บทที่ 16 ระบบขับถ่าย

บทที่ 16 ระบบขับถ่าย ผลการเรียนรู้ • สบื คน้ ขอ้ มลู อธบิ าย และเปรียบเทียบโครงสรา้ งและหน้าท่ีในการกาจดั ของเสยี ออกจากร่างกายของฟองนา ไฮดรา พลานาเรีย ไส้เดอื นดิน แมลง และสตั ว์มกี ระดกู สันหลังได้ • อธิบายโครงสรา้ งและหน้าทขี่ องไต และโครงสร้างท่ใี ช้ลาเลยี งปสั สาวะออกจากร่างกายได้ • อธิบายกลไกการทางานของหน่วยไตในการกาจัดของเสียออกจากร่างกาย และเขยี นแผนผังสรปุ ขันตอนการกาจัดของเสยี ออกจากรา่ งกายโดยหนว่ ยไตได้ • สืบคน้ ขอ้ มลู อธบิ าย และยกตวั อย่างเกีย่ วกับความผดิ ปกติของไตอันเนื่องมาจากโรคต่าง ๆ ได้

การขับถา่ ยของสงิ่ มีชวี ติ เซลล์เดยี ว พารามเี ซียม กาจัดนาส่วนเกินและของเสียผ่านทางคอนแทร็กไทล์แวคิวโอล (contractilevacuole) ซึ่งทาหน้าท่ีรวบรวมนาส่วนเกินและ ของเสยี ต่าง ๆ ไวภ้ ายใน แลว้ ขบั ออกจากเซลล์

การขับถ่ายของสตั ว์ NH 3 CO2 CO2 NH 3 ฟองนา้ และไฮดรา พลานาเรยี เซลล์สัมผัสกับนาโดยตรง แอมโมเนียมและแก็ส ขบั ถา่ ยของเสียผ่านเฟลมเซลล์ (flame cell) มีลักษณะเป็น ค า ร์ บ อ น ไ ด อ อ ก ไ ซ ด์ จึ ง แ พ ร่ ผ่ า น เ ยื่ อ หุ้ ม เ ซ ล ล์ สู่ โพรงท่ีมีซิเลีย ของเสียจะถูกซเิ ลียพัดเข้าสู่เฟลมเซลล์ แล้วขับ สง่ิ แวดล้อม ออกทางช่องขบั ถา่ ยทอี่ ยู่ดา้ นข้างของลาตัว ซเิ ลีย ชอ่ งขบั ถ่าย เฟลมเซลล์

การขับถ่ายของสัตว์ ไสเ้ ดอื นดิน เนฟริเดยี ม เนฟรดิ ิโอพอร์ ขบั ถ่ายของเสียผ่านเนฟริเดยี ม (nephridium) ลักษณะเป็นท่อขดไปมา เนโฟรสโตม ด้านหน่ึงอยู่ในลาตัว เรียกว่า เนโฟรสโตม (nephrostome) ซงึ่ มีซิเลีย ล้อมรอบ และอีกด้านเปิดออกสู่นอกลาตัว เรียกว่า เนฟริดิโอพอร์ (nephridiopore) โดยซเิ ลยี จะพดั แอมโมเนียและยูเรยี เขา้ สทู่ อ่ เนฟรเิ ดยี ม แล้วขับออกนอกร่างกาย ส่วนนาและแร่ธาตุบางส่วนถูกดูดกลับบริเวณผนัง ของเนฟริเดยี มเข้าสู่กระแสเลือด แมลง ขับถา่ ยของเสยี ผ่านทอ่ มัลพเิ กียน (malpighian tubule) มลี กั ษณะ คล้ายถงุ ย่ืนออกมาจากทางเดนิ อาหาร ของเสยี นา และสารต่าง ๆ จะถูก ลาเลียงเข้าสู่ท่อมัลพิเกียนและส่งผ่านไปยังลาไส้ซึ่งมีกลุ่มเซลล์บริเวณ ไส้ตรงดูดนาและสารท่ีมีประโยชน์กลับ ส่วนของเสียพวกสารประกอบ ไนโตรเจนจะถกู เปล่ยี นเปน็ ผลึกกรดยูรกิ ขบั ออกพร้อมกับกากอาหาร

การขับถา่ ยของสตั ว์ ไต ปลา สัตว์เลอื ยคลายและสัตว์ปีก ขับถ่ายของเสียผ่านไต (kidney) มี 1 คู่ ในช่องท้อง ขับถ่ายของเสียผ่านไต (kidney) มี 1 คู่ ซ่งึ สามารถ ติดกับกระดูกสันหลัง ทาหน้าที่กาจัดของเสียออก เปล่ียนแอมโมเนียให้เป็นกรดยูริกได้ ทาให้ปัสสาวะมี จากเลอื ด ของเสียจะผ่านท่อไตไปยงั กระเพาะอาหาร ลักษณะก่ึงแข็งก่ึงเหลว กรดยูริกจะตกตะกอนเป็นผลึก และเปิดออกทางทวารหนกั สีขาวรวมตัวกบั อุจจาระ ไต

