AYT Kimya 11. Sınıf Ders İşleyiş Modülleri Modül 9 Çözünme - Çökelme Dengeleri

Bu kitabın her hakkı saklıdır ve AYDIN YAYINLARI’na aittir. 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kitabın düzeni, metni, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir şekilde alınıp yayımlana- maz, fotokopi ya da başka bir teknikle çoğaltılamaz. Yayın Sorumlusu : Ali DİNÇSÖNMEZ Yazarlar : Ali DİNÇSÖNMEZ – Özlem KÖKER – Selin CANDIR Dizgi – Grafik Tasarım : Aydın Yayınları Dizgi Birimi ISBN No : 978 - 605 - 7945 - 78 - 5 Yayıncı Sertifika No : 16753 Basım Yeri : Ertem Basım Yayın Ltd. Şti. • 0312 640 16 23 İletişim : AYDIN YAYINLARI info@aydinyayinlari.com.tr Tel: 0312 418 10 02 • 0850 577 00 71 Faks: 0312 418 10 09 0533 051 86 17 aydinyayinlari aydinyayinlari * www.aydinyayinlari.com.tr Bölüm Kapağı11.SINIF KARMA TEST - 3 Çözünme - Çökelme Dengeleri Karma Testler 9. MODÜL Alt bölümlerin 1. Şekildeki doygun MnS Na2S(k) 4. Suda ekzotermik olarak çözünen X2Y iyonik katı- Modülün sonunda başlıklarını içerir. çözeltisine aynı sıcaklık- sının aşağıdaki koşullarda belirtilen maddelerdeki tüm alt bölümleri ÇÖZÜNME-ÇÖKELME ta bir miktar Na2S katısı Mn2(s+uda) içeren karma testler DENGELERİ ilave ediliyor. S(2s–uda) çözünürlükleri s1, s2 ve s3 olarak gösterilmiştir. Buna göre dengeye MnS(k) Madde Sıcaklık (°C) Çözünürlük ulaşan çözelti ile ilgili aşağıdaki yargılardan 0,1 M X(NO3)2 çözeltisi 25°C s1 hangisi yanlıştır? Saf su 10°C s2 0,05M Na2Y çözeltisi 25°C s3 A) Çözeltide ortak iyon içeren bir katı çözünmüş- Buna göre s1, s2 ve s3 arasındaki ilişki aşağıda- tür. kilerden hangisinde doğru verilmiştir? B) S2- iyon derişimi artar. A) s1 > s2 > s3 B) s2 > s3 > s1 C) Mn2+ iyon derişimi azalır. C) s3 > s2 > s1 D) s2 > s1 = s2 D) Katı MnS kütlesi azalır. E) s1 = s2 > s3 ➤ Çözünürlük (s) - Çözünme Çökelme Dengeleri • 2 E) MnS tuzunun çözünürlük çarpımı değişmez. yer alır. 5. BaSO4(k) + ›s› ? Ba 2+ + SO 2- (suda) 4 (suda) tepkimesi dengede iken; ➤ Çözünürlük Çarpımı ve Çözünürlük ile İlgili 2. Ni (OH) 2 (k) D Ni 2+ + 2OH -(suda) I. Aynı sıcaklıkta bir miktar su ilave etme Hesaplamalar • 6 (suda) dengesinin bulunduğu ortama aynı sıcaklıkta bir II. Sıcaklığı artırma miktar KOH katısı ekleniyor. III. Sabit sıcaklıkta bir miktar su buharlaştırma Yeniden kurulan dengede; işlemleri ayrı ayrı uygulanıyor. Yazılı Soruları ➤ Çözünürlüğe Etki Eden Faktörler • 10 Sınıf İçi İşleyiş I. Ni2+ iyonları derişimi azalır. Her bir işlem sonucunda tuzun çözünürlü- Okul yazılı sınavlarında ➤ Ortak İyon11.HSIeNIsF apl9a. mMOaDÜlaL rı • 12ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ çıkabilecek soruları içerir. ğündeki değişme aşağıdakilerden hangisinde YAZILI SORULARIII. OH- iyonları derişimi artar. www.aydinyayinlari.com.tr III. Kçç değeri küçülür. doğru verilmiştir? Çözünme - Çökelme Dengeleri ➤ Karma Testler • 20 ÇÖZÜNME - ÇÖKELME DENGELERİ yargılarından hangi3le.ri dOodğarukdouşru?llarında cıva (II) sülfür (HgS) tuzunI.un 5.II. t°C de 9,7IImI. iligram ZnS tuzu ile kaç litre doy- tçIIuöI zzuünnüaCyrln)üıIksvıeçcaaIIrkplıımktıak4i.130l-it5r4eloikldduoğyugABnu))an gAörtraer bu Azalır gun suAlzuaçlırözelti hazırlanabilir? A) Yalnız II B) Yalnız sDuelğuişçmö-ez Artar Azalır İlişkili Kazanımlar Artar (t°C ZnASrtaiçrin Kçç 4·10–10 Zn: 65 S: 32) (20 puan) D) I ve III zelEti)sIi,nIdI evekaIIçI mol HgS tuzu çözünCm)üştAürrt?ar(20 ➤ Yazılı Soruları • 291.1 : Çözünme-çökelme dengelerine örnekler vererek çözünürlük çarpımı (Kçç) ve çözünürlük (s) kavramlarını irdeler. 1.2 : Tuzların çözünürlüğüne etki eden faktörlerden sıcaklık ve ortak iyon kavramlarını irdeler. puan) D) Değişmez Artar Değişmez 1.3 : Ortak iyon hesaplamaları yapar. Bu bölümdeki örnek 3. Suda az bçuölzuünnaennsuiylounçiökzHbe–gxliStriM(skk)inateın+HxıgnM(2s+ukdaa) t++ısxS(ı2sMy–udlaa) E) Azalır Azalır ZZnnSS(kiDç) ienğçiöşzmZüenn(2züs+urldüa)k+x M olsun. soruların çözümlerine dengede çözünürlük x M olsun. S2(s–uda) ➤ Yeni Nesil Sorular • 31 ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ –x M –x M –x M Çözünme: Bir maddenin başka bir madde içinde Örneğin yanda PbI2 katısının I. Aynı katıdan bir miktar eklemKçeç = [Hg2+] · [S2–] Kçç = [Zn2+][S2–] suda çözünmesi ile oluşan çözelti- =x·x homojen olarak dağılması ya da iyonlarına veya mole- =x·x de PbI2 katısı, Pb2+ ve I- iyonları II. Sabit sıcaklıkta su buhar4la·1ş0t–ı5r4m=ax2 & x = 2·10–27 molar. küllerine ayrılmasıdır. ile dengedeyken Pb (2s+uda) 6. Al(OH)3 katısının 10-3 M Al49(N·,17O0m–31i0)li3g=rçxaö2mz=el9xt7is=.1i20n.–1d40eg–r5-aMm I(–suda) III. Sıcaklığı azaltma 1 L çözeltide 2·10–27 mol 3 L çözeltide ? kkai tçısöıznüınnüarylünğı üsı1c0a-k1l1ıkMtaosldaunfğs=uu—Mmn—dAaakgiöçröezAüln(OürHlü)3- İyonik bileşiklerin çözünme kurallarına bakıldığında Çözelti doygundur. işlemlerinden hangileri ayr?ı a=y6r.1ı 0u–2y7gmuollaHngdSığçöınzü-nmüştür. Bütün alkali metal tuzları iyi çözünür. PbI2 katısının Pb2+ ve da dipteki katı kütlesi kesinlikle artar? ğü kaç M dır? = —9—7—9.1—7—0—–4 = 10–4 mol I- iyonlarını oluşturma hızı, Amonyum (NH4+) ve nitrat (NO-3) iyonlarını içe- PbI 2(k) akıllı tahta uygulamasından A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) 10–9 B) 3.10-9 1 L ç?özCe)lti2d,e7.10-1421·100––45mmool l ren tuzlar iyi çözünür. ulaşabilirsiniz. Pb2+ ve I- iyonlarının birleşerek PbI2 katısını D) I ve III E) I, II ve III D) 3.10-18 E) 9.1?0=-1—82—1.—10—0–—4–—5 = 5 Litre Ag+, Cu+, Pb2+, Hg2+ katyonlarını içerenler hariç tüm klorür, bromür ve iyodürler iyi çözünür. oluşturma hızına eşittir. Kısaca çözünme hızı, çökelme hızına eşittir. 1. D 2. C 3. C 4. B 5. D 6. A 22 1. ? 2. ? Alkali metalleri ve amonyum iyonunu içerenler1. ? 2. ? Pb2+ ve I- iyon derişimleri sabittir. dışında tüm karbona1tlar, fosfatlar, hidroksitler, Çözünme ve çökelme olayları devam eder. Diğer sülfatlar ve sülfürler suda az çözünürler. bir ifade ile denge dinamiktir. Uyarı! ç özünme Çözünme kuralları iyonik bileşiklerin hangi mik- PbI2(k) ç ökelme Pb 2+ + 2I - (suda) (suda) tarda çözüneceği hakkında nicel bir bilgi ver- Denge bağıntısında katı halde maddeler yer al- 4. 10 Litre doygun Al(OH)3 çözeltisinde 3.10-7 6. CaCO3 tuzunun oda koşullarında 0,03M mol OH- iyonu bulunduğuna göre bu sıcaklıkta Ca(NO3)2 çözeltisindeki çözünürlüğü aynı ko- mez. mayacağı için çözünürlük denge bağıntısı yazı- Al(OH)3 tuzunun çözünürlük çarpımı (Kçç) kaç- şullarda saf sudaki çözünürlüğünün kaç katı- Yeni Nesil Sorular tır? (20 puan) dır? (25°C de CaCO3 için Kçç = 9.10-10) (20 puan) lırken her bir iyonun baş katsayısı iyonların de- Modülün genelinde yorum yapma, analiz etme vb. rişimlerine üs olarak getirilip derişimler çarpılır. Alt Bölüm Testleri becerileri ölçen kurgulu sorulara yer verilmiştir. Bu eşitliğe çözünürlük denge sabiti veya çö- 3·10–7 mol ÇAöl(OzüHn)3(mk) e - ÇAölk3(s+uedlam)+e3DOeHn(–sgudea)leri YENİ NESİL SORULAR — 1Ca(2s+uda) + CO32(–suda  )sçaöfzüsnuüdralküiğü Ayrıca modül sonunda 10 L tamamı yeni nesil sorulardan zünürlük çarpımı denir ve Kçç şeklinde göste- [OH–] = CaCO3(k) oluşan testler bulunur. –x M [OH–] = 3·10–8 M & –x M –x M x M olsun. & rilir. 1.10–8 M % 3·10–8 M Çözünürlük Çarpımı ve Çözünürlük PilebIİ2lgiçiliinHçeöszaüpnlüarmlüaklaçar rpımı TEST - 4 1. 2.Kçç = [Ca2+][CO3–2] Kçç = 614P4b24+2@ ·46I4-4@23 Kçç = [Al3+] · [OH–]3 9.10–10 = x · x & x = 3.10–5 M = (1·10–8)(3.10–8)3 Ca(NO3)2(k) $ Ca(2s+uda) + 2 NO–3(suda) iyonlar›n molar deriflimlerinin ç4ar.p›m› Aynı sıcaklıkta saf sudaki molar çözünürlükleri = 27·10–32 –3·10–2 M +3·10–2 M +6·10–2 M eşit olan X ve Y tuzları ile ilgili; 1. ortak iyon varlığındaki çözünürlüğü y M olsun. Uyarı! ÖRNEK 1 I. Çözünürlük çarpımları eşittir. CaCO3(k) Ca(2s+uda) + CO32(–suda) Maddelerin çözünme oranları çözünürlük veya molar çözünürlük şeklinde belirtilir. Her alt bölümün –y M –y M –y M sonunda o bölümle ilgili SdeundkaleamzinçiövzeüçnöeznünXü2rYlü3 kiydoeIInn. igkÇteoöpkbzlaaaütmğnısımınıneütşıışsnitıhtniarçı.lödyzeaüzbnıunmlıuzen. an iyonların mol sayıları testler yer alır. Kçç = [Ca2+] · [CO32–] 9·10–10 = (y + 3·10–2) · y ihmal III. Kütlece yüzde derişimleri aynıdır. y = 3·10–8 M Çözünürlük doymuş çözeltide çözünmüş madde- Suda çok az çözünen bir bileşik olan baryum—xysü=lfa—33—t··11——00—––85 nin mol sayısı, molar çözünürlük ise 1L doymuş çözel- kçaötzısmKXı eb2çkYuç l3=iu(çkn6i)naXn3o+ed@2r2aX-·63(sY+u2d-a)@+3 3Y(2s-yğuaidlard)girıl?arından hangilerinin doğruluğu kesin de- (BaSO4) piyasada obragraitnolalarrıankröbniltingiernvefilmX lıeşrıinçlae=rkı—nil—1-ı—01—0—0— A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II geçirmediği için iç tide çözünmüş maddenin mol sYayuıksaıdrırd.aBiçriimnidme o2l,/4L gdrira.m XY katı Bir fabrikaya ait atık sudan alınan bir numune oda Sudaki çözünürlüğü az olanlieynomnikaybeirrkeatkı aützınerıninetakma-amını koşullarında analiz edilmiştir. Analiz sonucu numu- tdıneıknattaınmınamdoınyımçuöşzmçöezyeeltyiseitemldeeyeekdcdoireiş?lkiur.klBlaaudraıdnrudsrauumeenkdlaeanozdrtkiağaminç--ml saf su ilave edilmeli- meden önce içirilen solüsyonlarda kullanılır. nede bulunan kurşun (Pb2+), klorür (Cl-) ve sülfür da bulunan iyonik katı ve bu katıy(aXYaitiçiyinon2l5a°rCardaesıKnçdça=ku1-0-4 XY : 240) D) II ve III E) I, II ve III (S2-) iyon miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. BaSO4 tuzunun 36°C de çözünürlük çarpımı İyon Numunedeki miktar (mol/L) 1·10-10 olduğuna göre bu etken maddeyi içe- 6. 1/1000 6·10–3 rulan heterojen dengeye çözünü(Krlaütkındınenhgaecsmiidihemniar.l edilecek) 3. 6·10–27 ren4.i2la7ç·1t0a–n32 50 BmaLSiOçe4 nkabtiırsbı içröe3zyü0innmvüücşuhdaulnddeabeun- 5. 5 litre Pb2+ fazla kaç mol A) 100 B) 200 C) 500 S2– 6·10–25 lunur? D) 1000 2E) 2000 A) 5·10–7 B) 1·10–8 C) 5·10–8 Cl– 1·10–2 Buna göre atık su örneği ile ilgili D) 1·10–9 E) 2·10–10 I. Numuneye aynı koşullarda PbCl2 katısı eklenir- se bir miktar katı çözünebilir. 36°C de çözünürlüğü x M olsun. II. Numuneden aynı sıcaklıkta bir miktar su buhar- BaSO4(k) Ba+(s2uda) + SO42(–suda) –xM laştırılarak süzüldüğünde süzgeç kağıdı üzerin- 2. Mg(OH)2 nin çözünürlük çarpımı Kçç = 4.10-12 dir. +x M +x M de katı PbS bulunabilir. 200 mL doymuş Mg(OH)2 çözeltisi için; 5. Derişim (mol/L) X+m Fen Liselerine Yönelik Kçç = [Ba2+] · [SO42–] III. Pb2+ iyonları aşırı miktarda Na2CO3 ilavesi ile I. 1,16 miligram Mg(OH)2 içerir. 3.10–3 1·10–10 = x · x x = 1·10–5 M II. Mg2+ nin mol sayısı 2·10-5 tir. M = ––Vn–– çöktürülerek uzaklaştırılabilir. 1·10–5 M = 5––·–1–0n––––2–L– yargılarından hangileri doğrudur? III. OH- iyon derişimi 2·1w0w-4wM.ayddırin. yayinlari.com.tr (25° C de PbCl2 için Kçç = 2,5·10–5, yargılarından hangileri doğrudur? n = 5·10–7 mol PbS için Kçç = 3,6·10–27) (PbCO3’ün çözünürlüğü 1.10–3 ÇÖZÜNME –YÇ–nÖKELME DENGELERİ 9. MODÜL 11. SINIF ihmal edilecek) A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II (Mg(OH)2 : 58) FEN LİSELERİNE YÖNELİK ÖRNEK 33 Zaman D) II ve III E) I, II ve III A) Yalnız I B) YalnızÇIÖI KELCM)EI vŞeAIIRI TI XnYm iyon katısının üzerine sabit sıcaklıkta saf su PbCl2 için I. Qçç = [Pb2+] [Cl-]2 D) II ve III Eİk)iI,iyIIovneikIIkI atının çözeltileri bir kaepktlaenkearreışktoırlıuldşıa-n doygun çözeltideki iyonların deri- 4.10–4 M ğında yer değiştirme gösteAre2gn.N1O0g–3r5a(sMufidka)veril- NaCl(suda) = 6·10–3 ·10–4 bileşikten birisi suda tepkimesi sonucşuinmdlearoinliunşzaanmikainla değişimini Fen Lisesi müfredatında = 6·10–7 ·Qçç < Kçç az çözünen bir mtuizştiisr.e bu bile- olup Anadolu Lisesi müfre- II. PbS için datında olmayan içerik ve Qçç = 6·10 · 6·10–25 = 36·10–28 şiğin çözeltiden ayrılmasına çökme bBuunişalegmöereçiöyko-nik bileşikle ilgili; 1L 1L sorular pembe zeminle türme denir. Qçç = Kçç I. Formülü X3Y dir. Şekilde aynı ortamdaki çözeltiler karıştırılırsa dibinde III. PbCO3 ün çözünürlüğü ihmal edilecek kadar kü- 3. Belirli bir sıcaklıkta XF2 tuzuÇnuönkmsaefosluupdaoklmi çaöyzaüc-ağı çözeltilerIIk. aBrışutısrıılcdaıkkltıaknta 1L sulukçaötzıseıltoidlme aeynafnazdloay1g·u1n0-v3e dengede bir çözelti elde edil- gin/La,tçoömzüknüsçüoatrlnrleüprskQaımikççkiçıaai(r=yçKpotıçQımnçr)?iı(dk((eaKFrrç:işçYş1)ıilam9a4l)şa.l1etnı0rrciı-lıaç9daraerpknıgkmeoıns(taQrobçliçtei)yIIdaIil.ierligmBr.çıuloöalzsrXıüıcnnnadYükamrllınükçtköhazaçünöngzüiülre.nrüirdçmBlüaoukerğnkpçrtaaıuemrddpgiıuıröm.krr?aıeç4tb.ı1ru0?-s9ıcdaukr.lıkta çükse çöktürülerek uzaklaştırılabilir. nürlüğü 0,062 AgCl tuzunun çözünürlük dur. 1. A 31 2. E Buna göre, X A) 12 B) 24 C) 46 D) 56 ( SEon) 6ç5özeltideki iyon derişimleri B) Yalnız Oluşan çözelti dengede ise Qçç = Kçç dir. çarpımı olmak üzereA) Yalnız I II C) I ve II AgNO3(suda) $ Ag+(suda) + NO–3 NaCl(suda) $ Na+(suda) + Cl–(suda) D) II ve III 2.1E0)–5I,MII ve III 4.10–4 M 1.10–5 M 1.10–5M 2.10–4 M 2.10–5 M 1. D 2. E 3.QBçç = Kçç ise 9 4. E 5. C AgCl Ag+(suda) + Cl–(suda) • Sistem dengededir. Qçç = [Ag+] [Cl–] • Çözelti doygundur. Qçç = (10–5) · (2.10–4) Qçç = 2.10–9 = Kçç • Çökme veya çözünme gözlenmez, ancak verilmiştir. bu olaylar devam eder. • Çözünme ve çökelme hızları eşittir. Qçç < Kçç ise ÖRNEK 34 • Çözelti doymamıştır. • Sistem dengede değildir. İki çözelti karıştırıldığında dipte bir miktar XY katısının Kitaptaki örnek soruların PDF çözümlerine • Çökme olmaz, ancak ortama katı eklenir- oluştuğu gözlenmiştir. www.aydinyayinları.com.tr adresinden Buna göre, se çözünür. I. Çözelti karıştırıldığı anda X+ ve Y- iyon derişimleri Qçç > Kçç ise çarpımı XY tuzunun bu sıcaklıktaki çözünürlük çar- • Sistem dengede değildir. pımından büyüktür. • Ortamda fazla miktarda olan iyonlar birle- II. Çökme gerçekleşmiştir. şerek çöker. • Doymuş çözelti oluşur. III. Son durumda dengeye ulaşan çözeltide X+ ve Y- iyonu bulunmaz. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Uyarı! Dipte katı oluşumu gözlendiğine göre ilk anda Qçç > ulaşabilirsiniz. Kçç dir. Ortamdaki fazla iyon birleşerek çöker. Ancak İki iyonik çözelti karıştırıldığında Kçç’si ve- bir miktar X+ ve Y- iyonu çözünmüş halde bulunur. rilen tuz suda az çözünen tuzdur. Cevap: C 17

