1-19

XOREOGRAFIYA AKADEMIYASI NASHRI НАФОСАТ ОЛАМИ №1 2022

Surat muallifi: Toir Sharipov

НАФОСАТ ОЛАМИ 04 06 08 58 Озодбек Abror НАЗАРБЕКОВ: USMONOV: МАДАНИЯТ - SAN’AT ASARI ХАЛҚИМИЗ NAMUNALARI ҚИЁФАСИДИР HAQIDA MA’LUMOT BERISH METODIKASI 10 14 Po‘lat Бахтиёр TASHKENBOYEV: АШУРОВ: TEATR SAN’ATI: МУСИҚИЙ YANGI MARRALAR МЕРОСИМИЗ САРЧАШМСИ SARI 71 84 93 МУНДАРИЖА

4 МУҲАРРИР МИНБАРИ Озодбек Назарбеков: МАДАНИЯТ — ХАЛҚИМИЗ ҚИЁФАСИДИР

Муҳаррирнинг лавозими, илмий даражаси 5 №01 2022 Бугун юртимизда барча соҳа- ан­жумани, бахшичилик, “Лазги” фе- ларда улкан ислоҳотлар, ўзгари- стивалларини ўтказиб келинмоқда. шлар, янгиланишлар даври кеч- моқда. Жумладан, ислоҳотлар Мазкур фетиваллар, жумладан жараёнида халқимизнинг тур- жорий йилда ўтказилган “Лазги” муш даражасини яхшилаш баро- фестивали орқали рақс соҳасида барида, бой миллий қадриятлар, ҳам тадқиқотлар, илмий излани- урф-одат ва анъаналаримизни шлар олиб борилаётганини гу- ўрганиш, илмий-амалий тадқиқ воҳи бўлдик. Бугун эса Ўзбекистон этиш, моддий ва номоддий мада- давлат хореография академияси ний меросимизни асраб-авайлаш соҳани янада ривожлантириш мақ- ҳамда келгуси авлодга бус-бутун садида хайрли ишга қўл урибди — етказиш ва албатта дунё халқла- академия қошида “Нафосат олами” ри орасида кенг тарғиб қилиш журнали таъсис этилибди. Бугун борасида ҳам қатор ишлар амалга унинг илк — нишона сони қўлин- оширилмоқда. гизда турибди. Давлатимиз раҳбари Шавкат Мазкур журналда ўзбек рақс Мирзиёв 2017 йил маданият ва санъатининг тарихи, тарихий анъ- санъат соҳаси раҳбарлари билан аналари, номлари ва усулларини учрашувда шундай таъкидлаган тиклаш ҳамда бойитиш, миллий эди: “Бир ҳақиқатни ҳеч қачон эси- рақс тарихини ватанимизнинг ўт- миздан чиқармаслигимиз керак: миши, жаҳонга машҳур алломала- мамлакатимизда маданият ва сан­ римизнинг ҳаёти ва ижодига оид ъат тараққий этмаса, жамият рив­ ож­ илмий мақолалар соҳа ривожига ланмайди. Халқимизнинг ривож­ катта ҳисса қўшади. Шунингдек, ланиш даражаси аввало миллий нашр мамлакатимизда маданият, маданиятимизга қараб баҳоланади. санъат, тилишунослик, адабиётшу- Шу маънода, маданият — бу халқи- нослик ҳамда ахборот технологи- миз, жамиятимиз қиёфасидир. Биз яларининг барчага соҳага бирдек Ўзбекистоннинг янги қиёфасини татбиқ этиш жараёнларини илмий яратишга киришган эканмиз, буни асослаб берадиган мақолалар би- аввало миллий маданиятимизни лан ахборот майдонидаги ўрнини ривожлантиришимиздан бошла- мустаҳкамлаш, соҳа нуфузини юк- шимиз лозим”. салтириш мақсадига хизмат қила- ди. Дарҳақиқат, инсоният маъна- вияти ва тафаккури ривожланиши Озодбек Назарбеков, маданият ва санъатсиз кечмайди. Ўзбекистон Республикаси Сўнгги йилларда мазкур соҳаларни ривожланишнинг янги босқичига Маданият вазири кўтариш юзасидан ҳукуматимиз то- монидан туб ўзгаришлар, ислоҳот- лар олиб борилмоқда. Натижада, аждодлар анъана- сини давом эттириш, тарғиб этиш, санъат орқали тинчлик, дўстлик, аҳиллик, қардошлик каби фазилат- ларни мустаҳкамлашга алоҳида эъ- тибор қаратилган халқаро мақом

6

7 №01 2022 Ўзбекистон давлат хореогра- зарий, амалий-услубий, маъна- вий-маърифий журнали учун фия академияси муассислигида тайёрланган мақолалар орқали адабий ва ижтимоий ҳаётдаги энг нашр этилаётган “Нафосат олами” долзарб масалаларга жамоатчи- ликнинг диққат-эътибори қарати- журналининг илк сони барчамизга лади. Қолаверса, ажойиб ижодий ишларда баён этилган фикр-му- муборак бўлсин! Бундай янгилик лоҳазалар янги Ўзбекистон ёшла- рининг маънавий дунёсини бойи- Ўзбекистон давлат санъат ва мада- тиш, уларнинг онгу шуурини турли ёт ғоялардан асрашга, ёш авлодни ният институти жамоаси беҳад қу- Ватанга муҳаббат руҳида тарбия- лашга, янги истеъдодларни кашф вонтирди. этиш ҳамда ёшларнинг бадиий-э- стетик дидини шакллантиришга, Бир йилда тўрт марта ўзбек, рус, ёш авлодни миллий, умуминсоний қадриятлар руҳида тарбиялашга инглиз тилларида чоп этиладиган, хизмат қилади. илмий-назарий, амалий-услубий, Иброҳим Йўлдошев, Ўзбекистон давлат санъат ва маънавий-маърифий журнал саҳи- маданият институти ректори фаларидан ўрин эгаллаган ижодий ишларда, энг аввало, миллий ўзли- гимиз, бетакрор қадриятларимиз ва анъаналаримиз, қадимий ҳамда бой маданиятимиз, санъатимиз тарғиб қилинади. Миллий ва жаҳон рақс санъатининг намуналари ху- сусидаги маълумотлар халқимизга етказилади. Хореография санъатининг мумтоз ҳамда миллий рақс тур- лари бўйича етук мутахассис- ларининг, фан арбобларининг, профессор-ўқитувчиларнинг, ма- даниятимиз ривожига катта ҳисса қўшган санъаткорларнинг мақо- лаларини нашр этиш орқали уларнинг илғор тажрибалари ом- малаштирилади. Ишончли манба- ларга асосланган , назарий-методо- логик, услубий жиҳатдан мукаммал даражада ёзилган тадқиқотларда асосий эътибор муаммолар ечими- га қаратилади, деган умиддамиз. Ушбу журнал мақсадли про- фессионал мунозара ва таҳлиллар учун янги, шаффоф илмий майдон- га айланади ҳамда янада самарали илмий мулоқотлар ҳамда тадқиқот натижалари алмашинувига ёр- дам беради. Унда мамлакатимизда миллий рақс ва хореография санъ- атини ривожлантиришга хизмат қиладиган инновацион ғоялар, энг сўнгги изланишлар натижалари эъ- лон қилинади. Яна бир аҳамиятли жиҳати шун- даки, “Нафосат олами” илмий-на-