การขบั ถา่ ยของสตั ว์ ของเสยี ท่เี ปน็ สารประกอบไนโตรเจน แอมโมเนีย ยเู รีย กรดยูริก • มีความเปน็ พิษ • มคี วามเป็นพษิ นอ้ ยกว่าแอมโมเนีย • ละลายนาไดน้ อ้ ย • ละลายนาได้มาก • ละลายนาได้ • ถกู กาจัดออกในลักษณะกึ่งแข็งก่งึ เหลว • ถูกกาจัดออกในรูป • ถูกกาจัดออกในรูปของสารละลาย • พบในสัตว์เลียงลูกดว้ ยนานม เนอ่ื งจากดูดนากลับคนื ไดเ้ กือบหมด แอมโมเนยี มไอออน (NH4+) • พบในแมลง นก สตั วเ์ ลอื ยคลานบางชนดิ • พบในสตั ว์นาสว่ นใหญ่ สัตวส์ ะเทินนาสะเทินบก ฉลาม ปลากระดกู แข็งบางชนิด หอยท่อี าศยั บนบก

ไตและอวัยวะในระบบขับถ่ายปัสสาวะ ไต (kidney) ท่อไต (uterus) - มี 1 คู่ ลักษณะคลา้ ยเมล็ดถัว่ - ไตแต่ละข้างมีหน่วยไตประมาณ 1 ล้านหนว่ ย - ทอ่ ขนาดเล็กและยาวท่ีต่อมาจากไต - โครงสร้างประกอบด้วย 2 ชนั ไดแ้ ก่ - ทาหน้าทล่ี าเลยี งปัสสาวะจากไต เข้าส่กู ระเพาะปสั สาวะ - คอร์เทกซ์ (cortex) เป็นเนือไตส่วนนอก เป็นที่อยู่ของโกลเมอรูลัส โบว์แมนส์แคปซูล กระเพาะปัสสาวะ ท่อขดส่วนต้น และท่อขดส่วนปลาย (urinary bladder) - เมดลั ลา (medulla) เปน็ เนือไตสว่ นใน เปน็ ที่อยขู่ องหว่ งเฮนเลและท่อรวม - ลกั ษณะเปน็ ถุงกลวงทยี่ ดื หยุ่นได้ - ทาหนา้ ที่เกบ็ ปัสสาวะทสี่ ง่ มาจากไต กรวยไต (renal pelvis) สามารถเก็บปสั สาวะได้ 700 – 800 ลบ.ซม. - ลกั ษณะเป็นกรวยท่ีต่อมาจากไต - กักเก็บหรือพักนาปัสสาวะท่ปี ลอ่ ยมาจากไต

หน่วยไต โครงสร้างของหน่วยไต ทอ่ ขดส่วนตน้ โบวแ์ มนส์แคปซูล (Bowman’s capsule) โกลเมอรลู สั (glomerulus) ลกั ษณะเป็นทรงกลมหอ่ หุม้ โกลเมอรลู ัส กลุ่มหลอดเลือดฝอยท่ีแนบชิดกับโบว์แมนส์แคปซูล ทอ่ ขดส่วนปลาย ซึ่งผนังโกลเมอรูลัสทาหน้าท่ีเป็นเยื่อกรองพลาสมา ผ่านเขา้ สู่โบว์แมนสแ์ คปซูล ทอ่ ขดสว่ นกลาง หรอื เฮนเล ท่อหนว่ ยไต (convoluted tubule) ท่อรวม (collecting duct) - ทอ่ ขดส่วนตน้ (proximal convoluted tubule) บริเวณที่รวมของเหลวจากการทางานของหน่วยไต มกี ารดูดสารทม่ี ีประโยชนก์ ลบั มากทสี่ ดุ ก่อนส่งไปยังกรวยไต ซ่ึงของเหลวมีลักษณะคล้าย ปัสสาวะ - ทอ่ ขดส่วนกลาง หรอื หว่ งเฮนเล (loop of Henle) มีการดูดนาและ NaCl กลับได้มาก - ท่อขดสว่ นปลาย (distal convoluted tubule) มกี ารดูดนาและ NaCl กลับ