www.aydinyayinlari.com.tr  11. SINIF 9. MODÜL ÇÖZÜNME-ÇÖKELME DENGELERİ ➤ Çözünürlük (s) - Çözünme Çökelme Dengeleri • 2 ➤ Çözünürlük Çarpımı ve Çözünürlük ile İlgili Hesaplamalar • 6 ➤ Çözünürlüğe Etki Eden Faktörler • 10 ➤ Ortak İyon Hesaplamaları • 12 ➤ Karma Testler • 20 ➤ Yazılı Soruları • 29 ➤ Yeni Nesil Sorular • 31 1. ? 2. ? 1 1. ? 2. ?

11. SINIF 9. MODÜL ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ www.aydinyayinlari.com.tr ÇÖZÜNME - ÇÖKELME DENGELERİ İlişkili Kazanımlar 1.1 : Çözünme-çökelme dengelerine örnekler vererek çözünürlük çarpımı (Kçç) ve çözünürlük (s) kavramlarını irdeler. 1.2 : Tuzların çözünürlüğüne etki eden faktörlerden sıcaklık ve ortak iyon kavramlarını irdeler. 1.3 : Ortak iyon hesaplamaları yapar. ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ Örneğin yanda PbI2 katısının Pb (2s+uda) Çözünme: Bir maddenin başka bir madde içinde suda çözünmesi ile oluşan çözelti- I(–suda) de PbI2 katısı, Pb2+ ve I- iyonları homojen olarak dağılması ya da iyonlarına veya mole- ile dengedeyken küllerine ayrılmasıdır. Çözelti doygundur. İyonik bileşiklerin çözünme kurallarına bakıldığında PbI2 katısının Pb2+ ve PbI 2(k) Bütün alkali metal tuzları iyi çözünür. I- iyonlarını oluşturma hızı, Amonyum (NH4+) ve nitrat (NO-3) iyonlarını içe- Pb2+ ve I- iyonlarının birleşerek PbI2 katısını ren tuzlar iyi çözünür. oluşturma hızına eşittir. Kısaca çözünme hızı, Ag+, Cu+, Pb2+, Hg2+ katyonlarını içerenler hariç tüm klorür, bromür ve iyodürler iyi çözünür. çökelme hızına eşittir. Alkali metalleri ve amonyum iyonunu içerenler Pb2+ ve I- iyon derişimleri sabittir. dışında tüm karbonatlar, fosfatlar, hidroksitler, sülfatlar ve sülfürler suda az çözünürler. Çözünme ve çökelme olayları devam eder. Diğer bir ifade ile denge dinamiktir. Uyarı! PbI2(k) ç özünme Pb 2+ + 2I -(suda) Çözünme kuralları iyonik bileşiklerin hangi mik- ç ökelme (suda) tarda çözüneceği hakkında nicel bir bilgi ver- mez. Denge bağıntısında katı halde maddeler yer al- mayacağı için çözünürlük denge bağıntısı yazı- lırken her bir iyonun baş katsayısı iyonların de- rişimlerine üs olarak getirilip derişimler çarpılır. Bu eşitliğe çözünürlük denge sabiti veya çö- zünürlük çarpımı denir ve Kçç şeklinde göste- rilir. PbI2 için çözünürlük çarpımı Kçç = 614P4b24+2@ ·46I4-4@23 iyonlar›n molar deriflimlerinin çarp›m› Uyarı! ÖRNEK 1 Maddelerin çözünme oranları çözünürlük veya Suda az çözünen X2Y3 iyonik katısının çözünme molar çözünürlük şeklinde belirtilir. denklemini ve çözünürlük denge bağıntısını yazınız. Çözünürlük doymuş çözeltide çözünmüş madde- X 2 Y3 (k) 2X 3(s+uda) + 3Y 2- nin mol sayısı, molar çözünürlük ise 1L doymuş çözel- (suda) tide çözünmüş maddenin mol sayısıdır. Birimi mol/L dir. Kçç = 6 X3+ @2·6 Y2- @3 Sudaki çözünürlüğü az olan iyonik bir katı üzerine ka- tının tamamını çözmeye yetmeyecek kadar su eklendiğin- de katının doymuş çözeltisi elde edilir. Bu durumda ortam- da bulunan iyonik katı ve bu katıya ait iyonlar arasında ku- rulan heterojen dengeye çözünürlük dengesi denir. 2