8 Annotatsiya. Mazkur maqolada mamlakatimizda Uchinchi Renessans TEATR SAN’ATI: poydevorini shakllantirish jarayonida YANGI MARRALAR teatr san’atining tutgan о‘rni va SARI ahamiyati, soha oldida turgan dolzarb vazifalar, teatr san’atini yanada Pо‘lat rivojlantirishiga davlat tomonidan Tashkenbayev alohida e’tibor qaratilayotganligi О‘zDXA “San’at nazariyasi masalalari yoritilgan. va tarixi” kafedrasi dotsenti v.b., Kalit sо‘zlar: teatr, dramaturgiya, san’atshunoslik fanlari ma’naviyat, madaniyat, san’at, badiiy nomzodi ifoda, g‘oya, Renessans, aktyor, rejissura, spektakl, menejment, madaniy meros. Аннотация. В данной статье освещается рол и значение теа- трального искусства в создании нового Узбекистана и построении фундамента третьего Ренессанса, рассматриваются актуальные воп­ росы современного состояния и перспективы дальнейшего раз- вития искусства театра, необходи­ мости международного сотрудни- чества в данной сфере. Ключевые слова: театр, дра- матургия, духовность, культура, ис- кусство, художественная вырази- тельность, идея, Ренессанс, актёр, режиссура, спектакль, менеджмент, культурное наследие. Annotation. This article highlights the role and importance of theatrical art in creating a new Uzbekistan and building the foundation of the third Renaissance, discusses topical issues of the current state and prospects for the further development of theater art, the need for international cooperation in this area. Key words: theatre, dramaturgy, spirituality, culture, art, artistic exp­­ ­ression, idea, Renaissance, actor, directing, performance, management, cultural heritage.

9 №01 2022 Yangi О‘zbekistonni yaratish va ga ega bo‘lgan o‘zbek teatr san’ati mamlakatimizda uchinchi Renes- o‘zining boy an’ana va qadriyatlarini sans poydevorini shakllantirish ja- saqlab, zamon bilan hamnafas bo‘lib, rayonida madaniyat va san’atning izchil rivojlanib kelayotganini alohida barcha sohalari qatori, teatr san’atini ta’kidlash o‘rinlidir” [4;1] yanada rivojlantirishga ham davlat tomonidan alohida e’tibor qarati- Hech bir san’at turi teatr о‘rni- layotganligi bejiz emas. Kelajak bun- ni bosa olmaydi, desak, mubolag‘a yodkori bо‘lmish yosh avlod qalbida bо‘lmaydi. Darhaqiqat, kino yoki kon- chin insoniy tuyg‘ularining kamol to- sert tomoshalarini televideniye yoxud pishi, dunyoqarashining kengayishi, internet orqali tomosha qilish, zarur estetik did va madaniyatning shakl- bо‘lsa ulardan nusxa kо‘chirib olish lanishida teatr san’atining о‘ziga xos mumkin. Lekin teatr shu qadar о‘ziga о‘rni, ahamiyati, vazifalari va mas’uli- hos san’at turiki, tomoshabin rol ijro yati bor. 2017 yil 3 avgust kuni ijodkor etayotgan aktyorlarning nigohi va na- ziyolilar bilan о‘tkazilgan uchrashuv- fasini, har bir sо‘zi-yu xatti-harakatini da Prezidentimiz SH.M.Mirziyoyev te- jonli tarzda kо‘rib, his qilib turadi. Kо‘z atr san’atining jamiyat ma’naviy ha- oldida sahna turadi, shu yerda aktyor- yotidagi о‘rni haqida shunday deydi: lar bilan birga yashaydi, yig‘laydi, kula- “Teatr arboblarimiz о‘zlarining mat- di. Insonparvarlikning gо‘zal fazilatlar- buot va televideniyedagi chiqishlari- ini targ‘ib qilishda sahna asarlarining da kо‘pincha ma’rifatparvar bobomiz ta’siri benihoya kuchli. Teatr san’ati Mahmudxо‘ja Behbudiyning “Teatr hayotni, voqea-hodisalarni, turli ku- – ibratxonadir” degan hikmatli sо‘zla- rashlar va ziddiyatlarni, ichki kechin- rini keltirishni yaxshi kо‘radilar. Lekin malarni dramatik xatti-harakatlarda, mana shu dono sо‘zlarni faqat og‘iz- aktyor ijrosi orqali aks ettiradi. Shek- da aytmasdan, о‘z faoliyatimizda ular- spirning “Butun olam — teatr, unda ga amal qilsak, ayni muddao bо‘lardi”. har bir odam — aktyordir”, degan [1;2] jumlasi kо‘p holatlarda iqtibos keltirib ishlatiladi. 1961 yilda YUNESKO huzurida- gi Xalqaro teatr instituti tomonidan Hozirgi kunda hayotning o‘zi bar- Avstriyaning Vena shahrida bо‘lib chamizning oldimizga o‘ta muhim о‘tgan IX kongressda 27 mart — va murakkab vazifalarni qo‘ymoqda. Xalqaro teatr kuni deb ta’sis etilgan Xususan, el-yurtimizni turli xavf-xatar- bо‘lib, bugungi kunda dunyoning lardan asrash, o‘sib kelayotgan yosh 100 dan ziyod mamlakatlarida ushbu avlodimizni Vatanga muhabbat va sana, teatr san’ati xodimlarining kasb sadoqat, milliy va umumbashariy qa- bayrami sifatida keng nishonlanib driyatlarga ehtirom ruhida barkamol kelinmoqda. Prezidentimiz SH.M.Mir- insonlar etib tarbiyalash, jaholatga ziyoyevning say-harakatlari bilan qarshi ma’rifat bilan kurash olib bor- mamlakatimizda ham madaniyat va ish dolzarb vazifaga aylanmoqda. Bu san’atni, xususan teatrni rivojlantirish yo‘lda barcha ijodkor ziyolilarimiz qa- davlatimizning ustuvor vazifalaridan tori, teatr san’atkorlarining iste’dod va biriga aylandi. salohiyati, bilim va tajribasi, ezgu fazi- latlari muhim ahamiyat kasb etadi. 2021 yilda Xalqaro teatr kuni kuni munosabati bilan Prezident Shavkat Inson erkin, ozod va farovon ya- Mirziyoyevning O‘zbekiston teatr shaydigan yangi O‘zbekistonni barpo san’ati xodimlariga yo‘llagan tabrigi- etishda tashabbus va jonbozlik ko‘rsa- da ta’kidlanganidek, “bir asrdan ziy- tayotgan yurtdoshlarimizning badiiy od shonli tarixga, ijodiy maktablar- yetuk obrazlarini yaratish, ularning fidoyiligi va matonatini mahorat bi-

