วัยสูงอายุ

คูมือสงเสริมสุขภาพผูสูงอายุ และปองกันภาวะสมองเสื่อม...สำหรับประชาชน “ไมลม ไมลืม ไมซึมเศรา กินขาวอรอย” Cluster กลุมวัยผูสูงอายุ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข

ชอ่ื หนังสือ : คมู่ อื ส่งเสริมสขุ ภาพผสู้ ูงอายุและปอ้ งกนั ภาวะสมองเสอื่ ม ส�ำหรับประชาชน “ไม่ลม้ ไมล่ ืม ไม่ซมึ เศร้า กินข้าวอร่อย” ISBN : 978-616-11-3325-2 พมิ พค์ ร้งั ที่ : 1 จำ� นวนพมิ พ์ : 35,000 เลม่ จดั พิมพ์โดย : ส�ำนกั อนามยั ผูส้ ูงอายุ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข โทรศัพท์ 0 2590 4508 โทรสาร 0 2590 4500 Website : www.anamai.moph.go.th/soongwai พมิ พท์ ่ี : โรงพมิ พ์มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั

ค่มู อื สง่ เสรมิ สุขภาพผสู้ งู อายุ และป้องกนั ภาวะสมองเสื่อม...ส�ำหรับประชาชน “ไม่ลม้ ไมล่ ืม ไม่ซึมเศรา้ กินขา้ วอรอ่ ย” Cluster กลุ่มวัยผสู้ ูงอายุ กรมอนามยั กระทรวงสาธารณสขุ

ค่มู ือสง่ เสรมิ สุขภาพผู้สูงอายแุ ละป้องกนั ภาวะสมองเสือ่ ม สำ� หรบั ประชาชน “ไม่ลม้ ไมล่ ืม ไม่ซึมเศรา้ กนิ ข้าวอร่อย” ทปี่ รกึ ษา : นายแพทย์วชิระ เพง็ จันทร ์ อธิบดกี รมอนามัย นายแพทย์สมยศ ศรีจารนยั สาธารณสขุ นิเทศก ์ กระทรวงสาธารณสุข นายแพทย์อรรถพล แก้วสมั ฤทธ ิ์ รองอธบิ ดีกรมอนามัย นายแพทย์ชยั พร พรหมสงิ ห ์ นายแพทยท์ รงคณุ วฒุ ิ (ดา้ นการสง่ เสรมิ สขุ ภาพ)กรมอนามยั นายแพทย์สมชาย โตวณะบตุ ร ผทู้ รงคณุ วฒุ ทิ างประสาทวทิ ยาและ ท่ีปรึกษากรมการแพทย์ นายแพทย์เอกชยั เพยี รศรีวชั รา ผอู้ ำ� นวยการสำ� นกั อนามยั ผสู้ งู อาย ุ กรมอนามยั นายแพทยอ์ ุดม อศั วุตมางกรุ ผอู้ ำ� นวยการกองกจิ กรรมทางกาย เพอ่ื สุขภาพ กรมอนามัย ดร. พวงเพญ็ ช้นั ประเสริฐ ผูอ้ �ำนวยการศนู ย์ความรว่ มมือ ระหว่างประเทศ กรมอนามัย หัวหนา้ กองบรรณาธิการ : นางวิมล บ้านพวน หวั หน้ากลมุ่ พฒั นาระบบสง่ เสริม สุขภาวะผสู้ งู อายแุ ละเครอื ข่าย สำ� นกั อนามยั ผสู้ งู อาย ุ กรมอนามยั กองบรรณาธิการ : นางสาวจฑุ าภัค เจนจิตร สำ� นกั อนามยั ผสู้ งู อาย ุ กรมอนามยั ร้อยเอกหญงิ วัลภนิ นั ท์ สบื ศักด์ิ สำ� นกั อนามยั ผสู้ งู อาย ุ กรมอนามยั ส�ำนกั ทนั ตสาธารณสุข กรมอนามัย สำ� นักโภชนาการ กรมอนามยั สำ� นกั อนามัยสิง่ แวดลอ้ ม กรมอนามัย ส�ำนกั อนามัยการเจรญิ พันธ์ุ กรมอนามยั กองกิจกรรมทางกายเพอื่ สุขภาพ กรมอนามยั

คำ� นำ� สังคมไทยเป็นสังคมผู้สูงอายุ ซึ่งมีผลกระทบทั้งด้านเศรษฐกิจ สังคม และสุขภาพ ร้อยละ 95 ของผู้สูงอายุมีความเจ็บป่วยด้วยโรค และปัญหาสขุ ภาพ มเี พยี งรอ้ ยละ 5 ท่มี สี ขุ ภาพแข็งแรง ผสู้ งู อายุ 1 ใน 2 คน อ้วนและเป็นโรคอ้วน และมีพฤติกรรมสุขภาพที่พึงประสงค ์ เพยี งรอ้ ยละ 46 ผสู้ งู อายอุ ยคู่ นเดยี ว จำ� นวน 6 แสนคน หรือรอ้ ยละ 7.7 และอย่ลู �ำพังกับคสู่ มรส จ�ำนวน 1.3 ล้านคน หรือรอ้ ยละ 16 ในปี 2555 ผสู้ งู อายทุ ม่ี ภี าวะพงึ่ พงิ มแี นวโนม้ สงู ขน้ึ โดยในปี 2553 พบวา่ มี รอ้ ยละ 19.7 และจะเพิม่ ขึ้น รอ้ ยละ 58.3 ในปี 2583 ในปพี .ศ. 2553 องคก์ าร Alzheimer’s Disease International (ADI) ได้ประเมินว่ามีผู้ป่วยเป็นโรคสมองเส่ือมทั่วโลกมากกว่า 35 ล้านคน อยู่ในเอเชียอาคเนย์ 2.4 ล้านคน ส�ำหรับในส่วนของประเทศไทยน้ัน จากรายงานการส�ำรวจสุขภาพประชาชนโดยการตรวจร่างกายคร้ังท่ี 5 พ.ศ. 2557 โดยส�ำนักงานส�ำรวจสุขภาพประชาชนไทย สถาบันวิจัย ระบบสาธารณสุข ซึ่งท�ำการส�ำรวจประชาชนทั้งส้ิน 23,760 คน พบว่า ผู้สูงอายุ อายุ 60 ปีข้ึนไป มีภาวะสมองเส่ือม ร้อยละ 8.1 โดยพบใน ผสู้ งู อายชุ ายรอ้ ยละ 6.8 ขณะทผี่ สู้ งู อายหุ ญงิ พบทร่ี อ้ ยละ 9.2 เทยี บเทา่ ผสู้ งู อายวุ ยั เกนิ 60 ปี ทกุ ๆ 12 คน จะพบเปน็ โรคสมองเสอ่ื ม 1 คน

กรมอนามัยตระหนักถึงความส�ำคัญของปัญหาสุขภาพดังกล่าว จึงได้ด�ำเนินการจัดท�ำ คู่มือส่งเสริมสุขภาพผู้สูงอายุและป้องกัน ภาวะสมองเส่ือมส�ำหรับประชาชน “ไม่ล้ม ไม่ลืม ไม่ซึมเศร้า กนิ ขา้ วอรอ่ ย” รว่ มกบั อาจารยผ์ ทู้ รงคณุ วฒุ ิ และภาคเี ครอื ขา่ ยทเี่ กยี่ วขอ้ ง เพอื่ สง่ เสรมิ สขุ ภาพประชาชน ครอบครวั และชมุ ชน ใหม้ คี วามรคู้ วามเขา้ ใจ ในการส่งเสริมสุขภาพ ดูแลตนเอง ป้องกันตนเอง ครอบครัวและชุมชน จากภาวะสมองเส่ือม เพื่อประชาชนคนไทยมีอายุยืนยาวและมีคุณภาพ ชีวิตทดี่ ี Cluster กล่มุ วัยผสู้ ูงอายุ กรมอนามยั 2560

สารบัญ ท�ำความรูจ้ ักกบั โรคสมองเสื่อม หนา้ ● อาการเตอื นภาวะสมองเสอ่ื ม 10 ประการ 1 ● แบบคดั กรองผูท้ ีม่ ภี าวะสมองเสอ่ื มชนดิ อลั ไซเมอร์ 2 สำ� หรับญาติหรอื ผูด้ ูแล 4 ● สาเหตขุ องสมองเสอื่ ม 6 ● ปัจจัยเส่ยี งของภาวะสมองเส่อื ม 7 ● ระดบั ความรุนแรงของภาวะสมองเส่ือม 8 ● เราจะป้องกันภาวะสมองเสือ่ ม ได้อยา่ งไรนะ....? 9 ● การวินิจฉัยภาวะสมองเสอื่ ม 10 ● หลักการรักษาภาวะสมองเส่อื ม 13 ไมล่ ม้ ไม่ลมื ไมซ่ มึ เศรา้ กนิ ข้าวอร่อย 14 ● การจัดสภาพแวดล้อมท่ีเหมาะสมส�ำหรบั ผูส้ งู อายุ 14 ● บันทกึ การประเมินคดั กรองภาวะหกลม้ 22 ● ทา่ ออกก�ำลังกายป้องกนั ภาวะหกลม้ 23 ● การคัดกรองสขุ ภาวะทางตา 26 ไมล่ ืม 28 ● กิจกรรมฝกึ สมอง 28

สารบัญ (ตอ่ ) หน้า 29 ไม่ซมึ เศรา้ 29 ● การประเมนิ คัดกรองโรคซมึ เศร้าด้วย 2 คำ� ถาม 30 ● การท�ำอารมณแ์ ละจิตใจให้เปน็ สุข 31 กนิ ข้าวอรอ่ ย 31 ● กนิ อาหารถูกหลักโภชนาการ อายุยนื ยาว สขุ ภาพแข็งแรง 33 ● สุขภาพฟันดี มสี ุข 51 ภาคผนวก 52 ● เอกสารอา้ งองิ 55 ● แหล่งขอ้ มูลสนับสนุนการดูแลผู้สงู อาย ุ 57 ● สทิ ธผิ ูส้ ูงอาย ุ