www.aydinyayinlari.com.tr ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ 9. MODÜL 11. SINIF ÖRNEK 2 Çözünürlük çarpımı (Kçç) değerleri genellikle 25°C de ve deneysel olarak hesaplanır. Aşağıdaki iyonik katıların her biri için çözünme denk- lemlerini ve çözünürlük denge bağıntılarını yazınız. Tüm denge sabitleri gibi Kçç değeri de yalnızca sıcaklıkla değişir. a) BaSO4 Kçç’nin belli bir birimi yoktur. BaSO4 Ba 2+ + SO 2– Çoğu iyonik katının sudaki çözünürlüğü endo- (suda) 4(suda) termik (ısı alan) olmasına karşın, çözünürlüğü Kçç = 6 Ba 2+ @·6 SO 2– @ ekzotermik (ısı veren) katılar da bulunur. 4 b) Ag2C2O4 ›s› + AgCl(k) Ag + + CI - (suda) (suda) O 24–(suda) (endotermik ç özünme) Ag 2 C 2 O 4 2Ag + + C 2 (suda) K ç ç = 6 Ag + @2 ·6 C 2 O 2- @ CeSO4(k) Ce 2+ + SO 42-(suda) + ›s› 4 (suda) (ekzotermik ç özünme) c) AgCI AgCI Ag + + CI – Uyarı! (suda) (suda) Çözünürlük çarpımının sayısal değeri küçül- Kçç = 6 Ag+ @·6 Cl- @ dükçe o iyonik bileşiğin sudaki çözünürlüğü de azalır. d) Fe (OH) 3 Fe (OH) 3 Fe 3+ + 3OH (-suda) (suda) Kçç = 6 Fe3+ @·6 OH- @3 ÖRNEK 5 ÖRNEK 3 İyonik katı 25° C deki Kçç I. XY 8,1·10-17 Çözünürlük çarpımı ifadesi; II. YZ 6,4·10-11 III. XZ 2,5·10-21 Kçç = [Hg2+] · [Cl-]2 Yukarıda formülleri verilen katıların aynı sıcaklıkta şekildeki iyonik katı için suda çözünme denklemi- saf sudaki çözünürlüklerinin küçükten büyüğe doğ- ni yazınız. ru sıralanması aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? HgCl 2 (k) Hg 2+ + 2Cl - (suda) (suda) ÖRNEK 4 A) I - II - III B) II - I - III C) III - I - II D) I - III - II Kurşun (II) sülfat tuzunun çözünürlük çarpımı bağın- E) II - I - III tısı aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Kçç = [Pb+]2 · [SO42-] B) Kçç = [Pb2+]·[SO42-] I. Kçç = a2 = 8,1·10–17 ise a = 9·10–9 II. Kçç = b2 = 6,4·10–11 ise b = 8·10–6 C) Kçç = [Pb2+]3·[SO42-]2 D) Kçç = [Pb+]2·[SO4-]2 III. Kçç = c2 = 2,5·10–21 ise c = 5·10–11 III - I - II E) Kçç = [Pb2+]·[SO4-]2 Kurşun (II) sülfat $ PbSO4 Cevap C PbSO 4 (k) Pb 2+ + SO 2- (suda) 4(suda) Kçç = [Pb2+][SO42–] Cevap B 3. HgCl2(k) Hg 2+ + 2Cl - 4. B 5. C (suda) (suda) 3

TEST - 1 Çözünme – Çökelme Dengeleri 1. I. İki elektrolit çözelti karış- a. Çözünme 3. Çözünme - çökelme tepkimesi; tırıldığında, suda bulunan PbS(k) + ›s› 1 Pb 2+ + S 2- 2 (suda) (suda) bazı iyonların tepkimeye şeklinde olan PbS tuzunun katısı ile dengedeki girerek çökelti oluşturma- sulu çözeltisi için sı b. Çözünürlük I. 1 yönü çözünme, 2 yönü çökelme olayını gös- II. Bir maddenin başka bir terir. madde içinde iyonlar ve çarpımı II. 1 yönündeki tepkime hızı 2 yönündeki tepkime hızından küçüktür. moleküller halinde homo- III. Gözlenebilir olaylar durur, gözlenemeyen olay- jen dağılması c. Çözünme lar devam etmektedir. III. Belirli bir sıcaklıkta doy- yargılarından hangileri yanlıştır? muş çözeltide iyonların – çökelme derişimlerine iyonların tepkimesi katsayıları üs olarak ge- A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II tirerek çarpılması ile elde D) I ve III E) I, II ve III edilen değer. d. Çözünürlük IV. Belirli sıcaklıkta 1L lik doygun sulu çözeltide çözünmüş halde bulunan tuzun mol sayısı Yukarıda I, II, III ve IV numaralı açıklamaların a, 4. b, c ve d ile belirtilen ifadelerden uygun olan- lar ile eşleştirilmesi aşağıdakilerden hangisin- X+(suda) de doğru verilmiştir? Y–(suda) A) I-a B) I-b C) I-c D) I-c E) I-b II-d II-a II-a II-b II-a XY(k) III-b III-c III-b III-a III-d IV-c IV-d IV-d IV-d IV-c Oda koşullarında bir miktar saf suda az çözü- nen XY iyonik katısı çözülerek hazırlanan yuka- 2. Aşağıda formülü verilen bileşiklerden hangisi- rıdaki çözelti ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? nin çözünürlük denge bağıntısı ifadesi doğru verilmiştir? A) XY katısı ile X+ ve Y- iyonları arasında denge kurulmuştur. Formül Denge Bağıntısı B) Çözünme hızı çökelme hızına eşittir. A) BaSO4 Kçç = [Ba+]2 · [SO4–]2 C) X+ ve Y- iyonlarının molar derişimleri çarpımı B) Hg2F Kçç = [Hg+]2 · [F–]2 C) CuCl2 Kçç = [Cu2+] · [CI–]2 bu tuzun çözünürlük çarpımına eşittir. D) Al2S3 Kçç = [Al3+]3 · [S2–]2 D) Çözelti doygundur. E) Ag2CrO4 Kçç = [Ag+] · [CrO4–]2 E) Yeterli süre beklenirse dipteki katı kütlesinde ar- tış gözlenir. 1. C 2. C 4 3. B 4. E

Çözünme – Çökelme Dengeleri TEST - 2 1. Yandaki şekilde verilen 4. Çözünme denklemi, çözünme - çökelme Mg2(s+uda) CaCO3(k) + ›s› Ca 2+ + CO 32-(suda) dengesi kurulmuş Br–(suda) (suda) MgBr2 tuzunun oda ko- şularındaki sulu çözel- MgBr2(k) şeklinde olan CaCO3 katısı ile ilgili; tisi ile ilgili; I. Sudaki çözünürlüğü endotermiktir. I. Mg2+ iyon derişimi, II. Çözünürlük çarpımı Br- iyon derişimine eşittir. Kçç = 6 Ca 2+ @·9 CO 2- C şeklindedir. 3 II. Mg2+ iyon derişimi ile Br- iyon derişimleri çarpı- III. Sıcaklık artırılırsa çözünürlüğü artar. mı çözünürlük çarpımı değerine eşittir. yargılarından hangileri doğrudur? III. Çözünme-çökelme olayları durmuştur. A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II IV. Br- iyon derişimi, MgBr2 katısının aynı koşullar- D) I ve III E) I, II ve III daki çözünürlüğüne eşittir. V. Mg2+ ve Br- iyonlarının derişimleri sabittir. yargılarından hangisi doğrudur? A) V B) IV C) III D) II E) I 5. Ag2SO4 katısı oda koşullarında bir miktar saf suda 2. Çözünme-çökelme denge bağıntısı çözündüğünde suyun sıcaklığı artmakta ve yeterli süre beklendiğinde dipteki Ag2SO4 katı kütlesi sa- bit kalmaktadır. Kçç = [X+]2 · [Y2-] Buna göre son durumda bu çözelti ile ilgili; şeklinde olan iyonik katının çözünürlüğü ekzoter- I. Çözünme ve çökelme dengesi kurulmuştur. miktir. Buna göre bu katı için; II. Çözeltide Ag+ ve SO42- iyon derişimleri eşittir. I. Formülü XY2 şeklindedir. III. Ag2SO4 katısının çözünme denklemi II. Çözünme denklemi Ag2SO4(k) 2Ag + + SO 2- + ›s› (suda) 4 (suda) X2Y(k) 2X(+suda) + Y2(s-uda) + ısı olarak yazılır. şeklindedir. III. Dengedeki sulu çözeltisinde Y2- iyon derişimi yargılarından hangileri doğrudur? X+ iyon derişiminin iki katıdır. A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II ifadelerinden hangileri doğrudur? D) I ve III E) I, II ve III A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I ve III 3. I. Çaydanlık tabanlarında ve su borularında olu- 6. Çözünürlük çarpımı (Kçç) ile ilgili; şan tortu I. Çözünürlüğü az olan iyonik katıların sulu çözel- tileri için yazılan denge sabitidir. II. Kireç taşının ısı etkisi ile karbondioksit gazına ve sönmemiş kirece dönüşmesi II. Genellikle oda koşullarında ve deneysel veriler kullanılarak elde edilmiş değerlerdir. III. Mağaralarda oluşan sarkıt ve dikitler III. Herhangi bir iyonik katının Kçç değeri yalnızca Yukarıda verilen olaylardan hangileri çözünme sıcaklıkla değişir. çökelme tepkimeleri sonucunda oluşmuştur? yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III 1. A 2. A 3. D 5 4. E 5. D 6. E

