо‘rtlikni ijro etadi: Oqqina kaptar boradi joyiga, Kо‘p oshiq bо‘lmang birovning yoriga. Kо‘p oshiq bо‘lsang birovning yoriga, Osishadi oq podshoning doriga. [4, 135-136]. Keltirilgan ikki tо‘rtlikka diqqat qilinsa, ular о‘rtasida chuqur mantiqiy aloqadorlik, mavzu jihatidan yagonalik kuzatilmaydi. Lekin lapar ijro etish vaziyatni har bir tо‘rtlikka о‘z vaqtida javob qaytarish jihatidan ular terma laparni tashkil etadilar. Bundan

54 ijro etilishi, lapar voqeabandligining janrga bо‘lgan qiziqishni kuchay­ kuchli dramatizmga egaligi sababli alohida qо‘shiq sifatida ham ijro tiradi. Chunki ikki lirik obrazning etilishga kо‘chdi. Biroq bu degani materialning genetik jihatdan lapar dramatizmga tо‘la qalb kechinma­ bilan alohida emasligini anglatmaydi. Bizningcha, bu aytishuv xalq larini butun jо‘shqinligi, ziddiyatligi laparlarining sof voqeaband shakliga mansub. Ana shu laparlardan bir bilan ifodalash tinglovchilarning necha bandlarni keltiraylik: diqqat-e’tiborini, fikr-zikrini chо‘lg‘ab Yigit: Sen soy chumchug‘i bо‘lsang, olishi tabiiy holdir. Mana shuning Soylarga qarab uchsang, Men tog‘ kaptari bо‘lib, uchun ham dialogik nutq shakli Orqangdan quvib borsam, Yor, unda na qilg‘aysan? lapar janrining yetakchi kompozision Qiz: usuli, bosh estetik tamoyili darajasiga Sen tog‘ kaptari bо‘lsang, Orqamdan quvib yursang, kо‘tarilgan. Men olg‘ir lochin bо‘lib, Changalga olib qolsam, Demak, lapar janriga xos Yor, unda na qilg‘aysan. dialog shaklidagi kompozisiya, bir Mana shu tariqa voqeaband lapar yigit va qizning bir-birini tomondan, asardagi obrazlarning rad etuvchi savol va javoblari tarzida davom etadi. Shunday ruhiy kechinmalarini, ana shu lapar aytishlar yigit va qizning aql- zakovatda, sо‘zga chechanlikda bir- kechinmalar zamiridagi dramatik birlaridan qolishmasligini sinovdan о‘tkazishning vositalaridan biri ham taranglikni tinglovchilarga butun hisoblanadi. murakkabligi bilan yetkazishga Laparlarning janr xususiyatlarini belgilaganda ularning о‘ziga xos xizmat qilsa, ikkinchi tomondan kompozisiyaga - dialogik (muloqot) shakliga ega ekanliklarini ham asarni oddiy bayonchilikdan unutmaslik lozim. Chunki lirik qо‘shiqlar voqelikni shaxsning ongiy qutqaradi. Bayonchilik esa, lirik janrlar kechinmalari vositasida badiiy aks ettirish ma’lum haqiqat bо‘lsa- uchun xos xususiyat emas. Uchinchi da, biroq ana shu kechinmalarni qay yо‘sinda, qanday shakllarda tomondan, har bir tо‘rtlikning о‘zga tinglovchiga yetkazish xalq lirikasi janrlari, xususan, laparlar uchun ham shaxs tomonidan ijro etilishi asardagi muhim muammo hisoblanadi. polifoniya (kо‘povozlilik)ning Nutqning ikki shaxs о‘rtasida savol-javob, savol-aks javob tarz­ kuchayishiga olib keladi. Polifoniyada da kechishi tinglovchilarda mazkur esa lirik qahramonlarning hayotga bо‘lgan munosabatlari aniq va lо‘nda ifodalanadi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shundan iboratki, dialog shakli lapar janri uchun faqat shakliy xususiyat emas, balki janrning hayotiy, g‘oyaviy-estetik vazifasini tо‘la aks etishga xizmat qiluvchi kompozision usuldir. Estetik jihatdan qaralsa, dialogik shakl lirik qaxramonni asar voqealari ichiga olib kiradi. Uning qalb kechinmalarini о‘z tili orqali ochishga imkon beradi. Shuning uchun ham bunday nutq shakli asarga samimiylik bag‘ishlaydi, obrazlarning faolligini ta’minlaydi. Asarni о‘z nutqi bilan ishtirok etish va ana shu nutq vositasida о‘zligini namoyon etish jihatidan lapar janri adabiy turlardan dramatik turga yaqin tursa, ruhiy holat va qalb kechinmalarni samimiy, bevosita, ifodalash bilan lirik turga mansub janrlardan birini tashkil etadi.

55 №01 2022 Xulosa о‘rnida ta’kidlash lozimki, harorati va murakkabligi bilan ikki adabiy turga xos xususiyatlarni ifodalaydi. Laparlarga xos bunday jamuljam etganligi uchun ham sinkretizm janrning qadimiyligidan laparlar kuchli dramatizmga ega dalolat beradi. bо‘lgan dil yonishlarini butun FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1. Пропп В.Я. Принципы классификации фольклорных жанров // Пропп В.Я. Фольклор и действительность. -М., 1976. 2. Халилов Х.М. Народы Дагестана //Семейно-обрядовая поэзия на- родов Северного Кавказа. -Махачкала, 1985. 3. Косвен М.О. Очерки истории первобытной культуры. -М.: Наука, 1958. 4. Oq olma, qizil olma. О‘zbek xalq qо‘shiqlari /Tо‘plovchi va nashrga tayyorlovchi M.Alaviya. -T.: Adabiyot va san’at, 1972. 5. О‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. -T.: О‘qituvchi, 1990.

56 Annotatsiya. Ushbu maqola  O‘ZBEK MAROSIM o‘zbek marosim folklorining FOLKLORINING O‘RGANILISHI o‘rganilishtarixigaoidbo‘lib,maqolada TARIXIGA AYRIM CHIZGILAR o‘zbek xalqining o‘ziga xos turmush Matluba Murodova tarzi va milliy anʼanalar, og‘zaki O‘zbekiston davlat xoreografiya akademiyasi badiiy ijodining shakllanish tarixi va “O‘zbek tili va adabiyoti” kafedrasi professori v.b. genetik asoslari  hamda  murakkab taraqqiyot bosqichlari haqida so‘z yuritiladi. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari hamda  sharqshunos olim N.N.Pantusovning “Ili okrugi taranchilarining lahjasini o‘rganishga doir materiallar” nomli asarida keltirilgan manbalardan misollar keltirilgan. Kalit so‘zlar: o‘zbek marosim folklori,  to‘y marosimlari, “bo‘ta soldi” (“po‘ta soldi)”udumi,  marosim qo‘shiqlari, etnofolkloristika, folklor materiallari. Аннотация. Данная статья по- священа истории изучения узбек- ского обрядового фольклора, в ста- тье рассказывается об уникальном образе жизни узбекского народа, истории формирования и генети- ческих основах узбекского народа, национальных традициях и об уст- ном художественном творчестве, сложных этапах разработка. При- меры источников приведены в ра- боте Махмуда Кошгари «Девону Луготит Тюрк» и в работе «Матери- алы для изучения диалекта танчи Илийского региона» ученого-вос- токоведа Н.Н.Пантусова. Ключевые слова: узбекский обрядовый фольклор, свадебный обряд, жанр “бўта солди” (“пўта сол- ди”), песня, поэтический контекст, этнофольклористика, фольклор- ные материалы. Annotation. This article is devoted to the history of the study of Uzbek ritual folklore, the article tells about the unique way of life of the Uzbek people, the history of the formation and genetic foundations of the

57 №01 2022 Uzbek people, national traditions iy iqtidori va ijodiy salohiyati keng and oral art, complex stages of qamrovli bo‘lganligi tufayli g‘oyat development. ulkan folklor merosi yuzaga kel- ganki, bu bebaho qadriyatlar sil- Examples of sources are given silasi maʼnaviyatimizning taraqqiy in the work of Mahmud Koshgari etishini taʼminlagan muhim omil- «Devonu Lugotit Turk» and in the lardan biri bo‘lib kelmoqda. work «Materials for the study of the Tanchi dialect of the Ili region» by “O‘zbek folklori xalqimiz badi- the orientalist N.N.Pantusov. iy faoliyatining tarkibiy qismi, so‘z sanʼatining og‘zaki turi hisoblanadi. Key words: Uzbek ceremonial U uzoq tarixga, murakkab taraqqi- folklore, wedding ceremony, genre yot bosqichlariga ega”,–deb yoza- “buta soldi” (“pўta soldi”), song, di akademik To‘ra Mirzayev [1, 3]. poetic context, ethnofolkloristics, Xalqimizning kundalik mehnati va folklore materials. turmushi bilan bog‘liq holda shak- llangan folklor ijrochiligi anʼanalari Xalq og‘zaki ijodini o‘rgan- uzoq davrlarni o‘z ichiga qamrab olgan izchil tarixiy-folkloriy jarayon ish - xalqning turmush tarzi, bu- natijasida muttasil takomillash- ib, taraqqiy etib kelgan. Natijada, guni va kelajagi, o‘y-kechinmalari xalq ijodiyotining u yoki bu namu- nalarini (masalan, qo‘shiq, folklor hamda ruhiyatini o‘rganish de- raqs ijrochiligi, doston, rivoyat, er- tak va boshqa) aytishga, ijro etish- makdir, chunki bunda millatning ga ixtisoslashgan professional ijrochilar tipi yuzaga kelgan. Xalq o‘zligini anglashi, o‘zini namoyon ijodiyotida voqelikni badiiy idrok etish va talqin qilish usullarining etish tamoyillari, ko‘p yillik hayot takomillashib borishi jarayonida hayotiy-maishiy funksiyasi va qa- tarzi va dunyoqarashi aks etgan mrovining o‘ziga xosligi, muayyan poetik tizimga egaligi hamda ba- bo‘ladi. Hozirgi zamon jahon folk- diiy ifoda usulining originalligi bi- lan bir-biridan farqlanib turuvchi lorshunosligida har bir xalqning folklor janrlari tarkibi ham doimiy ravishda rivojlanib, takomillashib milliy o‘zligini anglatadigan ma- boravergan. Ayniqsa, xalqimizning milliy o‘zligini ifodalovchi urf-odat rosim folklori va bu folklor janr- va marosimlari bilan bog‘liq xil- ma-xil folklor janrlarining shak- lari tarkibining o‘ziga xos jihatlari, llanishi xalq ijodiyotining tarixiy taraqqiyotida muhim rol o‘ynagan. tarixiy-genetik asoslari, marosim Chunki marosim folklori benazir nomoddiy madaniy meros namu- qo‘shiqlarining struktural-seman- nasi bo‘lishi bilan bir qatorda, yosh avlodning badiiy-estetik didini tik xususiyatlari va poetikasini tad- o‘stirish, ularda milliy qadriyatlar- ga bo‘lgan eʼtiborni  shakllantirish qiq etish dolzarb ilmiy yo‘nalishlar- dan biriga aylandi. Mamlakatimiz mustaqil- likka erishgandan keyin milliy mentalitetimizni belgilaydigan maʼnaviy qadriyatlarni, shu jum- ladan, marosim folklori material- larini barcha hududlar bo‘yicha to‘plash va tadqiq etish folklor- shunoslikning ustuvor tamoyillar- idan biri bo‘lib qoldi. O‘ziga xos turmush tarzi va milliy anʼanalariga ega bo‘lgan xalqimiz qadim zamonlardan buyon xilma-xil janrlardan iborat og‘zaki badiiy ijod namunalarini yaratgan. Ajdodlarimizning badi-

58 hamda millatning maʼnaviy birligi- va tomonidan 1962 yilda Samarqa- nd viloyatining Bulung‘ur tumani- ni taʼminlashga xizmat qilishi bilan dan yozib olingan marosim folklori janrlariga oid  bo‘lgan  “bo‘ta soldi” ham xarakterlanadi. o‘yinida uchraydigan  “bo‘ta soldi” udumi qo‘shig‘ining mazmuni bu O‘zining shakllanish tarixi va udum  qadimiy udumlardan biri ekanligidan  maʼlumot beradi. genetik asoslariga ko‘ra marosim Bo‘ta solay, kimga solay, folklori janrlari badiiy tafakkurning Chochi uzun qizga solay, Osmondagi oyga solay, eng qadimiy namunalari sirasiga Chochi uzun qizga solay [3. ]   ‒ “Bo‘ta soldi” udumi bilan alo- mansub bo‘lib, unda o‘tmishda qador qo‘shiq va aytimlar Tosh- kent viloyatining Oqqo‘rg‘on tu- yashagan ajdodlarimizning mi- mani qishloqlarida ham mavjud bo‘lgan [4]. Ilmiy manbalardan fologik qarashlaridan tortib, turli maʼlum bo‘lishicha, xalq orasi- da “bo‘ta soldi” yoki “po‘ta soldi” rasm-rusumlari va ibtidoiy ritual- nomi bilan tanilgan ushbu udum nikoh to‘yi marosimi tarkibidagi larigacha bo‘lgan etnomadaniy nisbatan qadimiy udumlardan biri ekan. Uyg‘ur xalq lirikasi yuzasi- qatlamning izlarini uchratish dan tadqiqot ishlari olib borgan O.Boqiyev o‘zining monografiyasi- mumkin. da 1873 yilda Sharqiy Turkiston- da ilmiy komandirovkada bo‘lgan Xalqimizda azaldan muqadd- sharqshunos olim N.N.Pantusov[1] Ili tumanida yashovchi uyg‘urlarn- as sanalib kelinayotgan odat- ing “maylis o‘yini”da qiz va yigitlar bir-birlariga po‘ta solish asnosida laridan     ayrimlari  haqida so‘z bayt aytganlarini qayd etgan ekan [5, 142].  Biz N.N.Pantusovning “Ili yuritganda ularning  naqa- okrugi taranchi[2]larining lahjas- ini o‘rganishga doir materiallar” dar qadimiy ekanligidan vofiq nomli asarining elektron nusxasini internet manbalaridan izlab topib bo‘lamiz. Masalan,  xalqimiz  to- ko‘rganimizda, darhaqiqat, Ilida istiqomat qilgan uyg‘urlar orasi- monidan     eʼzozlanib kelinagan da “po‘ta soldi” udumi mavjud bo‘lganligiga amin bo‘ldik [6, 27- odatlardan biri – sovchilik bilan 28].   Qiz va yigitlarning to‘ylardagi bog‘liq bo‘lgan   “sovchi” so‘zining kelib chiqish tarixi haqidagi  ayrim maʼlumotlar XI asrda yashagan mashhur tilshunos, folklorshunos  olim Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida ham uchratish mumkin. Devon- da     “sav” so‘zi   “maqol, matal, bi- ror voqea-hodisani aytib bermoq, hikoya qilib bermoq, hikoya, yoz- ma xabar, xat, kelin bilan kuyov o‘rtasida xat-xabarlar yetkazib tu- ruvchi kishi” maʼnolarida ishlatil- ganligini qayd etgan [2, 214-215].  Boshqa manbalarda ham  “sovchi” atamasi   qadimgi turkiylar tilida “so‘z”, “xabar”, “hikoya” maʼnolarida qo‘llanilganligi haqida  maʼlumot- lar uchraydi. Folklorshunos olima Z.Husaino- 1Nikolay Nikolayevich Pantusov – atoqli sharqshunos olim, XIX –XX asrlarda O‘rta Osiyo tarixiga oid bir qa- ncha qimmatli tadqiqotlar eʼlon qilgan. Tadqiqotchi O‘rta Osiyo xalqlari tarixi va hayotiga katta qiziqish biln qarab, qadimiy qo‘lyozmalar, qadimiy yodgorliklar, qozoq va qirg‘iz xalq og‘zaki ijodi namunalari, arx- eologik va etnografik manbalarni to‘plash va o‘rganish bilan faol shug‘ullangan. 2Taranchi- XVIII asrda Sharqiy Turkistondan xitoylar tomonidan ko‘chirilgan Xitoyning G‘ulja viiloyati (Shin- jon vilooyati) musulmon dehqon aholisi.