10 lan tarannum etish borasidagi teatr lar yaratildi, xorijiy hamkasblar bilan san’ati arboblarining ijodiy mehnati ijodiy aloqalar о‘rnatildi. Teatrlarda va izlanishlari davlatimiz tomonidan olib borilayotgan ijodiy izlanishlarni keng qo‘llab-quvvatlanmoqda. muntazam ravishda yoritish maqsa- dida ularning saytlari yangilanib, uch Respublikamizning barcha vilo­ tilda yuritila boshlandi. Har bir ijodiy yat­larida faoliyat yuritib kelayotgan te- jamoa tasdiqlangan rejaga, asosan, atr jamoalari xalqimizni milliy va jahon yiliga 4 tadan, respublikamiz teatr- dramaturgiyasining ilg‘or namunalari lari bо‘yicha jami 150 ga yaqin yangi bilan tanishtirish orqali bir necha av- spektakl sahnalashtirilmoida. Ijodiy lod tomoshabinlari qalbida ezgulik, jamoalar repertuarida turli yosh va gо‘zallik, insonparvarlik tuyg‘ularining qiziqishga ega tomoshabinlarga kamol topishi, madaniy ong va estetik mо‘ljallangan turli janrlardagi jahon didning shakllanishi yо‘lida samarali hamda о‘zbek mumtoz dramaturgi- faoliyat kо‘rsatib kelmoqda. ya namunalari va zamonaviy drama- turgiya asarlari mavjud. Prezidentimiz Davlatimiz rahbarining 2018 yil ijodkorlarga katta ishonch bildirib, 28 noyabrdagi “О‘zbekiston Respub- “Ijod ahli inson qalbining muhandis- likasida milliy madaniyatni yana- laridir”, — deya ta’kidlagan. da rivojlantirish konsepsiyasini tas- diqlash tо‘g‘risida”gi Qarori hamda Mustaqillik sharofati bilan milliy 2020 yil 26 maydagi “Madaniyat va teatr san’ati jahon sahnasiga chiqish san’at sohasining jamiyat hayotidagi imkoniyatiga ega bо‘ldi. Yetakchi te- о‘rni va ta’sirini yanada oshirish cho- atr jamoalari nafaqat Markaziy Osiyo ra-tadbirlari tо‘g‘risida”gi Farmonida mamlakatlarida, balki Rossiya, Ger- teatrlarni rivojlantirish, jamoatchilik- maniya, Isroil, Turkiya, Misr, Fransi- da teatr san’atiga bо‘lgan qiziqish- ya, AQSH, Xindistonda bо‘lib о‘tgan ni kuchaytirish masalalariga alohida nufuzli xalqaro teatr festivallari va e’tibor qaratilib, sohadagi ustuvor kо‘rik-tanlovlarida ishtirok etib, sov­ vazifalarni belgilab berdi. Ushbu vazi- rinli о‘rinlarni egallashdi. falar ijrosini ta’minlash maqsadida bir qator samarali ishlar amalga oshirildi. Teatr san’ati sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish, ijodiy loy- Xususan, O‘zbekiston Respublika- ihalarni amalga oshirish sohasida res- si Madaniyat vazirligining tashabbusi publikamizning yetakchi teatrlaridan bilan har yili 21-27 mart kunlari “Teatr biri - Alisher Navoiy nomidagi Davlat tomoshalari haftaligi”ni tashkil etilm- akademik Katta teatri samarali faoli- oqda va uning doirasida madaniy- yat ko‘rsatib kelmoqda. ma’rifiy tadbirlar, jumladan, teatr rassomlarining ko‘rgazmalari, teatr Masalan, o‘n ikki yil mobaynida, liboslari va dekoratsiyalari namoyish- ya’ni 1999 yildan 2010 yilga qadar larini tashkil qilinib, “tomoshabinlar teatrining balet truppasi Yaponiya- bilan ijodkorlar o‘rtasida muloqotlar ga ijodiy safarlar uyushtirib, “Toyota o‘tkazish hamda aholining shu kun- – Siti balet” teatri bilan hamkorlik- lari davlat teatrlariga bepul kirishi da F.Yanov-Yanovskiyning “Uroshiro to‘g‘risidagi takliflari” amalga oshirilib Taro” baletini namoyish etdi. Teatrn- kelmoqda.[2.] ing bosh baletmeysteri, O‘zbeki- ston xalq artisti Ibrohim Yusupov SHuningdek, homiylar bilan sahnalashtirgan mazkur spektaklda hamkorlik natijasida teatrlar faoliya- O‘zbekiston va Yaponiya balet artist- tini samarali amalga oshirish uchun lari ishtirok etishgan. ularning moddiy – texnik bazasi mu- staxkamlandi, san’atkorlarning ser- Teatr taniqli xorijiy baletmeys- mahsul ijodi uchun barcha sharoit- terlar bilan xamkorlik o‘rnatib, ularn-