โรคทเี่ ก่ยี วขอ้ งกบั ไต โรคนว่ิ (kidney stone) กอ้ นน่ิว เกดิ จากตะกอนของแรธ่ าตุตา่ ง ๆ เช่น แคลเซียมออกซาเลต แคลเซียมฟอตเฟต กรดยูรกิ ในปสั สาวะไม่ละลาย จงึ ตกตะกอนรวมเปน็ กอ้ นน่ิว อาการ ปวดเอวค่อนไปทางด้านหลงั ข้างใดข้างหนงึ่ (ปวดแบบเสียดหรอื ปวดบิดเปน็ พัก ๆ) อาจมีอาการคลน่ื ไส้ อาเจยี น และปสั สาวะมลี กั ษณะขุ่นแดงหรอื มีเมด็ ทราย การรกั ษา รักษาโดยการใชย้ า ผ่าตัด หรอื สลายกอ้ นนวิ่ โดยใช้คลื่นเสยี งทมี่ คี วามถี่สูง การปอ้ งกนั รับประทานอาหารประเภทโปรตนี ซง่ึ มีธาตุฟอสฟอรสั สงู ดืม่ นาสะอาดปรมิ าณมาก ๆ

โรคท่เี กีย่ วข้องกบั ไต โรคไตวาย (kidney failure/renal failure) แบ่งออกเปน็ 2 ชนดิ ดังนี ไตวายเฉียบพลัน เกดิ จากความผิดปกตขิ องการหมุนเวียนเลอื ด เชน่ การเสยี เลอื ดจานวนมาก การขาดนาอย่างรุนแรง ผูป้ ่วยจะปัสสาวะน้อยหรือไม่ออกเลย ไตวายเรอื รัง เปน็ ภาวะทสี่ ญู เสียการทางานของไตอย่างช้า ๆ และถาวร ผู้ปว่ ยจะปสั สาวะบ่อยและปรมิ าณมาก การรักษาโรคไตวายเรือรงั 1 การลา้ งไตทางหน้าทอ้ ง 2 การลา้ งไตทางเลอื ด การใส่นายาที่ประกอบด้วยเกลือ การนาเลือดของผู้ป่วยออกมา แรท่ ่เี หมาะสมลงในช่องท้อง ทิงไว้ ประมาณ 4 – 6 ชั่วโมง ของเสีย เลอื กกลบั นายาเขา้ กรองของเสียผ่านเครื่องไตเทียม จะแพร่จากเลือดมาอยใู่ นนายา เขา้ สู่รา่ งกาย แล้วเลือดที่ผ่านการกรองจะกลับ เลอื กออก เข้าสู่รา่ งการอีกครงั จากร่างกาย ข้อดี : ไมเ่ สียเวลามาโรงพยาบาล มาตรวัด ตัวกรอง ข้อดี : ผู้ป่วยไมม่ ีสายตดิ หนา้ ท้อง เฮพารินตา้ นการ ความดนั เลอื ด นายาออก แข็งตวั ของเลอื ด ถ่ายนายาออก บ่อยครัง ข้อเสยี : เสียเวลามาลา้ งไตท่ี จากช่องทอ้ ง ข้อเสยี : มีสายทางหนา้ ทอ้ ง โรงพยาบาล ตลอดเวลา (2 - 3 ครัง/สปั ดาห์)

โรคที่เก่ยี วข้องกบั ไต 3 การปลูกถ่ายไต การนาไตจากผู้ใหไ้ ปใส่ใหก้ ับผปู้ ่วยไตวาย (ผ้รู บั ) โดยผู้ใหไ้ ตแบ่งเปน็ 2 ประเภท ดังนี ผูใ้ หท้ ี่เสียชีวติ เปน็ ผทู้ ี่ได้รับการวนิ จิ ฉัยว่าสมองตาย แตก่ ารทางานของไตยังปกติ ผใู้ ห้ทยี่ ังมีชวี ติ ต้องมีความสมั พันธท์ างสายเลอื ด ได้แก่ บิดาหรอื มารดา พนี่ อ้ งร่วมบิดา-มารดาเดียวกัน ญาตทิ ่มี ีความสมั พนั ธท์ างสายเลอื ดคร่ึงหนึง่ ไตใหมท่ ่ีปลูกถา่ ยให้กบั ผปู้ ว่ ยไตวาย วธิ ีการปลูกถ่ายไต หลอดเลอื ดแดงและหลอดเลือดดา การผา่ ตัดนาไตใหม่ไว้ในอุ้งเชงิ กรานข้างใดข้างหนึ่งของผปู้ ว่ ย โดยต่อ ของไตใหม่ต่อกบั หลอดเลือดแดงและ หลอดเลือดของไตใหม่เข้ากับหลอดเลือดของผู้ปว่ ยและตอ่ ท่อไตใหม่ หลอดเลือดดาของผู้ป่วยไตวาย เขา้ กบั กระเพาะปสั สาวะ ซ่ึงการปลูกถ่ายไตจะปลกู ถ่ายเพยี งขา้ งเดยี ว ข้อดี : ไตใหม่สามารถทางานได้อย่างมปี ระสิทธภิ าพ ข้อเสยี : ต้องรบั ประทานยากดภูมิคมุ้ กนั ท่อไตใหมต่ อ่ กับกระเพาะปสั สาวะของผ้ปู ว่ ย