59 №01 2022 bayt, ashula, naqsh, o‘lan aytishish Vaʼdasida turmagan aslo mu- udumi uyg‘urlarda “maylis” deb sulmon bo‘lmasin. yuritilgan ekan. Odatda, qizni uza- tishdan bir-ikki kun burun o‘tka- Qizlar yigitlarga po‘ta solib tu- zilgan ana shunday “maylis”da rib shirin so‘z bilan bayt aytgani: taom yeb bo‘lingach, yigit va qizlar bir joyda to‘planishib “puta soldi” Po‘ta solay yigitga deb men o‘ynashgan. Bunda ular bir-birlar- po‘tamni yechimman, iga po‘ta solib, bir-birining ko‘ngli- ni olish hamda xushkayfiyat baxsh Oy yuzingni bir ko‘rib bu aqlim- etish uchun lirik mazmundagi dan shoshibman. baytlarni aytishgan. Anʼanaga ko‘ra “po‘ta soldi” qo‘shiqlari ayti- Parvonaday o‘tingga men shuv tarzida ijro etilgan: o‘zimni kuydiray, Yurak qaynar qozondek, qay- nab-qaynab toshibman. Yigitlar qizlarga po‘ta solib tu- “Bo‘ta soldi” udumi qo‘shiqlari rib shirin so‘z bilan bayt aytgani: qiz va yigitlar tomonidan aytishuv sifatida ijro etilishi, o‘ziga xos vazn Eshik ochib to‘rga boqsam bir va qof iya tuzilishiga ko‘ra ajralib go‘zal yor o‘ltirur, turishi, ishq-muhabbat, sof sev- gi, vafo va sadoqat, oila muqadd- Qoshlari qiygan qalamdek, asligi, inson qadr-qimmatining ko‘zlari nor o‘ltirur. ulug‘ligi, do‘stlik, o‘zaro ahilllik va mehr-oqibatni tarannum etishi Sochlari belgi tushibtur, bellari bilan xarakterlanadi. “Bo‘ta sol- bir qilcha yo‘q, di” (po‘ta soldi) udumi qo‘shiqla- rini aytish anʼanasi boshqa turkiy Ishqimiz sizga tushibtur, xalqlar, xususan, uyg‘urlar orasi- o‘zgalar bir pulcha yo‘q. da ham mavjudligi bu tip maro- sim qo‘shiqlarining qadimiyligini Qizlar yigitlarga po‘ta solib tu- ko‘rsatadi. rib shirin so‘z bilan bayt aytgani: Demak, “bo‘ta soldi” udumi va Tom boshida o‘ltiribsiz qaddi uning poetik folklori tili asosan shamshodlig‘ yigit, qorluq-chigil dialektiga mansub bo‘lgan uyg‘ur va o‘zbeklar og‘zaki So‘zidan sharbat oqadur, shar- badiiy ijodida mavjudligi bu janr- bati totlig‘ yigit. ga mansub marosim qo‘shiqlari o‘troq dehqonchilik va shahar Lablarining g‘unchasidan bir madaniyati rivojlangan hudud- gulini uzmadim, larda shakllanganligidan dalolat beradi. Mazkur udum o‘zining Sizga bir ko‘nglim tushibdir etnografik talqini hamda verbal umidimni uzmadim. qismi – poetik matndan iborat anʼanaviy folklorini hozirga qadar Yigitlar qizlarga po‘ta solib tu- saqlab kelganligi bilan xarakterla- rib shirin so‘z bilan bayt aytgani: nadi. Oqqina kuylak kiyibsiz oq ti- kanlar ilmasin, Men sizga po‘ta solayin xalqi olam bilmasin. Xalqi olam bilsa bilsin vaʼda yolg‘on bo‘lmasin,

60 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirzayev T. Kirish // O‘zbek folklori ocherklari. Uch tomlik. 1-tom. – Toshkent: Fan,  1988. 2.    Mahmud Koshg‘ariy. Devonu lug‘otit turk. T.3.  – Toshkent:  Fan, 1960. 3.      O‘zR FA O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti Folklor arxivi. Inv.№1561/24. Bulung‘ur tumani Niyozmat qishlog‘ida yashovchi 40 yoshli Xadicha Isoqovadan Z.Husainova yozib olgan. 4.    Ro‘ziyeva G. “Bo‘ta soldi” udumi aytimlari va uning etnofolkloristik tahlili // O‘zbek tili va adabiyoti. ‒ Toshkent, 2010 5.    Boqiyev O. Uyg‘ur xalq lirik sheʼriyati. ‒ Toshkent: Fan, 1978. 6.      Pantusov N.P. Materiali k izucheniyu narechii taranchey Iliyskogo okruga. ‒ Kazan, 1907. ‒ S.27-28. 7.    Sarimsoqov R. Ko‘hhna Jizzax navolari. ‒ Toshkent. 2012. ‒ B.27-28. TAQRIZ M.Sh.Murodovaning “O‘zbek marosim folklorining o‘rganilishi tarixiga ayrim chizgilar” nomli maqolasi o‘zbek folkloridagi muhim masalalarni qamrab olgan. Muallif ishonchli manbalar asosida xalqimiz tarixidagi qadimiy odatlardan biri – “bo‘ta soldi” marosimining tarixiy ildizlarini ko‘rsatib bergan. Maqola nafaqat ilmiy jihatdan, balki ham tarixiy, ham maʼnaviy-maʼrifiy jihatdan ham qimmatli bo‘lishi mumkin. Bunday materiallarning chop etilishi inson maʼnaviy dunyosining yuksalib borishiga, o‘z milliy boyligidan faxrlanishiga olib boradi, deb hisoblayman. Ravshan Jomonov 2022 yil 20 avgust

MUSIQA 61 №01 2022 NAZARIYASI  VA INNOVATSION Annotatsiya: Mazkur maqolada TAʼLIM musiqa nazariyasi fanini o‘qitishda innovatsion usullarning o‘rni va Nodira ahamiyati, asosiy tamoyillari tadqiq Alimdjanova qilingan. O‘zDXA “Sanʼat nazariyasi Kalit so‘zlar: mumtoz musiqa, va tarixi” kafedrasi mudiri, milliy madaniyat, estetik tarbiya,  yosh dotsent v.b. avlod, sanʼat, tarix,  maʼnaviy-maʼrifiy vosita, falsafiy talqin. Abstract: In this article, the role and importance of innovative methods in the teaching of music theory, and its main principles are studied. Key words: classical music, national culture, aesthetic education, young generation, art, history, spiritual and educational tool, philosophical interpretation. Аннотация. В данной статье исследуются роль и значение ин- новационных методов в препода- вании теории музыки, ее основные принципы. Ключевые слова: классическая музыка, национальная культура, эстетическое воспитание, молодое поколение, искусство, история, ду- ховно-воспитательное средство, философское осмысление. Insoniyatning ilk davridan boshlab Sharq falsafasida   musiqaning tarbi- yaviy   ahamiyatiga jiddiy eʼtibor beriladi. Xalq og‘zaki ijodining asrlardan asrlar- ga o‘tib kelayotgan barhayot anʼanalari ham musiqada yorqinroq aks etadi.  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Madaniyat va sanʼat sohasini yana-da rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘rsida” gi Qarorida   “o‘quvchi  va talabalarning  musiqiy  bilim va ko‘nikmalarini oshirish, ularning qalbida milliy madaniyatga bo‘lgan muhabbatni shakllantirish, yosh isteʼdodlarni aniqlash va qo‘llab-quvvat-

62 lash”[1] muhim masala ekanligi  alohi- qaytadan qaddini tiklab, rivojlanib da taʼkidlangan. borayotgan mumtoz musiqa   sanʼati Nafosat va ezgulik haqidagi keyingi besh yilda  tom maʼnoda yan- tuyg‘ularning badiiy-estetik qadri- gi bosqichga ko‘tarilib, uning milliy yatlarga  aylanishida ham asosiy madaniyatimiz taraqqiyotidagi o‘rni maʼnaviy-tarbiyaviy vazifani   musiqa va maqomi har tomonlama mustah- bajaradi. Ayniqsa yosh avlodning  ru- kamlanib bormoqda. Milliy sanʼatning han poklanishi va kamolotida musiqiy muhim tarkibi hisoblangan mumtoz tarbiyaning o‘rni beqiyos. Musiqiy musiqaga   davlat miqyosida   eʼtibor tasavvurlar va ohang inson ruhiyati- berilmoqda. ga, uning sezgi quvvatlariga ijobiy taʼ- Kuy - borliqni o‘ziga xos tarzda sir qiladi. aks ettiradi hamda  olam va odamni Yoshlar tarbiyasi hamma zamon- tushunib olish va ular haqida to‘g‘ri larda ham eng murakkab jarayon xulosa  chiqarishga yordam beradi. hisoblanadi. O‘tmishga nazar sol- Xususan, mumtoz musiqalar inson- sak, Markaziy Osiyo xalqlari musiqa ning ruhiy olamini, badiiy-estetik qa- madaniyati va sanʼatining har bir rashlarini o‘ziga xos tarzda aks ettirib, davri   o‘ziga xos  ijro uslublari bilan uni boyitadi. ajralib turadi.Ularda maʼlum maʼnoda Musiqa nazariyasi boshqa fan- ibtidoiy odamlarning hayoti, urf-odat- lardan o‘zining tadrijiy jarayonlari, lari, turmush tarzining qadimiy ildi- badiiyligi, qiziqarliligi va talabalar- zlari saqlangan bo‘lib, keyinchalik da ko‘proq ijodiy zavq, emotsional shakllangan milliy qadriyatlar ham    tuyg‘ular  uyg‘otishi bilan ajralib turadi. ohanglar orqali avloddan-avlodga Talabalarning mustaqil fikrlash qobili- o‘tib  kelmoqda. Mumtoz musiqalar- yatini oshirish uchun bugungi kunda da   milliy ruhning ustuvorligi  uning oliy taʼlimda musiqa nazariyasi fani- umrboqiyligini bildiradi. ni zamonaviy  innovatsion texnologi- Hozirgi kunga kelib musiqa sanʼa- yalar asosida tashkil etish, anʼanaviy ti tarixiy bosqichlarini o‘rganishda metodlarni takomillashtirish va ularni innovatsion yondashuvlardan foyda- yangi  g‘oyalar bilan boyitish davr tal- lanish maqsadga muvofiq. Musiqa abidir. Har bir mashg‘ulotni  zamonaviy sanʼatini   mukammal o‘rganish va innovatsion texnologiyalar asosida uning yangi tarixini yaratish muhim tashkil etishdan maqsad  talabalarn- ahamiyat kasb etadi. Binobarin, ing badiiy estetik saviyasini oshirish bi- mumtoz musiqalarda xalqning milliy lan bir qatorda ularga fan haqida to‘liq qadriyatlari umuminsoniy fazilatlar tushuncha berishdan iborat. bilan hamohang aks etadi. Sof milliy O‘zbekiston Respublikasi ohanglarni tiklash hamda rivojlanti- Prezidenti Sh.Mirziyoyev “Yangi rish, ularning   madaniy-ijtimoiy   ha- O‘zbekiston” gazetasiga bergan in- yotimizdagi o‘rnini belgilash,   dunyo tervyusida “Yoshlar – xalqimizning miqyosida tanitish va targ‘ib qilish, asosiy tayanchi va suyanchi. Keng nufuzini yana-da yuksaltirish borasi- ko‘lamli islohotlarimizni samarali da mamlakatimizda istiqbolli  islo- amalga oshirishda ular xalq qiluv- hotlar belgilangan va ular bosqichma chi kuch bo‘lib maydonga chiqmo- - bosqich amalga oshirilmoqda. qda. Aynan zamonaviy bilim olgan, Azaliy va abadiy qadriyatlar aso- ilg‘or kasb-hunarlarni, innovatsion sida   shakllangan, istiqlol yillarida texnologiyalarni, xorijiy tillarni pux- 1O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Madaniyat va sanʼat sohasini yana-da rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar” to‘g‘risidagi Qarori. “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2022 yil, 4 fevral, 25 son.

63 №01 2022 ta egallagan o‘g‘il - qizlarimiz mam- dunyoqarashni shakllantirish kerak. lakatimizni yana-da taraqqiy ettir- Talabalar asarning muallifi, u qay- ishda yetakchi o‘rin tutadi.”[2;], deya si ladda yozilganligi, asarning tem- alohida taʼkidladi. Mumtoz musiqa pi, o‘lchovi, ritmi, dinamik belgilar- sohasida zamonaviy talablarga javob ini aniqlash malakalariga ham ega beradigan, milliy va umuminsoniy bo‘lishlari lozim. Mana shu jarayonda qadriyatlarni, milliy musiqa ildizlar- musiqiy-nazariy bilimlar muhim o‘rin ini chuqur anglagan yosh kadrlarni tutadi. Mashg‘ulotlarga qo‘yiladigan tayyorlash, ularning kasb malakasi- didaktik talablar tizimida qo‘llaniladi- ni oshirish mutaxassislar zimmasiga gan metodikaning aniq va tushunarli katta masʼuliyat yuklaydi. Bugun- bo‘lishi talab etiladi. Avval o‘tilgan ning isteʼdodli  yoshlari sanʼatdagi yu- mavzular bilan keyingi mavzularn- tuqlari,  o‘z ixtirolari,  innovatsion g‘oy- ing uzviy bog‘langan bo‘lishi, o‘tiladi- alari, ilm-fandagi tadqiqotlari bilan gan mavzuga mos material tanlash, jahonga chiqmoqdalar. mashg‘ulotlarni o‘tkazishda  sama- rali usul va metodlardan foydalanish, Xalq maʼnaviyatining tarixi qa- darsni tashkil eta bilish, jamoa, gu- nchalik boy bo‘lsa, uning bugungi ruh va individual ishlash usullarini kundagi intellektual imkoniyatlari, o‘zlashtirish, dars jarayonida har bir yoshlarining intilishlari, maqsadlari  o‘quvchining individual xususiyatlari- ham kundan kunga yuksalib borav- ni hisobga olish zarurdir. eradi. Muhtaram Prezidentimizning “Yoshlarni har tomonlama Ushbu asosiy vazifalardan tashqa- qo‘llab-quvvatlash va ularning ijti- ri, “Musiqa nazariyasi” fani talabaning moiy faolligini oshirishga oid qo‘shim- o‘z mutaxassisligi bo‘yicha o‘tadigan cha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Far- darslariga yordam berishni ham ma- monida   yoshlar uchun qo‘shimcha qsad qiladi. o‘ttizdan ortiq yangi imtiyoz va im- koniyatlar yaratish belgilangan. “Musiqa nazariyasi” fanini o‘rgan- ish amaliy jihatdan tegishli yordam Uchinchi Renessansni  yaratishda berishi uchun undagi asosiy qoida- yoshlar faol ishtirok etishlari ular bar- lar bilan tanishish bilan birga mash- cha fanlar qatrida  mumtoz musiqa qlar ustida muntazam ish olib borish tarixini ham  mukammal o‘rganish- zarur. Bu esa  olingan bilim va ko‘nik- lari va yangi tadqiqotlar olib borish- malarni yana-da mustahkamlashga lari shart. Milliy yuksalish sari dadil yordam beradi. qadam tashlayotgan bo‘lajak mu- taxassislar davlatimiz rahbarining Zamonaviy kadrlar oldiga qo‘yil- ijtimoiy, maʼnaviy-maʼrifiy sohada- adigan eng muhim vazifalardan biri gi ishlarni yangi tizim asosida yo‘lga – malakali mutaxassis sifatida avvalo qo‘yish bo‘yicha ilgari surgan   beshta o‘zligini, o‘z qobiliyatlari, shaxsiy fazi- muhim tashabbusini o‘zlariga dastu- latlarini bilgan holda atrofidagilar riamal qilib olishlari zarur. mehnatini oqilona tashkil etish va ij- timoiy foydali mehnatning barcha so- Talabalarni musiqa olamga olib halarida iqtidorli kasb sohibi sifatida kirish uchun musiqa sanʼatiga qiziq- faoliyat olib borishdir. [6;18] ishini  kuchaytirish, musiqiy eshit- ish qobiliyatini rivojlantirish, musiqiy “Musiqa nazariyasi” fani dars ja- tafakkur, musiqiy did va musiqiy rayonida quyidagi vazifalarni maqsad qiladi: 1Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг “Янги Ўзбекистон” газетаси бош муҳаррири Салим Дониёровнинг саволларига жавоблари. Янги Ўзбекистон демократик ўзгаришлар, кенг имкониятлар ва амалий ишлар мамлакатига айланмоқда. Тошкент.: “O‘qituvchi” MU, 2021. –Б.51

64 - talabalarning musiqiy savodini rish jarayonida talabalarning musiqiy shakllantirish, musiqiy hodisalarga savodini shakllantirish, musiqiy hod- nisbatan ongli munosabatini tarbi- isalarga nisbatan ongli munosabatini yalash  va ularni idrok yetish qobiliya- tarbiyalash  va ularni idrok yetish qo- tini hosil qilish; biliyatini hosil qilish maqsad qilina- di. Fanni o‘rganish talabalarning - talabalarning musiqiy dunyoqa- musiqiy dunyoqarashini, tafakkurini rashini, tafakkurini shakllantirish va shakllantirish va rivojlantirish, mu- rivojlantirish; siqiy-estetik didini to‘g‘ri yo‘naltirish va boyitish, ijodiy qobiliyatlarini o‘sti- - musiqiy-estetik didini to‘g‘ri rishga xizmat qiladi. yo‘naltirish va boyitish, ijodiy qobili- yatlarini o‘stirish. Xulosa qilib shuni aytish mumkin- ki, “Musiqa nazariyasi” fanini o‘zlashti- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev “Yangi O‘zbekiston” gazetasi bosh muharriri Salim Doniyorovning savollariga javoblari. Yangi O‘zbekiston demokratik o‘zgarishlar, keng imkoniyatlar va amaliy ishlar mamlakatiga aylanmoqda. Toshkent.: “O‘qituvchi” MU, 2021. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va ularning ijtimoiy faolligini oshirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmoni. O‘zA, 2021 yil 14 iyul. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Madaniyat va sanʼat sohasini yana-da rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Qarori. “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2022 yil, 4 fevral, 25- son.O‘zbek pedagogikasi antologiyasi. Amir Temur ibratlaridan namunalar. Toshkent.: “O‘qituvchi” nashriyoti, 1995. 4.O‘zbekistonMilliyensiklopediyasi.6-j.T.:“O‘zbekistonMilliyensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti, 2003. 6. Karimova D., Namozova D. Musiqa o‘qitishda innovatsion-pedagogik texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma.–T.: 2014. - 85 b. 7. Ibraximjanova G.A va boshqalar. Musiqa elementar nazariyasi. Garmoniya. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. -T.: “O‘zbekiston faylasuf lari milliy jamiyati”nashriyoti, 2017.

“XOREOGRAFIYA 65 №01 2022 SAN’ATIDA AXBOROT Annotatsiya: Mazkur maqolada TEXNOLOGIYALARI- bugungi kunda Respublikamizda DAN FOYDALANISH” ta’lim sohasida amalga oshirilayotgan FANINING MAQSAD tub islohotlarning mazmun- VA VAZIFALARI mohiyati, maqsad va vazifalari aniq belgilab olingani, shuningdek, Mavluda Adasheva axborot texnologiyalari, informatika, О‘zDXA “Ijtimoiy- kompyuter savodxonligini ta’lim gumanitar fanlar” jarayoniga, ayniqsa, oliy ta’lim tizimida kafedrasi dotsenti v.b. fanlar tarkibida о‘qitilishidagi chora tadbirlar amalga oshirib kelinayotgani haqida sо‘z yuritiladi. Kalit sо‘zlar: Kompyuter, ax­ bo­rot texnologiya, informatika, ta’lim texnologiyalari, pedagogik texnologiyalar, malaka, kо‘nikma. Аннотация. В данной статье четко определены сущность, цели и задачи кардинальных реформ, проводимых в сфере образования в нашей Республике, а также реа- лизуются меры в образовательном процессе информационных техно- логий, информатики, компьютер- ной грамотности, особенно в систе- ме высшего образования говорят. Ключевые слова: Компьютер, информационные технологии, ин- форматика, образовательные тех- нологии, педагогические техноло- гии, квалификации, навыки. Annotation: In this article, the essence, goals and objectives of the fundamental reforms implemented in the field of education in our Republic are clearly defined, as well as measures are being implemented in the educational process of information technology, informatics, computer literacy, especially in the higher education system is spoken. Key words: Computer, informa­ tion technologies, informatics, educa­ tional technologies, pedagogical technologies, qualifications, skills.