11. SINIF 9. MODÜL Çözünme – Çökelme Dengeleri www.aydinyayinlari.com.tr Çözünürlük Çarpımı ve Çözünürlük ile İlgili ÖRNEK 9 Hesaplamalar Belirli bir sıcaklıkta doygun Cr(OH)3 sulu çözeltisinde- İyonik bir katının molar çözünürlüğü ve suda iyon- ki OH- iyonları derişimi 3·10-6 M dır. Buna göre aynı sı- caklıkta Cr(OH)3 katısının çözünürlük çarpımı kaçtır? laşma denklemi bilinirse çözünürlük çarpımı (Kçç) he- saplanabilir. Örneğin XY3 tuzunun oda koşullarındaki Cr (OH) 3(k) Cr 3+ + 3OH - çözünürlüğü s molar ve suda çözünme dengesi (suda) (suda) XY3(k) X3(s+uda) + 3Y(-suda) olarak bilinirse. 00 Ç>özsünMürlük 14s4M44234s 4M443 1·10-6 M % 3.10-6 M ise ‹yonlar›n denge deriflimleri Kçç = ^ 1·10-6 h^ 3·10-6 h3 Kçç = [X3+]·[Y-]3 = 2, 7.10-23 Kçç = (s)·(3s)3 ( Kçç = 27s4 şeklinde hesaplanır. ÖRNEK 6 ÖRNEK 10 25°C de CaF2 tuzunun sudaki çözünürlüğü 10–4 M t°C de NiS katısının çözünürlük çarpımı Kçç = 4·10-6 ol- ise aynı sıcaklıkta CaF2 tuzunun çözünürlük çarpımı duğuna göre, 10 L doygun sulu çözeltide en çok kaç (Kçç) değeri kaçtır? gram NiS katısı çözünebilir? (NiS: 90 g/mol) CaF2(k) Ca 2+ + 2F - NiS için Kçç = [Ni2+][S2-] 10 -4 M (suda) (suda) 4.10—6 = x·x + 10-4M + 2·10-4M Kçç = 6 Ca2+ @·6 F- @2 x = 2·10–3M = ^ 10-4 h·^ 2·10-4 h2 1 L de 2·10–3 mol 1 mol NiS 90 gram ise 10 L ? = 2·10–2 mol 2·10-2 mol = 1,8 gram çözünür. Kç ç = 4·10-12 ÖRNEK 7 ÖRNEK 11 25°C de doygun CaCO3 çözeltisinin çözünürlük çar- Belirli bir sıcaklıkta Ag2SO4 tuzunun saf sudaki doy- pımı (Kçç) 9.10-10 M olduğuna göre aynı sıcaklıkta gun çözeltisinin çözünürlük çarpımı 3,2·10-11 olduğu- CaCO3 tuzunun çözünürlüğü kaç M dır? na göre, bu tuzun saf sudaki çözünürlüğü kaç M dır? CaCO 3 Ca 2+ + CO 2- çözünürlüğü x molar ise xM (suda) 3(suda) +xM +xM Ag 2 SO 4 (suda) 2Ag + + SO 2- çözünürlüğü x M ise 4(suda) Kç ç = 6 Ca 2+ @·6 CO 2- @ -xM + 2x M + x M 3 = ^ x h·^ x h Kçç = (2x) 2·x = 4x3 4x3 = 32·10-12 x = 2.10-4M Kçç = x2 ise x2 = 9·10-10 ( x = 3.10-5M ÖRNEK 8 ÖRNEK 12 Oda koşullarında PbS katısının saf sudaki çözünür- t°C doygun MgCl2 sulu çözeltisinde toplam iyon de- lüğü 2·10-4 M dır. Buna göre aynı koşullarda PbS ka- rişimi 3·10-5 molar olduğuna göre, aynı sıcaklıkta tısının çözünürlük çarpımı (Kçç) kaçtır? MgCl2 tuzunun çözünürlük çarpımı (Kçç) kaçtır? PbS (k) Pb 2+ + S 2- 2.10 -4 M (suda) (suda) MgCl 2 (k) Mg 2+ 2CI - + 2·10-4M + 2·10-4M (suda) + (suda) Kç ç = 6 Pb2+ @9 S2- C -xM 3x = 3·10-5 1+44x 4M42+424x44M3 & x = 10-5 M = 2·10-4·2.10-4 Kç ç = ^ 10-5 h^ 2.10-5 h2 = 4.10-8 = 4·10-15 6. 4·10–12 7. 3·10–5M 8. 4·10–8 6 9. 2,7·10–23 10. 1,8 gram 11. 2·10–4M 12. 4·10–15

www.aydinyayinlari.com.tr Çözünme – Çökelme Dengeleri 9. MODÜL 11. SINIF ÖRNEK 13 ÖRNEK 16 Oda koşullarında saf su ile hazırlanmış 10 L lik doy- Belli bir sıcaklıkta 30 gram PbCl2 kullanılarak hazır- gun CuBr çözeltisinde 2.10-3 mol Br- iyonu bulun- lanan 100 litre doygun çözeltide dipte kaç gram katı duğuna göre aynı sıcaklıkta bu iyonik katının çözü- PbCl2 bulunur? (PbCl2 = 277, Kçç = 4.10-9) nürlük çarpımı kaçtır? PbCl 2 (k) Pb 2+ + 2Cl - M= n (suda) (suda) V 2·10 -3 mol 6 Br- @ = 10 L = 2·10-4 M -xM + x M + 2x M 10-3M = n 100L CuBr(k) Cu + + Br - Kçç = 6 Pb2+ @·6 Cl- @2 (suda) (suda) 1n4=4402, 14m44o3l çözünen K ç ç = 6 Cu + @ · 6 Br - @ = x· (2x) 2 0 0 0 27,7 gram = 2·10-4M · 2·10-4 M & Kçç = 4.10-8 Kçç = 4x3 30 - 27, 7 = 2, 3 gram 4x3 = 4.10-9 katı çözünmeden kalır. ÖRNEK 14 x = 10-3M Sabit sıcaklıkta 296 miligram XCO3 katısı tamamen çö- ÖRNEK 17 zülerek 50 litre doygun sulu çözelti hazırlanıyor. AgCl katısı ile t°C’de 1000 litre doygun çözelti hazır- Bu sıcaklıkta XCO3 katısının çözünürlük çarpımı lamak için saf suya 20 gram AgCl katısı atılıyor. Bu- 1,6·10-9 olduğuna göre X’in atom kütlesi kaçtır? na göre katının % kaçı çözünmeden kalır? (AgCl : 144 Kçç = 10-8) (C: 12 O: 16) 296 mg = 296·10-3 gram XCO3(k) X(2s+uda) + CO32-(suda) -bM +b M +b M AgCl (k) Ag + Cl - n = 10-1 mol -xM (suda) (suda) Kç ç = 6X2+@7CO32-A + 1mol 144 gram 10-1mol ? & 14, 4 gram 16·10-10 = b2 & b = 4.10-5 M +xM +xM 20 - 14, 4 = 5, 6 gram 1L de 4·10-5 mol 2·10-3 mol 296·10-3 gram Kçç = 6 Ag+ @·6 Cl- @ ç özünmeden kal›r = (x) · (x) 50 L de ? 1 mol ? 20 5,6 gram ——————————— —10—0 ——?— ——————————— ? = %28 ? = 2·10-3 mol ? = 148 gram x + 12·1+16·3 = 148 10-8 = x2 x = 88 gram x = 10-4M n n ÖRNEK 15 M= V 10-4M = 1000L Belli sıcaklıkta çözünürlük çarpımı ÖRNEK 18 Kçç = 3,2·10-5 olan Ca(OH)2 katısının 7,4 gramı kullanılarak en faz- t°C de 4 gram MgF2 kullanılarak 20 litre doygun çözelti ha- la kaç litre doygun çözelti hazırlanabilir? zırlanıyor. MgF2 katısının kaç gramı çözünmeden kalır? (Ca: 40, O: 16 H: 1) (MgF2:62 t°C de Kçç = 4.10-9) Ca (OH) 2(k) ( Ca (2s+uda) + 2OH - (suda) MgF2(k) Mg 2+ 2F - -xM +xM + 2x M (suda) + (suda) Kçç = 6 Ca2+ @6 OH- @2 -xM + x M + 2x M Kçç = (x) (2x) 2 Kçç = 6 Mg2+ @·6 F- @2 M= n \" 10-3M = n V 20L 4x3 = 32.10-6 = x·^ 2x h2 n = 124.14402-24m44o3l X = 2.10-2M Kç ç = 4x3 1 mol 62 gram ise 4.10-9 = 4x3 1L çözeltide 2·10-2 mol çözülürse 2—·1—0—-2 —m—ol———?——— x = 10-3M ? = 1,24 gram çözünür ? 10-1 mol 4–1,24 = 2,76 gram çözünmeden kalır. 7, 4 gram Ca (OH) 2 & 0, 1mol —————————— ? = 5L 13. 4·10-8 14. 88 15. 5L 16. 2,3 gram 17. %28 18. 2,76 gram 7

TEST - 3 Çözünürlük Çarpımı ve Çözünürlük ile İlgili Hesaplamalar 1. Belirli bir sıcaklıkta doymuş Ag2CO3 sulu çö- 4. I. Zn(OH)2 için Kçç = 1,8·10-14 Kçç = 4·10-12 zeltisinin 400 mililitresinde 4·10-4 mol Ag2CO3 II. CaF2 için Kçç = 8,1·10-11 katısı çözünmüş olarak bulunduğuna göre ay- III. Ag2CO3 için nı sıcaklıkta Ag2CO3 tuzunun çözünürlük çarpı- mı kaçtır? Yukarıda aynı sıcaklıkta çözünürlük çarpımı de- ğerleri verilen bileşiklerin çözünürlüklerinin bü- A) 10-6 B) 4·10-9 C) 6,4·10-11 yükten küçüğe sıralanışı aşağıdakilerin hangi- sinde doğru verilmiştir? D) 4·10-12 E) 1,6·10-15 A) III - II - I B) II - I - III C) I - II - III D) I - III - II E) II - III - I 2. BaF2 katısının belli sıcaklıkta çözünürlük çarpımı 5. Kçç = 3,2·10-11 dir. Buna göre, bu katının aynı sıcaklıkta saf sudaki çözünürlüğü kaç mol/L dir? A) 2·10-4 B) 4·10-4 C) 8·10-4 D) 2·10-2 E) 4·10-2 Aynı koşullarda bulunan ZnS ve CuS katılarının doygun çözeltilerindeki S2- iyon derişimleri sı- rası ile 10-11 M ve 10-18 M olduğuna göre bu çö- zeltiler için; 3. Oda sıcaklığında 2 litre doymuş CaCO3 sulu I. ZnS katısının çözünürlüğü, CuS katısının çözü- nürlüğünden azdır. çözeltisinde kaç gram CaCO3 katısı çözünmüş olarak bulunur? II. Çözünürlük çarpımları arasında ZnS > CuS iliş- kisi bulunur. III. Aynı miktar saf suda çözünen ZnS kütlesi daha büyüktür. yargılarından hangileri yanlıştır? (CaCO3 : 100, CaCO3 için Kçç = 4,9·10-9) (ZnS: 97g/mol CuS: 96 g/mol) A) 0,2 B) 4,9·10-3 C) 2,3·10-2 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) 1,4·10-2 E) 5·10-3 D) II ve III E) I ve III 1. B 2. A 3. D 8 4. A 5. A

Çözünürlük Çarpımı ve Çözünürlük ile İlgili Hesaplamalar TEST - 4 1. 4. Aynı sıcaklıkta saf sudaki molar çözünürlükleri eşit olan X ve Y tuzları ile ilgili; I. Çözünürlük çarpımları eşittir. II. Çözünmüş halde bulunan iyonların mol sayıları toplamı eşittir. Yukarıda içinde 2,4 gram XY katısı bulunan er- III. Kütlece yüzde derişimleri aynıdır. lenmayere katının tamamını çözmek için oda koşullarında en az kaç ml saf su ilave edilmeli- yargılarından hangilerinin doğruluğu kesin de- dir? ğildir? (XY için 25°C de Kçç = 10-4 XY : 240) A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II (Katının hacmi ihmal edilecek) D) II ve III E) I, II ve III A) 100 B) 200 C) 500 D) 1000 E) 2000 2. Mg(OH)2 nin çözünürlük çarpımı Kçç = 4.10-12 dir. 5. Derişim (mol/L) X+m 200 mL doymuş Mg(OH)2 çözeltisi için; 3.10–3 I. 1,16 miligram Mg(OH)2 içerir. II. Mg2+ nin mol sayısı 2·10-5 tir. 1.10–3 Y–n III. OH- iyon derişimi 2·10-4 M dır. yargılarından hangileri doğrudur? (Mg(OH)2 : 58) C) I ve III Zaman A) Yalnız I B) Yalnız II XnYm iyon katısının üzerine sabit sıcaklıkta saf su D) II ve III E) I, II ve III eklenerek oluşan doygun çözeltideki iyonların deri- şimlerinin zamanla değişimini gösteren grafik veril- miştir. Buna göre iyonik bileşikle ilgili; 3. Belirli bir sıcaklıkta XF2 tuzunun saf sudaki çözü- I. Formülü X3Y dir. II. Bu sıcaklıkta 1L sulu çözeltide en fazla 1·10-3 nürlüğü 0,062 g/L, çözünürlük çarpımı (Kçç) 4.10-9 dur. mol XnYm çözünür. Buna göre, X in atom kütlesi kaçtır? (F: 19) III. Bu sıcaklıkta çözünürlük çarpımı 4.10-9 dur. A) 12 B) 24 C) 46 D) 56 E) 65 yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 1. D 2. E 3. B 9 4. E 5. C