ท�ำความรู้จักกับ โรคสมองเส่ือม ■ ภาวะสมองเส่ือม เป็นกลุ่มอาการซ่ึงเกิดมาจากความผิดปกติในการท�ำงาน ของสมอง มีการสูญเสียหน้าที่ของสมองหลายด้านพร้อมๆ กัน แบบค่อยเป็นค่อยไป แต่เกิดข้ึนอย่างถาวรส่งผลให้มีการเส่ือมของ ความจ�ำและการใช้ความคิดด้านต่างๆ ความสามารถของบุคคลลดลง ผู้ป่วยจะสูญเสียความสามารถในการแก้ไขปัญหาหรือการควบคุมตนเอง มีพฤติกรรมแปลกๆ บุคลิกภาพเปล่ียนไป มีความผิดปกติในการใช้ภาษา การค�ำนวณ ความคิดริเริ่ม ความเข้าใจ และส่งผลกระทบต่อการท�ำงาน รวมถงึ การดำ� รงชวี ติ ประจำ� วนั แตก่ ลมุ่ อาการบางอยา่ ง เชน่ ความจำ� ถดถอย ในผสู้ งู อายนุ น้ั อาจเกดิ จากความชรา หรอื เกดิ จากโรคสมองเสอื่ ม หากเปน็ เนอ่ื งจากความชราจะสญู เสยี ความจำ� เพยี งอยา่ งเดยี ว และเปน็ ไปอยา่ งชา้ ๆ โดยไม่มีผลต่อการท�ำงานหรือการใช้ชีวิตประจ�ำวัน โรคในกลุ่มอาการ สมองเส่ือมทพ่ี บบอ่ ย คือ โรคอัลไซเมอร์ (Alzheimer’s disease) คมู่ ือสง่ เสริมสุขภาพผู้สูงอายุและป้องกนั ภาวะสมองเสือ่ มส�ำหรับประชาชน “ไมล่ ม้ ไมล่ มื ไมซ่ มึ เศรา้ กนิ ข้าวอรอ่ ย” 1

อาการเตือนภาวะสมองเส่ือม 10 ประการ มีลักษณะดังน้ี 1 สญู เสยี ความจำ� โดยเฉพาะเรอื่ งทเี่ พงิ่ เกดิ ขน้ึ (หลงลืม) เช่น ลืมชนิดของอาหารที่เพ่ิงรับ ประทานไปและเมอ่ื ลมื แลว้ ไมส่ ามารถระลกึ ได้ ซงึ่ คนปกตจิ ะสามารถระลกึ ไดภ้ ายหลงั 2 ท�ำกิจวัตรประจำ� วันท่ีคุ้นเคยด้วยความยาก (ท�ำกิจวัตรท่ีเคยท�ำไม่ได้) เช่น ลืมวิธีหรือ ขัน้ ตอนการท�ำอาหาร ลืมวิธกี ารแต่งตัว 3 มปี ญั หาในการใชภ้ าษา เชน่ ลมื คำ� ศพั ทง์ า่ ยๆ ใช้ศพั ท์ผดิ ความหมาย พดู ค�ำผดิ ท�ำใหส้ อ่ื สาร กับผ้อู น่ื ลำ� บาก 4 สับสนวันเวลาและสถานท่ี (ไม่รู้เวลา) เช่น หลงวนั เวลา บอกสถานทบ่ี า้ นทอี่ ยไู่ มไ่ ด้ หลงทาง กลบั บา้ นตนเองไมถ่ กู 5 ตดั สนิ ใจไมเ่ หมาะสม (การตดั สนิ ใจแยล่ ง) เชน่ เปดิ พดั ลมแรง ทงั้ ทรี่ สู้ กึ เยน็ และอากาศเยน็ มาก ใชจ้ า่ ยเงนิ แบบไมส่ มเหตสุ มผล 2 คู่มอื สง่ เสรมิ สุขภาพผสู้ ูงอายุและปอ้ งกันภาวะสมองเส่อื มสำ� หรบั ประชาชน “ไมล่ ้ม ไม่ลืม ไม่ซึมเศร้า กนิ ขา้ วอร่อย”

6 มปี ญั หาเกย่ี วกบั ความคดิ รอบยอด (มปี ญั หา ในการคิดแบบนามธรรม) เช่น ไม่เข้าใจ ค่าของตัวเลข รวมถึงเครื่องหมายและวิธ ี คำ� นวณงา่ ยๆ 7 เก็บส่ิงของผิดท่ี (วางของผิดที่) เช่น เก็บ เตารีดในตู้เย็น เก็บนาฬิกาข้อมือไว้ใน โถน้ำ� ตาล 8 อารมณ์เปลี่ยนแปลงง่าย (มีพฤติกรรม และอารมณ์ที่เปล่ียนไป) เช่น จากน่ังสงบ เปลี่ยนมาเป็นร้องไห้และเปล่ียนเป็นโมโห ภายในไม่กน่ี าที 9 บคุ ลกิ ภาพเดมิ เปลยี่ นแปลง (บคุ ลกิ เปลย่ี น) เช่น กลายเป็นคนช่างสงสัย หรือหวาดกลัว ง่ายกว่าเดิมมาก 10 ชอบเก็บตัว ขาดความกระตือรือร้นในการ ใชช้ วี ติ (ขาดความคดิ รเิ รม่ิ ) เชน่ นงั่ หรอื นอน ทั้งวันไม่อยากออกไปไหน ไม่อยากเจอผู้คน คูม่ ือส่งเสริมสขุ ภาพผู้สงู อายุและปอ้ งกนั ภาวะสมองเสอ่ื มสำ� หรบั ประชาชน “ไม่ลม้ ไมล่ มื ไมซ่ ึมเศร้า กนิ ขา้ วอรอ่ ย” 3

แบบคัดกรองผู้ท่ีมีภาวะสมองเสื่อมชนิดอัลไซเมอร์ ส�ำหรับญาติหรือผู้ดูแล ญาตขิ องทา่ นมีอาการตอ่ ไปนีห้ รอื ไม่ มี ไม่มี 1. ชอบถามคำ� ถามเดมิ ซ�้ำๆ (ใช)่ (ไมใ่ ช)่ 2. หลงลมื บอ่ ยขน้ึ มปี ญั หายงุ่ ยากเรอ่ื งความจำ� ระยะสนั้ 3. ตอ้ งมคี นคอยเตือนให้ทำ� กจิ กรรมทจ่ี �ำเปน็ 4. ลืมวันนัด ลืมโอกาสท่ีส�ำคัญของครอบครัว เช่น วนั เกดิ วนั หยดุ พเิ ศษ 5. ดูซึมลง เศรา้ หมอง หรือรอ้ งไห้บอ่ ยกวา่ เดมิ 6. เรม่ิ มคี วามยุง่ ยากในการคิดเลข คดิ เงนิ หรือลำ� บาก มากขนึ้ ในการจดั การเรอื่ งเงนิ ทอง 7. ไมส่ นใจกจิ กรรมทเ่ี คยชอบทำ� เชน่ งานอดเิ รกทเี่ คยทำ� กจิ กรรมสงั คมทเ่ี คยไป 8. เรมิ่ ตอ้ งมคี นชว่ ยเหลอื ในกจิ กรรมประจ�ำวนั เชน่ การรบั ประทานอาหาร 9. หงดุ หงิด อารมณ์เสยี บ่อยขึน้ ช่างสงสัย เริ่มเห็น ได้ยนิ เชอื่ ในสิ่งทไ่ี มเ่ ปน็ จริง 10. เรม่ิ มปี ญั หาเรอื่ งทศิ ทาง เชน่ ถา้ เคยขบั รถกห็ ลงทางบอ่ ย จำ� ทศิ ทางไมไ่ ด้ ขบั รถอนั ตราย หรอื เลกิ ขบั รถไปเลย 11. มคี วามยงุ่ ยาก ลำ� บากในการหาคำ� พดู ทต่ี อ้ งการจะพดู เรยี กชอื่ คนสงิ่ ของไมถ่ กู พดู ไมจ่ บประโยค 4 คู่มือส่งเสริมสขุ ภาพผู้สงู อายุและป้องกนั ภาวะสมองเส่อื มส�ำหรบั ประชาชน “ไม่ล้ม ไม่ลมื ไมซ่ มึ เศรา้ กินขา้ วอร่อย”

■ การแปลผล หากตอบ มี (ใช)่ มากกวา่ 4 ขอ้ ใหส้ งสยั วา่ อาจมภี าวะสมองเสอื่ ม ชนิดอลั ไซเมอร์ ถ้าท่านหรือญาติของท่านมีอาการสงสัยภาวะสมองเสื่อม กรุณาปรึกษาแพทย์ประจ�ำตัวของท่าน หรือสถานพยาบาลหน่วยบริการ ปฐมภมู ใิ กลบ้ า้ นทา่ น เช่น โรงพยาบาลสง่ เสริมสุขภาพตำ� บล เพือ่ ใหก้ าร คัดกรองดแู ลรกั ษา ส่งต่ออย่างเป็นระบบตอ่ ไป เชน่ โรงพยาบาลชุมชน โรงพยาบาลศูนย์ สถาบันประสาทวิทยา และยังมีสมาคมผู้ดูแลผู้ป่วย สมองเสือ่ มท่ีคอยให้คำ� ปรกึ ษาในการดูแลแกผ่ ูป้ ว่ ย คูม่ ือส่งเสริมสขุ ภาพผู้สูงอายุและป้องกันภาวะสมองเสอ่ื มส�ำหรับประชาชน “ไม่ลม้ ไม่ลมื ไมซ่ ึมเศรา้ กินข้าวอรอ่ ย” 5

สาเหตุของ สมองเสื่อม 1. การเสื่อมสลายของสมอง 2. สมองเสื่อมเกดิ จากหลอดเลอื ดสมอง เกดิ จากหลอดเลอื ดทไี่ ปเลยี้ งสมอง มกี ารหนาตวั แขง็ ตวั หรอื มกี าร ตบี ตวั ผดิ ปกติ ทำ� ใหเ้ ลอื ดทไี่ ปเลยี้ งสมองลดลง เนอื้ สมองตาย 3. การตดิ เชอ้ื ในสมอง 4. การขาดสารอาหารบางชนดิ โดยเฉพาะวติ ามนิ เชน่ วติ ามนิ B1 หรือวิตามนิ B12 5. การแปรปรวนของเมตาโบลกิ ของรา่ งกาย เชน่ การทำ� งานของ ตอ่ มไร้ท่อ ตบั หรือ ไตผิดปกติไป 6. การถูกกระทบกระแทกทศี่ รี ษะอยู่เสมอ ๆ  7. สมองเส่ือมจากในสมอง เช่น เนื้องอกท่ีเกิดจากทางด้านหน้า ของสมอง 6 คู่มอื สง่ เสรมิ สุขภาพผ้สู ูงอายแุ ละป้องกันภาวะสมองเส่ือมสำ� หรับประชาชน “ไมล่ ม้ ไมล่ มื ไม่ซึมเศรา้ กนิ ขา้ วอร่อย”

ปัจจัยเสี่ยงของ ภาวะสมองเสื่อม ปจั จยั เส่ียงที่แก้ไขไมไ่ ด้ ปจั จยั เสีย่ งที่ป้องกนั / แกไ้ ขได้ อายุ หลอดเลอื ดแดงในสมองแขง็ ความอว้ น ระดบั ความดนั โลหติ สงู -ตำ่� ขาดการออกกำ� ลงั กาย กวา่ ปกติ ประวัติครอบครวั การผ่าเหล่าของยนี เฉพาะ ภาวะไขมนั ในเสน้ เลอื ดสงู การสบู บหุ ร่ี โรคเบาหวาน การดม่ื แอลกอฮอล์ ฮอรโ์ มนเพศหญงิ ทดแทน การไดร้ บั อบุ ตั เิ หตทุ ศ่ี รี ษะ ในวยั หมดประจำ� เดอื น ระดบั โฮโมซสี ทนี ในเลอื ดสงู ค่มู ือส่งเสริมสขุ ภาพผสู้ งู อายแุ ละปอ้ งกันภาวะสมองเส่ือมส�ำหรบั ประชาชน “ไม่ล้ม ไมล่ มื ไม่ซมึ เศร้า กินข้าวอรอ่ ย” 7