11 №01 2022 ing ijodiy izlanishlari uchun imkon tomonlama rivojlantirish” kabi vazi- falar belgilangan.[3.] yaratib berdi. Xususan, Rossiyalik Mazkur Qaror ijrosi doirasida shu baletmeyster Georgiy Aleksidze An- yilning 19 – 29 aprelь kunlari “Tosh- kent bahori” opera va balet festivali var Ergashevning “Xumo” baletini tashkil etilib, san’at ihlosmandarining katta bayramiga aylandi. Festivalning sahnalashtirdi. Turkiyalik baletmeys- asosiy maqsadi – tomoshabinlarni eng yaxshi opera va balet spektakllari ter Mexmet Balkan nafis san’at ihlos- bilan tanishtirish, xorijiy teatrlar bilan hamkorlik aloqalarini mustaxkam- mandlariga Djuzeppe Verdining “Ka- lash, yangi ijodiy loyihalarni amal- ga oshirish kabi vazifalardan iborat. meliyali ayol” baletini taqdim etdi. San’at bayramida Alisher Navoiy no- midagi Davlat akdemik Katta teat- So‘nggi yillarda teatrning bosh rining yetakchi ijodkorlari bilan bir qatorda, xorijiy teatr ustalari va yosh baletmeysteri, Rossiya xalq artisti An- ijrochilari ishtirok etishdi. Rossiyan- ing dunyoga mashhur “Mariinskiy te- dris Liyepa N.A.Rimskiy-Korsakovning atr”i, Qozog‘istnning “Astana – opera” Davlat opera va balet teatri, Sadriddin “Shaxerezada”, I.Stravinskiyning “Jar Ayniy nomidagi Tojikiston Davlat op- era va balet teatri, Moskvaning “Ge- - ptitsa”, L.Minkusning “Bayaderka”, likon – opera” musiqali teatri, Bosh- qirtiston Davlat opera va balet teatri, A.Borodinning “Polovetskiye plyaski”, Janubiy Koreyaning opera teatri festi- val doirasida o‘zlarining spektakllarini “Shopeniana” kabi balet spektakllar- namoyish etishdi. ini mashxur rus baletmeysteri Mixail Bugungi voqeliklar shiddat bilan о‘zgarayotgan davrda teatrlar ham Fokin xoreografiyasida sahnalashtirdi. faqatgina davlat beradigan moli- Хorijiy rejissyor va baletmeys- yaviy kо‘makka qarab tura olmaslig- ini kо‘rsatyapti. Ayniqsa, ikki yil avval terlar milliy madaniy merosimizga e’lon qilingan pandemiya va muayyan qiziqish bildirib, ijodiy tajribalarini cheklovlar mamlakatimizdagi mada­ amalga oshirdilar. 2019 yilda Xorazm niyat va san’at muassasalari, konsert raqsi – “Lazgi” YUNESKOning no- tashkilotlari, kutubxonalar, muzey- moddiy madaniy meros Reprezen- lar faoliyatiga jiddiy zarar yetkazgani tativ rо‘yxatiga kiritilganidan sо‘ng, barchamizga ayon. Bugun, teatrlar Kanadalik baletmeyster Sashar Zarif zimmasiga xalqimizning ma’naviy ta- “Lazgi – transformation” nomli raqs labini qondirish barobarida, taqdim kompozitsiyasini sahnalashtirdi. 2021 etilajak spektakllar evaziga daromad yilda Germaniyalik baletmeyster Raul kо‘rishdek mushkul vazifa yuklana- Raymondo Rebek Alisher Navoiy no- di. Buning uchun esa teatr-tomo- midagi Davlat akademik Katta teat- sha muassasalari zamon va bugungi rida sahnalashtirgan “Lazgi” baleti vaziyat talabiga kо‘ra, yangicha yon- tomoshabinlar tomonidan katta mu- dashuv uslubiga о‘tishi lozim. vaffaqiyat bilan kutib olindi. Asosiy masalalardan biri shun- O‘zbekiston Respublikasi Prezi­ dan iboratki, har bir teatr jamoasi to- dentining “Opera va balet san’atini moshabin bilan ishlash tizimini yо‘lga yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarorida ushbu san’at turlarining nufuzini oshirish, “milliy opera va balet san’atini jahon miqy- osida targ‘ib qilish; opera va balet san’atining eng sara milliy va klassik asarlaridan xalqimizni bahramand etish, aholi, ayniqsa, olis hududlardagi fuqarolarning madaniy hordiq chiqa- rishini qo‘llab-quvvatlash; milliy opera va balet san’atini keng ommalasht- irish, uning noyob durdonalarini saqlash va targ‘ib etish, ustoz-shogird an’analari va ijodiy maktablarni har