11. SINIF 9. MODÜL ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ www.aydinyayinlari.com.tr ÇÖZÜNÜRLÜK DENGESİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER İlişkili Kazanımlar 1.2 : Tuzların çözünürlüğüne etki eden faktörlerden sıcaklık ve ortak iyon kavramlarını irdeler. ÇÖZÜNÜRLÜK DENGESİNE ETKİ EDEN Çözünürlük çarpımı (Kçç) azalır. FAKTÖRLER Çözünen katı kütlesi azalır. Çözünme-çökelme tepkimelerinde katıların çözü- Çözelti özkütlesi azalır. nürlüğüne etki eden başlıca faktörler sıcaklık ve ortak İyon derişimleri (Ag+ ve Cl-) azalacağı için ilet- iyondur. kenlik azalır. 1. Sıcaklık Etkisi Katıların çözünürlüğü genellikle endotermiktir. Bu Çözünme ekzotermik ise nedenle sıcaklık arttıkça çözünürlükleri artar. Ancak çö- CeSO4(k) 1 Ce 2+ + SO 42-(suda) + ›s› zünürlüğü ekzotermik olan katılar da bulunur. 2 (suda) Çözünme endotermik ise Ce(2s+uda) sıcaklık Ce2(s+uda) AgCl(k) + ısı 1 Ag+(suda) + Cl-(suda) SO42(–suda) artırılırsa SO42(–suda) 2 m1 gram CeSO 4(k) m2 gram CeSO4(k) Ag+(suda) sıcaklık Ag+(suda) Çözünme (1) ve çökelme (2) hızı artar ancak CI(–suda) artırılırsa CI(–suda) çökme hızı çözünme hızına göre daha fazla ar- m1 gram AgCl (k) m2 gram AgCl (k) tacağından denge sola kayar, çökme olur. Çözünme (1) ve çökelme (2) hızı artar ancak çö- Çözünürlük azalır. zünme hızı çökelme hızına göre daha fazla ar- Ce2+ ve SO42- iyon derişimleri azalır. Çözünürlük çarpımı (Kçç) azalır. tacağından denge sağa kayar çözünme olur. Çözünen katı kütlesi azalır. Çözünürlük artar. Dipteki katı kütlesi artar. (m2 > m1) Ag+ ve Cl- iyon derişimleri artar. Çözelti özkütlesi azalır. Çözünürlük çarpımı (Kçç) artar. İyon derişimi azalacağından iletkenlik azalır. Çözünen katı kütlesi artar. Ce(2s+uda) sıcaklık Ce2(s+uda) Dipteki katı kütlesi azalır. (m1 > m2). SO42(–suda) azaltılırsa SO42(–suda) Çözelti özkütlesi artar. İyon derişimi arttığından iletkenlik artar. Ag+(suda) Ag+(suda) m1 gram CeSO4(k) m3 gram CeSO4(k) CI(–suda) CI(–suda) sıcaklık Denge çözünme (1) yönünde ilerler bir miktar azaltılırsa daha CeSO4 katısı çözünür. m1 gram AgCl (k) m3 gram AgCl (k) Çözünürlük artar. Dipteki katı kütlesi azalır (m1 > m3) Denge çökelme yönüne (2) kayar. Ce2+ ve SO42- iyon derişimleri artar. Çözünürlük çarpımı (Kçç) artar. Çözünürlük azalır. Çözünen katı kütlesi artar. İyon derişimleri artacağından çözeltinin iletkenli- Dipteki katı kütlesi artar. (m3 > m1) Ag+ ve Cl- iyon derişimleri azalır. ği artar. 10

www.aydinyayinlari.com.tr ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ 9. MODÜL 11. SINIF 2. Ortak İyon Etkisi Sıcaklık sabit olduğundan çözünürlük çarpımı Çözünürlüğü az olan bir katı saf suda değil de ortak (Kçç) değeri değişmez. iyonu bulunduran bir çözeltide çözünürse, bu katının çö- AgCl tuzunun çözünürlüğü azalır. zünürlüğü saf sudakinden daha az olur. Buna ortak iyon etkisi adı verilir. Uyarı! Bu etki doymuş bir çözeltiye dışarıdan uygulanarak Ortak iyon derişimi ne kadar artırılırsa, az çö- da gerçekleştirilebilir. zünen tuzun çözünürlüğü o kadar azalır. Örneğin; katısı ile dengede bulunan AgCI çözeltisi- ÖRNEK 19 ne NaCl tuzu ilave edilirse Mg (OH) 2(k) Mg 2+ + 2OH -(suda) (suda) NaCl(k) tepkimesine dengede iken aynı sıcaklıkta çözeltiye bir miktar NaOH katısı ilave edilirse aşağıda meyda- Ag+(suda) na gelen değişimleri artar, azalır değişmez şeklinde CI(–suda) belirleyiniz. AgCl (k) a) OH- iyon derişimi .........a.r..t.a.r............ AgCl (k) 1 Ag(+suda) + Cl–(suda) b) Mg(OH)2 katısının çözünürlüğü ..........a.z..a..lı.r.......... 2 c) Mg2+ iyon derişimi ..........a..z.a..l.ır.......... Ortamda ortak iyon olarak bulunan Cl- iyonu de- d) Çözünürlük çarpımı (Kçç) .......d..e..ğ.i.ş..m...e.z....... rişimi artar. e) Çözünmüş halde bulunan Mg(OH)2 kütlesi ....a.z..a.l.ı.r..... f) Katı Mg(OH)2 kütlesi ...........a.r.t.a..r.......... Le Chatelier ilkesine göre sistem ortamdaki Cl- iyon derişimini azaltmak için 2 yönünde (çök- ÖRNEK 20 ZnS(k) ZnS(k) me yönü) ilerler ve AgCI nin çökelmesine ne- den olur. ZnS(k) Aynı hacim ve sıcaklıkta çözünen AgCl mikta- I II III rı diğer bir ifade ile AgCl tuzunun çözünürlüğü azalır. Derişim (M) 0,ç1öMzeNltias2i S Saf su 0,05 M Zn(NO3)2 [Cl–] Aynı koşullarda bulunan şekildeki I, II ve III numa- [Ag+] ralı kaplarda ZnS tuzunun çözünürlükleri büyükten küçüğe doğru nasıl sıralanır? (ZnS için Kçç = 3.10-23 ) Zaman t I numaralı kapta S2- iyonu ortak iyondur. Ortak iyon de- t anında NaCl tuzu ilave edilmiştir. rişimi 0,1 M dır. Son durumda sabit sıcaklıkta yeniden dengeye ula- şan çözeltide başlangıca göre; II numaralı kapta ortak iyon olmadığı için çözünürlük Cl- iyonu derişimi artar. en büyüktür. Ag+ iyonu derişimi azalır. III numaralı kapta Zn2+ iyonu ortak iyondur ve ortak iyon derişimi 0,05 M dir. Ortak iyon derişimi en fazla olan I. kapta çözünürlük en azdır. II - III - I 19. a. artar, b. azalır, c. azalır, d. değişmez, e. azalır, f. artar 11 20. II - III - I

11. SINIF 9. MODÜL ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ www.aydinyayinlari.com.tr ORTAK İYON HESAPLAMALARI İlişkili Kazanımlar 1.3 : Ortak iyon hesaplamaları yapar. ORTAK İYON HESAPLAMALARI ÖRNEK 23 Ortak iyon içeren çözeltilerde, Kçç’si verilen tuzun 0,01M NaCl sulu çözeltisinde XCl tuzunun çözünürlü- çözünürlüğü hesaplanırken az çözünen tuzdan gelen ğü 8.10-6 M dır. ortak iyon miktarı ihmal edilir. Çünkü az çözünenden gelen ortak iyon miktarının toplama etkisi çok küçüktür. Buna göre aynı sıcaklıkta XCl iyonik katısının çözü- nürlük çarpımı kaçtır? ÖRNEK 21 NaCl(k) $ Na + + Cl – CuS tuzunun belirli bir sıcaklıkta çözünürlük çarpı- (suda) (suda) mı 4.10-8 olduğuna göre a. Bu tuzun aynı sıcaklıkta saf sudaki çözünürlüğü kaç –0,01M +0,01M + 0,01M mol/L dir? XCl(k) X + + Cl – b. Aynı sıcaklıkta 0,1 M Cu(NO3)2 çözeltisindeki çözü- –8·10–6M (suda) (suda) nürlüğü kaç mol/L dir? +8·10–6M +8.16–6M ?CuS (k) Cu 2+ + S 2(s-uda) Kçç = [X+] [Cl–] (suda) = [8.10–6] · [8.10–6 + 10–2] a. çözünürlü € ü - X M + X M + X M X M olsun. Kçç = 6 Cu2+ @6 S2- @ Kçç = 8.10–8 ihmal edilir. =X·X 4.10-8 = X2 & X = 2.10-4M b. Cu(NO3)2 tuzu suda iyi çözünür. $Cu (NO3) 2(k) Cu 2+ + 2NO 3-(suda) (suda) - 0, 1M + 0, 1M + 0, 2M ?CuS (k) Cu 2+ + S 2- çözünürlüğü y M olsun. (suda) (suda) -y M +y M + y M Kçç = [Cu2+][S2-] ÖRNEK 24 4.10-8 = [y + 0,1] · [y] y = 4.10-7 M Belirli bir sıcaklıkta çözünürlük çarpımı Kçç = 1,6·10–12 ihmal edilir. olan XY2 tuzunun aynı sıcaklıktaki 0,1M X(NO3)2 çö- zeltisindeki çözünürlüğü kaç M dır? ÖRNEK 22 X(NO3)2 $ X 2+ + 2NO – Oda sıcaklığında saf sudaki çözünürlüğü 2.10-7 M (suda) 3(suda) olan PbCrO4 tuzunun 0,01 M Na2CrO4 çözeltisindeki çözünürlüğü kaç M dır? –0,1M +0,1M 0,2M XY2(k) X 2+ + 2Y–(suda) çözünürlüğü –bM olsun (suda) +2bM PbCrO4(k) Pb2(s+uda) + CrO42– +bM 2.10–7 M +2.10–7 +2.10–7 M Kçç = [X2+] [Y–]2 16.10–13 = [b + 0,1] · [2b]2 Kçç = [2.10–7] [2.10–7] = 4.10–14 16.10–13 = 10–1 . 4b2 Na2 CrO4 $ 2Na + + CrO 24–(suda) b2 = 4.10–12 (suda) b = 2.10–6M 10–2 M +2.10–2 M + 1.10–2M Ortak iyon varlığında çözünürlüğü xM olsun. PbCrO4(k) Pb(2s+uda) + CrO 2– 4(suda) –xM +xM +xM Kçç = [Pb2+] [CrO 2– ] 4 4.10–14 = x · [x + 1.10–2] X = 4.10–12 M ihmal edilir. 21. a. 2.10–4 b. 4.·10–7 M 22. 4·10–12 M 12 23. 8·10–8 24. 2·10–6 M