■ ระดับความรุนแรงของภาวะสมองเส่ือม ภาวะสมองเส่ือมมักจะมีอาการเปล่ียนแปลง และมีความรุนแรง เพมิ่ มากขน้ึ เปน็ ระยะ โดยสามารถจำ� แนกระดบั และความรนุ แรงของอาการ สมองเสือ่ มเปน็ 3 ระดบั คอื 1. ระดบั ไมร่ นุ แรงหรอื ระยะเริม่ แรกของอาการ ผู้สูงอายุจะเริ่มมีความบกพร่องในด้านการปฏิบัติหน้าท่ีการงาน และด้านสังคมอย่างเด่นชัด แต่ยังสามารถช่วยเหลือตนเองได้ มีอาการ หลงลมื ไมม่ าก ดแู ลรกั ษาสุขภาพอนามยั ของตนเองไดแ้ ละสามารถตัดสิน ใจเรื่องทั่วๆ ไปได้ด้วยตนเอง แต่อาจมีข้อบกพร่องบ้างในการแก้ปัญหา ชวี ิตประจ�ำวัน 2. ระดับปานกลางหรือระยะกลางของโรค ผสู้ งู อายจุ ะชว่ ยเหลอื ตวั เองไดน้ อ้ ยลง ความจำ� เสอ่ื มอยา่ งเหน็ ไดช้ ดั สับสนเก่ยี วกับเวลา สถานท่ี ไมส่ ามารถแก้ปัญหาตา่ งๆ ได้ ถ้าหากปลอ่ ย ให้ผู้สูงอายุอยู่คนเดียวตามล�ำพังหรือตัดสินใจในเร่ืองต่างๆ ด้วยตนเอง อาจเกิดอันตรายได้ จึงจ�ำเป็นจะต้องมีผู้ท่ีคอยช่วยเหลือดูแลใกล้ชิด (อาการลืมจะเป็นมากขึน้ จะเริ่มจำ� ส่ิงท่ีท�ำไปแลว้ ไม่ได)้ 3. ระดับรุนแรงหรือระยะสดุ ท้ายของโรค มอี าการสมองเสอ่ื มรนุ แรงมากจนไมส่ ามารถชว่ ยเหลอื ตนเองได้ ไมส่ ามารถดแู ลสขุ ภาพอนามยั ของตนเอง สญู เสยี ความจำ� อยา่ งมาก สบั สน ไม่รเู้ วลา สถานที่ หรือเร่ืองราวต่างๆ อาจมีอาการซมึ เศรา้ ไมส่ ามารถคิด หรือตัดสินใจได้ด้วยตนเอง ส่วนใหญ่จะพูดไม่รู้เรื่องหรือไม่พูด อาจเป็น อัมพาต เคลื่อนไหวไม่ได้ หรือมีความผิดปกติจากความพิการของระบบ ประสาทสว่ นอน่ื รว่ มดว้ ย จนกลายเปน็ ผปู้ ว่ ยหนกั เรอ้ื รงั ทต่ี อ้ งการการดแู ล ตลอดเวลา 8 คู่มอื ส่งเสริมสขุ ภาพผสู้ งู อายุและป้องกันภาวะสมองเสื่อมสำ� หรับประชาชน “ไมล่ ม้ ไมล่ ืม ไมซ่ ึมเศรา้ กินขา้ วอรอ่ ย”

? ?? ■ เราจะป้องกนั ภาวะสมองเส่ือม ไดอ้ ยา่ งไรนะ...? 1. การควบคุมปัจจัยเสีย่ งต่อการเกดิ โรคหัวใจและหลอดเลอื ด ระดบั นำ้� ตาลในเลอื ด ระดบั ความดนั โลหติ ระดบั ไขมนั งดการสบู บหุ ร่ี ควบคมุ นำ้� หนกั ตวั น�้ำตาลในเลือด ร ะ ดั บ ค ว า ม ดั น ไขมนั ในเลอื ดทปี่ กติ แนวทางปฏบิ ตั ิ : แนวทางปฏบิ ตั ิ : อยใู่ น ระดบั ปกติ โลหิตปกตไิ ม่ควร Cholesterol ไขมนั หลีกเล่ียง การอยู ่ ออกก�ำลังกายให้ 100mg/d หรือ เกนิ 140/90 โคเลสเตอรอล<200 ในสถานท่ีที่ไม่มี ส ม่� ำ เ ส ม อ เ พื่ อ น้�ำตาลสะสม มิลลิเมตรปรอท mg/dl ค วั น บุ ห ร่ี จ ะ ล ด ลดโอกาสเกดิ หลอด (HbA1C) ไมเ่ กนิ ……….…………....... ………………………… ความเสี่ยงในการ เลอื ดแดงแขง็ ทำ� ให้ 6.4 % แนวทางปฏบิ ัติ : แนวทางปฏิบัติ : เกิดโรคสมองเส่ือม การไหลเวียนเลือด ……….…………....... ลดปริมาณไขมัน หลีกเล่ียงการรับ ได้ ไปเล้ียงสมองดีขึ้น แนวทางปฏิบัติ : โดยเฉพาะไขมัน ประทานอาหารทมี่ ี ลดโอกาสเกิดโรค - เพ่ิมอาหารที่ม ี อิ่ ม ตั ว ซึ่ ง พ บ ใ น ไขมัน เช่น อาหาร สมองเสอื่ มได้ กากมากขึ้น เช่น ผลิตภัณฑ์จากนม ประเภทผดั ทอด ผักใบ เพ่ือช่วย ไข มั น จ า ก สั ต ว ์ ดูดซึมน้�ำตาลใน หนังสัตว์ กะทิ เลือดใหล้ ดลง นำ้� มนั มะพรา้ ว นม เปน็ ตน้ 2. รบั ประทานอาหารบำ� รุงสมอง เนื้อปลา ผักใบเขยี ว ไข่ ถวั่ , นม 3. การหลกี เลี่ยงการใชย้ าไม่จำ� เปน็ หรือใช้ยาอยา่ งต่อเน่อื งเป็นระยะเวลานาน และเลย่ี งกจิ กรรมทีท่ �ำใหส้ มองถกู กระทบกระเทอื น ยาฮอร์โมนเอสโตรเจน ด่ืมแอลกอฮอล์ นกั มวย นักแข่งรถ และโปรเจสเตอโรน ในวัยหมดประจ�ำเดอื น คมู่ ือส่งเสรมิ สุขภาพผสู้ ูงอายแุ ละป้องกันภาวะสมองเสอื่ มส�ำหรับประชาชน “ไมล่ ม้ ไม่ลืม ไม่ซึมเศร้า กนิ ข้าวอรอ่ ย” 9

4. การทำ� กจิ กรรมออกก�ำลังกายสม่�ำเสมอ วิง่ เหยาะๆ ปนั่ จกั รยาน ร�ำมวยจีน 5. การเข้าสังคม พบปะพดู คยุ กบั ผูอ้ ่นื บอ่ ยๆ งานเล้ยี งตา่ งๆ การเข้าชมรมผูส้ งู อายุ ไปวดั ทำ� บญุ ตักบาตร เยีย่ มญาติพี่นอ้ ง 6. การฝึกสติปญั ญาโดยทำ� กจิ กรรม และเล่นเกมฝกึ สมอง หมากรุก เกมบงิ โก เกมจบั ผิด 7. การตรวจสุขภาพประจ�ำปีและรักษาโรคประตวั สม่�ำเสมอ ■ การวินิจฉัยภาวะสมองเสื่อม 1. การซักประวัต ิ 2. การตรวจรา่ งกาย 3. การตรวจสมรรถภาพของสมอง โดยการใช้แบบประเมิน เช่น แบบทดสอบสภาพสมอง (Abbreviated Mental Test – AMT) หรือ แบบทดสอบสภาพสมองเบ้ืองต้นฉบับภาษาไทย 2002 (Mini Mental state Examination Thai 2002 - MMSE-T 2002) หรือการตรวจ ทางจติ วทิ ยาอื่นๆ เพอ่ื ยืนยนั 10 ค่มู อื ส่งเสรมิ สุขภาพผู้สูงอายุและป้องกันภาวะสมองเส่อื มสำ� หรับประชาชน “ไมล่ ม้ ไมล่ มื ไมซ่ ึมเศรา้ กินข้าวอรอ่ ย”

4. การตรวจทางห้องปฏิบัตกิ าร (Laboratory tests) การตรวจ เลือดจะช่วยแยกสาเหตุของภาวะสมองเสื่อม และจะท�ำให้ทราบถึง ภาวะขาดวติ ามนิ การตดิ เช้ือ และปัญหาอ่ืนท่ีทำ� ใหเ้ กิดอาการสับสนหรือ การรบั รกู้ าลเทศะผิดปกติในผ้สู ูงอายไุ ด้ 5. การตรวจทางรังสี เมื่อประเมินแล้วสงสัยว่าผู้ป่วยเป็นโรค สมองเสอ่ื ม ผปู้ ว่ ยควรไดร้ บั การตรวจไดแ้ ก่ การเอก็ ซเรยค์ อมพวิ เตอรส์ มอง (CT Scan brain) หรือการตรวจสมองด้วยคลื่นแม่เหล็กไฟฟ้า (MRI brain) ในปัจจุบัน มีการตรวจถ่ายภาพรังสีโดยใช้โพสิตรอน (Positron Emission Tomography : PET Scan) 11คู่มอื สง่ เสรมิ สขุ ภาพผู้สงู อายุและป้องกันภาวะสมองเส่ือมสำ� หรบั ประชาชน “ไมล่ ้ม ไม่ลืม ไม่ซึมเศรา้ กนิ ขา้ วอรอ่ ย”