66 Ma’lumki, mam- О‘TGAN DAVR jlantirishning strategik lakatimiz mustaqillik- ICHIDA TA’LIM maqsadlari va ustuvor ka erishgach barka- TIZIMINI yо‘nalishlaridagi butun mol avlodni tarbiyalash MODERNIZAT- bir paragrafida ta’lim masalasi davlat siyosa- jarayoniga raqamli tex- ti darajasiga kо‘tarildi. nologiyalar va zam- Buning yaqqol misoli onaviy usullarni joriy sifatida 2021 yil 18 yan- SIYASI etish masalalari bо‘yi- vardagi “О‘zbekiston- cha amalga oshiriladi- da yoshlarga oid davlat BО‘YICHA gan ishlar kо‘lami aniq siyosatini 2025 yilga- kо‘rsatib о‘tilgan. cha rivojlantirish kon- DAVLAT Ana shu maqsad va sepsiyasini tasdiqlash TOMONIDAN vazifalar ijrosini ta’min- tо‘g‘risida”gi О‘zbekis- QATOR ISHLAR lash soha mutaxas- ton Respublikasi Vazir- AMALGA sislari qatorida olimlar lar Mahkamasi Qarorida OSHIRILDI. va professor-о‘qituvchi- kо‘rsatilgan vazifalarni larga ham katta mas’ul- keltirish mumkin. Xal- iyat yuklaydi. Shu о‘rin- qimizning yoshlarga da ta’kidlash joizki, ilg‘or bо‘lgan dunyoqarash va pedagogik va zam- munosabatidan kelib onaviy ta’lim texnologi- chiqqan holda, yoshlar yalarini ishlab chiqishga tarbiyasi, kamoloti masalasi har doim ham astoydil kirishilishi lozim. xukumatimiz va shaxsan Preziden- Yangi О‘zbekistonda davlatimiz timizning diqqat markazida bо‘lib kel- oldiga xalq xо‘jaligining barcha so- moqda[1;]. Shu maqsadda yoshlarni halarini jahon andozalariga yetka- tarbiyalash, ushbu jarayonga xizmat zishdek ulkan vazifalar qо‘yildi. Ta’lim qiluvchi vositalarni takomillashtirib, tizimi ham bundan mustasno emas. rivojlantirib borish davr talablaridan Unda eng samarali, vaqt chig‘irig‘idan biri hisoblanadi. Ana shunday zam- о‘tgan, ishonchli pedagogik g‘oyalar onaviy talablardan biri bо‘lgan axborot о‘z aksini topishi kerak. О‘tgan davr texnologiyalarini ta’lim-tarbiya jaray- ichida ta’lim tizimini modernizatsi- onlarida qо‘llash, ularning yutuqlar- yasi bо‘yicha davlat tomonidan qator idan foydalanish barkamol avlodni ishlar amalga oshirildi. Albatta, ushbu tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb sayiharakatlar ta’lim sifatini yaxshilas- etadi. hga qaratilgan. Shuningdek, О‘zbekiston Res- Hozirgi kundagi axborotlar um- publikasi Prezidenti Shavkat Mir- monidan kerakli bilim gavharini to- ziyoyevning Oliy Majlisga yо‘llagan pish, unga ishlov berish va undan Murojaatnomalari (2017-2020 y.y.) kasbiy faoliyatda samarali foydalanish hamda О‘zbekiston Respublikasi masalalarini axborot texnologiyalaris- Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi iz va amaliy dasturlarsiz tasavvur qilish PF-5847-sonli farmoni bilan tasdiqlan- mushkul. XXI asrning yetuk mutax- gan “О‘zbekiston Respublikasi Oliy assisi bо‘lish uchun avvalo kompyut- ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlan- er savodxoni bо‘lish hamda axborot tirish konsepsiyasi”ning tegishli mod- kommunikatsiya texnologiyalarini da va ilovalarida ham mazkur masala- puxta egallamog‘i lozim. Har bir mu- lar bо‘yicha maqsadli va istiqbolli taxassis, u qaysi sohada ishlashidan vazifalar belgilab berilgan. Mazkur qat’iy nazar, о‘z vazifasini zamon tala- hujjatning oliy ta’lim tizimini rivo- bi darajasida bajarishi uchun axborot-

67 №01 2022 ga ishlov beruvchi vositalarni, ularni • fanlarni ixtisoslashtirilgan das- qо‘llash usullarini bilishi va samarali turda, ya’ni bakalavriat yо‘nalishlarin- qо‘llash kо‘nikma hamda malakalar- ing о‘ziga xos xususiyatlarini hisobga iga ega bо‘lishi zarur. olgan holda о‘qitish imkoniyati; Shu sababli bugungi kunda Res- • fanlarning dasturida axborot tex- publikamizda ta’lim sohasida amal- nologiyalari sohasining rivojlanishini ga oshirilayotgan tub islohotlarning hisobga olish mumkinligi; mazmun-mohiyati, maqsad va vazi- falari aniq belgilab olingan. • mazkur fanni xoreografiya yо‘na- lishidagi uzluksiz ta’lim tizimiga joriy Axborot texnologiyalari, informa- etish bо‘yicha dasturiy ishlanmalar tika, kompyuter savodxonligini ta’lim loyihasi ham ishlab chiqildi. Uslubiyat jarayoniga, ayniqsa, oliy ta’lim tizimi- jihatidan “Xoreografiya san’atida ax- da fanlar tarkibida о‘qitilishi va mav- borot texnologiyalaridan foydalanish” judlarini zamon talablaridan kelib fanining uzluksizligi quyidagilarga chiqib, isloh qilinishi borasida ham asoslanadi: ahamiyatli chora tadbirlar amalga oshirib kelinmoqda. • axborot texnologiyalari sohasida- gi fanlar mazmuni va ularga qо‘yil- Xususan, О‘zbekiston davlat xo- adigan talablarni uyg‘unlashtirgan reografiya akademiyasida mazkur holatda, xoreografiya sohasi uchun sohani isloh qilish va soha xususi- alohida о‘ziga xos namunalar yara- yatlaridan kelib chiqib, ta’lim sifati- tiladi va ular bosqichma-bosqich rivo- ni oshirish maqsadida “Xoreografiya jlantiriladi; san’atida axborot texnologiyalari- dan foydalanish” fani joriy etildi. Bu • о‘qitish usullari, bilish hamda albatta sinov-tajriba sifatida о‘z nati- о‘zlashtirish kо‘nikmalarining amaliy jalarini kо‘rsata boshladi. Biroq, bu jihatlari rivojlantiriladi. borada qilinishi lozim bо‘lgan ishlar va e’tibor berilishi talab etiladigan “Xoreografiya san’atida axborot muammolar ham mavjud. Masalan, texnologiyalaridan foydalanish” fanin- talabalar tomonidan quyi ta’lim ing maqsadi - talabalarga axborotlarni muassasalarida о‘zlashtirgan bil- qayta ishlash texnologiyalari va ulardan imlarini aniqlagan holda, mavzular foydalanish jarayonlari haqida puxta uzluksizligini ta’minlash, bir-biri bi- va ongli ravishda о‘zlashtirish uchun lan mantiqiy bog‘lanmagan amaliy bilim asoslari berishni ta’minlashdan, ishlanmalar ketma-ketligini belgi- ularga о‘quv va keyingi ish faoliyatlar- lash kabi bir qator masalalarga ye- ida kompyuter vositalari va dasturlari- chim topish zarur. dan oqilona foydalanish kо‘nikmasi va malakalarini berishda, shular asosida Kelajakda “Xoreografiya san’ati- zamonaviy axborot-kommunikatsi- da axborot texnologiyalaridan foy- ya texnologiyalarining mamlakatimiz dalanish” fanini xoreografiya sohasi taraqqiyotiga qо‘shadigan hissasi uzluksiz ta’lim tizimida о‘qitish uchun tо‘g‘risida tasavvur hosil qilishdan ibo- barcha shart - sharoitlar mavjud deb rat bо‘ladi[2;15]. hisoblaymiz. Ularning asosiylari kuy- idagilardan iborat: “Xoreografiya san’atida axborot texnologiyalaridan foydalanish” fani • materiallarning hajmi, mazmu- oldiga quyidagi vazifalar qо‘yiladi: ni, ahamiyati va muhimligi bilan farq qiladigan “Xoreografiya san’atida ax- - talabalarni bilim olishlariga borot texnologiyalaridan foydalanish” maqsadli kо‘maklashish; - talabalar- fanining mantiqiy bog‘langan das- da mustaqil faoliyat kо‘nikmalarini turining mavjudligi; rivojlantirish; - о‘zlashtirilgan bilimlarning kundalik turmush amaliyoti bilan

68 bog‘lash; - ta’lim va tarbiyani о‘zaro virtual tasvirlar yordamida laboratoriya chambarchas bog‘lash; yoki amaliy mashg‘ulotlar kо‘rgazmali materiallari taqdim etiladi. - о‘zlashtirilgan bilimlarni mustah- kamlash; Xoreografiya san’atida axborot texnologiyalarining qо‘llanilishi av- - boshqa fanlar bilan uyg‘unlashish; valambor quyidagilar quyidagilar bi- - talabaga о‘z bilimini baholash va lan uzviy bog‘liqdir: nazorat qilish imkoniyatini yaratish. Fanda quyidagi didaktik tamoyil- - axborotlashgan jamiyat sharoiti- lariga amal kilinadi: da alohida bir shaxsning rivojlanishi 1) ta’lim jarayonining tarbiyaviy bilan birgalikda bо‘lg‘usi mutaxas- yо‘nalganlik tamoyili; sislarni qulay hayotga tayyorlash; 2) ta’lim va tarbiya birligi tamoyili; 3) tushunarlilik va qiziqarlilik ta- - xoreografiya sohasining axborot- moyili; lashish sharoitida ushbu soha uchun 4) hayotiylik tamoyili; malakali mutaxassislarni tayyorlash- 5) ta’limning ommaboplik tamoyili; da kо‘maklashish; 6) ta’limning muntazamligi ta- moyili; - о‘quv-ijodiy jarayonlarni rivojlant- 7) ta’limning amaliyot bilan bog‘­ irishga kо‘maklashish. Yuqorida sanab liqlik tamoyili; о‘tilganlarni hisobga olgan holda xore- 8) kо‘rsatmalilik tamoyili; ografiya san’ati sohasida axborot tex- 9) talabalarning shaxsiy xususiyat- nologiyalarining qо‘llaniladigan yо‘na- larini hisobga olish tamoyili; lishlarini ajratib kо‘rsatish mumkin: 10) ta’limning uzviyligi va uzluksi- zligi tamoyili; - о‘quv-ijodiy ijodiy jarayonlarni 11) ijodiylik tamoyili. takomillashtiradigan va uning sa- Oliy ta’lim tizimida innovatsiya va maradorligini oshiradigan о‘qitish axborot texnologiyalarini qо‘llashda vositasi sifatida bilimlarni yetkazish, quyidagi afzalliklarni yaratadi: о‘quv, repititsiya va hisobot konsert Birinchidan, talabalarga keng jarayonlarini modellashtirish, erishil- kо‘lamdagi imkoniyatlarni taqdim gan natijalarni nazorat qilish maqsa- etadi. YA’ni, о‘rganilayotgan obyektga dida zamonaviy kompyuterlarning oid ma’lumotlar multimediya tizimi dasturiy va uslubiy ta’minoti imkoni- yordamida о‘rgatiladi: eshittiriladi, yatlaridan foydalaniladi; kо‘rsatiladi, animatsiya va ishtirok et- ish ta’minlanadi. - о‘quv muassasalari, madaniyat Ikkinchidan, о‘zlashtirilayotgan va san’at yо‘nalishidagi tashkilotlar- о‘quv materiallarini qayta-qayta na­ da о‘quv-tarbiyaviy va tashkilotchilik moyish qilish va imitatsiya qilish im- jarayonlarini axborot-uslubiy ta’mi- koniyatini beradi. noti hamda boshqarish vositasi orqali Uchinchidan, amaliy kompyut- qо‘llash; er dasturi vositasida fanning о‘rgan- ilayotgan obyekti о‘lchamlarini, uni - raqs bilan shug‘ullanuvchi shax- batafsil о‘rganish maqsadida, katta- sni jismoniy, aqliy, funksional va psix- lashtirish yoki kichiklashtirish, obyek- ologik holatlarini kompyuterda test- tni yaqinlashtirish yoki uzoqlashtirish lashtirish jarayoni orqali nazorat qilish; imkoniyatini beradi. Tо‘rtinchidan, oddiy kо‘rish orqali - konsertlar va ilmiy-ijodiy izlan- ilg‘ash va kuzatish imkoniyati bо‘lma- ishlar natijalarini qayta ishlash jaray- gan obyektlar, jarayonlar va hodisalarni onlarini avtomatlashtirish vositasi si- fatida qarash; - xoreograflar uchun rivojlantiru- vchi, intellektual salohiyatni oshiru- vchi о‘yinlarni tashkil etish vositasi si- fatida qarash;

69 №01 2022 - madaniyat va raqs sohasini bilan, ya’ni yoshlarni ongini buzadi- reklama, nashriyot va tadbirkorlik gan video kliplar, kinolar, modalar faoliyatlarida qо‘llash; va boshqa “ommaviy madaniyat” vositalari orqali buzishga harakat - raqs san’ati bilan shug‘ullanu- qiladilar. Jahon axborot maydoni tob- vchi turli kontingentlarning salomat- ora kengayib borayotgan shunday ligi va jismoniy holati monitoringini bir sharoitda bolalarimizning ongini tashkil etish. faqat о‘rab-chirmab, uni о‘qima, buni kо‘rma, deb bir tomonlama tarbiya Yurtimizda axborot texnologi- berish, ularning atrofini temir de- yalarining zamonaviy bosqichdagi vor bilan о‘rab olish, hech shubhasiz, rivojlanishini baholashda yо‘nalish- zamonning talabiga ham, bizning lar va ularning qо‘llanilishi turlarin- ezgu maqsad-muddaolarimizga ham ing rangbarangligiga qaramay, ush- tо‘g‘ri kelmaydi. Nega deganda, biz bu ishlanmalar keng miqyosda yurtimizda ochiq va erkin demokratik ommalashmagan. Toki bizning yur- jamiyat qurish vazifasini о‘z oldimiz- timiz mutaxassislarida tо‘plangan ga qat’iy maqsad qilib qо‘yganmiz va salohiyatdan foydalanish imkoniya- bu yо‘ldan hech qachon qaytmaymiz. ti bо‘lmas ekan, axborot texnologi- Albatta, yoshlarimizni bunday illat- yalarining qо‘llanilishi kompyuterdan lardan asrash uchun ularni har doim faqatgina “yozuv mashinkasi sifatida” orqasidan kuzatib yurish mantiqqa foydalanishimizga sabab bо‘ladi. tо‘g‘ri kelmaydigan harakatlardan biridir. Ularni asrashning birdan – bir Sо‘ngi yillarda jamiyatning ax- yо‘li, bu ularda axborot texnologiyalar- borotlashuvi kundan kunga om- idan tо‘g‘ri foydalana bilish kо‘nikma- malashib bormoqda. Muhimi, larni shakllantirishdir. bugungi kunda eng zamonaviy ax- borot texnologiyalaridan foydalan- Bugungi kunda mamlakatimizda ish orqali professional xoreograflar barcha sohalarda keng qamrovli islo- va malakali mutaxassislarni tayyor- hotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu lash kо‘pgina qulaylik va ustunliklar- islohotlardan maqsad, mamlakatni ga olib keladi. ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, bo- zor iqtisodiyotiga asoslangan, erkin Yangi О‘zbekistonni yanada demokratik jamiyat barpo etishdir. buyuk davlat sifatida rivojlanishida, Bunday islohotlar va maqsadlarni xoreograflarimizni eng nufuzli tan- amalga oshirishda asosan barkamol lovlarda munosib ishtirok etishi va avlodga tayaniladi. Shuning uchun mamlakatimiz shon-shuhratini bu- ham keng qamrovli islohotlar neg- tun dunyoga yoyishda xoreografiya izida barkamol avlodni shakllantirish sohasi va uni axborotlashtirish mu- masalalariga alohida e’tibor qaratib him ahamiyat kasb etadi. kelinmoqda. Shuningdek, axborot texnologi- Barkamol avlodni shakllantirish- yalaridan foydalana bilish, boshqarish da asosiy vositalardan biri san’atga kо‘nikmalariga ega bо‘lish, undan tur- oshno bо‘lishlik hisoblanadi. Chun- li maqsadlarda foydalanishga harakat ki, madaniyat va san’at yoshlarning qilayotgan kuchlarning maqsadlarini voyaga yetishida, sog‘lom bо‘lib о‘sis- anglashda ham yordam beradi. hida muhim ahamiyat kasb etadi. Sog‘lom insondagina о‘ziga bо‘lgan Barchamizga ma’lumki, bugungi ishonch, qat’iyatlilik, boshlagan ish- ong va tafakkur rivojlangan dunyo- ini oxiriga yetkaza olish kо‘nikmalari da yod kuchlar mamlakat hududiga hamda fazilatlari shakllanib boradi. tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri bostirib kirish mum- kin emasligini yaxshi anglaydilar. Shuning uchun bunday tajovuzkor kuchlar о‘z maqsadlarini har xil yо‘llar

70 Madaniyat va san’at – har bir xalq ing va mehnat shartsharoitlarining va millatning g‘ururi, faxri hamda bir- shakllanishida katta rol о‘ynaydi. damlik hamjihatlilikning mexanizmi sifatida har bir jamiyat siyosiy elitasin- Mana shunday holat va jarayon- ing samarali faoliyatini belgilaydi. Har da madaniyat, san’at hamda axborot bir jamiyatda san’at ravnaqi, taraqqi- texnologiyalari hamkorligini kuchay- yoti, vujudga kelishi turli sabab va oqi- tirish, axborot texnologiyalarining im- batlar asosida tahlil qilinadi. koniyatlaridan xoreografiya san’atida foydalanish, sohaning sir-asrorlarini Ta’kidlash joizki, eng yangi davrda tо‘liq va mazmunan talabalarga yet- murakkab sharoitlarda axborotlash- kazishda qо‘l keladi. Qolaversa, ax- gan jamiyat yetilib kelmoqda. Inson- borot texnologiyalarining imkoni- parvarlik uning mavjud bо‘lishining yatlari yoshlarni madaniyat va raqs asosiy omili bо‘lishi kerak. Chunki, san’atiga bо‘lgan qiziqishini yanada bunday jamiyatda umumiy jihatdan ortishiga xizmat qiladi. insonparvar, har tomonlama rivojlan- gan shaxsga talab kuchayadi. Xulosa о‘rinida fikr-mulohazalar- imni Konfusiyning 3500 yil oldin ayt- Madaniyat va san’at insonlar gan quyidagi satrlari bilan muxtasar о‘rtasidagi u yoki bu ijtimoiy-iqtisodiy qilmoqchiman:- “Eshitganimni yod- asosga taqaluvchi ijtimoiy munosa- dan chiqaraman, kо‘rganimni eslab batlarning asosiy qismi sanaladi. Ul- qolaman, mustaqil bajarsam, tush- arning subyektiv va obyektiv jihatlarini unib yetaman” о‘zida namoyon etadi, inson hayotin- FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “О‘zbekiston Respublikasini 2017-2021 yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yо‘nalishlari bо‘yicha Harakatlar strategiyasi tо‘g‘risida”gi PF-4947– son Farmoni, Lex.uz 2. Adasheva M.U. “Xoreografiya san’atida axborot texnologiyalaridan foy- dalanish” o‘.q., Navrо‘z. T. - 2020y.