12 qо‘ya olishi kerak. Teatrlar oldiga baho berish, kelajakda esa mavjud qо‘yilgan asosiy vazifa – ishlab chiqa- kamchiliklarni bartaraf etish imkoni- rayotgan mahsuloti, ya’ni spektakl, ni beradi. jamoaviy badiiy ijod mahsuli orqali jamiyatni ezgulik va yaxshilikka er- Teatr san’atining rivojlanishi va gashtira olish, insonlarning ma’naviy, spektakllarni keng tomoshabinlar madaniy va ma’rifiy tafakkurini yuk- ommasiga taqdim etishda muvaf- saltirishdan iborat. faqiyatli faoliyat yuritishi uchun, to- moshabinni jalb eta oladigan yangi Binobarin, xalqimizning ming spektakllar yaratish va teatrlar bilan yillar davomida shakllangan dunyo- о‘zaro faoliyatni tahlil qilib borish- qarashi, voqealarga boy tarixi, jahon ga e’tibor qaratilishi lozim. Mam- sivilizatsiyasiga qо‘shgan salmoqli lakatimizda faoliyat yuritayotgan 37 hissasi, urf-odatlari, an’analari, betak- ta davlat teatr jamoasi halqimizning ror moddiy va nomoddiy madaniy yuragiga yetib boradigan, qalbini merosi va gо‘zal qadriyatlari borki, zabt etadigan, ezgu maqsadlarga shular asosida о‘lmas sahna asarlarini chorlaydigan asarlarni sahnalashtir- yaratib, tomoshabinlarga havola etish ishga harakat qilishi davr talabidir. eng asosiy vazifaga kiradi. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Tajriba shuni kо‘rsatadiki, yillar Mahkamasining 2018 yil 5 yanvardagi davomida shakllangan boshqaruv “2018-2022 yillarda davlat teatrlarining tizimi va teatr asarlarini taqdim etish moddiy-texnika bazasini mustahkam- usullari hozirgi sharoitda о‘zgarib bor- lash va ularning faoliyatini rivojlantirish moqda. Axborot texnologiyalari, inter- chora-tadbirlari dasturi tо‘g‘risida”gi net tizimining keyingi yillarda shid- Qarori teatr san’ati sohasidagi tomo- datli о‘zgarishi va rivojlanishi aksariyat sha va konsert dasturlarini yaratishda, sohalarning faoliyatini butunlay qayta xalqimiz, ayniqsa, yoshlar qalbida ona kо‘rib chiqish, ish uslublarini о‘zgartir- Vatanga muhabbat, umumbashariy ishga majbur qildi. Birinchi navbatda, qadriyatlarga hurmat, insonparvar- teatr jamoasining tajriba va malakasi, lik g‘oyalariga sadoqat ruhida tarbi- iste’dodi, zamonaviy menejment sir- yalashga munosib sahna asarlari, to- laridan qanchalik voqifligi, xususan, moshalar va konsert dasturlari bilan internet tarmog‘idan unumli, sama- hissa qо‘shib borish, teatr va tomosha rali foydalana olishi, reklama-targ‘ibot san’atini keng targ‘ib etish maqsadida ishlarini oqilona yurita bilishi singari xorijiy muassasalar bilan о‘zaro man- qator vazifa hamda talablarga e’tibor faatli hamkorlikni amalga oshirish qaratish – zamon talabidir. kabi bir qancha ustuvor vazifalarni belgilab berdi. Shu bilan birga, teatr tashqi va ichki ta’sir vositalari, ilgari yо‘l qо‘yil- Bu yo‘lda jamiyat barcha ijodkor gan kamchiliklar, spektakllarning ziyolilar qatori, teatr san’ati arbobla- obyektiv va subyektiv sabablarga rining iste’dod va salohiyatiga, bilim kо‘ra, almashtirilishi yoki bekor qilin- va tajribasiga, ezgu fazilatlariga taya- ishi, ma’lum bir artistning ishtirok nadi. Yangi O‘zbekiston – inson erkin, etmasligi yoki asar qahramonining ozod va farovon yashaydigan jami- almashtirilishi kabi holatlarni chuqur yatni barpo etishda tashabbus va tahlil qilib, real vaziyatdan kelib chiqib, jonbozlik ko‘rsatayotgan vatandosh- marketing strategiyasini ishlab chiq- larimizning badiiy yetuk obrazlarini ishi muhim. Bunday tizimli tahlil, yaratish, ularning fidoyiligi va mato- shubhasiz, teatrning faoliyati, yutuq natini mahorat bilan tarannum etish va kamchiliklari sabablarini aniqlash, borasida ijodiy izlanishlar olib borish aktyorlar malakasi, professionalligiga – davrimizning talabidir.

13 №01 2022 Bu vazifalarni amalga oshirish ja- gicha yondashuv qaror topgan te- atrlarda ijodiy barqarorlik mavjud. rayonida teatr-tomosha muassasal- Bunday muhitda ijodkorning о‘z ishi- ga bо‘lgan ishonchi va shijoati yanada ariga zamonaviy axborot texnologi- oshadi. Teatr san’ati tarkibini hosil qi- luvchi “dramaturg – rejissyor – aktyor yalari, internet va elektron ishlash – tomoshabin”dan iborat zanjir mus- tahkam bо‘lmog‘i lozim. Ana shunda- tajribasiga ega zamonaviy mene- gina g‘oyaviy va badiiy jihatdan yetuk asar asosida, dramaturgiya, rejissu- jerlarni jalb etishga, ijodiy kechalar, ra va aktyorlik san’atining namunasi bо‘lgan umirboqiy, beqiyos spektakl- ijodiy uchrashuvlar, ekskursiyalar, lar yaratiladi. teatr tarixiga oid qog‘oz va video kо‘rinishidagi xabarlar, tomoshabin- lar ishtirokida sо‘rovnomalar tashkil etishga katta e’tibor qaratilmoqda. Repertuarni shakllantirishga, tomoshabinlarni jalb etishga yan- Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Mirziyoyev SH.M. Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish–xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir.-//“Xalq sо‘zi”, 2017 yil, 4 avgust. 2. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 28 noyabrdagi “О‘zbeki- ston Respublikasida milliy madaniyatni yanada rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash tо‘g‘risida”gi PQ-4038-son Qarori. /LEX.UZ 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 27 dekabrdagi “Opera va balet sanʼatini yana-da rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-64 Qarori. 4. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston teatr sanʼati xodimlariga tabrigi.-//“Xalq so‘zi”, 2021 yil, 26 mart. «Toshkent bahori» opera va balet festivali

14 Аннотация: Шайбонийлар (1501- 1598) давлатининг пойтахтига айлан- МУСИҚИЙ ган Бухорога замонасининг кўзга МЕРОСИМИЗ кўринган илму маърифат, адабиёт ва САРЧАШМАСИ санъат аҳли интила бошлади ҳамда унда янги тарихий шароитларда шеъ- Ашуров Бахтиёр рият, мусиқа ва тасвирий санъатнинг Шокирович «Бухоро мактаби» деб ном олган услу- Санъатшунослик би тараққий топди. фанлари бўйича фалсафа доктори Ушбу мақолада Бухоро илм ва (PhD) санъат аҳли орасида Ҳирот олтин дав- ри таъсири остида шаклланган йирик олим ва созанда Нажмиддин Кавка- бий (1468-1532/1533)га бағишланади. Калит сўзлар: илм, маданият, му- сиқа, назария, манба, созанда, ҳофиз, бастакор. Аннотация: Бухара, ставшая сто- лицей государства Шейбанидов (1501- 1598 гг.), стала стремиться знатоки литературы и искусства того време- ни, так как зарождается новая школа поэзии, музыки и изобразительного искусство, известное как «Бухарская школа». Данная статья посвящена Над- жмиддину Кавкаби (1468-1532/1533), великому ученому и музыканту, сфор- мировавшемуся под влиянием герат- ского Золотого века среди ученых на- уки и искусства Бухары. Ключевые слова: наука, культура, музыка, теория, источник, музыкант, хафиз, бастакор. Annotation: Bukhara, which became the capital of the Sheibanid state (1501–1598), began to strive for connoisseurs of literature and art of that time, as a new school of poetry, music and fine arts, known as the “Bukhara school”, was born. This article is dedicated to Najmiddin Kavkabi (1468-1532/1533), a great scientist and musician, who was formed under the influence of the Herat Golden Age among scientists of science and art of Bukhara. Keywords: science, culture, music, theory, source, musician, hafiz, bastakor.