www.aydinyayinlari.com.tr ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ 9. MODÜL 11. SINIF ÖRNEK 25 ÖRNEK 27 CuBr tuzunun oda koşullarında 0,1M NaBr sulu çö- t°C de CaCO3 tuzunun çözünürlük çarpımı Kçç = 4.10–8 dir zeltisindeki çözünürlüğü kaç M dır? Buna göre aynı sıcaklıkta 2.10-3M K2CO3 sulu çözel- (25°C de CuBr için Kçç = 4.10–8) tisinin 10 litresinde en fazla kaç miligram CaCO3 çö- zünebilir? (CaCO3 = 100) NaBr(k) $ Na+(suda) + Br–(suda) K2CO3(k) 2K + + CO 2– (suda) 3(suda) –0,1M +0,1M +0,1M $ CuBr(k) Cu + + Br – –2.10–3M +4.10–3M +2.10–3M –x M (suda) (suda) +x M +x M CaCO3 için çözünürlük x M olsun. CaCO3(k) Ca2(+suda) + CO23–(suda) Kçç = [Cu+] [Br–] = [x] · [x + 0,1] xM +x M +x M ihmal Kçç = [Ca2+] [CO32–] 4.10–8 = [x] · 0,1 = [x] [x + 2.10–3] x = 4.10–7 molar ihmal edilir. 4.10–8 = x.2.10–3 & x = 2.10–5M 2.10–5M = 1––0n–L– n = 2.10–4 mol 1 mol 100 gram 2.10–4 mol ? = 2·10–2 gram = 20 miligram ÖRNEK 26 ÖRNEK 28 Belirli bir sıcaklıkta 0,3 M KCl sulu çözeltisinde, XCl 0,2 M NaCl sulu çözeltisinde, PbCl2 tuzunun çözünürlü- tuzunun çözünürlüğü 3.10–11M olduğuna göre bu tu- ğü 1.10–17 M dır. zun aynı sıcaklıktaki saf sudaki çözünürlüğü kaç M Buna göre, aynı sıcaklıkta PbCl2 tuzunun çözünür- dır? lük çarpımı kaçtır? KCl(k) $ K + + Cl – NaCl(k) $ Na + + Cl – (suda) (suda) (suda) (suda) –0,3 M +0,3 M +0,3 M –0,2 M +0,2 M 0,2 M XCI(k) X+(suda) + Cl – PbCl2(k) Pb2(s+uda) + 2Cl – –3.10–11M (suda) –1.10–17M (suda) +3.10–11M +3.10–11M 1.10–17M 2.10–17M Kçç = [X+] [Cl–] Kçç = [Pb2+] · [Cl–]2 = [3.10–11] · [0,3 + 3.10–11] = 1.10–17 · [2.10–17 + 2.10–1]2 Kçç = 9.10–12 ihmal edilir Kçç = 4.10–19 XCl nin çözünürlüğü s M olsun. XCl(k) X + + Cl – (suda) (suda) –s M +s M +s M s2 = 9·10–12 s = 3·10–6 M 25. 4·10–7 M 26. 3·10–6 M 13 27. 20 mg 28. 4·10–19

11. SINIF 9. MODÜL ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ www.aydinyayinlari.com.tr ÖRNEK 29 ÖRNEK 31 PbCrO4 tuzunun aynı koşullarda saf sudaki çözü- 25°C de saf su ile hazırlanmış 100 litre 10–2 M Ba(NO3)2 nürlüğü, 0,01M Na2CrO4 çözeltisindeki çözünürlü- çözeltisinde en fazla 0,234 mg BaSO4 katısı çözünmüş- ğünün kaç katıdır? tür. (PbCrO4 için Kçç = 1,6.10–13) Buna göre BaSO4 katısının aynı sıcaklıkta çözünür- PbCrO4(k) Pb 2+ + CrO 2– lük çarpımı (Kçç) kaçtır? –x M olsun (suda) 4(suda) Saf sudaki (Ba: 138 S: 32 O: 16) çözünürlüğü +x M +x M Kçç = [Pb2+] [CrO42–] Ba(NO3)2(k) $ Ba(2s+uda) + 2NO–3(suda) 16.10–14 = x · x –0,1M +0,1M x = 4.10–7 M 0,234 mg = 234.10–6 gram & n = 234.10–6 = 10–6 mol + 2– 234 Na2CrO4(k) $ 2Na (suda) + CrO 4(suda) –0,01 M +0,02 M +0,01 M BaSO4’ün çözünürlüğü 10–6 mol Ortak iyon PbCrO4(k) Pb 2+ + CrO 2– 100 L = 10–8 M içeren –y M olsun (suda) 4(suda) çözeltide +y M +y M BaSO4(k) Ba(2s+uda) + SO2(–suda) Kçç = [Ba2+] [SO42–] çözünürlüğü –10–8M Kçç = [Pb2+][CrO42–] +10–8M –10–8M = [10–1] [10–8] 16.10–14 = [y][y + 0,01] = 10–9 y = 16.10–12M –YX–– = –41–06––0.–1.–10–0–––1––29 = 25000 katı ÖRNEK 30 ÖRNEK 32 X2Y tuzunun saf sudaki çözünürlüğü 3.10-4 M dır. Oda sıcaklığında saf sudaki çözünürlüğü 10–7M olan Buna göre bu tuzun aynı koşullarda bulunan XY2 tuzunun aynı koşullarda 0,1M X(NO3)2 çözelti- sindeki çözünürlüğü kaç M dır? 1 0,1 M 2 0,03 M XY2(k) X2(s+uda) + 2Y–(suda) çöXzNeOlti3si çöNzae2lYtisi –10–7M +10–7M + 2.10–7M I ve II numaralı kaplardaki çözünürlüklerini hesapla- Kçç = [X2+]·[Y–]2 yarak karşılaştırınız. = (10–7)(2.10–7)2 Kçç = 4.10–21 + 2– X(NO3)2 $ X2(s+uda) + 2NO–3(suda) (suda) (suda) X2Y(k) 2X + Y –0,1 M +0,1 M +0,2 M –3.10–4M +6.10–4M +3.10–4M Bu çözeltideki çözünürlük c M olsun. Kçç = [X+]2 · [Y2–] XY2(k) X2(s+uda) + 2Y–(suda) = (6.10–4)2 · (3.10–4) –c M +c M +2c M = 108 · 10–12 Kçç = [X2+]·[Y–]2 = (c + 10–1)(2c)2 XNO3(k) $ X + + NO – (suda) 3(suda) 4.10–21 = 10–1 · 4c2 c2 = 10–20 c = 10–10M –0,1 M +0,1 M +0,1 M çözünürlüğü bM olsun Kçç = [X+]2 · [Y2–] 108.10–12 = [0,1 + 2b]2 · [b] 108.10–12 = 10–2 · b b = 108·10–10 Na2Y(k) $ 2Na + + Y(2s–uda) (suda) +0,03 M –0,03 M +0,06 M çözünürlüğü dM olsun Kçç = [X+]2 · [Y2–] 108.10–12 = d2 3·10–2 $ d = 6.10–5 M 29. 25·103 30. II > I 14 31. 10–9 32. 10–10M

Ortak İyon Hesaplamaları TEST - 5 1. Halk arasında sud kostik olarak bilinen NaOH katı- 3. sı içinde saf su bulunan beherde çözünürken beher Ag F+ – Ag F+ – bir miktar ısınır. (suda) (suda) (suda) (suda) Buna göre sud kostikle ilgili; AgF(k) AgF(k) I II I. Sudaki çözünürlüğü ekzotermiktir. II. Sıcaklık arttıkça çözünürlüğü azalır. Yukarıda saf su ile hazırlanmış katısı ile denge- III. Sıcaklık artışı çözünme hızını artırır. de AgF tuzu çözeltileri bulunmaktadır. I. çözel- yargılarından hangileri doğrudur? tiye yapılan bir işlem sonucu çözelti görünümü II. duruma dönüştüğüne göre yapılan işlem; A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III I. Aynı sıcaklıkta saf su ekleme D) I ve II E) I, II ve III II. Sıcaklığı artırma III. Aynı sıcaklıkta NaF katısı ekleme verilenlerden hangileri olabilir? (AgF’nin sudaki çözünürlüğü endotermiktir.) A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) I ve II E) II ve III 2. [Ag+] Zaman 4. Şekilde oda koşullarında katı- X2+ Y2– (suda) (suda) sıyla dengede bulunan XY tu- Yukarıdaki grafikte katısı ile dengedeki AgCl sulu zu çözeltisine, aynı derişimde XY(k) çözeltisine sabit sıcaklıkta yapılan bir işlem sonu- 40°C de doygun XY çözeltisi cunda yeniden dengeye ulaşan sistemde Ag+ iyo- eklendiğinde çözünürlük çar- nu derişimindeki değişim verilmiştir. pımı artmaktadır. Buna göre aynı sıcaklıkta yapılan işlem; Buna göre, son durumdaki sulu çözelti ile ilgili verilenlerden hangisi yanlıştır? I. Kaba bir miktar AgCl katısı ekleme II. Kaba bir miktar AgNO3 katısı ekleme A) Tuzun çözünürlüğü artmıştır. III. Kaba bir miktar NaCl katısı ekleme B) Tuzun çözünürlüğü ekzotermiktir. C) Dipteki katı kütlesi azalmıştır. verilenlerden hangileri olabilir? D) Çözeltinin iletkenliği artmıştır. E) Sıcaklığı azaltıldığında toplam iyon derişimi A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II azalır. D) II ve III E) I, II ve III 1. E 2. B 15 3. D 4. B

TEST - 6 Ortak İyon Hesaplamaları 1. t°C de saf sudaki çözünürlüğü 5.10-4 M olan XY 4. t°C de 0,2 M NaCl sulu çözeltisinde AgCl tuzu- tuzunun 0,5M NaY çözeltisindeki çözünürlüğü nun çözünürlüğü 8.10-15 M ise bu tuz ile ilgili; kaç M dır? I. Saf sudaki çözünürlüğü 4.10-4 M’dir. A) 5.10–5 B) 5.10–7 C) 25.10–6 II. Çözünürlük çarpımı (Kçç) 16.10-16 dir. III. Saf su ile hazırlanmış çözeltideki Ag+ derişimi D) 2,5.10-7 E) 1,25.10-6 0,2 M NaCl çözeltisindeki Ag+ derişiminden bü- yüktür. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 2. Belirli bir sıcaklıkta çözünürlük çarpımı 5. Belirli sıcaklıkta 100 litre 0,2 M KCl çözeltisinde 2,7.10-16 olan XY3 tuzunun aynı sıcaklıkta 0,01 M 2.10-6 mol AgCl tuzu çözünmüş olarak bulunmak- X(NO3)3 çözeltisindeki çözünürlüğü kaç M dır? tadır. A) 9.10–4 B) 10–5 C) 3.10–5 D) 2,7.10-14 E) 8,1.10-14 Buna göre aynı sıcaklıkta AgCl tuzunun çözü- nürlük çarpımı (Kçç) değeri kaçtır? A) 2.10-10 B) 4.10-10 C) 10-12 D) 4.10-9 E) 2.10-8 3. t°C çözünürlük çarpımı 9.10-6 M olan CaCO3 tu- 6. 25°C de XY2 tuzunun 0,1 M X(NO3)2 çözeltisin- zunun saf sudaki çözünürlüğü 0,03 M Na2CO3 deki çözünürlüğü 10-16 M ise bu tuzun saf su- çözeltisindeki çözünürlüğünün kaç katıdır? daki çözünürlüğü kaç M dır? A) 3 B) 10 C) 30 D) 100 E) 1000 A) 1.10-11 B) 2.10-9 C) 4.10-18 D) 4.10-11 E) 2.10-16 1. B 2. B 3. B 4. D 5. D 6. A 16