YOSH AVLOD 71 №01 2022 TAʼLIM TARBIYASINIDA Annotatsiya. Mazkur maqolada MADANIY  O‘zbekistonda yangi Uyg‘onish davri, MEROSNING yaʼni Uchinchi Renessans poydevorini TARBIYAVIY yaratishda  madaniy merosning  o‘rni AHAMIYATI va ahamiyati, o‘zbek xalqining milliy qadriyatlarga munosabati tadqiq Jahongir qilinadi. G‘aniyev O‘zbekiston davlat Kalit so‘zlar:   milliy g‘oya, xoreografiya madaniy meros, tarbiya,   maʼnaviyat,  akademiyasi   o‘tmish,  milliy o‘zlik, anʼana, qadriyat, o‘quv ishlari bo‘yicha istiqbol, badiiy tafakkur, Uchinchi prorektori, tarix fanlari  Renessans. nomzodi, dotsent Аннотация. В данной статье рассматривается роль и значение культурного наследия и отношения узбекского народа к националь- ным ценностям в создании основ нового Возрождения, Третьего Возрождения в Узбекистане. Ключевые слова: националь- ная идея, культурное наследие, об- разование, духовность, прошлое, национальное самосознание, тра- диция, ценность, перспектива, ху- дожественное мышление, Третье Возрождение. Annotation. This article discusses the role and significance of the cultural heritage and the attitude of the Uzbek people to national values in creating the foundations of a new Renaissance, the Third Renaissance in Uzbekistan. Key words: national idea, cultural heritage, education, spirituality, past, national identity, tradition, value, perspective, artistic thinking, Third Renaissance. Bugungi yosh avlod haqli ravish- da buyuk bobokalonlarimiz Mahmud Qoshg‘ariy, Burhoniddin Rabg‘uziy, al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Ahmad Farg‘oniy, Hakim at-Termiziy, imom Buxoriy, Mir Alish- er Navoiy, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Bobur kabi tabarruk nomlarni faxr bilan

72 tilga oladilar. Ularning insoniyat ilmu ilm – fan taraqqiyoti bilan kafolat- lanadi.Uchinchi Renessans g‘oyasi fani, ahloqiy tarbiyasiga qo‘shgan his- ona – Vatanimizning istiqlol tarixini o‘rganish, targ‘ib etishda, o‘sib ke- salari bebahodir. layotgan yosh avlod ongu– shuuri- da milliy o‘zlik tuyg‘usini uyg‘otishda Ajdodlarimizdan Ibn Sino, badan- mustahkam asos bo‘lib xizmat qiladi.  Istiqlol tufayli mamlakatimiz hayotin- tarbiya va sog‘lom hayot to‘g‘risida ing barcha sohalari qatori madaniyat, maʼnaviyat va taʼlim   sohasida amal- asarlar yaratgan holda boshqa bir ga oshirilayotgan keng ko‘lamli islo- hotlar ulug‘ ajdodlarimiz qoldirgan ajdodimiz Abdulla Avloniy yoshlarn- boy merosni o‘rganish hamda butun dunyoga keng targ‘ib qilish borasida ing ahloqi, odobi bilim va tafakkuri beqiyos imkoniyatlarni yuzaga chiqa- rmoqda. bo‘yicha katta meros qoldirgan olim Mustaqillik tufayli buyuk ajdod- hisoblanadi. Buyuk maʼrifatparvar larimizning boy ilmi-ijodiy meroslari, xalqning milliy qadriyatlari, ming Abdulla Avloniy «Turkiy guliston yo- yilliklarni qamragan betakror va be- baho madaniyati tiklana boshlandi. hud axloq» asarida axloq «insonlarni Azaliy urf-odatlarimiz va anʼanalar- imiz,  milliy sanʼatimiz, folklor namu- yaxshilikka chaqiruvchi, yomonlik- nalari, musiqa va raqs sanʼati kabi xalq maʼnaviyatini ifodalovchi barcha qa- dan qaytaruvchi bir ilmdur», - deydi. driyatlarimiz qaytadan qad rostladi. Milliy o‘zlikni anglash uchun inson av- Aynan axloq, uning ijtimoiy ahamiya- valo shaxs sifatida shakllanishi zarur. Falsafaga oid manbalarda shaxsning ti haqida maʼlumot beruvchi mazkur asosiy xususiyatlariga shunday taʼrif beriladi: “Shaxs - alohida individ, mo- manbada alloma yaxshi va yomon hiyatan yaxlit ijtimoiy-axloqiy olam. U o‘zida inson mohiyatini, uning mav- xulqlarga to‘xtalib o‘tadi. Alloman- judot sifatidagi qadriyatini mujassam etadi... Shaxs fenomeni inson olamin- ing nuqtai nazaricha, yaxshi xulqlar ing butun murakkabliklarini o‘zida mujassam etadi. Uni har tomonlama quyidagilardan iborat: fatonat (aql), o‘rganish maqsadida qator tadqiqot- lar olib borilgan. Ayniqsa, Sharqda u diyonat (eʼtiqod), nazofat (poklik va yuksak axloqiy-maʼnaviy meʼyorlar orqali tushunilgan va oliy xilqat, beba- tozalik), g‘ayrat, riyozat (savob ishlar), ho qadriyat deb hisoblangan. Inson shaxs sifatida komillikka intiladi, ha- qanoat, shifoat, ilm, sabr, hilm (yum- yot mazmunini boyitadi, shu asosda kishilik jamiyatining go‘zal va farovon. shoq tabiat) intizom, nafs meʼyori, Shaxs sifatida komillikka intilgan vijdon, vatanni suymak, haqqoniyat, insongina hayotining mazmunli, yurtining farovon bo‘lishi uchun ku- nazari ibrat, iffat, hayo, idrok va zako, hifzi lison (til va adabiyot), iqtisod, viqor (g‘urur), muhabbat, avf (ke- chirimli bo‘lish). Bu xislatlar maʼnavi- yatning asosiy sifatlari sanaladi. XXI asrda globallashuv jarayonla- rining kuchayishi oqibatida dunyoda keskin ijtimoiy –siyosiy o‘zgarishlar yuz berib, maʼlumotlar almashinuvi, taraqqiyot rivoji kun sayin o‘sib bor- moqda. Mazkur o‘zgarishlar yuz be- rayotgan vaqtda milliy-maʼnaviy qa- driyatlarning taʼlim-tarbiyadagi o‘rniga bo‘lgan eʼtibor muhim ahami- yat kasb etmoqda. Eng qadimgi zamonlardan bosh- lab ilm – maʼrifat va maʼnaviyat yan- gi uyg‘onish davrining poydevori vazifasini bajargan.Uning zamirida esa insoniyatning milliy tafakkuri, g‘oyasi, taraqqiyot va yurt istiqboli- ga ishonchi mujassamdir. Ijtimoiy – madaniy sohaning ravnaq topishi 

73 №01 2022 rashadi. Shundagina uning qalbida- Vatan taqdiriga masʼuliyat hissi qaror gi o‘zlikni anglash tuyg‘usi muhim topishida jamiyatning hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.  Jamiyatning kuchlarini yangi O‘zbekistonning is- bugungi taraqqiyoti milliy o‘zlik tiqboli uchun, savob ishlar, ezgu g‘oy- tuyg‘usini shakllantirish va uni jami- alar va bunyodkorlikka safarbar qil- yat maʼnaviy muhitining asosiy negizi ishda madaniy meros va milliy o‘zlik sifatida qabul qilishni hamda o‘sib ke- tuyg‘usi  muhim ahamiyat kasb etadi. layotgan yosh avlodni shu ruhda tar- “Maʼnaviyat”lug‘atida unga    quy- biyalashni taqozo etmoqda.Bizning idagicha izoh berilgan: Madaniy mer- buyuk ajdodlarimiz qadimdan yuk- os  – avlodlar tomonidan yaratilgan sak salohiyat, maʼnaviy-maʼrifiy xislat amaliy tajriba, maʼnaviy-axloqiy, ilm- sohiblari bo‘lishgan.  Arxeologik qazil- iy, diniy va madaniy qarashlar, xalq malarda topilayotgan qadimiy shahar madaniyati va ijodida ifodalangan va qalʼalarning meʼmoriy moddiy hamda maʼnaviy yodgorliklari, saroylar, qasrlar, ibodatxonalar SHAXS boyliklarni anglatuv- qoldiqlari, devorlarga SIFATIDA chizilgan suratlar, qad- KOMILLIKKA chi tushuncha[3;287]. imiy haykaltaroshlarn- INTILGAN ing yorqin isteʼdodlari INSONGINA Shaxs tarbiyasida muhim namoyon bo‘lgan asarlar, HAYOTINING ko‘hna zaminning ming o‘ringa ega milliy o‘zlik yillik afsonaviy tarixi, o‘sha zamon xalqlari hay- tuyg‘usi  shaxs va jamiyat- oti, sanʼati va madaniyati ning maʼnaviy kamoloti- da, fuqarolik jamiyatining moddiy-maʼnaviy aso- slarini mustahkamlaydi. Jamiyatdagi maʼnaviy tiklanish milliy o‘zli- buyuk ekanligini isbot- MAZMUNLI, kning sifatiy jihatlari bi- laydi. YURTINING lan chambarchas bog‘liq. FAROVON Zero, o‘zlikni anglash Milliy tiklanishdan BO‘LISHI tufayli inson o‘tmishi- milliy yuksalish sari ezgu UCHUN ni xotirlaydi, buguni bi- g‘oyasini amalga os- KURASHADI lan taqqoslaydi, xulosa hirishda madaniy mer- chiqaradi va shu asosda osning o‘rni va mohiyati kelajakka nigoh tashlay- yuksak ekanligini davrn- di. Yaʼni o‘zlikni anglash ing o‘zi isbotlamoqda. insonni shaxs darajasi- O‘zbekiston Respublikasi ga ko‘tarib, maʼnaviy ka- Prezidenti Sh.M.Mirziy- oyev    “Yangi O‘zbekis- molot sari yetaklaydigan ton strategiyasi” kitobida ruhiy kuchdir. to‘g‘ri taʼkidlaganidek,  “Maʼnaviy ye- Insoniy munosabatlar, azaliy va tuk, barkamol avlodni tarbiyalash, abadiy qadriyatlar, tarixiy  hodisal- taʼlim – tarbiyani rivojlantirish, milliy ar  to‘qnashib turadigan bu ziddiyat- yuksalish g‘oyasini ro‘yobga chiqa- li  dunyoda tarix haqiqatlarini tiklash radigan yangi avlodni voyaga ye- oson emas. Ming yilliklar jarayonida tkazish – pirovard maqsadi inson tamaddun beshigi bo‘lmish o‘zbek manfaatlarini taʼminlash bo‘lgan is- zamini son-sanoqsiz urushlar, qirg‘in- lohotlarimizning eng muhim vazi- larga guvoh bo‘ldi. Bosqinchilar falaridandir” [2;304]. Inson maʼnaviya- xalqning boyliklarini talar, tarixiy sha- tining shakllanishida, uning qalbida harlarni, muhtasham qasrlarni vay-

74 ronaga aylantirar, noyob madaniyat ni chuqur anglagan holda, har qan- va sanʼat yodgorliklarini yo‘q qilar, anʼa- day sharoitda ham ularning shaʼnu na va qadriyatlarni o‘zgartirib yubo- shavkatiga munosib bo‘lib yashash, rardi. Urushlar oqibatida yurtimizda demakdir. Yuqoridagilardan kelib ko‘plab sanʼat asarlari, meʼmorchilik, chiqib, aytish joizki O‘zbekistonda rassomchilik va haykaltaroshlik, mu- taʼlim-tarbiyaning milliy maʼnaviy ne- siqa hamda raqsga oid buyumlar va  gizlari globallashuv davrida o‘ziga hos maʼlumotlar nom-nishonsiz yo‘qolib ikki hil vazifani bajarmoqda. ketdi. Bu adolatsizliklar XX asrning 90-yillarigacha davom edi.  Birinchidan, taʼlim-tarbiyaning milliy maʼnaviy negizlari globallashuv Bu milliy-maʼnaviy boyliklarni va “ommaviy madaniyat”ning zararli o‘rganish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib taʼsirlaridan yoshlarimizni saqlab tu- borish hali ko‘p vaqt va katta mehnat- ruvchi, ularni maʼnaviy qadriyatlarim- ni talab qiladi.Taʼsirchan kuchga ega iz negizida tarbiyalovchi o‘ziga hos bir bo‘lgan milliy raqs sanʼati o‘z jozibasi asos bo‘lib hizmat qilmoqda. va qadim ildizlari bilan inson qalbini qamrab oladi.Shuning barobarida Ikkinchidan, milliy-maʼnaviy qa- u  yoshlar ongu shuuriga milliy o‘zlik driyatlarimiz umumbashariy qadri- tuyg‘usini singdirishda, yosh avlod  yatlarni o‘ziga qabul qilib, taʼlim-tar- maʼnaviyatini shakllantirish va yuk- biyaning samaradorligini oshishiga, saltirishda katta ijtimoiy-tarbiyaviy rivojlanishga taʼsir ko‘rsatmoqda. va badiiy-estetik qimmatga ega. Avloddan avlodga o‘tib, sayqallanib Mustaqillik yillarida  madaniy kelgan, o‘zbek  raqs sanʼatining tar- meros  xalqning tarixiy ildizlaridan ixi va    etnik-madaniy xususiyatlari- quvvat olib, uning maʼnaviy hayoti, ni  milliy-maʼnaviy  qadriyatlar bilan oliy maqsadlari va ezgu niyatlarining uyg‘unlikda    o‘rganish dolzarb mas- uzviy qismiga aylandi. Tarix saboqlari ala hisoblanadi.  dolg‘ali zamon hodisalarini chuqur tahlil qilishga o‘rgatdi, millat yosh- Hayot tajribasi shundan dalolat larining aqlini charxladi. Millatning beradiki, Uchinchi Renessans poy- qalb ko‘zlarini ochdi. O‘z millatiga devorini yaratishda va   barkamol in- sodiqlik, ko‘p asrlik milliy anʼanalarga son tarbiyasida boshqa ko‘pgina omil muhabbat tuyg‘ularini o‘stirdi. Qalb va mezonlar qatori madaniy meros ozodligiga intilish tuyg‘usini yurt- ham alohida o‘rin tutadi.  O‘zbekiston doshlarimiz ongu-shuuriga singdi- Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziy- rishda beqiyos qudratga ega bo‘ldi. oyevning yosh avlod va uning kelaja- Xalqning madaniy-maʼrifiy saviyasini gi haqida gapirganda maʼnaviyat va ko‘tardi, tafakkurini o‘stirdi. madaniy meros masalalarini alohida tilga olishi bejiz emas.Chunki, bu- Milliy maʼnaviyatni har tomon- gungi murakkab zamonda maʼnaviy lama yuksaltirish masalasini kun jihatdan barkamol insonni  tarbiyala- tartibidagi asosiy vazifa qilib qo‘yar masdan turib, o‘z oldimizga qo‘ygan ekanmiz, bugungi kunda yoshlarim- maqsadlarga erishish mushkul.Zero, iz maʼnaviyatini  shakllantiradigan va maʼnaviyat – insonning qalbi va on- unga taʼsir o‘tkazadigan barcha omil gidagi tuyg‘u va tushunchalar, un- va mezonlarni chuqur tahlil qilib, ing dunyoqarashi va eʼtiqodi, o‘z xalqi ularning bu borada muhim o‘rin va Vataniga eʼtiqodi, o‘zing qanday tutishini chuqur anglab olishimiz ma- buyuk allomalarning avlodi ekani- qsadga muvofiq bo‘ladi. Zero yosh- larimizni har tomonlama barkamol inson qilib tarbiyalashda, yurtimiz

75 №01 2022 dovrug‘ini dunyoga tanitib, uchin- ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi. chi renesans davrini yuzaga keltirish Madaniy meros va milliy qadriyatlar uchun kuchli bilim va tarbiyaga, eng hamda  ularga mansub vositalar har asosiysi bugungi kunda mustahkam bir xalqning xazinasidir, bu bebaho mafkuraviy immunitetga katta eʼti- xazinani  yangi avlodlarga ziyon– zah- bor qaratishimiz muhim ahamiyat matsiz yetkazish hamma zamonlarn- kasb etmoqda. Xalqning maʼnaviya- ing eng dolzarb masalasi bo‘lib qolav- tini uning tarixi, o‘ziga xos urf–odat eradi. va anʼanalari, hayotiy qadriyatlaridan FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:  1. Mirziyoyev Sh. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. T.: “O‘zbekiston”        nashriyoti.,2021. 2. O‘zbekiston Respublikasi  Prezidentining “Raqs sanʼati sohasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish va ilmiy salohiyatni yana-da rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori.O‘zA, 2020y.,4 fevral.  3. Maʼnaviyat. Asosiy tushunchalar lug‘ati.T.: “O‘zbekiston faylasuflari  milliy jamiyati”     nashriyoti.,2021. 4. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi    7- j.  T.: “O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi” davlat nashriyoti.,2004. 5. Falsafa. Qomusiy lug‘at. – T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2010. 6.Bayandiyev T.Ikromov H. Ahmetjanova M. O‘zbek teatrida milliy g‘oya talqini. T.:2009.