สรุป ...โรคสมองเสื่อม...จะมีความ บกพรอ่ ง 3 ประการ ไดแ้ ก่ ความบกพรอ่ งดา้ น ความจ�ำและการเรียนรู้ การมีสมาธิอย่างต่อเน่ือง การวางแผน การตดั สนิ ใจ การใชภ้ าษา การรบั รตู้ อ่ มติ สิ มั พนั ธ์ และการรบั รสู้ งั คมรอบตวั ความบกพรอ่ งดา้ นบคุ ลกิ ภาพ พฤตกิ รรม อาการทางจิตประสาท ความบกพร่องในการท�ำกิจวัตรประจ�ำวัน การดูแลตนเอง การป้องกันโรคสมองเสื่อมต้องควบคุมปัจจัยเส่ียง ต่อการเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือด รับประทานอาหารบ�ำรุงสมอง หลกี เลย่ี งยาหรอื สารทท่ี ำ� ใหเ้ กดิ อนั ตรายตอ่ สมอง ทำ� กจิ กรรมสมำ่� เสมอ เข้าสังคม ฝึกสติปัญญา และตรวจสุขภาพประจ�ำปีและรักษา โรคประจำ� ตวั อยา่ งสมำ�่ เสมอ การดแู ลผปู้ ว่ ยสมองเสอื่ มเนน้ การ คงความสามารถของสมองไว้ การดแู ลตนเองใหม้ ากทสี่ ดุ และอยรู่ ว่ มกบั สงั คมนานทส่ี ดุ อยา่ งมคี วามสขุ ทกุ ฝา่ ย 12 ค่มู ือสง่ เสริมสุขภาพผูส้ ูงอายแุ ละป้องกนั ภาวะสมองเสอ่ื มสำ� หรบั ประชาชน “ไม่ลม้ ไมล่ มื ไม่ซมึ เศรา้ กินขา้ วอร่อย”

■ หลักการรักษาภาวะสมองเสื่อม จำ� แนกการรักษาได ้ 2 ประเภท ดงั น้ี การรกั ษาโดยการใช้ยา การรกั ษาโดยไมใ่ ชย้ า ( Phamacological (Non-phamacological Treatment) Treatment) ก า ร รั ก ษ า ผู ้ ป ่ ว ย ส ม อ ง เ สื่ อ ม - การปรบั เปลย่ี นความคดิ และพฤตกิ รรม จะใช้ยาช่วยชะลอความผิดปกติ ด้านความจ�ำ ยาควบคุมปัญหา (Cognitive behavioral therapy) พฤติกรรม อารมณแ์ ละความผดิ - การทำ� การกระตนุ้ สมอง (cognitive ปกติทางจติ stimulation) - การระลกึ ถงึ ความหลงั (Reminiscence Therapy) - กจิ กรรมบำ� บดั - การใชเ้ ทคนคิ การผอ่ นคลาย การนวด การใชแ้ สงสวา่ ง - การออกกำ� ลงั กาย - การใชส้ คุ นธบำ� บดั (Aromatherapy) เพอ่ื ลดความกา้ วรา้ วรนุ แรง - การฝกึ ความจำ� ธรรมชาติของสมอง สง่ิ ใดทฝี่ กึ ฝนมากอ่ นและต้องการใหค้ งอยู่ ตอ้ งยังคงใช้อยู่ หากว่างเวน้ ความสามารถเหล่านั้นจะลดลง การคงความสามารถไว้ตอ้ งคงท�ำตอ่ ไปและฝกึ สมองให้ทำ� สิ่งใหม่ๆ อย่เู สมอ ความจ�ำและความสามารถของสมองจะชะลอการเสื่อมลงได้ 13คมู่ อื ส่งเสริมสุขภาพผสู้ งู อายแุ ละปอ้ งกนั ภาวะสมองเสอื่ มส�ำหรบั ประชาชน “ไมล่ ม้ ไมล่ ืม ไมซ่ มึ เศร้า กินขา้ วอรอ่ ย”

ไม่ล้ม ไม่ลืม ไม่ซึมเศร้า กินข้าวอร่อย ไมล่ ้ม การจัดสภาพแวดล้อมที่เหมาะสมส�ำหรับ ผสู้ งู อายุ ■ การจัดสภาพแวดลอ้ มในหอ้ งน�้ำ ห้องน้�ำ เป็นห้องที่พบว่าผู้สูงอายุอาจจะประสบอุบัติเหตุได้ง่าย หอ้ งนำ้� ท่เี หมาะสมสําหรบั ผูส้ ูงอายคุ วรจดั ดงั น้ี 1. ไมค่ วรอยูห่ า่ งจากห้องนอนผ้สู ูงอายเุ กิน 9 ฟุต เพราะผู้สงู อายุ ที่มีอายุมากๆ มักจะมีปัญหาการกล้ันปัสสาวะไม่อยู่ อาจไม่สะดวก สําหรบั การเดนิ ไปห้องน�้ำ แต่ถ้าอยูไ่ กลอาจแก้ปัญหาโดยการใช้ กระโถน หรอื หม้อนอนไว้ในห้องนอน 2. ภายในห้องน้�ำควรมี ราวยึดเกาะ หรือตลอดทาง เดินไปห้องน้ำ� 3. พื้นห้องน้�ำควรปูด้วย วัสดุเนื้อหยาบ หรือแผ่นยาง กันลื่น ไม่มีตะไคร่น้�ำ หรือ เปียกชื้น ดังนั้นถ้าเป็นไปได้ 14 คมู่ ือสง่ เสรมิ สขุ ภาพผู้สงู อายุและปอ้ งกนั ภาวะสมองเสอื่ มส�ำหรับประชาชน “ไม่ล้ม ไม่ลืม ไมซ่ ึมเศร้า กนิ ข้าวอรอ่ ย”

ควรแยกหอ้ งอาบน้ำ� ออกจากห้องส้วม เน่อื งจากผู้สูงอายุไมม่ ีความจําเป็น ต้องอาบนำ้� บ่อยเพราะผวิ หนงั แห้ง แตม่ ักจะปสั สาวะบ่อยเพราะกระเพาะ ปัสสาวะมีความจุลดลง ถ้าอยู่รวมกันพ้ืนห้องน้�ำท่ีเปียกจากการอาบน�้ำ จะทําให้หกล้มได้ง่าย และพ้ืนห้องน�้ำควรลดระดับต�่ำกว่าห้องอื่นๆ 3-5 ซ.ม. เพื่อป้องกันน้�ำไหลออกจากห้องน้�ำสู่ห้องอื่น โดยเฉพาะกรณ ี ทกี่ ารระบายน�้ำไม่ดี 4. อปุ กรณภ์ ายในหอ้ งน้ำ� 4.1 ควรมีเก้าอี้สําหรับนั่งอาบน้�ำโดยเฉพาะผู้สูงอายุท่ีมีอาการ เหนื่อยง่าย แต่ต้องเป็นเก้าอี้ท่ีติดอยู่กับท่ีเพื่อป้องกัน การลน่ื ไถล 4.2 ถ้าเป็นไปได้ควรผูกสบู่ติดกับเชือก หรือมีซองผ้าตาข่าย น่ิมๆ หุ้ม เพราะข้อน้ิวมือผู้สูงอายุอาจจะแข็ง ทําให ้ กํามือได้น้อยเมื่อผู้สูงอายุฟอกสบู่อาจหลุดจากมือ และ ตอ้ งกม้ เกบ็ มีโอกาสล่นื ล้มได้งา่ ย 4.3 ควรใช้ฝักบัวอาบน้�ำเพื่อแทนการตักอาบด้วยขัน เพื่อลด การใช้แรงในผู้สูงอายุท่ีเหนื่อยง่าย แต่ถ้าไม่มีควรใช้ขันท่ีมี น้ำ� หนักเบาขนาดเล็ก 4.4 โถส้วมควรเป็นโถน่ังราบจะดีกว่าน่ังยอง เพราะผู้สูงอายุ มักจะมอี าการปวดขอ้ หรอื ข้อแขง็ นงั่ ยองลําบาก 4.5 ควรมีกระดิ่ง หรือโทรศัพท์ภายในห้องน�้ำเพ่ือขอความ ช่วยเหลือเมื่อเกิดภาวะฉุกเฉนิ และไม่ควรใสก่ ลอนประตู 4.6 ควรมีแสงสว่างเพียงพอเพื่อมองเห็นส่ิงของภายในห้อง ไดง้ ่าย 15คู่มือสง่ เสรมิ สขุ ภาพผ้สู ูงอายแุ ละปอ้ งกนั ภาวะสมองเสอื่ มส�ำหรับประชาชน “ไม่ล้ม ไม่ลมื ไมซ่ ึมเศรา้ กนิ ข้าวอรอ่ ย”

4.7 การให้สขี องฝาผนงั และพนื้ ห้องควรเปน็ สตี ัดกนั ตลอดจน เคร่ืองสุขภัณฑ์อื่นๆ เช่น โถส้วม อ่างล้างหน้า ควรมีส ี แตกต่างจากพืน้ หอ้ ง ■ การจัดสภาพแวดลอ้ มในห้องนอน ห้องนอนเป็นห้องที่ผู้สูงอายุใช้มากห้องหนึ่ง ห้องนอนผู้สูงอาย ุ ควรอยู่ช้ันลา่ ง ภายในควรจัดสภาพแวดล้อม ดงั น้ี 1.เตียงนอน ควรจัดวางในตําแหน่งที่ไปถึงได้ง่ายและควรจัดให้ หัวเตียงอยู่ทางด้านหน้าต่างโดยเฉพาะถ้าห้องน้ันมีแสงสว่างจ้าเข้าทาง หัวเตียง ความสงู ของเตยี งอย่ใู นระดับทผ่ี สู้ งู อายนุ ง่ั แลว้ สามารถวางเทา้ ได้ ถงึ พน้ื ในระดบั ตงั้ ฉากกบั พนื้ ทนี่ อนไมค่ วรนมุ่ หรอื แขง็ เกนิ ไปเพราะจะทาํ ให้ปวดหลังได้และมีโต๊ะข้างหัวเตียงที่วางสิ่งของที่จําเป็นในตําแหน่ง ที่มือเอ้อื มถึงไดง้ ่าย 2.แสงสวา่ งภายในหอ้ งนอนมเี พียงพอ สวิตชไ์ ฟเป็นสีสะท้อนแสง เพื่อความสะดวกในการมองเห็นตอนกลางคืน และ อยู่ในตําแหน่งที่ไม่สูงหรือต�่ำจนเกินไปที่จะเอ้ือมมือ เปิดได้อาจมีไฟฉายขนาดที่พอเหมาะไว้ประจํา หลีกเลยี่ งการใชต้ ะเกียง หรือเทียนไข หรือสูบบุหรี่ เวลานอนอาจเกิดอัคคภี ัยไดง้ ่าย 3. เก้าอ้ีนั่งสําหรับผู้สูงอายุต้องมีพนักพิง มีที่วางแขน ความสูงพอเหมาะโดยเมื่อน่ังแล้ว สามารถวางเท้าถึงพ้ืนหัวเข่าต้ังฉากกับพื้น ตาํ แหน่งของการวางเก้าอี้สําหรับผู้มาเย่ียม 16 ค่มู อื สง่ เสริมสขุ ภาพผู้สูงอายแุ ละปอ้ งกนั ภาวะสมองเสอ่ื มสำ� หรบั ประชาชน “ไมล่ ม้ ไมล่ ืม ไม่ซมึ เศรา้ กินขา้ วอร่อย”