www.aydinyayinlari.com.tr ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ 9. MODÜL 11. SINIF FEN LİSELERİNE YÖNELİK ÖRNEK 33 ÇÖKELME ŞARTI 2.10–5 M 4.10–4 M İki iyonik katının çözeltileri bir kapta karıştırıldı- AgNO3(suda) NaCl(suda) ğında yer değiştirme tepkimesi sonucunda oluşan iki 1L 1L bileşikten birisi suda az çözünen bir tuz ise bu bile- şiğin çözeltiden ayrılmasına çökme bu işleme çök- Şekilde aynı ortamdaki çözeltiler karıştırılırsa dibinde türme denir. katısı olmayan doygun ve dengede bir çözelti elde edil- mektedir. Çökme olup olmayacağı çözeltiler karıştırıldıktan sonraki iyon derişimleri çarpımı (Qçç) ile çözünürlük Buna göre bu sıcaklıkta AgCl tuzunun çözünürlük çarpımı (Kçç) karşılaştırılarak kontrol edilir. çarpımı kaçtır? Qçç = Qi ( Yalancı denge sabiti Oluşan çözelti dengede ise Qçç = Kçç dir. ( Son çözeltideki iyon derişimleri çarpımı olmak üzere AgNO3(suda) $ Ag+(suda) + NO–3 NaCl(suda) $ Na+(suda) + Cl–(suda) Qçç = Kçç ise 2.10–5 M 4.10–4 M • Sistem dengededir. • Çözelti doygundur. 1.10–5 M 1.10–5M 2.10–4 M 2.10–5 M • Çökme veya çözünme gözlenmez, ancak bu olaylar devam eder. AgCl Ag+(suda) + Cl–(suda) • Çözünme ve çökelme hızları eşittir. Qçç = [Ag+] [Cl–] Qçç < Kçç ise Qçç = (10–5) · (2.10–4) • Çözelti doymamıştır. Qçç = 2.10–9 = Kçç • Sistem dengede değildir. • Çökme olmaz, ancak ortama katı eklenir- ÖRNEK 34 se çözünür. İki çözelti karıştırıldığında dipte bir miktar XY katısının Qçç > Kçç ise oluştuğu gözlenmiştir. • Sistem dengede değildir. Buna göre, • Ortamda fazla miktarda olan iyonlar birle- I. Çözelti karıştırıldığı anda X+ ve Y- iyon derişimleri şerek çöker. • Doymuş çözelti oluşur. çarpımı XY tuzunun bu sıcaklıktaki çözünürlük çar- pımından büyüktür. Uyarı! II. Çökme gerçekleşmiştir. İki iyonik çözelti karıştırıldığında Kçç’si ve- III. Son durumda dengeye ulaşan çözeltide X+ ve Y- rilen tuz suda az çözünen tuzdur. iyonu bulunmaz. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Dipte katı oluşumu gözlendiğine göre ilk anda Qçç > Kçç dir. Ortamdaki fazla iyon birleşerek çöker. Ancak bir miktar X+ ve Y- iyonu çözünmüş halde bulunur. Cevap: C 17

11. SINIF 9. MODÜL ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ www.aydinyayinlari.com.tr ÖRNEK 35 ÖRNEK 37 Aynı koşullarda ve eşit hacimde bulunan 2.10–2 M Aynı koşullarda bulunan 4.10–5 M AgNO3 sulu çözeltisi Pb(NO3)2 ve 4.10–6 M K2SO4 sulu çözeltileri karıştırılıyor. ile 6.10–5M KCl sulu çözeltisi eşit hacimde karıştırılıyor. PbSO4 katısı çöker mi? (PbSO4 için Kçç = 9.10–19) Çökme tamamlandıktan sonraki dengede Ag+ iyo- nunun derişimi kaç M dır? Eşit hacimde karıştırıldığında herbir tuz çözeltisinin (AgCl için Kçç = 1.10–15) derişimi yarıya iner. Pb(NO3)2(k) $ Pb(2s+uda) + 2NO – AgNO3(k) $ Ag+(suda) + NO–3(suda) 2.10–2 M 3(suda) 4.10–5 M 00 2.10–5 M 00 KCl(k) 1.10–2 M +1.10–2 M +2.10–2 M 6.10–5 2.10–5 M 2.10–5 M 3.10–5 M K2SO4(k) $ 2K+(suda) + SO 2– $ K + + Cl – 4.10–6 M 4(suda) (suda) (suda) 2.10–6 M 00 00 +4.10–6 M +2.10–6 M 3.10–5 M 3.10–5 M Qçç = [Pb2+] [SO 2– ] AgCl(k) için Qçç = [Ag+] · [Cl–] 4 = (1.10–2)(2.10–6) Kçç çökme = 2.10–5 · 3.10–5 &Qçç = 6.10–10 > Kçç olur. = 2.10–8 Kçç = 9.10–19 < Qçç = 2.10–8 Qçç > Kçç olduğu için AgCl(k) Ag+(suda) + Cl–(suda) ortamda fazla miktardaki Pb2+ ve SO42– 2.10–5 M 3.10–5 M iyonları çöker. –2.10–5 M –2.10–5 M –X M 0 1.10–5 +X M +X M X X + 1.10–5 M ÖRNEK 36 Kçç = [Ag+] [Cl–] 1.10–15 = (X) · (10–5 + X) 4.10-5 M NaCl sulu çözeltisi ile aynı hacim ve sıcak- lıktaki AgNO3 çözeltisi karıştırılıyor. Deneyin yapıldı- X = 10–10 M = [Ag+] ğı koşullarda AgCl tuzunun çökmemesi için AgNO3 çözeltisinin derişimi en fazla kaç M olmalıdır? ÖRNEK 38 (AgCl için Kçç = 6.10–18) Aynı sıcaklıktaki 200 ml 6.10–2 M NaF sulu çözeltisi ile 100 ml 3.10–2 M Sr(NO3)2 sulu çözeltisi karıştırılıyor. NaCl(k) $ Na(+suda) + Cl(–suda) Dengeye ulaşan çözeltide Sr2+ iyon derişimi kaç M 4.10–5M dır? (SrF2 için Kçç = 2.10–10) –2.10–5 +2·10–5M +2·10–5M AgNO3’ün başlangıç derişimi NaF(k) $ Na+(suda) + F–(suda) 2X M kabul edersek 12.10–3mol 12.10–3mol 12.10–3mol AgNO3(k) $ Ag+(suda) + NO3–(suda) 2X M [F–] = 1––2–3.–1.–10––0–––3–1–mL––o–l = 4.10–2 M XM +X M +X M Sr(NO3)2(k) $ Sr 2+ + 2NO–3(suda) (suda) 6.10–3mol + – AgCl(k) Ag (suda) + Cl (suda) 3.10–3mol 3.10–3mol çökme olmaması için Kçç = Qçç = [Ag+] [Cl–] [Sr2+] = –3––.31–.–01–––03–––m1–L–o––l = 1.10–2 M Kçç = Qçç olmalıdır. 6.10–18 = [X] · [2.10–5] X = 3.10–13 M 2X = 6.10–13 M SrF2(k) Sr 2+ + 2F–(suda) (suda) 4.10–2 M 10–2 M –2.10–2 M –10–2 0 2.10–2 M Kçç = [Sr2+] [F–]2 2·10–10 = (X) · (2·10–2)2 X = 5·10–7 M 35. Çökme var 36. 6.10–13 M 18 37. 1.10–10 M 38. 5·10–7 M

11. SINIF Mg(OH)2 katısının yandaki görselde dengedeki sulu çözeltisi verilmiştir. Bu katının çözünme denklemi, Mg(OH)2(k) Mg(2s+uda) çözünme – ÇÖZÜNME – ÇÖKELME DENGELERİ 9. MODÜL OH – Mg(OH)2(k) çökelme Mg 2+ + 2OH (suda) + ısı şeklindedir. Kçç = [Mg+2] · [OH–]2 (suda) (suda) Aşağıda bu çözeltiye yapılan işlemler ve dengeye etkileri verilmiştir. İşlem – Grafik Denge Yönü Çözünürlük [Mg2+] [OH–] Kçç pH ÖZET Çözünme Su ekleme (katının Derişim (M) • Ortak iyon çözünürlüğü azaltır. tamamını çözmeye yetmeyecek) Mg2+ • Su ekleme/buharlaştırma çözünürlüğü Zaman değiştirmez. Dipteki katı kütlesi • Denge sabiti Kçç’yi sadece sıcaklık değiştirir. Su buharlaştırma Çökme • Ortak iyon problemlerinde Kçç’si Zaman verilen tuzdan gelen ortak iyon Derişim (M) ihmal edilir. Sıcaklığı artırma Mg2+ Çökme • Li+, Na+, K+, NH4+, NO–3 iyonlarını 19 Soğutma Zaman Çözünme içeren tuzlar suda iyi çözünür. Çökme Derişim (M) Çökme • İki iyonik katı çözeltisi karıştırılırsa Mg2+ Çözünme Kçç’si verilen katının iyonları Çözünme etkileşerek çökelme oluşabilir. Mg(NO3)2katısı Zaman ekleme Derişim (M) ✓ Qçç > Kçç ise ÇÖKER! ✓ Qçç < Kçç ise ÇÖKMEZ! Mg2+ ✓ Qçç = Kçç ise DENGEDE! Zaman ➡ Çökmemesi için en az NaOH(k) ekleme Derişim (M) OH– ➡ Çökmesi için en çok sorularında www.aydinyayinlari.com.tr Qçç = Kçç eşitliği kullanılır. Zaman HCl gazı geçirme Derişim (M) (OH–) çekme OH– Zaman Na2S katısı ekleme Derişim (M) (MgS suda az çözünür) Mg2+ Zaman

KARMA TEST - 1 Çözünme - Çökelme Dengeleri 1. Oda koşullarında AgI tuzu 4. AB ve AB2 katılarının oda sıcaklığında sudaki ile hazırlanan 100 ml sulu çözünme tepkimeleri çözeltide en fazla 3.10–9 AB(k) D A+(suda) + B–(suda) Kçç = 1x 10–4 mol çözünebilmektedir. AB2(k) D A 2+ + 2B – Kçç = 4 x 10–6 (suda) (suda) Buna göre bu sıcaklıkta şeklinde ise aynı sıcaklıkta, bu iki katının arı AgI tuzunun çözünürlük suyla hazırlanmış dengedeki çözeltileri ile ilgili; çarpımı (Kçç) kaçtır? I. Molar çözünürlükleri eşittir. A) 3.10–8 B) 6.10–8 C) 9.10–16 II. Birim hacimde çözünen madde kütleleri eşittir. D) 9.10–18 E) 6.10–18 III. B- iyonlarının her iki çözeltideki derişimleri eşit- tir. yargılarından hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III E) I ve III 2. Oda koşullarında CaCO3 tuzunun çözünürlük çar- 5. Şekildeki boş kapta 1,32 pımı (Kçç) 9.10–10 dur. gram CuSO4 katısı bulun- maktadır. Buna göre 10L çözeltide en fazla kaç miligram CaCO3 çözünebilir? (CaCO3 : 100 g/mol) A) 0,3 B) 0,9 C) 3 D) 30 E) 90 Buna göre kaba hacim 500 mL oluncaya kadar saf su CuSO4(k) eklenirse kaç gram CuSO4 çözünmeden kalır? (O: 16 S: 32 Cu: 64 CuSO4 için Kçç = 1,6·10–5) A) 0,1 B) 0,32 C) 0,64 3. Molar Derişim D) 1 E) 1,02 4 x 10–5 [Yb–] 3 x 10–5 [Xa+] 2 x 10–5 1 x 10–5 0 Zaman 6. Belirli bir sıcaklıkta Ca(OH)2 katısının çözünürlük Sabit sıcaklıkta, bir katının suda çözünürken çarpımı 3,2.10-5 tir. verdiği iyonların derişimi grafikteki gibi değiş- tiğine göre, bu katının çözünürlük çarpımı (Kçç) Buna göre aynı koşullarda 20 L doygun Ca(OH)2 kaçtır? çözeltisinde kaç mol OH- iyonu çözünmüş ola- rak bulunur? A) 3,2 x 10–10 B) 8,0 x 10–10 C) 1,6 x 10–14 A) 0,01 B) 0,02 C) 0,04 D) 0,4 E) 0,8 D) 8,0.10–14 E) 3,2 x 10–14 1. C 2. D 3. E 4. D 5. D 6. E 20

Çözünme - Çökelme Dengeleri KARMA TEST - 2 1. t°C de Ag2CO3 tuzu için çözünürlük çarpımı 4. Oda koşullarında 100 litre 10-5 molar SrCO3 çö- 10,8.10-11 dir. zeltisini doygun hale getirmek için 3.10-3 mol SrCO3 katısı ilave edilmesi gerekmektedir. Buna göre 100 L saf suya 10 gram Ag2CO3 ka- tısı ilave edildiğinde kaç gram Ag2CO3 çözün- Buna göre aynı koşullarda SrCO3 katısının çö- meden kalır? zünürlük çarpımı kaçtır? (Ag2CO3 = 280g/mol) (İlave edilecek katının hacmi ihmal edilecek) A) 0,8 B) 1,6 C) 2,4 D) 4,6 E) 8,4 A) 3.10–6 B) 9.10-6 C) 9.10-10 D) 1,6.10-9 E) 4.10-10 2. Çözünürlük (mol/L) 5. Çözünürlük (mol/L) XY2 XY2 Z2Y 0t XY Sıcaklık(°C) Çözünürlük sıcaklık grafiği şekildeki gibi olan 0t Sıcaklık(°C) XY2 ve XY iyonik katılarının t°C hazırlanmış eşit Çözünürlük sıcaklık grafiği şekildeki gibi olan hacimli doygun sulu çözeltileri ile ilgili aşağı- XY2 ve Z2Y iyonik katılarının t°C de hazırlan- dakilerden hangisi kesinlikle yanlıştır? mış eşit hacimli doygun sulu çözeltileri ile ilgi- A) XY2 tuzunun sulu çözeltisi ısıtılırsa çözünürlüğü li aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? artar. A) Çözünürlükleri endotermiktir. B) XY tuzunun sudaki çözünürlüğü ekzotermiktir. B) Sıcaklık azalırsa bir miktar katı kristallenir. C) Çözünürlük çarpımları (Kçç) eşittir. C) Çözünürlükleri eşittir. D) Toplam iyon derişimleri eşittir. D) Çözünürlük çarpımları (Kçç) eşittir. E) Çözünmüş katıların mol sayıları eşittir. 3. Şekilde katısı ile dengede E) Z2Y iyonik katısının çözünürlüğü Z+ iyonu deri- şimine eşittir. olan ve az çözünen CaF2 sulu çözeltisine aynı sı- Ca(2s+uda) 6. Belirli bir sıcaklıktaki doymuş AlCl3 sulu çözeltisin- caklıkta; F–(suda) deki Cl- iyonları molar derişimi bilinmektedir. I. Bir miktar NaF katısı ila- CaF2(k) ve etme Buna göre aynı sıcaklıkta AlCl3 ile ilgili I. Molar çözünürlüğü II. Bir miktar Ca(NO3)2 ka- II. Doygun çözeltideki iyon derişimleri çarpımı tısı ilave etme III. Çözünmüş AlCI3 kütlesi III. Dipteki katının tamamını çözmeye yetmeyecek niceliklerinden hangileri hesaplanabilir? kadar saf su ilave etme işlemlerinden hangileri yapılırsa F- iyon derişi- (AlCl3: 132) mi azalır? A) Yalnız I A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 1. B 2. D 3. B 21 4. D 5. E 6. B

KARMA TEST - 3 Çözünme - Çökelme Dengeleri 1. Şekildeki doygun MnS Na2S(k) 4. Suda ekzotermik olarak çözünen X2Y iyonik katı- çözeltisine aynı sıcaklık- Mn2(s+uda) sının aşağıdaki koşullarda belirtilen maddelerdeki ta bir miktar Na2S katısı S(2s–uda) ilave ediliyor. çözünürlükleri s1, s2 ve s3 olarak gösterilmiştir. MnS(k) Buna göre dengeye Madde Sıcaklık (°C) Çözünürlük ulaşan çözelti ile ilgili aşağıdaki yargılardan 0,1 M X(NO3)2 çözeltisi 25°C s1 hangisi yanlıştır? Saf su 10°C s2 0,05M Na2Y çözeltisi 25°C s3 A) Çözeltide ortak iyon içeren bir katı çözünmüş- Buna göre s1, s2 ve s3 arasındaki ilişki aşağıda- tür. kilerden hangisinde doğru verilmiştir? B) S2- iyon derişimi artar. A) s1 > s2 > s3 B) s2 > s3 > s1 C) Mn2+ iyon derişimi azalır. D) Katı MnS kütlesi azalır. C) s3 > s2 > s1 D) s2 > s1 = s2 E) MnS tuzunun çözünürlük çarpımı değişmez. E) s1 = s2 > s3 2. Ni (OH) 2 (k) D Ni 2+ + 2OH - 5. BaSO4(k) + ›s› ? Ba(2s+uda) + SO24-(suda) (suda) (suda) tepkimesi dengede iken; dengesinin bulunduğu ortama aynı sıcaklıkta bir miktar KOH katısı ekleniyor. I. Aynı sıcaklıkta bir miktar su ilave etme II. Sıcaklığı artırma Yeniden kurulan dengede; III. Sabit sıcaklıkta bir miktar su buharlaştırma I. Ni2+ iyonları derişimi azalır. II. OH- iyonları derişimi artar. işlemleri ayrı ayrı uygulanıyor. III. Kçç değeri küçülür. Her bir işlem sonucunda tuzun çözünürlü- yargılarından hangileri doğrudur? ğündeki değişme aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? I. II. III. Azalır A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II A) Artar Azalır Azalır Artar B) Değişmez Artar Değişmez Değişmez D) I ve III E) I, II ve III C) Artar Artar D) Değişmez Artar 3. Suda az çözünen iyonik bir katının katısıyla E) Azalır Azalır dengede bulunan sulu çözeltisine I. Aynı katıdan bir miktar ekleme 6. Al(OH)3 katısının 10-3 M Al(NO3)3 çözeltisinde- II. Sabit sıcaklıkta su buharlaştırma III. Sıcaklığı azaltma ki çözünürlüğü 10-11M olduğuna göre Al(OH)3 katısının aynı sıcaklıkta saf sudaki çözünürlü- işlemlerinden hangileri ayrı ayrı uygulandığın- da dipteki katı kütlesi kesinlikle artar? ğü kaç M dır? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) 10–9 B) 3.10-9 C) 2,7.10-14 D) I ve III E) I, II ve III D) 3.10-18 E) 9.10-18 1. D 2. C 3. C 4. B 5. D 6. A 22

Çözünme - Çökelme Dengeleri KARMA TEST - 4 1. Suda az çözünen XY2 tuzunun sulu çözeltisi ile il- 4. Suda az çözünen iyonik bir katının çözünürlüğü gili; ortak iyon miktarı artıkça azalır. • 40°C deki Kçç değeri 4.10-18 M dır. Bu bilgiye göre ZnCl2 tuzunun aynı sıcaklıkta • 20°C deki çözünürlüğü 40°C deki çözünürlüğü- I II III nün 2 katıdır. Saf su 0,2 M NaCl 0,1MçöZzenl(tNisOi 3)2 bilgileri veriliyor. çözeltisi Buna göre; I, II ve III numaralı kaplardaki çözünürlükle- ri arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisinde I. Tuzun suda çözünmesi ekzotermiktir. doğru verilmiştir? II. 20°C’deki çözünürlük çarpımı 3,2.10-17 dir. III. 40°C deki doygun çözeltideki toplam iyon deri- şimi 3.10-6 M dır. yargılarından hangileri doğrudur? A) I > II > III B) II > III > I C) III > II > I A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I > III > II E) III > I > II D) II ve III E) I, II ve III 2. AgBr tuzunun suda çözünmesi endotermiktir. 5. Suda az çözünen X2Y tuzunun Buna göre aşağıdaki maddelerin hangisinde • 25°C de X+ iyonu derişimi 4.10-3M AgBr katısının çözünürlüğü en azdır? • 40°C de Y2- iyonu derişimi 3.10-3 M dır. Buna göre X2Y tuzu ile ilgili aşağıdaki yargılar- A) B) C) dan hangisi yanlıştır? 0,05M 0,1M Saf su A) X2Y tuzunun çözünürlüğü endotermiktir. KCI AgNO3 25°C de B) 25°C deki çözünürlüğü 40°C deki çözünürlüğü- çözeltisi çözeltisi nün 3 katıdır. 20°C de 2 20°C de C) 40°C deki çözünürlük çarpımı 1,08.10-7 dir. D) E) D) 25°C de Y2- iyonu derişimi 2.10-3 M dır. 0,2M 0,1M çAögzNelOtis3i NaCl E) 40° C deki çözünürlüğü 3.10-3 M dır. çözeltisi 15°C de 25°C de 3. Suda az çözünen XY2 katısının 25°C de çözünür- 6. 400 mL 0,1 M NaF çözeltisinde, aynı sıcaklıkta lük çarpımı 4.10-6, 40°C de çözünürlük çarpımı ise en çok kaç mol katı CaF2 çözünebilir? 3,2.10-5 tir. 25°C de hazırlanan 1L doymuş çözelti 40°C ye ısıtılırsa, çözeltinin tekrar doygun hale gelmesi (CaF2 için Kçç = 4.10-12) için kaç mol XY2 katısı eklenmelidir? A) 5.10-11 B) 8.10-10 C) 1,6.10-10 A) 0,01 B) 0,02 C) 0,03 D) 8.10-11 E) 2,4.10-10 D) 0,04 E) 0,05 1. E 2. D 3. A 23 4. D 5. B 6. C

KARMA TEST - 5 Çözünme - Çökelme Dengeleri 1. AgCl katısının oda koşullarında saf su ile hazır- 4. Yandaki şeklinde verilen XY2 X(2s+uda) Y(–suda) lanan 1L’lik doygun çözeltisinde Ag+ iyon deri- iyonik katısının saf su ile ha- şimi bilindiğine göre bu sıcaklıktaki AgCl tuzu- nun; zırlanmış dengedeki çözeltisi soğutulduğunda X2+ iyon de- I. Çözünürlüğü II. Çözünmüş mol sayısı rişiminin azaldığı belirlen- III. Çözünürlük çarpımı miştir. niceliklerinden hangileri bulunabilir? Buna göre bu çözelti ile il- XY2(k) gili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) XY2 katısının suda çözünmesi ısı alandır. B) Çözelti soğutulduğunda çözünürlüğü azalır. D) II ve III E) I, II ve III C) Sıcaklık artırılırsa toplam iyon derişimi artar. D) Çözelti ısıtılırsa çözünürlük çarpımı azalır. E) Çözelti ısıtılırsa XY2 katısının çözünme hızı ar- tar. 2. Pb (OH) 2(k) Pb 2+ + 2OH - (suda) (suda) tepkimesi dengede iken sisteme sabit sıcak- 5. Suda az çözünen X2Y iyonik katısının lıkta NaOH katısı ilave edilirse aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez? • 25°C’deki çözünürlük çarpımı 4.10-12 • 40°C’deki çözünürlük çarpımı 5.10-10 dur. A) Ortak iyon derişimi artar. B) Pb2+ iyon derişimi azalır. olduğuna göre bu katı ile ilgili aşağıdakilerden C) Pb(OH)2 nin çözünürlüğü azalır. hangisi yanlıştır? D) pH değeri artar, pOH değeri azalır. E) Çözünürlük çarpımı azalır. A) Sudaki çözünürlüğü endotermiktir. 3. t°C de saf sudaki çözünürlükleri s mol/L olan B) 40°C’deki çözünürlüğü 25°C’deki çözünürlüğü- nün 5 katıdır. XY ve ZT2 iyonik katılarının aynı sıcaklıkta; C) 40°C’deki çözünürlüğü 1.10-4 M dır. I. