คู่มือผ่าฝี-อารีวรรณ-ปันนา-61102301176-B6

คู่มอื หตั ถการการผ่าฝี Incision & Drainage รายวิชาการรกั ษาพยาบาลเบื้องต้น (พย.1426) วิทลยั พยาบาลบรมราชชนนี พทุ ธชนิ ราช สถาบันพระบรมราชชนก กระทรวงสาธารณสุข

คู่มือการผา่ ฝี จัดทาโดย นางสาวอารีวรรณ ปนั นา รหัสนกั ศกึ ษา 61102301176 นักศกึ ษาพยาบาลศาสตรบัณฑติ ช้นั ปีที่ 4 รนุ่ ที่ 70 เสนอ อาจารย์ ดร.กรี ติ กจิ ธรี ะวฒุ ิวงษ์ รายงานฉบบั นเ้ี ป็นสว่ นหนง่ึ ของวิชา การรักษาพยาบาลเบอ้ื งตน้ (พย.1426) ภาคเรียนที่ 1 ปกี ารศกึ ษา 2564 วิทลัยพยาบาลบรมราชชนนี พุทธชินราช สถาบนั พระบรมราชชนก กระทรวงสาธารณสขุ

ก คานา การเรียนการสอนรายวิชาการรักษาพยาบาลเบ้ืองต้น (พย.1426) เป็นการเรียนการสอนในภาคทฤษฎีที่นักศึกษาได้เรียน ออนไลน์ ซึง่ ก่อนการฝกึ ปฏิบตั ิจรงิ นกั ศึกษาจาเปน็ จะตอ้ งฝึกฝนทกั ษะการปฏบิ ัตกิ ารพยาบาลต่าง ๆ ใหส้ ามารถปฏบิ ตั ิไดอ้ ย่างถูกต้อง ตามขั้นตอน และมีความคล่องแคล่วในการปฏิบัติก่อน เพื่อที่จะเป็นส่วนช่วยให้นักศึกษาพยาบาลเกิดการเรียนรู้ และมีทักษะในการ ปฏบิ ัตกิ ารพยาบาลทดี่ ี คมู่ ือหัตถการการผา่ ฝี Incision & Drainage รายวิชาการรกั ษาพยาบาลเบ้ืองตน้ (พย.1426) ฉบบั นี้ จดั ทาขนึ้ เพือ่ เปน็ แนวทางสาหรบั นักศึกษาพยาบาลศาสตรบัณฑติ วิทลยั พยาบาลบรมราชชนนี พทุ ธชินราช สถาบนั พระบรมราชชนก กระทรวง สาธารณสุข ในการทาหตั ถการการผ่าฝี Incision & Drainage ทสี่ อดคล้องกับความต้องการในการเรยี นการสอนไดอ้ ยา่ งถกู ตอ้ ง เหมาะสมต่อการเรยี นรขู้ องนักศึกษา ส่งเสรมิ ให้นกั ศึกษาเกิดความเข้าใจในบทเรยี น และเกิดทักษะในการปฏบิ ตั ิการพยาบาลมากข้ึน หากผิดพลาดประการใดขออภัย ณ ทีน่ ้ี อารวี รรณ ปันนา ผจู้ ัดทา

สารบญั ข เนื้อหา หนา้ ที่ คานา ก สารบัญ ข ลกั ษณะของฝี 1 วตั ถปุ ระสงค์ของการทาหัตถการผา่ ฝี 4 การเตรยี มผู้ปว่ ยก่อนทาหัตถการผ่าฝี 4 อุปกรณก์ ารผ่าฝี 5 ขั้นตอนการทาหัตรการผ่าฝี 12 คาแนะนาหลงั การผ่าฝี 18

1 ฝี (Abscess) คอื ตุม่ หนองอักเสบสะสมใตผ้ วิ หนงั หนองมีกลิน่ เหมน็ เจบ็ ปวดเม่ือสัมผสั โดน และกอ่ ตัวขยายใหญข่ ้นึ เร่ือย ๆ ประกอบด้วยเซลลเ์ มด็ เลือดขาว เนอ้ื เย่ือทีต่ ายแล้ว และเชื้อโรค ซง่ึ มักเปน็ การติดเชื้อแบคทีเรยี ฝีสามารถเกิดข้ึนได้ทุกส่วนของรา่ งกาย ทง้ั อวยั วะภายนอกและอวยั วะภายใน หาก เปน็ ฝที ผ่ี ิวหนังภายนอกท่มี ีขนาดเลก็ และไม่มีการเจบ็ ป่วยรุนแรง อาการอาจจะดขี ึ้นและฝอี าจจะหายไปเอง แต่หากเป็นฝีที่อวัยวะภายใน จะคอ่ นขา้ งเสี่ยงต่อ ปัญหาสขุ ภาพ ผู้ปว่ ยจาเป็นต้องได้รับการรักษาอยา่ งถูกต้องเหมาะสม ฝี แบ่งเป็น 2 ประเภท ตามบรเิ วณท่ีเกิด ได้แก่ ฝีท่ีผิวหนงั เป็นฝที ี่ก่อตวั ขึ้นบรเิ วณใตผ้ ิวหนงั โดยบริเวณรากผมหรือขนท่เี กดิ การตดิ เชือ้ จะพัฒนาจนเกิดฝี มีอาการ คือ ฝีเกดิ การอกั เสบบวมแดง เจบ็ ปวด รูส้ ึก แสบร้อน ในบางครง้ั การติดเช้อื สามารถเกดิ ขน้ึ ในทรวงอกของผู้หญิงที่ใหน้ มบตุ รไดก้ ลายเปน็ ฝที ีเ่ ต้านม และบริเวณต่อมใตผ้ วิ หนงั ท่ีแคมอวัยวะเพศหญิงอาจ เกดิ การอักเสบกลายเปน็ ฝที ี่เรียกว่า ฝตี ่อมบาร์โธลิน (Bartholin's Abscess)

2 ฝีท่อี วัยวะภายใน เปน็ ฝีท่กี อ่ ตวั ขน้ึ บรเิ วณอวัยวะภายใน หรือในบรเิ วณทีว่ า่ งระหว่างอวยั วะภายในร่างกาย อาการแสดงขึน้ อยกู่ บั บรเิ วณที่เกดิ ฝี โดยฝภี ายในรา่ งกายมัก เกดิ จากอาการเจบ็ ป่วยอยา่ งอื่นท่สี ่งผลทาให้เกิดฝี เชน่ การตดิ เช้ือในตับทาให้เกิดฝีในตับ การตดิ เชอ้ื ในเหงือกและฟนั ทาให้เกิดฝแี ละฟนั เป็นหนองได้ เป็นต้น ตัวอยา่ งของฝีแต่ละชนิด ไดแ้ ก่ - โพรงหนองที่ฟนั เกิดบรเิ วณเนอื้ ใต้ฟนั หรอื บรเิ วณเหงือกและกระดกู กรามใต้ฟัน - หนองท่ีทอนซลิ เกิดบริเวณต่อมทอนซลิ ในชอ่ งปาก และผนงั ดา้ นในลาคอ - ฝีตอ่ มบารโ์ ธลิน เกดิ ในต่อมบารโ์ ธลินบริเวณผิวหนังทแ่ี คมอวยั วะเพศหญิง - ฝที ี่กน้ เกิดบรเิ วณผวิ หนงั ทรี่ อยแยกหรอื ร่องก้น - ฝบี รเิ วณทวารหนกั เกิดบริเวณลาไสต้ รงและทวารหนัก - ฝไี ขสันหลงั เกดิ บรเิ วณโดยรอบไขสันหลัง - ฝใี นสมอง เกิดภายในเน้ือสมองใตก้ ะโหลกศรี ษะ เปน็ กรณที ี่พบไดน้ ้อยมาก แต่อาจเป็นอันตรายถงึ ชีวิตได้ อาการของฝี อาการของฝีโดยทั่วไป คือ มตี ุ่มหนองอักเสบบวม แดง เจบ็ ปวดและแสบร้อนเม่อื สัมผัสโดน ร้สู ึกไมส่ บายตัว และอาจมีไขส้ ูงหรือหนาวสั่นร่วมด้วย ซ่ึงเปน็ สัญญาณอาการของการตดิ เช้ือ สาเหตุของฝี สาเหตุของการเกดิ ฝบี รเิ วณผิวหนังเป็นการอุดตนั ของตอ่ มนา้ มนั หรือต่อมเหงื่อใตผ้ วิ หนงั และการอักเสบของรูขุมขนหรอื เซลล์ผิวหนงั ที่ตายแลว้ ทาให้ เช้อื โรคแทรกตวั เข้าไปภายในตอ่ มเหลา่ น้ี จึงเกิดกระบวนการอักเสบของระบบภูมคิ ุ้มกันรา่ งกายเพื่อตา้ นต่อเช้ือโรค เกิดเป็นฝีทมี่ ีการอักเสบและโตขน้ึ เรือ่ ย ๆ ซง่ึ เชื้อสว่ นใหญท่ ีเ่ ปน็ สาเหตุทาให้เกิดฝี คือ เช้อื แบคทีเรยี ส่วนสาเหตขุ องการเกิดฝภี ายในรา่ งกาย มักเปน็ ภาวะแทรกซอ้ นท่ีพฒั นาขึน้ หลังปว่ ยจากอาการอืน่ ๆ อยา่ งการติดเช้ือภายในอวยั วะตา่ ง ๆ เช่น ไสต้ ิ่ง อกั เสบและแตกภายในชอ่ งท้อง ทาให้เช้ือแบคทีเรียกระจายเขา้ สู่เน้ือเย่ืออวยั วะต่าง ๆ ภายในช่องท้อง จนอาจเกดิ เปน็ ฝใี นเวลาต่อมาได้

3 การวนิ ิจฉยั ฝี การวนิ ิจฉัยฝีทาไดโ้ ดยสงั เกตวา่ มีตมุ่ หนองเกดิ ขึ้นตามรา่ งกาย แล้วตมุ่ หนองนนั้ ทาใหเ้ กดิ ความเจบ็ ปวดหรอื ไม่ หากตุ่มนนั้ มขี นาดใหญ่กว่า 1 เซน็ ตเิ มตรหรอื คร่งึ นิ้ว หรอื มีอาการเจ็บป่วยอืน่ ท่ีเปน็ สัญญาณของการติดเชอื้ รว่ มด้วย เช่น มีไข้สูงกว่า 38.5 องศาเซลเซยี สข้ึนไป ควรไปพบแพทยเ์ พอ่ื ทาการ ตรวจรักษา เพื่อป้องกันไมใ่ ห้อาการปว่ ยหรอื ภาวะแทรกซ้อนทีเ่ ป็นอันตรายเกิดข้ึนตามมาได้ เมื่อไปพบแพทย์ แพทย์จะซักถามอาการ ประวตั ทิ างการแพทย์ และตรวจรา่ งกายในบรเิ วณทเี่ กิดฝี หรือใชว้ ธิ กี ารตรวจเฉพาะจดุ ในบริเวณที่เกดิ ฝี สง่ ตรวจ ตวั อย่างของเหลวจากฝี และแพทย์อาจสง่ ตรวจเพม่ิ เติมดว้ ยการอลั ตราซาวด์ การเอกซเรยค์ อมพวิ เตอร์ (CT scan) การสรา้ งภาพด้วยคลนื่ แม่เหล็กไฟฟา้ (MRI) สาหรบั ฝที ่ีอวัยวะภายใน การรกั ษาฝี การรกั ษาฝีในเบอ้ื งต้น หากฝีมขี นาดเลก็ และไมเ่ จบ็ ปวดรุนแรง ผ้ปู ว่ ยสามารถดแู ลตนเองไดด้ ว้ ยวิธีง่าย ๆ ที่บา้ น อาการจะดขี ึ้นและฝีจะหายไปเอง โดยต้องหลกี เล่ียงการบบี กดหรือใช้เข็มเจาะฝีด้วยตนเองเพื่อให้ของเหลวไหลออกมา เพราะอาจทาใหเ้ กดิ การติดเชอื้ ในเนอ้ื เยือ่ บริเวณใกลเ้ คยี งและอาจสรา้ ง ความเสยี หายแกเ่ ส้นเลือดบริเวณดังกล่าวได้ แต่หากฝมี ขี นาดใหญห่ รอื มีอาการป่วยท่รี ุนแรง ผปู้ ว่ ยควรรีบไปพบแพทย์ โดยแพทย์จะทาการรักษาด้วยการให้ยา ปฏชิ ีวนะเพอื่ ฆา่ เชอ้ื และอาจใช้การผ่าตัดเพ่ือถ่ายหนองในฝอี อก ท้งั น้ี การรักษาฝีข้ึนอยู่กับความรุนแรงของฝี ชนิดและบริเวณทเ่ี กดิ ฝี และดุลยพนิ ิจของแพทย์ ภาวะแทรกซ้อนของฝี ภาวะแทรกซ้อนของฝที ่ีผวิ หนังและฝีที่อวัยวะภายในโดยรวมแลว้ คือ การตดิ เชื้อในเน้ือเยือ่ และการตดิ เชอ้ื ในกระแสเลือด เนือ่ งจากเชอ้ื ที่อย่ใู นหนอง ภายในฝีลามเขา้ สู่กระแสเลือดหรอื เนอ้ื เย่ือต่าง ๆ หรือฝอี าจแตกและทาใหเ้ ชื้อลามไปยังเน้ือเยือ่ สว่ นอื่น ๆ ได้ การป้องกันการเกิดฝี การป้องกันการเกิดฝที ผ่ี วิ หนัง สามารถทาไดด้ ว้ ยการรักษาสุขภาพรา่ งกายใหส้ มบรู ณ์แข็งแรงอยเู่ สมอ รวมท้ังรักษาความสะอาดและดแู ลสุขอนามัยใน ดา้ นตา่ ง ๆ ด้วย ส่วนฝีทอี่ วยั วะภายในมกั เกิดจากการเจบ็ ป่วยด้วยโรคและอาการตา่ ง ๆ กอ่ นหนา้ จงึ เปน็ การยากที่จะป้องกนั ไมใ่ ห้ฝีเกิดขึน้

4 การผ่าฝี Incision & Drainage วัตถปุ ระสงค์ 1. เพ่อื ระบายหนอง ซึ่งเป็นการรักษาหลกั สาหรับการติดเชือ้ โพรงหนองบริเวณผวิ หนัง 2. เพื่อลดการอักเสบติดเช้ือ 3. เพอ่ื ลดอาการเจบ็ ปวด การเตรมี ผู้ป่วย 1.ซักประวัตทิ ่ีจาเป็น ได้แก่ การเกดิ บาดแผลฝี โรคประจาตัว ประวัติแพ้ยา แพย้ าชา และภมู คิ ้มุ กนั บาดทะยกั 2. ตรวจสอบบาดแผลฝีของผู้ป่วย 3. ให้คาแนะนาแก่ผปู้ ว่ ยถงึ ขั้นตอนและประโยชนข์ องการทา I & D 4. เปดิ โอกาสให้ผปู้ ว่ ยซักถามเก่ียวกบั ข้อมูลการทา I & D 5. จัดท่าผปู้ ่วยตามลักษณะและตาแหนง่ ของแผลเพื่อความสะดวกในการทา 6. เตรียมความสะอาดผวิ หนงั โดยการ Scrub ผวิ หนังบริเวณทจ่ี ะทาด้วย Betadine Scrub