МУСИҚИЙ МЕРОСИМИЗ САРЧАШМАСИ 15 №01 2022 Нажмиддин Кавкабий, бизга рин қизил чироғи, Машъал бўлиб маълум маълумотларга кўра, Бухо- чақнар ҳажринг фироғи]. рода Мавлоно Гавҳарий оиласида, таҳминан 1468 йилда таваллуд то- Алишер Навоий уни эслай пган. Манбаларга кўра у Бухорода олмаганлигига боис «Мажолис улғайиб, ўша даврда маданият мар- ун-нафоис» ёзилган пайтлар- кази бўлмиш Ҳирот шаҳрининг ма- да Кавкабий ҳали талаба бўлиб, драсаларидан бирида таҳсил кўр- хосларнинг нуфузли мажлислар ган ва турли фанлар соҳасида, шу доирасида эмаслигидан дало- жумладан мусиқа назарияси, ритм лат беради. Бу пайтда Кавкабий ва аруз қоидаларидан баҳс этувчи асосий ихтисоси илми нужумга илмий рисолалар ёзган, деган маъ- қизиқиб, баъзида ашъорлар би- лумотлар ҳам мавжуд [Исҳоқ Ража- тиб юрган вақтлари бўлган бўлса бов. Мақомлар. (Нашрга тайёрлов- керак. Кейинчалик Ҳирот мусиқа чи ва махсус муҳаррир Оқилхон давраларидан баҳраманд бўлган Иброҳимов) Т.: Санъат нашриёти. Кавкабий мусиқашунослик соҳа- 2006. 35-бет]. сида ҳам камолга етди. Бу матн- нинг эътибор берадиган муҳим Кавкабий ёшлигида астроно- жиҳати шундаки, Алишер Навоий мия билан шуғулланган. Алишер Кавкабийни тазкиранинг учин- Навоий (1441-1501) «Мажолисун чи мажлиси ёзилаётган пайтда, нафоис»да уни мунажжим бўл- яъни тирик, қайноқ ижод билан ганлигини тилга олади ва шоир шуғулланаётган ва буюк аллома сифатидаги битта байтини келти- таъбири билан айтганда, «баъзи- ради. Навоийнинг таъкидлашича, нинг мулозаматиға мушарраф ва Кавкабий (юлдузли) тахаллусини сарбаланд ва баъзининг мусоҳа- ҳам Нажмиддин астрономия би- батидин хушнуд ва баҳраманд» лан шуғуллангани учун орттирган. бўлганлар, жумладан, Абдураҳмон Навоий бобомиз уни кўрганлиги Жомий, Амир Шайхим Суҳайлий, ва учрашганлигини тилга олмай- Мавлоно Биноий каби улуғлар па- ди. Ҳазратнинг яқин дўстлари унга ноҳидагилар қаторида зикр қил- Кавкабий билан учрашганлигини ганлигидир. Демак, Алишер На- айтишган экан. «Мажолис ун-нафо- воий ёш талаба бўлмиш Кавкабий ис»даги мўътабар сўзларга диққат билан бевосита учрашиб, унинг билан разм солайлик. ёрқин истеъдодидан хушнуд бўл- ган дейишимиз ҳам мумкин. Кав- «Мавлоно Кавкабий – мунаж- кабий Убайдуллохон (1511-1540) са- жим йигитдур ва ўз фаниға му- ройида хизмат қилган. носиб тахаллус ихтиёр қилибдур. Фақир андоқ хаёл қилурменким, Ҳасанхўжа Нисорий Кавка- они кўрмаймен. Баъзи ёронлар бийнинг Куллиётидан олинган ўн дерларким, кўрубсен, хотирға кел- икки мақом ва олти овоз таърифи мади. Бу матлаъ анингдурким: тўрт байтда ифодалаган машҳур ғазалини келтиргандан кейин, Бе рухаш ҳар қатраи хун бар унинг маҳоратли шоир сифатида- сари мужгон маро, ги бир ғазалининг мақтасини на- муна кўрсатади: Машъале бошад фурўзон дар шаби ҳижрон маро» [Алишер На- Чун Кавкабий ҳайрон, воий. Асарлар. Ўн беш томлик. Ма- шодам бо ғами хубон, жолисун нафоис. Ўн иккинчи том. Т.: Ишқ аст маро пеша, Ғ.Ғулом номидаги бадиий адабиёт ҳар кас хунаре дорад. нашр., 1966. 111-бет. Кавкабий бай- тининг маъноси қуйидагича: (ба- диий таржимаси) Кипригим қонла-