76 Annotatsiya. Mazkur maqolada taniqli o‘zbek shoirlari Aʼzam O‘ktam TAKRORNING va Minhojiddin Mirzo sheʼriyatida AʼZAM O‘KTAM qo‘llangan badiiy takrorning anafora, VA MINHOJIDDIN epifora, xiazm usullari tadqiq qilindi. MIRZO SHEʼRIYATIDA Kalit so‘zlar: takror, undalma, QO‘LLANISHI taʼkid, til birliklari, tasdiq, mantiqiy urg‘u, ishora, ohang uyg‘unligi. To‘maris BUTUNBOYEVA Аннотация. В статье рассма- O‘zDXA “Sanʼat nazariyasi триваются приемы анафоры, эпи- va tarixi” kafedrasi форы, хиазмы художественного o‘qituvchisi, PhD повтора, используемые в поэзии известных узбекских поэтов Азама Уктама и Минходжиддина Мирзо. Ключевые слова: повтор, моти- вация, ударение, языковые едини- цы, высказывание, логическое уда- рение, жест, тональная гармония. Annotation. The article examines the techniques of anaphora, epiphora, chiasma of artistic repetition used in the poetry of the famous Uzbek poets Azam Uktam and Minhojiddin Mirzo. Key words: repetition, motivation, accent, linguistic units, statement, logical stress, gesture, tonal harmony. Sheʼriy nutqda eng faol qo‘llanuvchi badiiy vositalardan biri takrordir. Yu.M.Lotman, I.R.Galperin, V.M.Jirmunskiy, V.G.Gak, N.D.Arutyunova kabi olimlar tadqiqotlarida takrorning matndagi uslubiy jihatlari tadrijiy rivojlantirilgan bo‘lsa, o‘zbek tilshunoslari izlanishlarida takror usulidan aytilayotgan fikrni alohida taʼkidlash, tasdiqlash, kengroq, batafsilroq ifodalash maqsadida foydalaniladi.[2;36] Tovush, so‘z, so‘z birikmasi kabi til birliklarining turli maqsadlarda takrorlanishi muayyan uslubiy vazifa bajaradi. Demak, takror tilning barcha sathlariga xos hodisa bo‘lib, sheʼriyatda uning bir kator xususiy ko‘rinishlari

77 №01 2022 mavjud. Mazkur maqolada ularning Azim bir vodiy... Taqdir gullarini ko‘rdim unda ayrimlariga to‘xtalamiz. men, Birisi yashnagan, birisi mavhum, Takror ifodalanayotgan Birisi ziyoga chulg‘ongan shaksiz, Birisi musibat tig‘iga mahkum. maʼnoni kuchaytiruvchi, so‘zning Yoki: ekspressivligi, tasviriyligini oshiruvchi Bunda yalpizlarning ifori bir sheʼr, faol omillardan biri sanaladi. Bunda shabbodalar dutori bir sheʼr, Visolli tunlar-chi, g‘azal-u doston… Xususan, sheʼriy matnda takrorlar Bunda oshiqlarning nahori bir sheʼr. ko‘p qo‘llanib, uning jozibadorligi Aʼzam O‘ktam: Uni men yo‘q qildim, demaydi zamon, va taʼsirchanligini oshirish, shu yo‘l Uni men yanchidim, demas siyosat. Uni men chorladim deb aytar osmon, bilan ifodalanayotgan mazmunning Uni men chaqirdim, deydi yer faqat. adresantga yetib borishini Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, Aʼzam O‘ktam ijodida ko‘p osonlashtirishni taʼminlovchi o‘rinlarda badiiy tasvir vositalarining uyg‘unlashgan holda qavatlanib muhim stilistik vositalardan biridir. kelgan ajoyib sintez namunalarini ko‘rish mumkin. Yuqoridagi satrlarda “Hozirgi o‘zbek sheʼriyatida erkin ham to‘ldiruvchi va ega – uni men takrorlanib kelgan bo‘lsa, men va qatʼiy tizimli takrorlar keng mantiqiy urg‘u olib, har bir satrda alohida, yaʼni zamon, siyosat, osmon, qo‘llanilmoqda.”[1;432] yer “men”ni ifodalaydi. Shu bilan birga “yo‘q qildim” – “yanchidim”, Taniqli shoirlar Aʼzam O‘ktam “chorladim” – “chaqirdim” sinonimlari parallelligi birinchi, ikkinchi qator va Minhojiddin Mirzo badiiy uyg‘unligini taʼminlagan holda ularning uchinchi, to‘rtinchi qatorga takrorlarning alliteratsiya, assonans, zidlanishi ham mavjud. Sheʼrning buyuk shoir Abdulhamid Sulaymon anafora, epifora, xiazm kabi o‘g‘li Cho‘lponga bag‘ishlanganiga eʼtiborni qaratsak, allyuziya (ishora) turlarining o‘ziga xos individual orqali erkparvar shoir boshiga tushgan butun bir hodisotlar oqimi shakllaridan keng foydalanganlar. o‘quvchi ko‘z o‘ngida namoyon bo‘ladi. Shu tariqa, noyob iqtidorli (Tadqiq obyektida kuzatilgan shoir Aʼzam O‘ktam to‘rt misragina sheʼrga chuqur pragmatik maʼnolar tovushlar takroriga oid alliteratsiya, yuklay olganini kuzatish mumkin. Cho‘lpon hayotidagi tahlikalardan assonans usullari fonopragmatika doirasida tahlil qilindi) Anafora (yun. anaphora – yuqoriga chiqarish). “Parallel tuzilgan nutq parchalari (mas., misralar) boshida aynan bir unsurning takrorlanishidan iborat uslubiy qo‘llanish. Zid. Epifora”.[7;14] Sheʼriy misralar boshida bir xil so‘z yoki so‘zlar guruhining takrorlanib kelishi anafora deyiladi. Muayyan til birligining qator misralar boshida takrorlanishi tinglovchi – o‘quvchi diqqatini tortar ekan, ushbu so‘z yoki so‘z birikmasi ifodalayotgan maʼnoga eʼtibor jalb qilinadi va badiiy nutq emotsionalligini taʼminlaydi. Tadqiqot doirasida araforaning gap bo‘lagi, kirish so‘z va undalma takroriga oid turlari kuzatildi. a) gap bo‘lagi takrori: Minhojiddin Mirzo: Sehrga chulg‘angan

78 xabardor kitobxon esa buni yana-da til birliklarining misra boshidagi teranroq anglaydi. takrori nazarda tutilsa, epiforada misralar oxiridagi so‘z yoki b) yordamchi so‘z takrori: qo‘shimchalar takroran qo‘llaniladi. O‘tgan kunlarimdan rizo bo‘l, ko‘nglim, Ayrim manbalarda esa misralar Goh ochilding, gohida so‘lding. Goh irmoqday singding sahroga, oxiridagi unli yoki undosh tovushlar Goh ummonday limmo-lim to‘lding. takrori ham epifora sifatida qayd etiladi.[8;355] “Epifora – sheʼriy misralar oxirida kelgan tovush, so‘z, so‘z birikmasining ohangdoshligi yoki takrori asosida uslubiy v) kirish so‘z takrori: bo‘yoqdorlik hosil qiluvchi takror Aʼzam O‘ktam: Yaxshiyam, bilaman yetti usulidir. Epifora qatʼiy tizimli takror pushtimni, Yaxshiyam, tug‘ildim ota bo‘lib, sheʼrda kelish o‘rniga ko‘ra yurtimda. Yaxshiyam, bolalar sen deb anaforaga ziddir. Epiforada misralar gapirmas, Yaxshiyam, rafiqam ko‘tarmas oxiriga urg‘u beriladi. Natijada misra qadah. Yaxshiyam, so‘z o‘ynab oxiriga tomon ohangning ko‘tarilishi topmasman boylik, Yaxshiyam, bilaman halol yuzaga kelib, mantiqiy urg‘u ham mehnatni. Yaxshiyam, bir kuni o‘lsam, shu takror birlikka tushadi.”[5;21] Shu do‘stlarim Karnay-surnay chalib, ichishmas tariqa misralar oxiriga ko‘proq eʼtibor aroq. qaratilib, alohida urg‘u berilishi tinglovchi-o‘quvchi (adresant) eʼtiborinitortadivafikrekspressivligini kuchaytiradi. Epiforaning uslubiy vosita sifatida qo‘llanishi sheʼriy nutqning kompozitsion yaxlitligi, ohang uyg‘unligini taʼminlaydi. a) gap bo‘lagi takrori: Minhojiddin Mirzo: Ushbu misralarda yaxshiyam Bu elda shoirga zabon kirish so‘zi sintaktik parallelizmdagi har bir jumlada berilayotgan Mashrabdan, mazmunga eʼtiborni kuchaytirishga xizmat qiladi. Yurakni o‘rtagan fig‘on Mashrabdan. Anglamassan oshiq dilin, ey g‘ofil, g) undalma takrori: Merosdir ne bo‘lsa nihon inhojiddin Mirzo: Mashrabdan. Andijon, orzuim gullatmoq edi Tuproqqa belangan Yoki: ko‘chalaringni. Andijon, ishongin, yoritmoq edi Shoirlar ko‘nglini yoqqan hur – nazm, Nursiz sening qaro kechalaringni! So‘zdan kimyo yanglig‘ paydo Epifora. Sheʼriyatimizda nur – nazm, o‘z lingvopoetik tabiatiga ko‘ra Asli Qurʼon Haqdan tomgan nur – nazm, anaforaga zid turuvchi epiforadan Shoir yuragiga bir Haq soqiydir, ham keng foydalaniladi. Anaforada

79 №01 2022 Sheʼriyat boqiydir! o‘rinlari almashgan holda ters takrorlanadi. Xiazm “X” harfi b) undalma takrori: shaklida namoyon bo‘luvchi uslubiy Minhojiddin Mirzo: vositadir. Ikkinchi gap birinchi gap Buncha ko‘p bag‘ringda dog‘lar, komponentlarining teskari tarzda Osiyo, joylashuvidir. Bunda yozuvchining Cho‘qimish ko‘ksing ne zog‘lar, asosiy maqsadi ikkinchi gapda Osiyo. berilgan bo‘ladi. Birinchi gap ikkinchi Nechun cho‘kib qoldi, axir gapdan anglashiladigan maʼnoni qadding tut, bo‘rttirib ifodalashga xizmat qiladi. Bag‘ringdagi yuksak tog‘lar, [2;20] Osiyo ?! “Xiazm poetik nutqda quyidagi Yoki: vazifalarni bajaradi: 1. Uslubiy- semantik vazifa. Bunda ikki Qalbim tug‘yonidan o‘sgan, ey komponent mazmuni o‘zaro sabo, zidlik kasb etadi yoki aksincha, bir-birini mantiqan to‘ldiradi. 2. Xayolim yo‘lini to‘sgan, ey sabo, Ekspressiv vazifa. Bunda o‘quvchi Yorim yuragidan esgan, ey sabo, yoki tinglovchiga zavq bag‘ishlash, Ming bahor kelsa-da, sabzasiz fikrni tez va uzoq vaqt esda saqlab onim, qolishiga xizmat qilishi nazarda Mahbub deb talpinar o‘rtanib tutiladi. 3. Evfonik vazifa. Xiazmni jonim. yuzaga keltirayotgan bo‘laklar o‘zaro o‘rin va vazifa jihatidan Undalmalar takrori murojaat almashinganda ohang ham shunga mos ravishda almashinib boradi.”[4;6] qaratilgan shaxs yoki tushunchani O‘zbek tilshunosligida xiazm va gradatsiya usulini keng tahlil qilgan yana-da aniqlashtirish, fikr O.Mamaziyayev esa xiazmning to‘rtinchi, yaʼni arxitektonik vazifasini bayonidagi qatʼiyatni kuchaytirishga ham tadqiq etadi.[3;12] xizmat qiladi. Xiazmda so‘z birikmasi, iboralardagi so‘zlarning o‘rinlari v) kirish so‘z takrori: almashgan holda ters takrorlash Aʼzam O‘ktam: orqali tardi aks badiiy sanʼat Hajr – tog‘ portlashin bildim, yuzaga keladi. Aynan mana shu xayriyat, o‘rin almashish jarayoni sintaktik Bir kuni chorlashing bildim, birlikning funksional vazifasini xayriyat, ham, u ifodalayotgan mazmunni Ming quyosh porlashin bildim, ham o‘zgartirib yuboradi. “Natijada xayriyat, gapning sintaktik strukturasidagi Yod etib seni ... bunday funksional almashinuv unda ifodalayotgan fikr yo‘nalishining Yuqorida berilgan sheʼriy qarama-qarshi tomonga burilishiga, parchalardagi anafora va epifora o‘zgarishiga olib keladi.”[3;15] takrorlarini kuzatar ekanmiz, aksariyat, sintaktik parallelizm Aʼzam O‘ktam: bilan sintez holatda yuzga kelishi Non yuzi qizarar jilmayganidan, eʼtiborimizni tortdi. Xiazm. Takrorning yana bir usuli – xiazmda gaplardagi so‘zlarning

80 Jilmayar qizarib ketgani uchun. Bunda ikkinchi misrada birinchi misradagi ayrim so‘zlarning o‘rniga Birinchi misrada qizarar – kesim, ularning sinonimlari qo‘llangan: judo jilmayganidan – sabab holi vazifasida bo‘lgan – ayrilgan, samo-osmon. kelgan bo‘lsa, ikkinchi misrada jilmayar – kesim, qizarib ketgani Xiazmning bir oz boshqacharoq uchun – sabab holi shaklini olgan. usulda, yaʼni o‘zgargan holda namoyon bo‘lganini hisobga olib, Aʼzam O‘ktam: yuqoridagi ikki misolni o‘zgaruvli Ne zotlarga duchor bo‘ldik biz, xiazm deb nomladik.. Hayrat ichra boqarkan beun – Yig‘lamaslik uchun kuldik biz, Aʼzam O‘ktam: Biz yig‘ladik kulmaslik uchun. Hayot Goh borib Ushbu misolda esa uchinchi Devorga urildi boshim. misradagi «yig‘lamaslik uchun» Goh kelib maqsad holi, “kuldik” kesim bo‘lsa, Boshimga urildi devor. to‘rtinchi misrada ularning sintaktik vazifasi aynan almashadi: “kulmaslik Bu yerda esa “xiazm usuli uchun” – maqsad holi, “yig‘ladik” – kesim. Bu ikki misolni to‘liq xiazm yordamida bir kontekst yordamida deb atash mumkin. o‘zaro qarama-qarshi fikr yoki Aʼzam O‘ktam: Kun uzoq, yumush ko‘p. Yil o‘n tushuncha ifodalovchi ikki nutqiy ikki oy soddadil odamlar bilmaydi birlikni yuzaga chiqarish imkoniyati tinim. Charchagisi kelmas ishdan mavjud”[3;13] bo‘lgan holda, ularning ishning charchaganin bilmaydi xiazmatik takror bilan birgalikda hech kim. Mazkur parchada esa so‘zlarning o‘zaro zid maʼnoli borib - kelib feʼllari aks takrori ikki gap bo‘lagi doirasida bo‘lsa ham, funksional almashinuv ham qo‘llanganki, antitezaning uch xil gap bo‘lagi o‘rtasida yuzaga kelgani kuzatiladi. Uchinchi misrada yuzaga chiqishi va maʼnoning charchagisi kelmas - kesim, ishdan - to‘ldiruvchi, ularning - aniqlovchi taʼsirchanligi yana-da kuchayadi. bo‘lsa, to‘rtinchi misrada bilmaydi - kesim, charchaganin - to‘ldiruvchi, Aʼzam O‘ktamning “Oroldagi ishning - aniqlovchi. o‘ylar” sheʼrida ham xiazmning Aʼzam O‘ktam: Qushlaridan judo bo‘lgan poetik namunasini ko‘rish mumkin: keng samo, Nogoh osmonidan ayrilgan Har narsani biladigan odamlar, qushlar. “Suv balosidan asra!” deyishsa, Suv hech qurimasa kerak debmiz-a. Asrash kerak ekan-ku axir, Balolardan u sho‘rlikni ham?... Ikkinchi misradagi suv so‘zi o‘rnida beshinchi misrada “u” olmoshi qo‘llangani holda “bizni suv balosidan asra” – “suvni balolardan asra” xiazmatik shakldagi qarama- qarshilik asosida “Orolni balolardan asray olmadik” pragmatik mazmun ifodalanganki, vaziyatdan xabardor

81 №01 2022 kitobxonni chuqur o‘yga toldiradi, da chuqurroq ifodalash uchun -ku, Orol dengizini yo‘qotish qayg‘usini axir, ham yuklamalarini qatorasiga yodga soladi. Shoir el dardini yana- qo‘llaydi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. –Toshkent, 2001. -432 b. 2. Yo‘ldoshev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. Toshkent, 2007. – 36 b. 3. Mamaziyayev O. O‘zbek poetik nutqida xiazm va gradatsiya. Filol. fan. nomzodlik diss. avtoref. Toshkent, 2004. – 12 b. 4. Shukurov R. Parallel sintaktik butunliklar, nomzodlik diss.avtoref. Farg‘ona, 2004. – 6 b. 5. Shofqorov A. Mirtemir sheʼriyatida takrorning maʼnoviy-uslubiy xususiyatlari. Filol. fan. nomzodlik diss. avtoref. Toshkent, 2012. - 21 b. 6. Quronov D. va boshq. Adabiyotshunoslik lug‘ati. Toshkent, 2010. – 100 b. 7. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. Toshkent, 2002. – 14 b. 8. Hotamov N., Sarimsoqov B. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha- o‘zbekcha izohli lug‘ati. Toshkent, 2002. – 14 b.

82 Annotatsiya. Maqola atoqli re- jissyor, o‘zbek sahna san’atining is- УРОКИ lohotchisi, O‘zbekiston xalq artisti МАСТЕРА Bahodir Yo‘ldoshev ijodiga bag‘ish- langan. Klassik, tarix va zamonavi- Ильдар ylik spektakllaridagi ijodining asosiy МУХТАРОВ yo‘nalishlari ko‘rib chiqiladi. B.Yo‘ldo- доктор shev rejissyorining milliy madaniyat искусствоведения an’analarini o‘zlashtirishdagi izlanish- lari, Sharq va G‘arbning teatr sahnasi- da o‘zaro ta’siri, tarixga bag‘ishlan- gan spektakllari o‘zbek teatri rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Kalit so‘zlar: spektakl, talqin, re- jissyor, aktyor, obraz, zamonaviylik, tomoshabin, Sharq va G‘arb, tarix, an’analar. Аннотация. Статья посвящена творчеству выдающегося режис­ сера, реформатора узбекского сценического искусства, народно­ го артиста Узбекистана Баходыра Юл­дашева. Рассмотрены основные тен­денц­ ии его творчества в спек­ таклях классики, истории и сов­ ременности. Режиссерские пои­ ск­­ и Б.Юлдашева в освоении традиций национальной культуры, взаимо­ действии Востока и Запада на театральной сцене, его спектакли, посвященные истории оказали сильное влияние на развитие узбекского театра. Ключевые слова: спектакль, трактовка, режиссер, актер, образ, современность, зритель, Восток- Запад, история, традиция. Annotation.The article is devoted to the work of the outstanding direc- tor, reformer of the Uzbek stage art, People’s Artist of Uzbekistan Bakho- dir Yuldashev. The main tendencies of his creativity in performances of classics, history and modernity are considered. B. Yuldashev’s director’s searches in mastering the traditions of national culture, the interaction

83 №01 2022 of East and West on the theater дню Независимости, празднику stage, his performances dedicat- «Навруз», крупнейшим деятелям ed to history had a strong influ- национальной истории и культуры, ence on the development of the а также для всех международных Uzbek theater. фестивалей «Шарк тароналари». Возможности проявления нацио- Key words: performance, in- нальных традиций в современных terpretation, director, actor, im- технологических условиях были age, modernity, spectator, East опробованы им в площадных те- and West, history, traditions. атрализованных представлениях, посвященных дню Независимости В современный период суще- и празднику «Навруз». Образцы ственно возросли роль и значе- этих зрелищ, ставшие канониче- ние крупной творческой личности скими, также созданы Б.Юлдаше- в искусстве. Крупнейшей лично- вым. стью культуры Узбекистана надол- го останется Баходыр Юлдашев В этих театрализованных пред- - Народный артист Узбекистана, ставлениях им опробованы воз- Заслуженный деятель искусств Уз- можности проявления нацио- бекистана, лауреат Государствен- нальных традиций в современных ных премий, обладатель премий технологических условиях. Они за лучшую режиссуру престижных стимулировали развитие балет- театральных фестивалей. мейстерского искусства, содейство- вали появлению новых форм на- Спектакли, поставленные им родно-сценического танца. В этих на подмостках различных театров масштабных зрелищах ярко пред- страны, прочно вошли в историю ставлено танцевальное искусство узбекского театра. Его театраль- Узбекистана во всем разнообразии ные постановки органично вобра- его локальных особенностей. Они ли в себя богатую палитру нацио- служили широчайшей популяри- нального духовного наследия, опыт зации превосходных образцов традиционного узбекского театра танцевального и музыкального ис- и новации мирового театрально- кусства всех регионов Узбекиста- го искусства. Творчество Баходыра на, хорезмского лазги, ферганского Юлдашева на протяжении почти лапара, искусства бахши, а также полувека фокусировали основные танцевального искусства Сурхана, тенденции развития узбекского прежде остававшееся в тени трех театрального искусства, а его спек- ведущих региональных танцеваль- такли стали подлинной школой ре- ных школ Узбекистана. жиссерского искусства для новых поколений деятелей театра. Совместимость национальных традиций с универсальными цен- Новаторское по сути, его твор- ностями, желание превратить сце- чество существенно обогатило ну в зону диалога культур Востока жанровую палитру и стилевую при- и Запада - актуальная проблема- роду национальной сцены, а также тика, ярко заявленная в поста- вобрало в себя главные тенденции новках Б.Юлдашева мировой и становления и развития искусства национальной классики. Глубокая театрализованных представлений. любовь к культурным националь- За время работы в театрах страны ным традициям, пристальный ин- им поставлены десятки площад- терес к возможностям жизни этих ных представлений, посвященных традиций в каждом компоненте

84 современного спектакля прояви- М.Карима психологическая драма лась в спектаклях Б.Юлдашева, В.Розова «С вечера до полудня»… А посвященных национальной исто- затем, как гром среди ясного неба рии. В каждом своем новом спек- спектакль «Разбойники» Шиллера, такле он искал синтеза уходящей который показался многим чудо- вглубь столетий духовной культуры вищным покушением на академи- с образностью современной сце- ческие традиции старейшего теа- ны. Его творчество отличала особая тра. Режиссер использовал здесь чуткость к богатейшим традициям приемы театра жестокости и эле- национальной музыки, литературы, менты авангардной стилистики. изобразительного искусства, тан- Зритель видел мир грабежей и на- цевального искусства, архитектуры, силия, где, на фоне белых балахо- всему комплексу традиционной ху- нов с прорезями для глаз, сын топ- дожественной культуры. Наконец, чет лежащего в постели больного он ищет пути на сцену этнографии, отца, где «благородные» разбойни- фольклора, национального быта, ки исполняли ритуальные пляски, разнообразных ритуалов. горланили дикие песни, взгромоз- дившись на телегу со скрипящими Его поиски, как правило, про- колесами… должаются в творчестве других ре- жиссеров, выливались в целые на- В «Разбойниках», в творчестве правления развития современной Б.Юлдашева зримо проявилось узбекской сцены. не только желание решительного обновления средств театральной Если ценность произведения выразительности, но качество при- искусства с годами, с десятилетия- рожденного театрального рефор- ми возрастает, оно заносится в ранг матора. классических. Относится ли это к театру - искусству кратковремен- в 1974 году Б.Юлдашева назна- ному, существующему, как извест- чили главным режиссером ака- но, лишь «здесь, сегодня, сейчас»? демического театра имени Хам- Пожалуй, да, если судить по твор- зы. Ему было 28 лет. Как говорили, честву Б.Юлдашева. Некоторые его он был самым молодым главным спектакли уже сегодня можно отне- среди всех «академиков» бывшего сти к классике узбекского театра. О Союза. Стоит запомнить дату соз- лучших, даже поставленных давно, дания спектакля – 1974 год. Стоит, есть что добавить новое к уже ска- потому что ровно через десять лет занному. он уйдет из театра имени Хамзы. Говорили и писали о нем мно- Десять лет – цифра магическая го с самого начала. А начинал он для театра. К.Станиславский считал смело и решительно, без разгона. этот срок пределом, после которо- Первые же спектакли на сцене ака- го необходимо кардинальное об- демического театра имени Хамзы новление творческой программы. недавнего выпускника Ташкент- П.Брук настаивает на том, что «Гам- ского театрального института вы- лета» надо ставить заново каждые зывали и споры и, одновременно, десять лет. Крупнейшие режиссеры единодушное признание неор- столетия, независимо друг от друга динарности таланта постановщи- утверждали, что по истечении этого ка. Мелодрама А.Дюма «Нельская срока, в обществе и в эстетических башня», историческая трагедия принципах искусства происходят «Беруни» Уйгуна, романтическая существенные перемены и худож- драма «В ночь лунного затмения» ник обязан на них откликаться. К

85 №01 2022 этому же выводу каждые десять лет ческого бытия. приводила Баходыра Юлдашева В «Бунте невесток» С.Ахмада, его режиссерская практика и ред- он соединил бытовую комедию с костная художественная интуиция. шутливой национальной ритми- Первый десятилетний цикл кой. Редкостным «чувством войны» Б.Юлдашева приходится на театр отличался спектакль «В списках не имени Хамзы. значился» Б.Васильева, на котором Среди других он ставит здесь режиссер посадил зрителей на спектакли, существенно изменив- сцене, рядом с актерами, и эта бли- шие творческое зость исключала в «лицо» этого театра. Б.ЮЛДАШЕВ игре актеров всякую В постановках от- ОТЫСКИВАЕТ фальш. Его спектакль НИТИ, «Живой труп» по пье- крыто публицистич- се Л.Толстого можно ных он ищет синтеза назвать самым «рус- психологизма и об- ским», и самым ори- разности на основе современных теа- СОЕДИНЯЮЩИЕ гинальным по об- тральных веяний, со- разному решению, временного способа ПРОШЛОЕ И из всех спектаклей актерского бытия. Не НАСТОЯЩЕЕ, русской классики в изменяя своему тя- ОТКРЫВАЕТ узбекском театре. готению к обнажен- СМЫСЛ ным приемам, под- НРАВСТВЕННЫХ В таких спекта- час даже заостряя их И СОЦИАЛЬНЫХ клях как “Нодира” до прямого контакта УРОКОВ Т.Тулы, «Зебиниссо», с залом, он стирает ИСТОРИИ Уйгуна, «Звездные казавшуюся непрео- ночи», П.Кадырова долимой грань меж- не только открыва- ду брехтовской эпич- лись для зрителей ностью действия и новые пласты отече- глубиной интимных ственной истории, переживаний геро- но обнаруживалось ев. Одновременно с желание принци- продолжением по- пиально новых сце- нических решений, исков в облас­ти фор- соответствовавших мы спектакля, которые велись ре- современной театральной лексике. жиссером в тесном сотворчестве с Осмысливая исторический опыт художником Г. Бримом, все замет- узбекского народа, Б.Юлдашев нее проявлялось крепнувшее уме- отыскивает нити, соединяющие ние Б. Юлдашева работать с актера- прошлое и настоящее, открывает ми. На актера опирается режиссер смысл нравственных и социаль- в усиленных поисках более тесного ных уроков истории. В постанов- контакта со зрителем — этим отме- ках исторической драмы режиссер чено большинство его постановок. осуществлял не только культуртре- Он ставит актеров в нетрадици- герскую, просветительскую мис- онные для узбекского театра усло- сию. Обращаясь к национальному вия активных взаимоотношений прошлому, в своих спектаклях он со сценографией, диктующей со- пытался заглянуть вглубь времен, ответствующий своей динамике и обнаружить в персонажах истории экспрессии ритм и способ сцени- истоки высокой нравственности и

86 культуры. Немаловажно значение гополярным», в спектр интересов постановок исторической драмы критики и зрителей попадает об- этого периода и в чисто театраль- новленный театр им. А.Хидоятова, а ном плане. Эти спектакли суще- затем и другие театры, и театраль- ственно обогатили режиссерские ные студии. Обострилась и твор- принципы сценического воплоще- ческая конкуренция. Так что, уход ния произведений исторической Б.Юлдашева можно расценить как драмы, сложившиеся на узбекской поступок знаковый, предвещав- сцене. ший перестройку театрального дела. Важно отметить также, что эти постановки предвосхитили широ- Начав эту перестройку, Б.Юлда- кий интерес к истории в художе- шев стал в ней ключевой фигурой. ственной узбекской культуре на ру- Спектакли нового этапа творче- беже 80 – 90-х годов. ства, поставленные Б.Юлдашевым в театре им. А.Хидоятова, опреде- Во всех названных и неназван- ляли важнейшие тенденции теа- ных здесь постановках он остается трального искусства Узбекистана, последовательным приверженцем более того, оказали серьезное вли- яркой театральности, острой дина- яние на театральные культуры со- мичной формы. В противовес тра- седних стран Центральной Азии. диционному для узбекского театра Его сценические открытия будут тяготению к академическому фило- подхвачены и развиты другими центризму, он стремится вывести режиссерами, многие из которых искусство театра за пределы при- ощутили на себе влияние твор- вычной прозаической повествова- чества Б.Юлдашева. Харизму его тельности, утверждает право театра личности ощутили не только теа- на самостоятельные трактовки, на тралы, но и известные писатели, разнообразие стилевых и жанро- художники, композиторы, ученые, вых сценических решений. Дваж- для которых театр, возглавляемый ды в это десятилетие он собирался Б.Юлдашевым, становится местом ставить «Гамлета». Так и не решил- регулярных неформальных встреч. ся. Как не решился и позднее, когда ушел из театра имени Хамзы и стал Он никогда не любил изла- художественным руководителем гать свою творческую программу. театра имени А.Хидоятова. Чаще ограничивается лаконичны- ми и емкими замечаниями о сво- Уход Баходыра Юлдашева из те- ем видении и понимании природы атра имени Хамзы, в основе которо- и эстетики современного узбекско- го лежали как творческие причи- го театра. Но сегодня, с дистанции ны, так и личные, повлек за собой времени, видно, как точно вела его раскол, размежевание этого театра. интуиция большого художника в Вместе с главным в театр имени А период его работы в театре А.Хидо- Хидоятова уходит почти половина ятова. труппы. Вследствие значения теа- тра им. Хамзы для культуры Узбеки- В «Проделках Майсары» Хамзы стана, как и вследствие масштаба он стилизует традиции народного личности самого Б.Юлдашева, этот узбекского театра масхарабозов. В поступок сильно повлиял на всю ярком зрелищном представлении, театральную жизнь. Если прежде которое театр показывал не только средоточием театрального процес- на сцене, но на улицах и площа- са было творчество хамзинцев, то дях, Б.Юлдашев широко распахнул теперь процесс становится «мно- вход в целое направление совре-

87 №01 2022 менного узбекского театра, кото- Узбекистана, была ярко заявлена рое и сегодня дает знать о себе. И, в постановках Б.Юлдашева еще одновременно, надолго захлопнул на рубеже 80-90-х годов, и, может этот вход для себя – больше ника- быть, не оцененная тогда в полной ких сценических версий на темы мере. традиционного узбекского театра у него не было, вплоть до новой по- Глубокая любовь к культурным становки этой пьесы уже в студии национальным традициям, при- «Дийдор». Это вообще было харак- стальный интерес к возможностям терно для него - не возвращаться к жизни этих традиций в каждом пройденному. Щедро, порой рас- компоненте современного спекта- точительно, не «экономя» на буду- кля проявилась и в его постанов- щее, строить спектакль на макси- ках 90-х годов, когда он продолжает муме отобранных выразительных поиски ответа на сакраментальный средств. А потом, «исчерпав тему» вопрос – каким может и должен для себя, отойти в сторону, пропу- быть узбекский театр. стив других в открытые им двери. Продолжая экспериментиро- Вряд ли это можно назвать вать, он переносит действие и геро- азартом первооткрывателя. Здесь ев пьесы французского драматурга другие, более сложные и глубокие Ж.Сараана «Мамуре» (в версии те- чувства и намерения. Здесь один атра «Мамура кампир») на совре- из главных и важнейших импуль- менную узбекскую почву. После сов его творчества – постоянное этого, востокизация, ориентализа- выяснение отношений между со- ция западной драмы станет одной временной сценой и разного рода из художественно плодотворных и традициями. В театре Хамзы это интригующих тенденцией узбек- были традиции и стереотипы ака- ской сцены. демизма, в «Майсаре» - чисто теа- тральные традиции масхарабозов. В это же время, он продолжает В спектакле «Искандер» по поэме поиски синтеза уходящей вглубь Навои его интересует уже весь столетий духовной культуры с об- комплекс богатейших традиций разностью современной сцены. художественного наследия узбек- Особая чуткость к богатейшим тра- ского народа. В этом «сценическом дициям национальной музыки, ли- хорале» органически слились ев- тературы, изобразительного искус- ропейская симфония и узбекские ства, архитектуры, всему комплексу классические макомы, византий- традиционной художественной ская мозаика и архитектура Восто- культуры проявилась и в спектакле ка, неожиданно современно звучал «Великий шелковый путь». Сред- «диалог сквозь века» между Навои ствами изобразительного искус- и Александром Македонским … ства, музыки, пластики, света ре- жиссер синтезируют образы стран Совместимость культурных на- средневекового Востока. циональных традиций с универ- сальными западными ценностя- Наконец, в спектакле «Судхур» ми, преодоление эмоциональной он ищет пути освоения сценой дистанции между людьми разных фольклора, национального быта. культур, желание превратить сце- Трагикомические события, ка- ну в зону культурного симбиоза нувшие в прошлое людские судь- Востока и Запада - актуальная про- бы, раскрыты в стилистике фоль- блематика сегодняшней культуры клорного театра. В сценическое действие органично вплетаются народные песни и танцы с харак-

88 терным колоритом и особенностя- сказать, программами с открытым ми музыкального фольклора древ- кодом. Режиссер делал свое дело – ней Бухары. Чуть позднее начатые ставил спектакли. А необходимость им поиски выльются в одно из за- оценивать сегодня спектакли ре- метных направлений современной жиссера не только как театральные узбекской сцены. артефакты, но и как важную состав- ляющую культурного процесса со- Почти пятнадцать лет режис- временности, лишний раз говорит сер вынашивал идею создания о силе и опережающем характере театральной школы-студии. Прак- художественной интуиции Баходы- тически каждый новый спектакль, ра Юлдашева. «Опережающими» поставленный Б.Юлдашевым в сво- стали многие его спектакли. Что же ей студии, становился важным собы- они опережали – время, историю, тием театральной жизни. «Осколки традиции? Но с современными памяти», «Нодира», «Бобур», «Майса- театральными веяниями, с нацио- ра», «Аршин мал алан»…. В этих спек- нальной историей, с традициями таклях сформировалась одна из са- культуры он был в ладах, и эта при- мых интересных театральных трупп вязанность только крепла с годами. страны, «через» «Дийдор» прошли Может оттого что, не приемля сур- и многие актеры из других театров, рогат, фальш, лицемерие, парад- и профессиональные киноактеры. ную показуху он творил в согласии Сегодня театральная студия «Дий- с новейшим театральным време- дор» имени Баходыра Юлдашева, нем, подлинной историей, искон- один из самых интересных наших ными традициями культуры и ста- театров, показывает свои спектакли ли его спектакли опережающими. не только в Узбекистане, но и за ру- И сам он, нравственно-этические и бежом. творческие качества его личности, его искреннее и самоотверженное Наверное, сам он не думал, во служение искусству еще надолго что «выльются» его сценические останутся примером, уроками жиз- опыты осмысления духовного на- ни и профессиональной чести для следия и западно-восточные экс- новых, молодых поколений нашего перименты. Не подозревал, что они театра. станут своеобразными матрицами развития узбекского театра, так

YOSHLARDA 89 №01 2022 MA’NAVIY QADRIYATLAR Annotatsiya. Ushbu maqolada ASOSIDA NAFOSAT yoshlarda ma’naviy qadriyatlarni TUYG‘USINI egallash ehtiyojini shakllantirishda SHAKLLANTIRISH ularni gо‘zallik bilan oshno qilish, nafosat tuyg‘usini tarkib toptirish Dildora Qosimova alohida ahamiyatga egaligi, ma’naviy O‘zDXA “Ijtimoiy- qadriyatlarni egallash ehtiyojini gumanitar fanlar” shakllantirishda eng avvalo, о‘zbek kafedrasi mudiri, PhD xalqining mentaliteti bilan bog‘liq jihatlariga e’tibor qaratish, badiiy asarlarning imkoniyatlari bayon etilgan. Kalit so‘zlar: qadriyat, ma’naviy qadriyat, nafosat tuyg‘usi, mentalitet, madaniy meros, estetik madaniyat, mumtoz adabiyot. Abstract. In this article, in the formation of the need to acquire spiritual values in young people, it is of particular importance to familiarize them with beauty, to develop a sense of sophistication, and in the formation of the need to acquire spiritual values, first of all, the aspects related to the mentality of the Uzbek people. attention, possibilities of artistic works are described. Key words: value, spiritual value, sense of sophistication, mentality, cultural heritage, aesthetic culture, classical literature. Bugungi kunda jamiyat taraqqiyotida madaniyat mohiyatining o‘sib borishi, xal- qimiz ma’naviy saviyasi va estetik tarbiyas- ini yuksaltirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan betakror qadriyat va an’analarim- iz, madaniyat va san’atimizni har tomonla- ma rivojlantirish, yosh avlodni qadimiy va boy madaniy merosimiz namunalaridan bahramand etishni davrni o‘zi taqozo et- moqda. Mamlakatimizda qadimiy va boy madaniy merosimiz, milliy o‘zligimiz, be- takror qadriyat va an’analarimiz, madani- yat va san’atimizni qo‘llab-quvvatlash hamda rivojlantirish borasida qator tizimli ishlar amalga oshirilmoqda.

90 Jumladan, O‘zbekiston Respublika- gogik ahamiyatga ega. О‘quvchi-yosh- si Prezidentining 2020-yil 4-fevraldagi larga ma’naviy qadriyatlarni taqdim “Raqs san’ati sohasida yuqori malaka- etishda mumtoz adabiyot, xalq og‘za- li kadrlar tayyorlash tizimini tubdan ki ijodi namunalari, ajdodlarimiz to- takomillashtirish va ilmiy salohiyatni monidan yaratilgan ma’naviy-axloqiy yanada rivojlantirish chora-tadbirlari ahamiyatga ega bо‘lgan hikmatlar be- to‘g‘risida”gi PQ-4585-son qarori bilan, qiyos о‘rin egallaydi. Ushbu asarlarni Toshkent davlat milliy raqs va xoreo- о‘qish natijasida о‘quvchi nafaqat о‘zin- grafiya oliy maktabi negizida davlat oliy ing ma’naviy olamini boyitadi, balki ta’lim muassasasi shaklida O‘zbekiston yangidan-yangi ma’naviy tushuncha- Respublikasi Madaniyat vazirligi tizim- lar va qadriyatlarni о‘zlashtirishga eh- ida O‘zbekiston davlat xoreografiya tiyoj sezadi. Ular dunyo, moddiy borliq, akademiyasi tashkil etilishi ham bun- san’at, adabiyot, xalqimizning ruhiya- ing yaqqol misolidir. ti, ajdodlarimiz va zamondoshlarim- izning bunyodkorlik faoliyati, xalqning Jamiyat rivojlanishi faqat uning qahramonona hayot yо‘li haqida yor- iqtisodiy taraqqiyotinigina emas, balki qin tasavvur hosil qiladilar, ulardan ma’naviy yuksalishini ham taqozo eta- muayyan ma’no topadilar. di. Ma’naviyat shaxs, xalq, davlat va jamiyatning kuch-qudrati, taraqqiyoti, Pedagogika fanida ham qadriyat- imkoniyatlari va istiqbollarini belgilab larni ta’limiy-tarbiyaviy imkoniyatlar- beruvchi ichki ijobiy hamda ruhiy om- ini tadqiq etuvchi alohida fan sohasi ilidir. – pedagogik aksiologiya mavjud bо‘lib, sо‘nggi yillarda mazkur yо‘nalishda Jamiyat ma’naviyati uch muhim alohida izlanishlar olib borilmoqda. sohaning uzviy birligi: madaniyat, ma’rifat va mafkura asosida shakllan- Hozirgi davrda jamiyatimizda о‘zin- tiriladi. Ya’ni bular jamiyat ma’naviyati- ing ma’naviy qadriyatlari ildizini topish, ni shakllantiruvchi omillaridir. Demak, izlash va о‘zlashtirish jarayoni davom ma’naviyatli inson bilimli, o‘z Vatanin- etmoqda. Chunki uzoq asrlar davomi- ing sodiq farzandi, yurti bilan g‘urur- da ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan lana oladigan, boyliklarini saqlay ola- ma’naviy qadriyatlarni о‘zlashtirish digan va boyitadigan, go‘zalliklaridan vositasidagina yoshlar ma’naviyati- bahramand bo‘ladigan, milliy va umu- ni shakllantirish, ularni bugungi hay- minsoniy qadriyatlarni avaylab asray- otimizni yuksaltirishga safarbar etish dign insondir. mumkin. Bugungi kunda о‘quvchi-yosh- Shu bilan bir qatorda, о‘tmishda va larni insonparvarlik ruhida tarbiyalash bugungi kunda yaratilgan badiiy asar- sohasida katta imkoniyatlarga ega lar ham о‘quvchi-yoshlarda ma’naviy bо‘lgan о‘quv predmetlari mazmunini qadriyatlarni egallash ehtiyojini shakl- insonparvarlashtirish, ularda ma’naviy lantirishda muhim о‘rin egallaydi. Shu qadriyatlarni egallash ehtiyojini shak- ma’noda inson ma’naviyatini shakllan- llantirish nuqtayi nazaridan о‘ta tirishda fan, din, falsafiy, axloqiy ta’li- dolzarbdir. Zero, ta’lim jarayonini inson- motlar, tarixiy, ijtimoiy tajribalar, san’at parvarlashtirish uni о‘quvchi shaxsiga va adabiyot alohida ahamiyat kasb eta- yо‘naltirish bilan bevosita bog‘liqdir. di. San’at va adabiyotni о‘quvchilarning Buning uchun mazkur о‘quv predmeti ma’naviy qadriyatlarini shakllantirishda mazmunida ma’naviy-axloqiy hamda muhim vosita sifatida qо‘llash maqsad- estetik yо‘nalishdagi bilimlar taqdi- ga muvofiqdir. motini kuchaytirish lozim. Bu sohada о‘tmishda va bugungi kunda yaratil- Avvalambor, qardiyat o‘zi nima gan badiiy asarlar, hadisi shariflar, xalq ekanini tushunib olish juda muhim. og‘zaki ijodi namunalari katta peda- Bu haqda M.O.Inomova shunday yo- zadi: “Qadriyat – bu inson yoki jami-

91 №01 2022 yatning u yoki bu eh- MODDIY ma’naviy hamda shax- tiyojini qondiradigan QADRIYATLAR siy qadriyatlar uyg‘unli- va ular manfaatiga xiz- JAMIYATNING giga alohida e’tibor qa- mat qiladigan moddiy MODDIY ratilmoqda. va ma’naviy ehtiyoj va HAYOTI BILAN manfaatlar bо‘lib, ular HAM UZVIY Moddiy qadriyatlar hayotga qimmatdor- BOG‘LIQLIKDA jamiyatning moddiy lik nuqtayi-nazaridan hayoti bilan ham uzviy yondashishga asos bog‘liqlikda shakllanadi. bо‘la oladi. Umuman, qadriyatlar jamiyat hay- “Ma’naviy qadriyat- otining tarixiy taraqqi- lar” tushunchasi inson yoti jarayonida shakl- ma’naviyati va axloqiy qiyofasiga, jamiyatning ma’naviy hayotiga dax- langan va rivojlangan SHAKLLANADI. ldor bо‘lib, odamlarni о‘tmishda, hozirgi kun- tarbiyalashga, ularning da va kelajakda ham barkamolligini ta’min- ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy lashga, millatlar va jamiyatlarni ezgulik taraqqiyotga ijobiy ta’sir etadigan, ki- va bunyodkorlikka undashga xizmat shi ongiga singib, ijtimoiy ahamiyat qiladigan ma’naviy qadriyatlarga ehti- kasb etadigan moddiy va ma’naviy yojni ifodalaydi. boyliklardir”. Muallifning ta’biricha, qa- Shaxsiy qadriyatlar о‘z navbati- driyat va meros tushunchalari о‘zaro da moddiy va ma’naviy qadriyatlar uyg‘undir. Lekin, har qanday meros qa- bilan uyg‘unlikda namoyon bо‘lib, driyat bо‘la olmasligini olima alohida o‘quvchi-yoshlarning ma’naviy-axloqiy ta’kidlaydi. olami va qiyofasi bilan bog‘liq; nafosa- Pedagogikada qadriyatlarni ti va gо‘zalligi bilan bog‘liq; mehnati kо‘proq о‘quvchi shaxsini shakllanti- va iqtisodi bilan bog‘liq; huzur-halovati rishdagi imkoniyatini hisobga olgan bilan bog‘liq gedonistik; individual ka- holda, ma’naviy, milliy, siyosiy, huquqiy, moloti va ijtimoiy mavqeyi bilan bog‘liq; oilaviy, mehnat, turmush, diniy, umu- qobiliyati va iste’dodi bilan bog‘liq intell- madaniy, umuminsoniy va badiiy-este- ektual qadriyatlar; his-hayajon tuyg‘ul- tik shakllariga alohida e’tibor qaratiladi. ari bilan bog‘liq “emotsional” qadriyat- Ma’naviy qadriyatlar shaxsni axloqiy larda о‘z aksini topadi. shakllantirishning asosiy omili bо‘lib, Kо‘rinib turibdiki, bu muammon- ular ilmiy-texnikaviy va intellektual, ing о‘rganilishiga keng kо‘lamda ij- maorif, ta’lim-tarbiya, tibbiy xizmat, timoiy-pedagogik, siyosiy, g‘oyaviy milliy meros, turli shakllarda namoyon qiziqish mavjud. bо‘ladigan madaniyat durdonalari, til, Ma’naviy qadriyatlarni egallash adabiyot, san’at, xalq hunarmandchiligi ehtiyojini shakllantirish haqida fikr yu- mahsulotlari, noyob tarixiy va madaniy ritganda esa, e’tiborimizni, eng avva- arxitektura va hokazolar hisoblanadi. lo, о‘zbek xalqining mentaliteti bilan Milliy qadriyatlar – millat shaxsining bog‘liq jihatlariga qaratamiz. Mental- tili, tarixi, urf-odatlarida namoyon bо‘la- itet – (lotincha mentalis- aqliy) – ay- di. Milliy qadriyatlar – millatga mansub rim kishi yoki ijtimoiy guruhga xos bо‘lgan umumjahon taraqqiyoti qon- aqliy qobiliyat darajasi, ma’naviy sa- uniyatlaridan biri hisoblanadi. Milliy lohiyat. Jamiyat, millat yoki shaxsning qadriyatlar – о‘z millatidan, о‘z yurtidan mentaliteti, ularning о‘ziga xos tarixiy faxrlanish, о‘zbek davlati fuqarosi ekan- an’analari, urf-odatlari, diniy e’tiqodini ligidan g‘ururlanish kabilardir. ham qamrab oladi. Har bir millatning Shuningdek, sо‘nggi yillarda amal- mentaliteti uning tarixi, yashab turgan ga oshirilgan tadqiqotlarda moddiy va shart-sharoiti, ijtimoiy faolligi va bosh-

92 qa bir qancha omillar bilan bog‘langan sifatida sо‘z san’ati va pedagogikaning bо‘ladi . Chunki ushbu tushunchaning umumiy qonuniyatlari va tamoyillarini tahlili o‘quvchi-yoshlarda ma’naviy qa- о‘zida ifoda etuvchi, emotsiya – idrok driyatlarni egallash ehtiyojini shakllan- etish – badiiy obrazlarda olam man- tirish tizimini vujudga keltirish uchun zarasini anglash triadasining uyg‘unli- nihoyatda muhimdir. gidir”, degan xulosaga kelgan. Manbalar tahlili shuni kо‘rsatmo- Olimning bunday xulosaga kel- qdaki, о‘quvchi-yoshlarda ma’naviy qa- ishiga, bizningcha, eng qadimgi davr- driyatlarni egallash ehtiyojini shakllant- lardan boshlab xalq og‘zaki ijodining irish yaxlit, tizimli tarzda tashkil etilgan paydo bо‘lishi, о‘rta asrlarda pandno- pedagogik jarayonda amalga oshirila- ma-didaktik asarlarning yaratilishi, di. Bu jarayonda qadriyatlarning paydo hozirgi vaqtda kо‘plab badiiy-ma’ri- bо‘lishi, o‘quvchi-yoshlarga yetkazilishi fiy asarlarning yozilayotganligi asos uchun zarur bо‘lgan pedagogik faoli- bо‘lgan. Chunki badiiy pedagogika yat vujudga keltiriladi. Aynan ma’naviy pedagogikaning alohida sohasi sifa- qadriyatlar о‘quvchilarning о‘zlari va tida uzluksiz ta’lim tizimida barcha о‘zgalarning faoliyati, mazkur faoliyat- fanlarni о‘qitishda о‘zining yorqin ifo- ning maqsadi va mohiyatiga nisbatan dasini topgan bо‘lib, nazariy va amaliy yangicha qarashni hosil qiladi. mashg‘ulotlar jarayonida о‘qituvchin- ing hikmatli sо‘zlar, hikoya, rivoyat, О‘quvchilarda ma’naviy qadriyat- badiiy-ma’rifiy mavzudagi she’rlar, larni egallash ehtiyojini shakllanshirish- qatralardan foydalanishi an’anaviy xar- da badiiy asarlarning imkoniyatlari akter kasb etgan. ularning falsafiy jihatlari bilan ham uyg‘unlashadi. Milliy-ma’naviyat va Tahlillar natijasida badiiy pedagogi- axloq muammolarini yozuvchilar mil- ka – badiiy-ma’rifiy asarlar vositasida latning ma’naviy ijtimoiy ildizlari bilan о‘quvchilarda yuksak ma’naviy-axloqiy bog‘liq holda yoritadilar. Ular oldida fazilatlarni rivojlantirishga yо‘naltirilgan, har doim inson nima uchun va qanday badiiy ifodaviylik va obrazlar uyg‘unligi yashashi kerak, degan masala kо‘nda- asosida an’ana, qadriyat va xulq-atvor lang turadi. me’yorlarni о‘zlashtirish hamda jadal ijtimoiy moslashuvni ta’minlashga xiz- “Badiiy pedagogika” atamasi XX mat qiluvchi pedagogikaning amaliy asrning 50-60-yillarida badiiy-estetik sohasidir, degan xulosaga kelindi. masalalarga bag‘ishlangan xalqaro kongresslardagi ma’ruzalarda qо‘lla- Shuningdek, tadqiqot jarayonida nila boshlangan. Undan dastlab Ger- badiiy pedagogikaning eng asosiy ta- bert Rid о‘zining badiiy ta’lim-tarbiya moyili о‘quvchilarda his-tuyg‘u (emotsi- masalalariga bag‘ishlangan funda- ya)ni rivojlantirish, ma’naviy qadriyatlar mental tadqiqotlarida foydalangan . interiorizatsiyasini ta’minlash bо‘lmog‘i Rus pedagogik adabiyotlarida kinore- lozim, degan xulosaga kelindi. jissor va pedagog Sergey Gerasimov tomonidan iste’molga kiritilgan. Badiiy pedagogika vositasida ma’naviy-axloqiy qadriyatlar tizimini B.Xodjayev о‘zining “Umumta’lim shakllantirish murakkab kо‘rinish- maktabi о‘quvchilarida tarixiy tafak- ga ega bо‘lib, mazkur jarayon о‘zaro kurni modernizatsiyalashgan didak- bir-biri bilan bog‘langan tarkibiy qism- tik ta’minot vositasida rivojlantirish” lar yig‘indisi sifatida namoyon bо‘la- mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasida di. Bunday о‘zaro aloqador qadriyatli badiiy pedagogikaning fundamental tasavvurlar tizimining tarkibiy qismlari- asoslarini yoritib bergan . Olim tomo- ga ehtiyoj, qiziqish, motiv, faoliyat maq- nidan “badiiy pedagogika” tushun- sadi, axloqiy ideallar, interiorizatsiya ka- chasiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Ba- bilarni kiritish mumkin. diiy pedagogika – integrallashgan soha Ma’naviy qadriyatlarni egallash

93 №01 2022 ehtiyojining rivojlanishi va muntazam shaxsning butun hayoti davomida о‘zgarib borishi о‘quvchilarning hissi- uni bezab turadi va barkamollikka un- yotlariga sezilarli darajada ta’sir qiladi. daydi. О‘quvchi-yoshlarning dunyoni О‘quvchi ehtiyojlarining his-hayajonlar- anglashida uning axloqi va gо‘zallikni ga boy bо‘lishi о‘z-о‘zicha ularni amaliy his etish tuyg‘usi, borliqni chuqurroq faoliyatga yо‘llamaydi, bu faqatgina ul- bilishiga imkon beradi. О‘quvchi-yosh- arni ehtiyojlarni qondirishga undaydi. larda nafosat hissini qaror toptirmas- Buning natijasida о‘quvchi о‘zi uchun dan turib, ularda ma’naviy qadriyatlarni qulay bо‘lgan xatti-harakatni tanlay- egallash ehtiyojini shakllantirish peda- di. Ular bu sohada tо‘g‘ri qaror qabul gogik nuqtai nazardan imkonsizdir. qilishlari uchun faoliyat yо‘nalishlarini tanlashlari nihoyatda zarurdir. Faoliyat Ularning gо‘zallikni anglash im- yо‘nalishi esa, о‘quvchilarni ma’naviy koniyatlari: nafosat hissi, did, gо‘zallikni qadriyatlarni egallashga undovchi, ul- baholash, uni idrok etish yordamida arni qо‘zg‘atuvchi vositadir. Buning baholash mumkin. uchun о‘quvchilarning ma’naviy qadri- yatlarni egallash ehtiyojlari ongli tarzda Ma’naviyatli inson о‘zining hayotiy shakllangan bо‘lishi kerak. faoliyati mohiyatini anglovchi, о‘z-о‘zini tahlil qilishga moslashgan, muntazam О‘quvchi-yoshlarda ma’naviy qa- ravishda о‘zini takomillashtirishga driyatlarni egallash ehtiyojini shakl- moyil, о‘z-о‘zini rivojlantirishga intila- lantirishda ularni gо‘zallik bilan oshno digan, aqliy jihatdan о‘sishga harakat qilish, nafosat tuyg‘usini tarkib topt- qiladigan shaxsdir. Uning ehtiyojlari irish alohida ahamiyatga ega. Inson atrof-muhit, tabiiylik, mehr-muhab- ma’naviyatini shakllantirishda ilm-fan bat, gо‘zallikka bо‘lgan munosabatini va diniy ta’limotlar bilan bir qatorda, belgilaydi. О‘quvchi-yoshlar о‘zining adabiyot va san’at ham muhim о‘rin ma’naviy darajasi bilan bog‘liq tarzda egallaydi. Gо‘zallik haqidagi tasavvur yovuzlik, mangulik, rahmdillik, gо‘zalli- har bir yoshni milliy qadriyatlarning kni о‘zaro farqlaydi. mohiyatini chuqur anglashga undaydi, xalq tarixi va madaniyatini о‘rganishga Estetik madaniyat go‘zallikni rag‘batlantiradi. Bu esa, o‘quvchi-yosh- his etish, undan zavqlanish, mavjud larning hissiyotlari va ma’naviy ola- go‘zalliklarni asrash va boyitish yo‘lida mini takomillashtiradi. Estetik did o‘zlashtirilgan bilim hamda amalga oshiriladigan estetik faoliyatni tashkil etish darajasining sifat ko‘rsatkichidir. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 4-fevraldagi “Raqs san’ati sohasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillasht- irish va ilmiy salohiyatni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ- 4585-son qarori. Lex.uz. 2. Inomova M.O. Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiya-lashda milliy qa- driyatlarning pedagogik asoslari: Pedagogika fanlari dok.diss. – T.: 1998. – 303 b. 3. О‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. V jild. – T.: О‘zbekiston milliy ensiklope- diyasi, 2003. – 540 b. 4. HerbertRead,Educationthroughart.(переводнакит.яз)–Жэньминское художественное издательство.- Пекин,1991. – 70 с. 5. Xodjayev B.X. Umumta’lim maktabi о‘quvchilarida tarixiy tafakkurni modernizatsiyalashgan didaktik ta’minot vositasida rivojlantirish. Pedagogika fanlari doktori. ... diss. – T., 2016. – 314 b.

94 Annotatsiya. Mazkur maqola- da kinoqissalarda alohida olingan KINOQISSALARDA sо‘zlarning matndagi sotsioprag- ALOHIDA OLINGAN matik xususiyatlari, o‘zbek tili im- SО‘ZLARNING koniyatlarining badiiy nutq tarkibi- SOTSIOPRAGMA- da voqelanishi bilan bog‘liq holatlar TIK TALQINI. tasniflangan. Mexrninisa Kalit so‘zlar: Nutq obekti, undov Xolmurodova sо‘zlar, modal sо‘zlar, sotsiopragma- O‘zbekiston davlat tika, pragmatika, semantika, matn, xoreografiya akademiyasi nutqiy akt, adresant, adresat, mulo- filologiya fanlari bo‘yicha qot, nutqiy tuzilmalar, lisoniy imkoni- falsafa doktori (PhD) yat. Annotation. This article examines the sociopragmatic features of the works of art, especially the words tak- en in the film, the circumstances sur- rounding the realization of the Uzbek language in the artistic discourse, the inner world, past and future of each protagonist. z is classified to reveal through speech. Keywords: Object of speech, ad- verbs, modal words, sociopragmatics, pragmatics, semantics, text, speech act, addressee, addressee, commu- nication, speech structures, linguistic possibility. Tilshunoslikda mustaqil sо‘z tur- kumlari va u bilan bog‘liq grammatik ma’nolar ustuvor hisoblanadi. Biroq yor- damchi va alohida olingan sо‘zlar gu- ruhi nutqiy vaziyatlarda kommunikativ aloqaning yanada ta’sirli va samarali bо‘lishiga zamin yaratadi. О‘zbek tilida sо‘zlovchi tinglovchiga muayyan nut- qiy sharoitda biror fikr yoki ma’lumo- tni yetkazayotganda mustaqil sо‘zlar vositasida axborot beradi, ammo о‘zi uzatayotgan axborot, yo bо‘lmasa, qa- bul qilayotgan axborotga ichki muno- sabatini namoyon qilishda undov va modal sо‘zlar muhim ahamiyat kasb etadi. Alohida olingan sо‘zlarning baja- radigan vazifalari kо‘proq pragmatika bilan bog‘liq. Pragmatika amerikalik

95 №01 2022 olim Charlz Pirs tomonidan barcha qо‘llanib turadi, masalan, zidlov bilim sohalarini birlashtiruvchi fan sifatida qaralgan semiotika doirasi- bog‘lovchilari о‘rnida: da yuzaga keldi va rivoj topdi [Safa- rov Sh., 2008: 96]. //– A, hozirgina nima dedingiz? О‘zbek tilida kinoqissa janrida- – Shug‘ullanmaganman, des- gi asarlar matni sotsiopragmatik ji- hatdan tadqiq etilmagan edi. Erkin am... ishonasizmi?// (E.A’zam, “Anoy- A’zamning bir qator kinoqissa jan- riga doir asarlari mavjud bо‘lib, ul- ining jaydari olmasi”). His-hayajonni arni sotsiopragmatik tahlil qilishda, asosan, alohida olingan sо‘zlar guru- ifodalovchi vositalar о‘zaro mulo- hi tahlilga tortildi. qotning ta’sirli, samimiy bо‘lishini О‘zbek tilida barcha unli tovush- lar matn mazmuni, nutqiy vaziyatlar ta’minlaydi, ammo bu ham о‘z о‘rni taqozosiga kо‘ra undov ma’nosida kela oladi. Biroq, o unlisi his-tuyg‘u bilan sodir bо‘ladi: ifodachisi sifatida nisbatan kam ke- ladi. U, О‘, I, E, O, A unlilari о‘ziga //– Uf-f... Ayting-chi, sherigingiz xos his-tuyg‘ularni ifodalab keladi, masalan, U-u-u. Og‘riq, qiyinchilik, kim edi? hayratlanish; О‘ – buyruq-xitob undo- vi bо‘lib, milliy mentalitetga kо‘ra – Sherigim, sherigim... bilmay- kо‘pincha, er-xotinning munosabat- lariga oid nutq vaziyatlarida qо‘lla- man... yо‘q edi. niladi. Xotin erining ismini aytmas- lik uchun, er esa kayfiyatiga kо‘ra, – Qanaqa ishni? tabi xira paytlarda chaqirish uchun ishlatadi. Bundan tashqari, mulo- – Uff! Chayqovchilik-da! // Uff qot jarayonida suhbatdoshini men- simaslik ma’nosini ham bildiradi. I undov sо‘zi sо‘zlovchining vaziyat- – chо‘zib aytilganda ogohlantirish, esidan chiqqan narsa yoki hodisani ga norozi munosabatini, horg‘inlik, eslab qolish kabi hissiyotlarni ifoda- laydi. E ¬– afsuslanish, esdan chiqish bir ishni takrorlayverishdan toliqish yoki undash va chaqirish ma’nolarini anglatadi. O – esa havasi kelish, ro- ma’nolarini bildiradi.. hatlanish, //O-o, mana bunisi zо‘r ekan ammo! Yuradigan qizingmi? His-hayajonni ifodalaydigan Qoyi-il! // (E.A’zam, “Anoyining jaydari olmasi”). Shaxsga nisbatan bо‘lsa, undovlar asar syujetida kam uchray- mahorati yoki gо‘zalligiga qoyil qol- ish, narsa va hodisalarga nisbatan di. Muallif о‘z qahramonining ichki bо‘lsa, ta’mi, hidi, kо‘rinishining yo- qib qolishi kabilarni ifodalab keladi. tuyg‘ularini yana-da yorqinroq if- A – undovi baqirib yig‘lash, birov odalash uchun, uning qaysi qavm, chaqirganda javob qaytarish, rus tili ta’sirida bog‘lovchi ma’nosida ham qaysi hududga mansubligini ham anglatish uchun hatto his-hayajon undovlarining ham о‘sha muhitga mosrog‘ini tanlagan: //Goh qо‘llar- ini ikki yonga siljitgancha kiftlarini qimirlatib, “Ha-a, hu-u!” deya qiyqi- radi, hayqiradi, sakraydi, irg‘ishlaydi: goh jilmayadi, goh hazilga qovog‘ini uyub oladi: duch kelgan qizni raqs- ga tortadi, ajabki, u ham nozlanib о‘tirmay peshvoz chiqib boravera- di. // (E.A’zam, “Anoyining jaydari ol- masi”). Aslida mazkur undov sо‘zlar kishining madaniyatini ham ifodal- ab turadi. Ayrim fe’l sо‘z turkumiga doir sо‘zlar undov sо‘zlar turkumiga kir- itilmasa-da, nutqda ular modal mu- nosabatni ifodalashga xizmat qil- moqda: // – Bо‘pti, bо‘pti, ishondik. Demak, siz uyingizdan tо‘rt-besh kilo olma olib, о‘sha о‘zingiz aytgan- dek, hech joyda bitmaydigan an- tiqa olmadan olib, birga xizmat qil-

96 gan og‘aynilaringizni kо‘rib kelgani kо‘rgan odamiga nuqul bir gapni Barnaulga jо‘nagansiz. // Demak takrorlaydi: Ha, shoshmang. U siz modal sо‘zi fikrning xulosalanishini haq. // Bu о‘rinda oldingisiga qa- anglatib turibdi, bо‘pti esa mavzuni, raganda sal boshqacharoq vazifa masalani, mohiyatni tushunganlikni bajarganini kо‘rish mumkin. Ya’ni ifodalamoqda. Bu modal munosa- ikkinchi misolda sо‘zlovchi о‘zi aytay- bat, ya’ni vaziyatga о‘z ichki munos- otgan fikriga о‘z ichki munosabatini abatini bildirish vositasi hisoblanadi. ifodalamoqda. Dastlabki о‘rinda esa, undov, xitob ma’nosi ustunroq. A – undovi ta’kidlaganimiz kabi, rus tili ta’sirida zidlov bog‘lovchilari Erkin A’zam kinoqissalarida о‘rnida qо‘llanib turibdi, biroq bu qо‘llanilgan undov va modal sо‘zlar ham aynan bog‘lovchi maqomida sotsiopragmatik jihatdan quy- emas: //Bittagina chamadon bilan, idagicha tasniflandi, bu boshqa bittagina! A, qolgan narsalar kimni- tasniflardan farq qilishi mumkin. ki edi – uzum, anor?// Mazkur undov Bunda til vositalarining muloqot sо‘zning etimologiyasini о‘rganib jarayonida axborot almashishidan chiqish lozim, balki sof о‘zbekcha tashqari sо‘zlovchi va tinglovchi bо‘lishi ham mumkin. orasidagi munosabat, nutq sharoit- iga, о‘zi aytayotgan fikrga munosa- Badiiy matnlarda, ayniqsa, kino- bati inobatga olingan: qissalarda modal sо‘zlarga kam eh- tiyoj sezilishi ma’lum bо‘ldi. Fikrlar, I. Adresantning adresat- munosabatlar asosan yuklamalar va ga mur­ojaat tarzini ifodalovchi undov sо‘zlar vositasida ifodalanmo- buyruq-xitob undovlarining qissa qda: //Uning oldida о‘zimni aybdor matnida qо‘llanilishi: sezaman. Tо‘g‘ri, u kо‘p g‘ashim- ga tekkan, meni kо‘p g‘alvalar- 1. D a d i l. Hо‘y, gaping bormi? ga qoldirgan; balki muttahamdir, Nega ag‘rayasan? chayqovchidir, lekin baribir – jо‘ram! Jо‘ram yotibdi. Qamoqda. Qanaqa 2. D a d i l. Hо‘v, chiqmaysanmi? joy ekan u?// Ajratib kо‘rsatilgan 3. N a r i m o n. Shuni qilmasligim sо‘z faol qо‘llaniluvchi modal sо‘z ham mumkin edi-ku! Qarzim bormi hisoblanadi. Sо‘zlovchi о‘z fikrining sizlardan? Ayt, qaysingdan qarz eka- rostligini bildirish uchun shu kirish nman? Hо‘ Latof, sen gapir! О‘g‘ling- sо‘zdan foydalanmoqda. ning sunnat tо‘yini kо‘targan kim edi, qani? Fikrning xulosalanishi, tugash- 4. F a z l i d d i n. О‘v, о‘v!.. Siz ini anglatuvchi modal sо‘zlar kо‘p faqat halol yо‘l bilan topibsizmi bun- qо‘llaniladi, ammo arab tilidan cha narsani?! о‘zlashgan variantlari onda-sonda ishlatiladi: //Besh oy davomida un- II. Sо‘zlovchi va tinglovchining dan uchta xat keldi. Ammo... ucha- his-hayajonini ifodalagan undov lasi ham bittagina sо‘zdan iborat: sо‘zlar: “Chantrimore!” Vassalom. // 1. D a d i l. Ja-a, opqochasan-a? Undov sо‘zlarning gap tarkibi- (Shamshodniing tuflisiga ishora da ba’zan kirish sо‘z bо‘lib kelishi qilib) Poshna hisobiga bо‘lsa ker- nazariy ma’lumotlar orqali ma’lum. ak-da? Quyidagi misolda ham undov sо‘z pragmatik ma’no ifodasi uchun xiz- 2. Iye, mana, foytunimiz ham mat qilmoqda: //Zarif aka. Ha, xo- kelib qoldi. tin, murod hosil bо‘ldimi? Yoki: Ota 3. L a t o f a t. He, uying ham, pul- ing ham boshingdan qolsin!

97 №01 2022 III. Sо‘zlovchi va tinglovchi nut- xizmat qiluvchi turli munosabatlarni qida urf-odatga aylanib ketgan ifodalab keladigan birliklar ham undovlar. uchraydi: 1. L a t o f a t (uni bо‘ynidan 1. N a r i m o n (og‘ir entikib). quchib). Rahmat, buvajoni! Qо‘ying, aka... gapirmang... 2. L a t o f a t (о‘g‘lini turta-turta). 2. Qarang, shunday oqilu mehri- Bu yerni о‘zingning uying deb о‘yla- bon farzandlarni voyaga yetkazdi-ya! gansan-da, a, juvonmarg!.. 3. Sherzod. Buva, buva! Bunin- 3. YO tavba! (Shamshodga) giz chо‘milgani qо‘ymayapti. “Bas- Mana shunaqa gaplar, og‘ayni. seyn bizlarniki, birinchi bо‘lib men sakrashim kerak”, deydi, qarang! 4. SH e r z o d (yig‘lamsirab). Oyi- jon, xudo ursin agar, men u xonaga Bundan tashqari, Erkin A’zam kirganim yо‘q! Bir marta ham kir- kinoqissalari matnida boshqa ijod- ganim yо‘q, ishoning! korlar asarlarida kо‘p uchramay- digan ayrim о‘zlashma undov sо‘zlar Kinoqissa matnida eng kо‘p ham qо‘llaniladi. Bu asar qahramo- qо‘llanilgan “ha” undov sо‘zining ni, ya’ni sо‘zlovchining ichki olamini, nutq vaziyatiga kо‘ra ifodalagan ma’naviyati va madaniyatini ham ma’nolari: anglatib turadi: 1. N i g o r a (hayron). Ha? Qayo- 1. Undan Ustaning xitoblari qqa?..Ichkarida bо‘lsalar kerak. yangrayotir: “Endi – sen, Nodir! Shal- virama-da, hey!.. Ha, barakalla-a! 2. Armonsiz ketdi dо‘stim, ha, Malades!” bearmon. F a z l i d d i n (boshini kо‘tarmay, quruqqina). 2. P o l k o v n i k. Ti smotri! Tuzuk, tuzuk. 3. Ha, odam kо‘p bо‘ldi... (Bir muddat tin olib, tevarakka vazmin 3. Shamshodbek qо‘lidagi kо‘z tashlab chiqqach, ezgin, alam- chо‘tkani bir chekkaga uloqtirib, nok bir tovushda). ayvondagi devor oynaning oldiga keladi, barmoqlari bilan qovoqlar- Sotsiopragmatik vazifa nuqtai ini ikki yonga tortib, kо‘zini xud- nazaridan modal sо‘zlar kinoqis- di yaponlardek qisiqlashtiradi-da, salar matnida quyidagicha nutqiy “Tokio-mokiyo!” deya xitob qiladi. voqelangan: “Chantrimore-e!” “Kalamakatore” bо‘g‘zimda qoldi – aytolmadim. 1. Aftidan, birovning yо‘liga qat- tiq kо‘z tikkan. 4. Men hozir, bir minutga... ayn moment! 2. E, xullas, Ra’no deganining о‘zidan beshta! Sen bunaqa qilib О‘zbek tilida sо‘zlarning birdan lallayib yurma, og‘ayni, tezroq bit- ortiq ma’noni ifodalashi kontekst- tasini top. Yoki о‘zim topib beraymi? da ma’lum bо‘ladi. Tilning sotsio- (Darozga gap tasdiqlatib) pragmatik imkoniyatlari ham nutq sharoitida, muloqot jarayonida aniq 3. Demak, о‘sha basseynning bо‘ladi. Shuning uchun jonli nutq ham egasi – men, tо‘g‘rimi? aks etgan Erkin A’zam singari yozu- vchilar asarlari matni lingvistikan- 4. Sen nima deysan, tо‘g‘rimi? ing zamonaviy aspektlarida qancha kо‘p о‘rganilsa, til birliklarining ifoda Shuningdek, kinoqissalar matni- xususiyatlari shuncha kо‘p ochiladi. da modal yoki undov sо‘zlar sirasiga kirmaydigan, ammo sо‘zlovchi yoki tinglovchining о‘zaro muloqoti ja- rayonida suhbat natijasiga samarali

98 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. ‒ Toshkent: Fan, 1996. 2. Begmatov E. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. – Toshkent: Fan, 1985. 3. Nurmonov A. Tanlangan asarlar. 1-jild. –T.: Akademnashr, 2012. 4. Saidxonov M. Aloqa-aralashuv va imo-ishoralar. –T.: Fan, 2008. 5. Safarov SH. Pragmalingvistika. - Toshkent: O‘zbekiston Milliy ensiklope- diyasi, 2008. 6. Серл Дж.Р. Классификация иллокутивных актов // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17: Теория речевых актов. – М., 1986. 7. Остин Дж.Л. Слово как действие // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17: Теория речевых актов. – М., 1986. 8. Hakimov M. O‘zbek tilida matnning pragmatik talqini: Filol. fan. dokt. ... diss. – Toshkent, 2011. 9. Qurbonova M. Bolalarga xos nutqiy akt turlarining pragmalingivistik tahlili // Xorijiy filologiya. – Samarqand, 2016. 4-son. 10. Erkin A’zam. Pakananing oshiq ko‘ngli. Kinoqissa. – T., 2001. 11. Erkin A’zam. Anoyining jaydari olmasi. Kinoqissa. – T., 2001.

O‘ZBEKISTON DAVLAT XOREOGRAFIYA AKADEMIYASI NASHRI №1 2022 Ilmiy-nazariy, amaliy-uslubiy, ma’naviy-ma’rifiy jurnal O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiya huzuridagi Axborot va ommaviy kommukatsiyalar agent- ligi tomonidan 17.02.2022 yilda № 1567 raqam bilan ro‘yxatga olingan. BOSH MUHARRIR: Shuhrat Toxtasimov BOSH MUHARRIR O‘RINBOSARI: Mirmuxsin G‘apurov TAHRIR HAYʼATI: Nozim Qosimov Jahongir G‘aniyev Hulkar Hamroyeva Ravshan Jomonov Matluba Murodova Po‘lat Tashkenbayev Dildora Kasimova Tumaris Butunboyeva Gulasal Usmonova JAMOATCHILIK KENGASHI: Muhabbat Tulyaxodjayeva Ildar Muxtarov Oqilxon Ibragimov Baxtiyor Ashurov Dilаfruz Qurbonova DIZAYNER: Muhammadxon Yusupov BOSISHGA RUXSAT ETILDI: …………. BICHIMI: 60/84 1/8 ADADI: ………. Tahririyatning ruxsatisiz jurnal materiallaridan foydalanish taqiqlanadi. Materiaallar ko‘chirib bosilganda manba ko‘rsatilishi shart. Yuborilgan materiallar taqriz qilin- maydi va qaytarib berilmaydi.