5 อปุ กรณ์การผ่าฝี (Incision & Drainage) อุปกรณท์ ใ่ี ช้ การเตรียมอุปกรณ์ หมายเหตุ 1. ชดุ ผา่ ฝี 1. เตรยี มอปุ กรณใ์ ส่ set และห่อผ้าใหเ้ รยี บรอ้ ย ชดุ ผ่าฝี ประกอบด้วย อุปกรณ์ ต่อไปนี้ 1.1 ด้ามมีด (Scalpel handle) 1.2 ปากคบี ชนดิ มีเข้ียว (Tooth forceps) 1.3 ปากคบี ชนดิ ไมม่ เี ขย้ี ว (Non-tooth forceps)

อุปกรณท์ ี่ใช้ การเตรียมอปุ กรณ์ 6 1.4 คมี จับหลอดเลือด (Arterial clamp) หมายเหตุ 1.5 ชอ้ นขดู (curette) 1.6 ผ้าส่เี หลีย่ มเจาะกลางจานวน 1 ผนื

อุปกรณท์ ี่ใช้ การเตรียมอุปกรณ์ 7 1.7 ผา้ ก๊อซขนาด 4X4 จานวน 4 ชน้ิ หมายเหตุ 1.8 สาลกี ้อนจานวน 5 กอ้ น 1.9 ถ้วย 2 ใบ สาหรับใสน่ า้ ยาทาความสะอาดผวิ หนงั

อปุ กรณ์ท่ใี ช้ การเตรยี มอปุ กรณ์ 8 2. ใบมีดผ่าตดั (Blades) 2.1 บรรจอุ ยใู่ นซองพลาสติก หมายเหตุ 3. เข็มเบอร์ 18 และ 23 หรอื 25 3.1 บรรจุอย่ใู นถุงพลาสติก และกล่องเขม็ ฉดี ยา (needle)

อปุ กรณ์ทใ่ี ช้ การเตรยี มอุปกรณ์ 9 หมายเหตุ 4. กระบอกฉีดยา (Syringe) ขนาด 5 ซีซี หรือ 10 4.1 บรรจอุ ยู่ในถุงพลาสติก และกล่องกระบอกฉีดยา ซซี ี 5. ผา้ ก๊อซระบายหนอง (Gauze drain) 5.1 บรรจุอยใู่ นถงุ พลาสติก พร้อมต่อการใชง้ าน 6. ถุงมือปราศจากเช้อื (Sterile gloves /Surgical 6.1 บรรจุอยู่ในซองพลาสติกและอยู่ในกล่องถงุ มือ gloves)

อปุ กรณ์ทีใ่ ช้ การเตรยี มอุปกรณ์ 10 หมายเหตุ 7. ยาชาเฉพาะท่ี (Xylocain) ท้งั ชนดิ มี Adrenaline 7.1 จดั วางให้อยใู่ นตาแหนง่ ที่หยบิ ใช้ไดง้ า่ ย และไมม่ ี Adrenaline อย่างละ 1 ขวด 7.2 ที่ขวดยาชามีปา้ ยช่อื กับกับชดั เจน 8. น้าเกลอื ล้างแผล ( normal saline solution) 8.1 จดั วางใหอ้ ยใู่ นตาแหน่งท่ีหยิบใช้ไดง้ า่ ย 8.2 ทขี่ วดมปี า้ ยช่ือกับกบั ชดั เจน

อปุ กรณ์ที่ใช้ การเตรยี มอปุ กรณ์ 11 หมายเหตุ 9. นา้ ยาทาความสะอาดผวิ หนัง อาจใช้ povidone 9.1 จดั วางใหอ้ ยู่ในตาแหน่งที่หยบิ ใช้ไดง้ ่าย iodine scrub หรอื betadine solutione 9.2 ทีข่ วดนา้ ยามปี ้ายช่ือกับกับชัดเจน 10. พลาสเตอรใ์ ส (Transpore) 10.1 จดั วางให้อยูบ่ นถาด หรือในตาแหน่งทห่ี ยิบใชไ้ ด้งา่ ย 11. ชามรูปไต 11.1 ทาความสะอาดให้เรยี บร้อย

อปุ กรณ์ท่ีใช้ การเตรียมอปุ กรณ์ 12 12. ถังทงิ้ เขม็ ฉีดยา 12.1 จัดวางในบริเวณที่สามารถทงิ้ ได้สะดวก หมายเหตุ 12.2 ตรวจสอบตัวถงั ฉีดยาให้อยู่ในสภาพพรอ้ มใชง้ าน ไม่ชารุด ขน้ั ตอนการทาหตั ถการผ่าฝี การผา่ ฝี Incision & Drainage 1. ล้างทาความสะอาดแผลด้วยนา้ เกลอื และทาความสะอาดบรเิ วณท่ีจะผ่าดว้ ย povidone iodine Scrub

13 2. ปผู ้าเจาะกลาง 4. ให้ยาระงบั ความเจบ็ ปวดโดยวธิ ี Local anesthesia ฉีด 1% Lidocaine เขา้ ท่ี lesion ตาแหนง่ ท่จี ะลงมดี หรือ infiltrate -ฉดี บริเวณรอบ ๆ แผลฝี ผิวหนังบรเิ วณชัน้ Subcutaneous ตามหลัก 7R -การเลือกใชข้ นาดยาชาที่เหมาะสม

14 -การคานวณยาชา 6. เมือ่ ชาแลว้ จงึ ลงมีดกรีดตามแนว skin Crease โดยลงมดี ตรงตาแหน่งที่ fluctuation ท่ีผิวหนงั บางที่สุดโดยตามความยาวของ abscess cavity กรดี skin เมอ่ื หนองเร่มิ ไหลออกมาใหห้ ยุดความลึกไวแ้ ค่น้นั ห้ามกรีดลึกลงไปในหนองโดยไมเ่ ห็นกันเพราะอาจไปโดน structures ทส่ี าคัญได้การกรดี บาดแผลเพียงเลก็ น้อยนนั้ ไม่เพียงพอต่อการ drain และมักไม่หายและให้กรดี แผลเดียวเปน็ เส้นตรงไม่แนะนาให้กรดี เป็นกากบาท

15 7. ใช้ probe หรือ cotton swab วัดความลึกของ abscess เพื่อประเมนิ การ drain และการ breaking open loculations 8. ระบายหนองหรือ discharge ออกใหม้ ากท่สี ุดหรืออาจใช้ Curette พดู เบา ๆ 9. ใช้ 0.9 % NSS irrigate ในโพรงหนองจนสะอาด

16 10. เม่ือ drain pus ออกหมดแล้วให้ใช้ gauze drained ชุบ Povidone iodine solution ใส่เขา้ ไปในโพรง abscess 11. ปดิ แผลด้วย sterile Gauze

17 แนะนาคลปิ วดิ ีโอหัตถการผา่ ฝี https://youtu.be/1RfQ574e_CM หตั ถการการผ่าฝี BCN'Surat โดย อ.ปยิ ะดา ยุ่ยฉิม

18 คาแนะนา 1. ควรมาล้างแผล หรอื มาทาความสะอาดแผลทโี่ รงพยาบาลใกล้บ้านทุกวัน 2. พยายามให้แผลแห้งและสะอาดอยู่เสมอระวังอยา่ ให้เปียกน้าหรอื สัมผัสสิ่งสกปรก 3. หากบาดแผลเปยี กน้ามเี ลือดหรือนา้ เหลืองซึมออกมาจนผ้ากอ๊ ซทป่ี ิดแผลชุม่ ควรกลบั มาทาความสะอาดแผลแลว้ ปิดผา้ ก๊อซผืนใหม่ 4. หากมีไข้ปวดบาดแผลมีอาการบวมแดงรอบแผลควรกลับมาพบแพทย์เพ่ือตรวจซา้ 5. ผู้ทไี่ ด้รับการเย็บแผลควรกลบั มาตรวจตามนดั หรอื ตดั ไหมเมอ่ื ครบ 7 วัน 6.การให้ยาปฏิชีวนะและยาแก้ปวดปฏบิ ตั ิดงั น้ี 6.1 กรณที ี่ผูป้ ว่ ยไมม่ ีประวตั ิแพย้ ากลุ่ม Penicilin พจิ ารณาใหย้ าดงั น้ี - หากแผลปนเปื้อนไม่มากไม่มสี ่งิ แปลกปลอมในแผลเนื้อเย่ือไดร้ บั การบาคเจ็บไม่มากขอบแผลเรียบ ใหย้ า Amoxicillin ติดต่อกันนาน ๕ วนั - หากแผลมีการปนเป้ือนมาก ขอบแผลไม่เรยี บและมีสง่ิ แปลกปลอมในแผลนานเกนิ 5 ชวั่ โมงใหย้ า Cloxacin ติดตอ่ กันนาน ๕ วนั หรือ อาจจะพิจารณาให้ Dicloxacitin ตดิ ตอ่ กันนาน ๕ วัน 6.2 กรณที ผี่ ปู้ ่วยมีประวตั ิแพ้ยากลุ่ม Penicillin ให้พจิ ารณาใหย้ า Roxithromycin ติดต่อกันนาน ๕ วนั 6.3 กรณีผปู้ ว่ ยมอี าการปวดให้รกั ษาด้วยยา Paracetamol หรือถา้ มีการปวดรุนแรงแผลมขี นาดใหญ่มกี ารบวมช้ามากอาจใหก้ ารรักษาด้วย ยากลมุ่ NSAIDs ร่วมด้วยก็ได้โดยควรเลือก Ibuprofen เปน็ ยาตวั แรกทเ่ี ลอื กใช้

เอกสารอ้างองิ พมิ พนิต ภาศร.ี (2558). คู่มือการจดั เตรียมสถานการณจ์ าลองรายวิชา 640-492 ปฏบิ ัตกิ ารพยาบาลอนามัยชมุ ชนและการดูแลรกั ษาโรคเบ้ืองต้น. มหาวทิ ยาลยั สงขลานครินทร์, สืบคน้ https://www.nur.psu.ac.th/nur/file_unit/28520170208161749.doc รณรฐั สวุ ิกะปกรณ์กุล. (๒๕๖๐). ยาระงบั ความรสู้ กึ เฉพาะทห่ี รือยาชาตาราหัตถการพน้ื ฐานศลั ยศ์ าสตร์. (พิมพค์ รัง้ ที่ ๒). กรงุ เทพ: โรงพิมพจ์ ุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั . วิลาวัณย์ เตือนราษฎร์ และวราภรณบ์ ญุ เชยี ง. (๒๕๖๓). การรกั ษาพยาบาลโรคเบ้ืองต้น. (พมิ พ์ครั้งที่ ๖). เชียงใหม่: สานกั พิมพม์ หาวทิ ยาลยั เชียงใหม่ อวินนท์ บวั ประชมุ . (๒๕๖๔). บทที่ ๕ การทาหัตการภายใต้ขอบเขตของระเบยี บกระทรวงสาธารณสขุ . เอกสารประกอบการสอนวชิ าการรกั ษาพยาบาล เบอ้ื งตน้ (พย. ๑๔๒๖). พษิ ณุโลก: วทิ ยาลยั พยาบาลบรมราชชนนพี ทุ ธชนิ ราช.