16 МУСИҚИЙ МЕРОСИМИЗ САРЧАШМАСИ Мазмуни: Чангийнинг хабар беришича, Кав- Кавкабий ёр ғамидин кабий айнан Убайдуллохоннинг эрса шодман, рухсати билан Имом Ризо зиёра- Ишқ аро ҳар кимда бир тига отланади ва қайтишда Эрон ҳунар боридин ҳайрон. шоҳи Тахмасп томонидан ваҳший- ларча ўлдирилади. Демак, Кавкабий моҳир шоир Нажмиддин Кавкабий даври- сифатида ҳам лирик ғазаллар ижод нинг кўзга кўринган мусиқашунос- ларидан бири Мавлоно Сурудий қилганлиги ва девон тузганлиги (XVI аср) эди. Уни Ҳофиз Сурудий деб ҳам атаганлар. У кўпроқ Абдул- аниқ. Лекин,бу манба ҳали бизгача лахон саройида хизмат қилган. Ҳи- ротда ўқиган. Кавкабий билан қа- маълум эмас. Унинг девон тузган- рийб тенгдош эди. лигини Дарвиш Али Чангий ҳам Ўша даврнинг яна бир созанда ва бастакори Бобо Шўхий Мутри- айтиб ўтган [Дарвиш Али Чангий. бидир. У мусиқа илмида ва ижо- дида шуҳрат қозонган эди. Унинг ЎзР ФА ШИ № 449. 71 а. варақ]. Савти Шўхий, Нақши Бобо, Пешра- ви Шўхий каби басталаган куйлари Убайдуллохон саройининг кўр- санъаткорлар орасида машҳур бўл- ган [Ўша асар. 12-бет]. Бобо Шўхий ки бўлган Нажмиддин Кавкабий рубоийнавис ҳам бўлиб, бир рубо- ийсида ўзи билан бирга ҳамнафас ҳақида Ҳасанхўжа Нисорий (1516- бўлган дўстлари номини зикр қил- ган: 1597) «Музаккири аҳбоб» («Дўстлар Эй дўст, Абу Туроб ёдномаси») асарида қуйидагича дамсози ман аст, Ҳайдар ба шукуфтаги зикр қилиб ўтган: ҳамовози ман аст. Ин харду жигар гўша ду «Ва мулло Кавкабий мусиқа боланд маро, Болам машикан, ки вақти соҳасида Убайдуллохон номига парвози ман аст. бир рисола тасниф этиб, унда таъ- Таржимаси: Эй дўст, Абу Туроб лиф ва ийқоъ ҳақида сўз юритган, шеригим менинг, Ҳайдар эса етилган ҳажм жинслар баҳсини ҳам келти- ҳамнафасим менинг. Бу икки жигар гўша риб… Ўн икки мақомни олти овоз- менинг қанотларим, Қанотимни синдирма, улар да назм қилиб манзумага куллиёт баланд парвозим менинг. боғлаганким, мусаннифлар бир Бу рубоийдаги парвоз ижро жараёнидир. Демак, Бобо Шў- овоздан бу дилкаш амалга таҳсин- хий рубоийда тилга олинган икки қўшқаноти бир даста сифатида узоқ лар айтиб келмоқдалар ва бу савт йиллар Бухорода мусиқа шинаван- беғашт дилларда ўзининг латофа- ти туфайли тошга ўйилган нақшдай сақланиб қолади… Ҳирийдан Бу- хорога қайтаётганида йўлда ша- ходат шарбатини татиган [Ҳасан- хўжа Нисорий. Музаккири аҳбоб. Исмоил Бекжон таржимаси. Т. 1993, 140–141-бетлар]. Айтиш жоизки, Кавкабийнинг нафақат таваллуди балки, ўлими билан боғлиқ маълумотларда ҳам ноаниқликлар кўзга ташланади. Ху- сусан, Исҳоқ Ражабов “Мақомлар” китоби (Т., 2006. 35-бет)да Мавлоно Нажмиддин Кавкабий Бухорий 1576 йилда жазолаб ўлдирилганлиги ҳақида маълумот келтирилган. Аслида Убайдуллахоннинг ҳукмронлик даври (1511-1540) йил- ларни ўз ичига олиб, Дарвиш Али

НАЗВАНИЕ СТАТЬИ THE NAME OF THE ARTICLE 17 №012022 даларига беминнат хизмат қилган- Мазмуни: лар. Дўстлар, ишқ базмида Яна бир машҳур созандалардан Ҳофизи Калон қорининг номини енга шерик, тилга олмасдан илож йўқ. У асли Самарқандлик бўлиб, Бухорода Сенинг нозу ишвангдан ижод этган. Бу ҳақда Ҳасанхўжа Ни- сорий қуйидагича тавсир беради: фарёд қилурлар. “Самарқанднинг мўътабар соҳиби вуқуф ҳофизларидан ва яхши қиро- Тур ўрнингдан, дўстлар томон атли қорийларидан. Шайбонийхон ҳузурида тўла ишончга эришган юргин, чунки улар, киши экан” [Ҳасанхўжа Нисорий. Музаккири аҳбоб. Исмоил Бекжон Йўлга кўз тикиб, сенинг овозингга таржимаси. Т. 1993, 159-бет]. Унинг басталаган куйларидан: Амали Ка- ташна эрурлар лон, Нақши Калон, Савти Калон сингари куйлари жуда машҳур бўл- [Дарвиш Али Чангий. Рисолаи ган. Фикримизча, амалдаги Шаш- мақом туркумидаги Рост мақоми- мусиқий. ЎзР ФА ШИ № 449]. даги иккинчи гуруҳ шўъбаларидан Савти Калон муаллифи айнан шу Қосим Қонуний ҳам машҳур хо- бастакор эканлиги шубҳа қолдир- нанда сифатида бир қанча куйлар майди. басталаган, ирфоний-тасаввуфий ғазаллар билан одамларнинг ди- Мир Аҳмад Хатиб ҳам машҳур лини хушнуд қилган таниқли ижод- ҳофизлардан бўлиб, Ҳофизи Калон- корлардан бири эди. нинг эътиборли шогирдларидан- дир. Дарвиш Али Чангий айтишига Дўстмуҳаммад Удий ҳам Савти қараганда бутун умрини бу шаро- Дилжў, Амали Удий, Қавли Мурассаъ, фатли илмга бағишлаган, аҳли амал Реҳтаи Наво, Кори Ҳусайний каби олдида эътибор топган, бу санъатда куйлар ижод қилган созандадир. кўпгина асарлар ижод қилган зот эди. Мир Аҳмад Хатиб – Пешрави Нажмиддин Кавкабий Бухорий Ҳисор номли куй тасниф қилган бў- эса Ҳирот ва Бухоро мусиқа сар- либ, у етти қисмдан иборат бўлган. чашмаларидан тўла баҳраманд бўлган ва ўз даврининг энг кўзга Руҳий Танбурий ҳам Бухоро, Са- кўринган мусиқашуноси сифатида марқанд ва Ҳиротда шуҳрат қозон- тарихда қолди. ган таниқли бастакор ва мусиқа- шунос бўлган. Машҳур мутасаввиф Нажмиддин Кавкабий ҳақида олим Абул Вафо Хоразмий унга бошқалардан кўра батафсилроқ қуйидагича мактуб ёзган: маълумот берган ҳам Дарвиш Али Чангий бўлади. У ўзининг «Рисолаи Ёрон, ки ба базми ишқ мусиқий» асарида нуфузли мусиқа- дамсози туанд, шунослар қаторида Нажмиддин Фарьёд кунон зи ишваю Кавкабий Бухорийга алоҳида ўрин нози туанд. ажратган [Ўша асар. 70 б. ва 73 а. ва- Бар хезу биё жониби рақлар]. ёрон ки хама, Дида ба раҳу гўш ба Дарвиш Али Чангий Мавлоно овози туанд. Нажмиддин Кавкабий Бухорийни – «Ёрқин ва нурафшон фазилатла- ри бутун оламга нур сочувчи офтоб каби маълум, жуда баланд макон ва мартабаси барчага машҳур, мукам- мал неъматларга тўла фазилатли дастурхонидан ҳамма баҳраманд, ашъорлари битилган девони саҳи- фаларига ёзувчи қаламлари нати- жаси кўпчиликни ожиз қолдирган. Ҳар хил фанларга оид турли рисо- лалари юзага чиққан зот» сифатида