กรณผี สู้ งู อายเุ จบ็ ปว่ ย หรอื อยโู่ รงพยาบาล ควรวางดา้ นเดยี วกนั หลกี เลยี่ ง การลอ้ มผสู้ งู อายเุ ปน็ วงกลมเพอื่ ปอ้ งกนั การวงิ เวยี นจากการทต่ี อ้ งหนั ศรี ษะ ไปคุยกับผมู้ าเยี่ยม 4. ตู้เสื้อผ้าไม่ควรสูงจนต้องปีน ถ้าจําเป็นต้องปีนเอาส่ิงของ ควรใช้ม้าต่อขาท่ีม่ันคง ไม่มีล้อเล่ือนและการวางส่ิงของถ้าของหนัก ควรอยู่ชนั้ ล่างสุด หรือตู้ไมค่ วรต่�ำเกินไปจนตอ้ งกม้ ตวั ไปหยิบ 5. ห้องนอนไม่ควรมี โทรทัศน์เพราะจะรบกวนการ นอนหลบั พักผ่อนของผสู้ งู อายุ 6. ถา้ มแี สงสวา่ งจา้ สอ่ ง เขา้ ในหอ้ งควรใชผ้ า้ มา่ นบงั แสง หรือมา่ นชนดิ ปรับแสงได้ซงึ่ จะ ปอ้ งกันอาการปวดแสบตาได้ 7. ประตูหรือหน้าต่าง ท่ีเป็นกระจกใส ควรติด เครอื่ งหมาย เพอ่ื เปน็ สญั ลกั ษณใ์ หท้ ราบวา่ เปน็ กระจก ปอ้ งกนั การเดนิ ชน 8. ฝาผนังอาจติดรูปภาพที่มีความหมายสําหรับผู้สูงอายุ เพ่ือการ ระลึกถึงความหลัง ป้องกนั ภาวะซึมเศร้าได้ 9. สิ่งของที่ไม่จําเป็นไม่ควรนํามาวางในห้องนอน เพราะนอกจาก จะทําให้เป็นแหล่งสะสมของฝุ่นละอองแล้ว ยังอาจทําให้ผู้สูงอาย ุ เดินชนได้แต่ถ้าวางโต๊ะ เก้าอ้ีในห้องก็ควรหลีกเลี่ยงชนิดท่ีมีล้อเล่ือน ถ้าจะให้ดีของที่อยู่ในห้องควรแข็งแรง ม่ันคงต่อการยึดเกาะของ ผู้สูงอายุ 17ค่มู ือสง่ เสริมสขุ ภาพผู้สงู อายแุ ละปอ้ งกนั ภาวะสมองเส่อื มสำ� หรบั ประชาชน “ไมล่ ้ม ไมล่ มื ไม่ซมึ เศรา้ กนิ ขา้ วอรอ่ ย”

■ บนั ได บันไดเป็นบริเวณท่ีผู้สูงอายุอาจเกิดอุบัติเหตุได้ง่าย ซง่ึ ถา้ ไมจ่ าํ เปน็ ผสู้ งู อายทุ ก่ี ารทรงตวั ไมด่ หี รอื เปน็ โรคหวั ใจ โรคปอดที่มีปัญหาความทนในการทํากิจกรรมลดลง กไ็ มค่ วรขน้ึ ลงบนั ได ลกั ษณะบนั ไดทเี่ หมาะสม มดี งั น้ี 1. ราวบนั ไดควรมรี ปู รา่ งทรงกลม 2 ขา้ ง มรี าวจบั เพอื่ ความสะดวก ในการยึดเกาะ มีแถบสีหรือสัญลักษณ์ท่ีบอกตําแหน่งบนสุด หรือล่างสุด และราวบนั ไดควรยาวกวา่ ตวั บนั ไดเลก็ นอ้ ย เพอื่ ปอ้ งกนั การพลดั ตกหกลม้ กรณที ่ีกา้ วผดิ 2. ความสูงของบนั ไดแตล่ ะข้นั ไม่ควรเกิน 6 น้วิ เนอ่ื งจากเมื่ออายุ เพม่ิ ข้นึ จะเดินหลงั คอ่ ม เข่าและสะโพกมกั งอเล็กน้อย เวลากา้ วเดินฝ่าเทา้ จะระไปกบั พนื้ ก้าวขาไดส้ ้นั ถา้ บนั ไดแตล่ ะขั้นสูงจะขึ้นบันไดลาํ บาก 3. ขอบบันไดแต่ละข้ันควรติดวัสดุกันล่ืน และมีแถบสีที่แตกต่าง จากขั้นอื่นเพ่ือบอกตําแหน่งของขั้นแรก และข้ันสุดท้าย ตลอดจนส ี ของบันไดกบั พ้นื หองไม่ควรเป็นสีเดยี วกัน 4. แสงสว่างบริเวณบันไดต้องเพียงพอ มีสวิตซ์ไฟทั้งชั้นบนและ ล่าง ตามข้ันบันไดจะต้องไม่มีแสงสะท้อน หรือขัดจนเป็นเงามันอาจ ทําให้มีแสงสะทอ้ นทําให้ก้าวผดิ ขนั้ ได้หรือเกิดการล่ืนไถลไดง้ ่าย 5. ไม่วางสิ่งของใดๆ ตามขั้นบันได โดยเฉพาะบันไดขั้นบนสุด หรือล่างสุด เช่น รองเทา้ สตั ว์เลี้ยง พรมเช็ดเท้า ซ่ึงตามปกตพิ รมเช็ดเท้า ที่ดีตอ้ งเกาะกบั พ้นื ขอบพรมไม่สงู 6. ไมค่ วรถอื สง่ิ ของทงั้ 2 มอื เวลาขน้ึ - ลงบนั ได อยา่ งนอ้ ยควรเหลอื มือไว้อกี ข้างเพ่ือจบั ราวบนั ได 18 คู่มอื ส่งเสริมสขุ ภาพผู้สูงอายแุ ละป้องกันภาวะสมองเสือ่ มสำ� หรับประชาชน “ไม่ล้ม ไมล่ มื ไม่ซึมเศรา้ กนิ ขา้ วอร่อย”

■ พน้ื ห้อง พนื้ หอ้ งไมค่ วรขดั จนเปน็ มนั เพราะอาจเกดิ แสงสะทอ้ นขดั ขวางการ เดนิ ของผู้สูงอายุ หรอื ลงนำ้� มันจนลื่น ควรเกบ็ สายไฟใหเ้ รยี บรอ้ ยปอ้ งกัน การสะดดุ ลม้ ปลกั๊ ไฟไมค่ วรอยตู่ ำ�่ ปอ้ งกนั การเดนิ ชน สขี องฝาผนงั ควรเปน็ สีอ่อน และตา่ งจากสีของพ้ืนห้อง และไมค่ วรมีธรณปี ระตูแตถ่ ้าแก้ไขไม่ได้ ควรทาํ สที แ่ี ตกต่างจากพ้ืนห้อง ■ ขา้ วของเครอ่ื งใช้ ข้าวของเครื่องใช้ควรจัดวางส่ิงของให้เป็นระเบียบ เป็นท่ีเป็นทาง ไมก่ ดี ขวางทางเดนิ และไมค่ วรเปลย่ี นทเ่ี กบ็ หรอื วางของบอ่ ย เพราะผสู้ งู อาย ุ จะไมส่ ะดวกในการหยบิ ใชส้ ง่ิ ของและอาจหลงลมื ขา้ วของเครอ่ื งใช้ ควรคาํ นงึ ถงึ สเี นอ่ื งจากสายตาของผสู้ งู อายมุ กั จะมองเหน็ สสี วา่ งไดด้ กี วา่ สที บึ ดงั นน้ั ผสู้ งู อายจุ ะมองเหน็ สเี หลอื ง สสี ม้ และสแี ดง ไดด้ กี วา่ สเี ขยี ว สมี ว่ ง สนี ำ�้ เงนิ นอกจากนน้ั นำ�้ หนกั ของสง่ิ ของกค็ วรจะมนี ำ้� หนกั เบา เพอื่ ความสะดวกและ ปลอดภยั ในการหยบิ จบั ของใชผ้ สู้ งู อายุ ควรคาํ นงึ ถงึ สง่ิ ตอ่ ไปนี้ 1. เสื้อผ้า ไม่ควรคับหรือหลวมเกินไป โดยเฉพาะถ้าสวมเส้ือผ้า รุ่มร่าม มีเชือกผูกอาจเกิดการเกาะเกี่ยวสิ่งของหรือสะดุดล้มได้ง่าย ความหนาของเส้ือผ้าควรเหมาะกับภูมิอากาศ เน่ืองจากในวัยสูงอายุ การระบายความร้อนไม่ดีและเสื้อผ้าไม่ควรหนักเกินไปจะทําให้ผู้สูงอายุ ต้องรบั นำ�้ หนกั เสื้อผ้ามากอาจหอบเหน่ือยได้งา่ ย 2. รองเท้า ท่ีเหมาะสมคือรองเท้าหุ้มส้น ไม่คับเกินไปอาจทําให้ เจ็บเทา้ เกิดบาดแผล หรือเปน็ หดู ตาปลาได้ในขณะเดียวกันต้องไมห่ ลวม เกินไปเพราะทําให้การเดินไม่สะดวกหกล้มได้ง่ายรองเท้าท่ีเหมาะสมควร 19ค่มู อื ส่งเสริมสุขภาพผูส้ งู อายุและป้องกันภาวะสมองเส่อื มส�ำหรับประชาชน “ไมล่ ม้ ไมล่ มื ไมซ่ ึมเศรา้ กนิ ข้าวอรอ่ ย”

มลี กั ษณะดงั นี้ ความยาว มชี อ่ งวา่ งระหวา่ งปลายนวิ้ เทา้ นิ้วที่ยาวท่ีสุดถึงหัวรองเท้า 1.25 ซ.ม.ความกว้าง นิ้วเท้าวางได้ไม่ซ้อนกันความลึก รองเท้าด้านบนต้อง ไม่กดหลังเทา้ หรอื นิ้วเทา้ เครื่องผกู รัด อาจเป็นเชอื ก หัวเข็มขดั จะเหมาะสมกว่าชนดิ ตดิ ซิป เพราะแบบซิป เท้าไม่สามารถขยายตัวได้ ส้นรองเท้า ไม่ควรสูงเกิน 3.75 ซม.พื้นรองเท้า ควรเป็นพ้ืนยางไม่ลื่นวัสดุท่ีทํา หนังสตั วด์ ีที่สดุ เพราะมีความยดื หยุ่นดีกว่าพลาสติก 3. แก้วน�้ำ ถ้วยชาม ควรเป็นชนิดที่มีหูจับ น�้ำหนักเบา เลือกสีท ิี่ มองเห็นได้ง่าย แก้วนม หรือแก้วน้�ำด่ืมไม่ควรจะเป็นสีใสเพราะมองยาก หรือแก้วนมท่ีดีควรใช้สีตัดกับสีของนม เช่น นมสีขาวควรใสในแก้วสีเข้ม จะทําให้ผู้สงู อายทุ ราบวา่ นมอยู่ในระดับใดของแก้ว 4. ผ้าปูโต๊ะควรเป็นสีต่างจากแก้วน�้ำ หรือจานชาม เพราะถ้าเป็น สีเดยี วกันหมดผู้สูงอายจุ ะแยกสีไม่ออกวา่ บนโต๊ะมขี องวางอยู่ 5. ไม้เท้าควรมียางกันล่ืนบริเวณปลายไม้ความยาวอยู่ในระดับ ทมี่ ือห้อยลงในท่าสบาย งอศอกเลก็ นอ้ ย ฝา่ มือวางบนหวั ไม้เท้าพอด ี 6. ไมเ้ ทา้ ควรวางไวใ้ นตาํ แหนง่ ทส่ี ามารถเออื้ มมอื ถงึ กรณหี กลม้ ลง กบั พน้ื จะไดข้ อความชว่ ยเหลอื ไดท้ นั ทแี ละถา้ หกลม้ อยา่ งเพง่ิ ลกุ ขน้ึ ใหน้ อน นงิ่ ๆ ไวก้ อ่ น สาํ รวจดวู า่ มอี ะไรหกั บา้ งหรอื ไม่ อาจใชว้ ธิ ตี รวจสอบจากความ เจ็บปวดก็ได้ ถ้าแน่ใจว่าไม่มีอะไรหักจึงลุกขึ้น ถ้าสงสัยควรร้องขอความ ช่วยเหลือ หรอื ขยับตวั ไปยังทวี่ างโทรศพั ทข์ อความชว่ ยเหลือ 7. สลากยา หรือของบริโภค เช่น เกลือ น้�ำตาล ควรปิดช่ือตัวโต เพ่ือให้มองเห็นชัดเจน บริเวณทางเดิน ควรติดไฟฟ้าให้สว่าง มีราวกลมจับตลอดทางเดิน ไม่มสี ิ่งกดี ขวาง 20 คมู่ ือส่งเสริมสุขภาพผ้สู ูงอายุและปอ้ งกันภาวะสมองเส่อื มส�ำหรับประชาชน “ไมล่ ม้ ไม่ลมื ไมซ่ มึ เศร้า กนิ ขา้ วอรอ่ ย”

■ ข้อสาํ คัญอน่ื ๆ ทค่ี วรคำ� นงึ ถึง 1. ไมว่ างพรมเชด็ เทา้ สายไฟ สายโทรศัพทเ์ กะกะ เพราะจะทําให้ สะดุดและหกลม้ 2. เฟอร์นิเจอร์ในบ้านต้องมั่นคง แข็งแรง ผู้สูงอายุจะได้ไม่เสีย การทรงตวั เวลาจบั เพอ่ื พยุงตวั 3. ตรวจตราเคร่ืองใช้ไฟฟ้าและถังแก๊สให้อยู่ในสภาพดีถ้าชํารุด ให้ซ่อมแซมหรือเปล่ียนใหม่ ถอดปล๊ักเคร่ืองใช้ไฟฟ้า หรือปิดแก๊ส หลังใช้งานแล้วทุกคร้ัง 4. หากผู้สงู อายมุ ปี ัญหาหาในการทรงตัวควรใช้ไม้เท้าชว่ ยเดนิ 5. มีโทรศัพท์และเขียนหมายเลขโทรศัพท์ขอความช่วยเหลือ เมอ่ื เกดิ เหตฉุ กุ เฉนิ ไวใ้ หผ้ สู้ งู อายตุ ดิ ตอ่ โดยใชต้ วั หนงั สอื ขนาดใหญ่ ชดั เจน ใชส้ ตี ดั กบั สพี นื้ กระดาษ วางในตาํ แหนง่ ทอ่ี า่ นไดง้ า่ ยหรอื ใกล้ ทวี่ างโทรศพั ท์ 6. ก่อนนอนควรตรวจตรา ปดิ ประตูหน้าตา่ ง ถอดปลั๊กไฟ ปิดเตา แก๊สใหเ้ รยี บร้อย เพื่อความปลอดภยั ในชีวิตและทรพั ยส์ นิ การจดั สภาพแวดลอ้ มสาํ หรบั ผสู้ งู อายเุ ปน็ เรอื่ งทลี่ ะเอยี ดออ่ น กลา่ วคอื การเปลี่ยนส่ิงแวดล้อมบ่อยๆ อาจทําให้เกิดผลเสียได้มากกว่าผลดีโดยเฉพาะ กับผู้สูงอายุสมองเส่ือมอาจก่อให้เกิดการสับสนได้ง่าย ดังน้ันผู้ดูแลควรเป็น คนช่างสังเกต และเม่ือจะเปลี่ยนที่วางส่ิงของทุกครั้งควรได้บอกกล่าวให ้ ผู้สงู อายุไดร้ ับทราบดว้ ย ดังนัน้ ในการจัดสภาพแวดลอ้ มควรมกี ารวางแผนการ ต้ังแต่เน่ินๆ เพ่ือการวางแผนโครงสร้างของที่อยู่อาศัยให้พร้อมที่จะรองรับ ความสงู อายใุ นอนาคต จึงจะไดส้ ภาพแวดลอ้ มที่เหมาะสมสาํ หรับผ้สู ูงอายุซึ่งมี สว่ นเออื้ อาํ นวยความสะดวกตอ่ การดาํ รงชวี ติ และการปฏบิ ตั กิ จิ วตั รประจาํ วนั ของผสู้ ูงอายอุ นั จะส่งผลให้ผูส้ งู อายดุ าํ รงชีวิตอยใู่ นสงั คมได้อยา่ งมีความสขุ 21คู่มือส่งเสริมสุขภาพผู้สูงอายุและปอ้ งกนั ภาวะสมองเสือ่ มส�ำหรับประชาชน “ไม่ลม้ ไมล่ มื ไม่ซึมเศร้า กนิ ข้าวอรอ่ ย”

บนั ทกึ การประเมินคดั กรองภาวะหกลม้ ใหผ้ สู้ งู อายลุ กุ จากเกา้ อที้ ม่ี ที เี่ ทา้ แขนและจบั เวลาโดยใหเ้ ดนิ เปน็ เสน้ ตรงระยะทาง 3 เมตร หมุนตัวและเดินกลบั มานั่งทเี่ ดมิ 1. นอ้ ยกว่า 30 วนิ าที 2. ตัง้ แต่ 30 วนิ าทีข้ึนไป 3. เดนิ ไม่ได้ เดนิ ไประยะ 3 เมตร เลย้ี วกลับ ผ้ปู ่วยนง่ั แล้วลุกข้ึนยืน กลับมาน่งั เก้าอ้อี กี ครงั้ เดนิ กลบั ระยะ 3 เมตร เกณฑ์การตดั สิน • ผสู้ งู อายใุ ชเ้ วลาในการเดนิ นอ้ ยกวา่ หรอื เทา่ กบั 10 วนิ าที ถอื วา่ ปกติ • ผู้สงู อายใุ ชเ้ วลาในการเดนิ ต้งั แต่ 30 วินาทีขึน้ ไป ถอื วา่ มคี วามเสี่ยง ตอ่ ภาวะหกลม้ ควรไดร้ บั คำ� แนะนำ� จากบคุ ลากรทางการแพทย์ และ ป้องกันภาวะหกลม้ ตารางบนั ทึกผล เวลาในการเดิน ครัง้ ท่ ี (วัน/เดอื น/ป)ี 1. น้อยกวา่ 30 วนิ าที ....1...... ....2...... ....3...... ....4...... ....5...... 2. ตง้ั แต่ 30 วินาทีขึ้นไป 3. เดนิ ไม่ได้ ทมี่ า : ประยุกต์จากแนวทางเวชปฏิบัติการป้องกัน/ประเมินการหกล้มในผู้สูงอายุ สถาบันเวชศาสตร์ ผ้สู ูงอายุ กรมการแพทย์ 22 คู่มอื ส่งเสริมสุขภาพผ้สู ูงอายแุ ละปอ้ งกันภาวะสมองเส่ือมส�ำหรบั ประชาชน “ไมล่ ม้ ไมล่ มื ไม่ซมึ เศรา้ กนิ ข้าวอร่อย”

ท่าออกกาลงั กายทป้ ่าอองอกกนั กภาาลวงั ะกหากยลป้ มองกนั ภาวะหกล้ม er 1F.leSxhioounlder Flexion ท่าออกก�ำลังกาย ป้องกันภาวะห17 กล้ม ท่าออกกาลงั กายป้ องกนั ภาวะหกล้ม 17 1. Shoulder Flexioทn่าออกกาลงั กายป้ องกนั ภาวะหกล้ม   1. Shoulder Flexion1. Shoulder Flexion 2. Lower body Stretch ody2.SLtorew tce2hr. Lbo2wo. edLryobowSdeytrrStebretotccdhhy Stretch 3. Overhead press 3. Overhead press ess 3. Overhead press 23ค่มู อื ส่งเสริมสุขภาพผสู้ งู อายุและป้องกันภาวะสมองเสื่อมสำ� หรบั ประชาชน “ไมล่ ้ม ไมล่ มื ไมซ่ มึ เศรา้ กินขา้ วอร่อย”

ad p3re.sOs v erhea3d. pOrevsesrhead press   18 4.4L. eLe gg exxtteennsio4snio.4 n.LLeeggeextxentesionnsion   5.5T. Ta anndeemmwwa5lkai.nl5 kg.iTnTgaannddememwalwkinaglking 6.6K. Knneee rrisisee 6. Knee rise 24 คูม่ ือสง่ เสริมสขุ ภาพผู้สูงอายแุ ละปอ้ งกันภาวะสมองเส่อื มสำ� หรบั ประชาชน “ไม่ลม้ ไม่ลืม ไมซ่ มึ เศรา้ กนิ ขา้ วอรอ่ ย”

6. K6n.eeKrnisee e rise 25ค่มู อื ส่งเสรมิ สุขภาพผู้สงู อายุและป้องกันภาวะสมองเสอ่ื มสำ� หรบั ประชาชน “ไม่ลม้ ไม่ลมื ไม่ซมึ เศรา้ กนิ ขา้ วอร่อย”

การคดั กรองสขุ ภาวะทางตา ขอ้ แนะนำ� การคัดกรองสุขภาวะทางตาเป็นการคัดกรองปัญหาการมองเห็น (ระยะ ไกล-ใกล)้ ทม่ี ผี ลตอ่ การใชช้ วี ติ ประจำ�วนั และลกั ษณะการมองเหน็ ผดิ ปกตทิ เ่ี ปน็ ปญั หา และพบบอ่ ยในผู้สงู อายุ ได้แก่ ตอ้ กระจก ต้อหนิ และจอตาเสอ่ื มเนอื่ งจากอายุ ข้อ คำ� ถาม ไมใ่ ช่ ใช่ ระบตุ า ซา้ ย - ขวา 1. นบั น้วิ ในระยะ 3 เมตรไดถ้ ูกต้องนอ้ ยกว่า ซ้าย - ขวา 3 ใน 4 ครง้ั ซา้ ย - ขวา 2. อ่านหนงั สอื พมิ พ์หนา้ หนงึ่ ในระยะ 1 ฟตุ ไม่ได้ ซ้าย - ขวา 3. ปดิ ตาดูทีละขา้ ง พบวา่ ตามัว ซา้ ย - ขวา คล้ายมี หมอกบงั ปกติ ผดิ ปกติ 4. ปิดตาดทู ีละข้าง พบว่า มองเห็นชัด แตต่ รงกลาง ไมเ่ ห็น รอบขา้ ง หรือ มักเดนิ ชนประตู สิง่ ของบอ่ ยๆปกติ ผิดปกติ 5. ปิดตาดูทลี ะขา้ ง ปกติ ผดิ ปกติ พบว่ามองเห็นจุดดำ� กลางภาพหรือ เหน็ ภาพบิดเบ้ยี ว 26 คูม่ อื ส่งเสริมสขุ ภาพผสู้ ูงอายแุ ละป้องกนั ภาวะสมองเส่อื มสำ� หรบั ประชาชน “ไมล่ ้ม ไมล่ ืม ไม่ซมึ เศรา้ กนิ ขา้ วอร่อย”

การพจิ ารณา ถา้ ตอบ “ใช”่ ขอ้ ใดขอ้ หนง่ึ แสดงวา่ มีปัญหาการมองเหน็ ส่งต่อบุคลากรทางสุขภาพเพ่ือทำ�การประเมินด้วยแผ่นป้ายสเนลเลน (Snellen Chart) หรือส่งต่อแพทย์ตรวจวินิจฉัยเพ่ือยืนยันผลและทำ� การรักษา หมายเหตุ ข้อ 1 ประเมินสายตาตอ่ ความเสย่ี งในการใชช้ วี ติ ประจำ�วัน (ระยะไกล) วธิ ีทดสอบ ใหผ้ ู้สงู อายุยนื /นงั่ เกา้ อี้ หา่ งจากผทู้ ดสอบ 3 เมตร ผู้ทดสอบชูนวิ้ (1, 2, 3, 4, 5 นวิ้ อาจสลับจำ�นวน) แลว้ สอบถามผูส้ ูงอายวุ า่ เหน็ กน่ี ้ิว (ทดสอบ 4 ครัง้ ) ข้อ 2 ประเมนิ สายตาต่อความเส่ยี งในการใช้ชีวิตประจำ�วัน (ระยะใกล)้ วิธที ดสอบ ให้ผูส้ ูงอายอุ า่ นหนงั สือพมิ พห์ นา้ หนงึ่ ในระยะ 1 ฟุต ถา้ อ่านได้มากกวา่ คร่งึ หนา้ หนังสือพิมพ์ ถือว่า อ่านได้ ข้อ 3 ประเมนิ ความเสี่ยงต้อกระจก ขอ้ 4 ประเมินความเสย่ี งต้อหิน ขอ้ 5 ประเมนิ ความเสี่ยงโรคจอตาเส่ือมเนอ่ื งจากอายุ ทีม่ า : ราชวิทยาลยั จักษุแพทยแ์ หง่ ประเทศไทย 27คู่มือสง่ เสริมสุขภาพผู้สงู อายแุ ละปอ้ งกันภาวะสมองเส่ือมสำ� หรับประชาชน “ไม่ล้ม ไม่ลมื ไมซ่ มึ เศรา้ กินขา้ วอรอ่ ย”

ไม่ลืม ■ เกมสเ์ ชอ่ื มสมองสองซกี 28 คูม่ อื สง่ เสริมสุขภาพผู้สงู อายแุ ละป้องกันภาวะสมองเสอื่ มสำ� หรับประชาชน “ไม่ลม้ ไมล่ มื ไมซ่ มึ เศร้า กนิ ข้าวอร่อย”

ไมซ่ มึ เศร้า 1.3 การประเมินคัดกรองโรคซึมเศรา้ ดว้ ย 2 ค�ำถาม (2Q) คำ� ชี้แจง : โปรดใส่เครื่องหมาย P ลงในช่องทข่ี ้อความตรงกบั ตวั ทา่ นมากทส่ี ุด ครัง้ ท ่ี (วัน/เดอื น/ป)ี คำ� ถาม 123 4 5 ............. ............. ............. ............. ............. 1. ใน 2 สปั ดาหท์ ผี่ า่ นมารวมวนั น้ี มี ไมม่ ี มี ไมม่ ี มี ไม่มี มี ไมม่ ี มี ไมม่ ี ทา่ นรสู้ กึ หดหู่ เศรา้ หรือ ท้อแท้ ส้ินหวงั หรอื ไม่ 2. ใน 2 สปั ดาหท์ ี่ผา่ นมา รวมวนั นท้ี า่ นรสู้ กึ เบอ่ื ทำ� อะไรกไ็ มเ่ พลดิ เพลนิ หรอื ไม่ ผลการประเมิน 1. ถ้าคำ� ตอบ ไม่มี ทัง้ 2 ค�ำถามหมายถึงปกตไิ มเ่ ป็นโรคซึมเศรา้ ในขณะน้ี 2. ถา้ คำ� ตอบ มี ขอ้ ใดข้อหนึง่ หรอื ทั้ง 2 ข้อ (มีอาการใดๆ ในคำ� ถามที่ 1และ 2) หมายถึง มีแนวโน้มที่จะเป็นโรคซึมเศร้าหรือมีโอกาสท่ีจะป่วยเป็นโรคซึมเศร้า ใหป้ ระเมนิ ภาวะซมึ เศร้าด้วยคำ� ถาม 9Q (หน้า 51) คร้งั ท ่ี (วัน/เดอื น/ปี) 1 2 3 4 5 ............. ............. ............. ............. ............. ซึมเศร้า ซมึ เศรา้ ซึมเศร้า ซึมเศรา้ ซึมเศรา้ ไมซ่ มึ เศรา้ ไม่ซึมเศร้า ไม่ซมึ เศรา้ ไมซ่ มึ เศรา้ ไมซ่ มึ เศร้า หมายเหตุ ไมม่ ภี าวะซมึ เศร้า ถอื ว่าผา่ นการประเมิน ทมี่ า : คณะทำ� งานจดั ทำ� แนวการจดั การโรคซมึ เศรา้ สำ� หรบั แพทยเ์ วชปฏบิ ตั ทิ ว่ั ไป ในสถานบรกิ ารระดบั ปฐมภมู ิและทุติยภมู ิ กรมสขุ ภาพจติ 29คูม่ อื สง่ เสรมิ สุขภาพผู้สงู อายุและป้องกนั ภาวะสมองเสอ่ื มส�ำหรับประชาชน “ไม่ล้ม ไมล่ ืม ไม่ซมึ เศรา้ กนิ ขา้ วอร่อย”

การท�ำอารมณ์และจิตใจ ให้เป็นสุข 1. อารมณแ์ ละจิตใจจะแจ่มใสไดต้ ้องมีสขุ ภาพดี 2. ควรพยายามดูแลร่างกาย และช่วยเหลือตัวเองในการปฏิบัติ ภารกจิ ประจ�ำวันของตนเองให้มากท่ีสุด 3. ยอมรบั บทบาทและสถานภาพทเ่ี ปลีย่ นแปลงเมือ่ มีอายมุ ากขนึ้ 4. เมอ่ื มคี วามกงั วลใจในเรอื่ งตา่ งๆ ควรปรกึ ษาคนใกลช้ ดิ เพอื่ นบา้ น สมาชกิ ชมรมผู้สูงอายุ เจา้ หนา้ ที่ของรฐั ปฏบิ ัตธิ รรม เป็นต้น 5. พยายามหากจิ กรรมงานอดเิ รกทท่ี ำ� แลว้ เพลดิ เพลนิ และมคี ณุ คา่ ทางจติ ใจ 6. พบปะสังสรรค์กับบุคคลอ่ืนเพื่อพูดคุยหรือปรับทุกข์กัน และ ร่วมกจิ กรรมกับเพื่อนๆ ในชมรมผู้สูงอายุ 7. ยดึ ศาสนาเปน็ ที่พ่งึ ทางใจ 30 คมู่ ือสง่ เสรมิ สุขภาพผูส้ งู อายุและปอ้ งกันภาวะสมองเสอ่ื มสำ� หรบั ประชาชน “ไมล่ ม้ ไมล่ มื ไม่ซึมเศร้า กนิ ขา้ วอร่อย”

กนิ ขา้ วอรอ่ ย กินอาหารถกู หลกั โภชนาการ อายุยืนยาว สุขภาพแข็งแรง 31คมู่ อื ส่งเสริมสขุ ภาพผู้สูงอายุและป้องกนั ภาวะสมองเส่อื มส�ำหรบั ประชาชน “ไมล่ ม้ ไม่ลืม ไมซ่ มึ เศรา้ กนิ ขา้ วอรอ่ ย”

■ การแปลผลพฤติกรรมการบริโภคอาหาร ภายหลังการท�ำเครื่องหมาย√(ถูก) ทุกข้อแล้ว ขอให้ท่านสรุป พฤตกิ รรมการกนิ อาหารตามความถี่ ดงั น้ี 1. พฤตกิ รรมการกนิ ตามขอ้ 1 - 12 เปน็ พฤตกิ รรมทด่ี แี ละเหมาะสม ถา้ ท่านมคี วามถขี่ องการปฏิบัติ ….....……. เปน็ ประจำ� ขอใหท้ ่านจงปฏบิ ตั ติ ่อไป …….....…. เปน็ ครง้ั คราว ขอใหท้ า่ นจงพยายามปฏบิ ตั เิ ปน็ ประจำ� ………...... ไมเ่ คยเลย ขอใหท้ า่ นพจิ ารณาถงึ สาเหตทุ ไี่ มไ่ ดป้ ฏบิ ตั ิ แลว้ ใชค้ วามพยายามคอ่ ยๆ ปฏบิ ตั เิ ปน็ ครงั้ คราวและ ปฏบิ ตั เิ ป็นประจำ� 2. พฤตกิ รรมการกนิ ตามขอ้ 13 - 20 เปน็ พฤตกิ รรมทจี่ ะตอ้ งปรบั ปรงุ ถา้ ทา่ นมคี วามถข่ี องการปฏบิ ตั ิ ……......…. เปน็ ประจำ� ขอใหท้ า่ นพจิ ารณาถงึ สาเหตทุ ป่ี ฏบิ ตั เิ ปน็ ประจ�ำแล้วใช้ความพยายามค่อยๆ เปล่ียนมาปฏิบัติ เป็นคร้ังคราว หรือไม่ปฏิบัติเลยจะเป็นประโยชน์ต่อ สุขภาพของทา่ น ….....……. เปน็ ครงั้ คราว ขอใหท้ า่ นปฏบิ ัตติ ่อไป แต่ถ้าปรับเป็น ไมป่ ฏิบตั ิเลยก็จะเปน็ ประโยชน์ตอ่ สขุ ภาพของทา่ น …….....…. ไมป่ ฏิบัติเลย ขอให้ทา่ นจงปฏิบตั ิต่อไป 32 คู่มือส่งเสริมสขุ ภาพผสู้ งู อายแุ ละป้องกันภาวะสมองเสื่อมส�ำหรบั ประชาชน “ไม่ล้ม ไม่ลืม ไม่ซมึ เศร้า กินข้าวอร่อย”

สุขภาพฟันดี...ชีวีมีสุข ฟันเป็นอวัยวะส�ำคัญ ที่ต้องใช้ในการกินอาหาร รวมท้ังการเค้ียว กดั กลืน และการพดู การสญู เสียฟนั การเกดิ รอยโรค และความเจบ็ ปวด ในช่องปาก จัดเป็นปัญหาส�ำคัญเร่ืองหน่ึงในผู้สูงอายุ ท่ีส่งผลกระทบ โดยตรงตอ่ สขุ ภาพรา่ งกาย จติ ใจ และคณุ ภาพชวี ติ ดงั นน้ั การดแู ลสขุ ภาพ ด้วยตนเองหรือผู้ดูแลท่ีบ้าน และการป้องกันโรคในช่องปากเพื่อลดโรค ลดการสูญเสยี ฟัน ยอ่ มเป็นทางเลือกทดี่ กี วา่ สำ� หรบั ผ้สู งู อายุ ■ การท�ำความสะอาดฟันแท้และฟันเทียม 33คมู่ อื ส่งเสริมสุขภาพผสู้ งู อายุและปอ้ งกนั ภาวะสมองเสื่อมส�ำหรับประชาชน “ไม่ลม้ ไม่ลมื ไม่ซึมเศรา้ กนิ ขา้ วอร่อย”

การรักษาความสะอาด...ช่องปาก 34 ค่มู ือสง่ เสรมิ สขุ ภาพผสู้ งู อายุและปอ้ งกันภาวะสมองเส่อื มส�ำหรับประชาชน “ไมล่ ้ม ไมล่ ืม ไม่ซึมเศรา้ กนิ ขา้ วอรอ่ ย”

■ กรณีท่ีมฟี ันแท้ การประเมินสุขภาพชอ่ งปากผูส้ งู อายุ การดูแลสขุ ภาพชอ่ งปากในผูส้ ูงอายุ การแปรงฟนั หลกั ส�ำคญั คอื ตอ้ งท�ำให้ปากและฟันสะอาด โดยไม่ทำ� อันตรายต่อเหงือก และฟัน ดงั น้นั การแปรงฟนั ทีถ่ ูกวิธี ไดแ้ ก่ 1. เลือกใช้แปรงสฟี นั ทขี่ นอ่อนนุม่ ปลายขนแปรงมนกลม 2. เน้นการแปรงบริเวณขอบเหงือก คอฟัน เป็นพิเศษ แปรงฟันบริเวณ ขอบเหงือกให้ขนแปรงท�ำมุม 45 องศากับ ตวั ฟนั ขยบั แปรงไป-มาสนั้ ๆเบาๆในแนวนอน แปรงฟนั ดา้ นในของฟนั หนา้ ลา่ ง 3. แปรงใหท้ วั่ ถึงทกุ ซี่ ทงั้ ดา้ นนอกท่ตี ดิ พุง้ แกม้ และด้านใน ที่ติดกับลิ้นหรอื เพดาน รวมท้ัง ด้านบดเคย้ี ว 4. แปรงฟันด้วยยาสีฟันผสมฟลูออไรด์ อยา่ งนอ้ ยวนั ละ 2 ครง้ั ๆ ละ 2 นาที โดยเนน้ เวลาก่อนนอนและหลังแปรงฟนั งดกินขนม หวาน น้ำ� อัดลม อย่างนอ้ ย 2 ช่ัวโมง 5. ควรแปรงลิ้น โดยใช้ยาสีฟนั เล็กนอ้ ย แปรงล้นิ เบาๆ ใหท้ วั่ ถึง การแปรงล้ินใหล้ ากจากดา้ นในล�ำคอ ออกมาด้านนอกเบาๆ 35คูม่ ือส่งเสรมิ สขุ ภาพผู้สูงอายุและปอ้ งกนั ภาวะสมองเส่ือมสำ� หรับประชาชน “ไมล่ ้ม ไมล่ ืม ไม่ซมึ เศร้า กินข้าวอร่อย”

36 ค่มู ือสง่ เสรมิ สขุ ภาพผ้สู ูงอายแุ ละปอ้ งกันภาวะสมองเสื่อมสำ� หรับประชาชน “ไมล่ ้ม ไมล่ ืม ไมซ่ มึ เศรา้ กินขา้ วอรอ่ ย”

37ค่มู อื สง่ เสรมิ สขุ ภาพผูส้ งู อายแุ ละปอ้ งกันภาวะสมองเส่อื มส�ำหรับประชาชน “ไม่ลม้ ไมล่ มื ไม่ซึมเศรา้ กนิ ขา้ วอรอ่ ย”

38 ค่มู ือสง่ เสรมิ สขุ ภาพผ้สู ูงอายแุ ละปอ้ งกันภาวะสมองเสื่อมสำ� หรับประชาชน “ไมล่ ้ม ไมล่ ืม ไมซ่ มึ เศรา้ กินขา้ วอรอ่ ย”

ตรวจสุขภาพช่องปาก ตนเองได้...ง่ายนิดเดียว วิธีการตรวจสุขภาพช่องปาก 39คมู่ ือส่งเสริมสขุ ภาพผสู้ ูงอายแุ ละปอ้ งกนั ภาวะสมองเสอ่ื มส�ำหรับประชาชน “ไมล่ ้ม ไม่ลืม ไม่ซมึ เศรา้ กินขา้ วอรอ่ ย”

วิธกี ารตรวจสขุ ภาพชอ่ งปากดว้ ยตนเอง 1. ตรวจฟนั หนา้ บน-ล่าง : โดยยิม้ ยงิ ฟันกับกระจก 2. ตรวจฟนั กรามดา้ นตดิ แกม้ : โดยยมิ้ ใหก้ วา้ งถงึ ฟนั กราม อาจใชน้ วิ้ มอื ชว่ ยดงึ มมุ ปากให้เหน็ ชัดเจนข้ึน 3. ตรวจด้านใน และด้านบดเค้ียวฟันล่าง : โดยก้มหน้า อ้าปากกว้าง กระดกลน้ิ ขึน้ 4. ตรวจด้านเพดาน และด้านบดเค้ียวฟันบน : โดยเงยหน้า อ้าปากดู ฟันหน้าบน ด้านเพดาน อาจต้องใช้กระจกบานเลก็ ช่วยสะทอ้ นภาพ ที่มา : ส�ำนกั ทนั ตสาธารณสุข กรมอนามัย 40 คูม่ อื ส่งเสริมสขุ ภาพผู้สงู อายแุ ละป้องกันภาวะสมองเสอื่ มส�ำหรบั ประชาชน “ไม่ลม้ ไมล่ ืม ไม่ซึมเศรา้ กินข้าวอร่อย”

ตวั อยา่ งสขุ ภาพช่องปากทม่ี ีลักษณะผิดปกติ ลักษณะฟันและรากฟนั ทมี่ ลี ักษณะผิดปกติ มีรอยดำ� เป็นรผู ุ สกึ เปน็ หลุม ลกั ษณะฟันสึกด้านบดเค้ยี ว ลักษณะขอบเหงอื กมีหนิ ปูน ฟันจะเตี้ยลง คมบาดล้นิ ลกั ษณะฟันทีม่ หี นิ ปนู เหงอื กอกั เสบ บวมแดง เลือดออกง่าย ฟันโยก ลักษณะมแี ผล หรอื กอ้ นทูมบรเิ วณเหงือก ขา้ งแก้ม เพดาน ลน้ิ รมิ ฝปี าก มคี ราบจุลินทรีย์ (ขฟี้ ัน) บริเวณคอฟนั ขอบเหงอื กที่แปรงไม่สะอาด ทำ� ให้เหงือกอักเสบ เลอื ดออกงา่ ย ท่มี า : ส�ำนกั ทันตสาธารณสขุ กรมอนามัย 41คู่มอื ส่งเสริมสุขภาพผู้สูงอายุและปอ้ งกันภาวะสมองเสอื่ มส�ำหรับประชาชน “ไมล่ ม้ ไม่ลืม ไมซ่ ึมเศร้า กนิ ขา้ วอร่อย”

■ การประเมนิ สขุ ภาพชอ่ งปากผูส้ งู อายุ ข้อแนะน�ำ การประเมินสุขภาพช่องปากผู้สูงอายุเป็นการประเมินพฤติกรรมการ ดูแลสุขภาพช่องปาก สภาวะเสี่ยงของสุขภาพช่องปาก และการส่งต่อ เพอ่ื รบั บรกิ ารรกั ษาทางทนั ตกรรมตามปญั หาและความตอ้ งการของผสู้ งู อายุ สว่ นที่ 1 ประเมนิ พฤติกรรมเส่ยี งต่อสขุ ภาพช่องปาก เพ่ือให้ผู้สูงอายุทราบถึงพฤติกรรมการดูแลสุขภาพช่องปากของตนว่า มีความเสยี่ งต่อการเกดิ ปัญหาสขุ ภาพชอ่ งปากหรอื ไม่ และปรบั พฤตกิ รรม เพ่ือการดูแลสุขภาพชอ่ งปากทีเ่ หมาะสม ประเมินพฤติกรรม ครง้ั ท่ี การทำ� ความสะอาด (วนั /เดอื น/ป)ี 123 4 5 ............. ............. ............. ............. ............. 1.1 การแปรงฟนั (เลือกเพียง1ขอ้ ) ● ไม่ได้แปรง/ไม่ได้ £ ใช่ £ ใช่ £ ใช่ £ ใช่ £ ใช่ ใช้แปรงสฟี นั £ ไม่ใช่ £ ไมใ่ ช่ £ ไม่ใช่ £ ไม่ใช่ £ ไม่ใช่ ● แปรงฟนั กอ่ นนอน £ ใช่ £ ใช่ £ ใช่ £ ใช่ £ ใช่ £ ไมใ่ ช่ £ ไม่ใช่ £ ไม่ใช่ £ ไม่ใช่ £ ไมใ่ ช่ ● แปรงฟันเช้าและ £ ใช่ £ ใช่ £ ใช่ £ ใช่ £ ใช่ กอ่ นนอน £ ไมใ่ ช่ £ ไมใ่ ช่ £ ไมใ่ ช่ £ ไมใ่ ช่ £ ไม่ใช่ 42 คู่มอื สง่ เสรมิ สขุ ภาพผูส้ งู อายุและป้องกนั ภาวะสมองเส่อื มสำ� หรับประชาชน “ไม่ล้ม ไมล่ มื ไม่ซึมเศร้า กินขา้ วอร่อย”