18 тасвирлайди [Ўша манба. 71 а варақ]. сиқашунослик. Т. 1995. 28-бет]. Шуни яна бир бор таъкидлаш жоизки, на- Хусусан, унинг мусиқа илмида ёзган зарий масалаларда у ўз устозлари Урмавий ва Мароғийлар давомчи- ва ижод қилган асарлари завқу- сидай адвор таълимотини мухтасар ёритиб беради. шавқ аҳлининг меҳру-муҳаббатига Нажмиддин Кавкабийнинг маз- сазовор бўлиб, уларнинг дил-жо- кур Куллиётидан таъсирланган ва илҳомланган Моварауннаҳру Ҳу- нига най шакардан ҳам ширинроқ росон ва Ҳиндистонлик Ҳожа Юсуф Бурҳон, Ҳожа Юсуф Андижоний, туюлади. Хуллас, гўзал сифатлари- Носиридин Қаввол, Турсунбобо Қамчин, Охун Гурбаи Самарқандий, нинг қайси бирини мақташга барча Мавлоно Абулҳаё, Мавлоно Қосим Коҳий, Юсуф Мавлуд Дуторий, Али ҳайрон. Жаноб Мавлоно қавл, амал, Акбар Қонуний, Ҳожа Жафар Қону- ний, Мирзо Ҳошим Созанда, Ҳофиз кор, реҳта, сажъ, зарбул фатҳ, чаҳор- Бобои Қонуний, Ҳофиз Турди Қо- нуний, Султон Муҳаммад Танбурий, зарб, савт ва нақшдан иборат жуда Ҳусайн Удий, Аҳмад Қобузий, Ризои Тантан, Ҳусрави Жайбо, Паҳлавон кўп асарлар басталаган. Абдурауф Абусайид каби созанда ва баста- корлар ўзларининг куллиётларини Фитрат таъкидлаганларидек: “Темур ижод қилганлар. Жумладан Шоҳ Муҳаммад Долдўз «Кучак» мақоми- замонида Мароғали Хўжа Абдулқо- да, Ҳофиз Турди Қонуний эса «Рост» мақомида куллиёт басталаганлар дир қандай эса, ўзбеклар замонида [Ражабов А. Нағмаи ниёгон. Душан- бе, «Адиб», 1988. 27–28-бетлар]. Кавкабий шундайдир”, деб Кавка- Нажмиддин Кавкабий моҳир со- бийнинг ўзбек хонликлари мада- занда ва хонанда ҳамда ўнлаб шо- гирдлар етиштирган. ний ҳаётидаги ўрнини Абдулқодир Нажмиддин Кавкабий Ўзбеки- Мароғийнинг Темурийлар замони- стон заминидан етишиб чиққан улуғ санъаткор, мусиқашунос олим даги аҳамиятига тенглайди [Фитрат. бўлиб, унинг асарлари ўзбек мумтоз мусиқаси тарихини ўрганишда Ўзбек классик мусиқаси ва унинг та- муҳим манбалардан ҳисоблана- ди. Бу эса келажакда янгидан-янги рихи. Т. 1993. 45-бет]. тадқиқотлар олиб боришга замин- дир. Зеро, Нажмиддин Кавкабий- Дарвиш Али Чангий Кавкабий нинг асарлари мусиқа илмининг ривожланишида алоҳида бир дав- ҳақидаги ёдномаларини давом эт- рни ташкил этади. Кейинги вақт- ларда Мовароуннаҳр, Эрон ва Ҳин- тириб, «ва нисбати таламмуз ба дистонда ижод қилган кўпчилик мусиқашунослар ўзларини Кавка- жаноби рифъатмаоби Абдураҳмон бий мактабининг давомчилари деб биладилар. Жомий менамуд» деб, Нажмиддин Кавкабийни Абдураҳмон Жомий- нинг шогирди эканлигини айтиб ўтади [Дарвиш Али Чангий. 71 а ва- рақ]. Бу фикрни биз юқорида кел- тирган Алишер Навоийнинг «Мажо- лис ун-нафоис»даги эслатмаси ҳам тасдиқлайди. Нажмиддин Кавкабийнинг басталаган куйлари орасида «Ҳу- сайний» мақомидаги зарбул фатҳ усулида ишланган пайғамбари- миз(с.а.в.) наътлари алоҳида ўрин тутади. Чунки бу ўша даврда жуда шуҳрат қозонган ва манбаларда алоҳида таъкидланган. Шунга ўх- шаш «Ироқ» мақомидаги «Чаҳор зарб» ҳам алоҳида таҳсинга лойиқ. Алломани энг машҳур қилган, баста- лаган асари, шубҳасиз, куллиётдир. У Рост мақомида басталанган. Ушбу куллиёт замонлар саҳифасига кўп вақтлар безак бўлиб қолди [Шод- монов Н. Темурийлар даврида му-

19 №01 2022 Адабиётлар: 1. Исҳоқ Ражабов. Мақомлар. (Нашрга тайёрловчи ва махсус муҳар- рир Оқилхон Иброҳимов) Т.: Санъат нашриёти. 2006. 2. Алишер Навоий. Асарлар. Ўн беш томлик. Мажолисун нафоис. Ўн иккинчи том. Т.: Ғ.Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашр., 1966. 3. Ҳасанхўжа Нисорий. Музаккири аҳбоб. Исмоил Бекжон таржимаси. Т. 1993. 4. Фитрат. Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи. Т. 1993. 5. Шодмонов Н. Темурийлар даврида мусиқашунослик. Т. 1995. 6. Ражабов А. Нағмаи ниёгон. Душанбе, «Адиб», 1988. Қўлёзмалар: 7. Нажмиддин Кавкабий. Рисолаи мусиқий. ЎзР ФА ШИ Инв.№468. 8. Дарвиш Али Чангий. Рисолаи мусиқий. ЎзР ФА ШИ Инв.№ 449. Buxoro Arki Muallif: Ulug‘bek Muhamedov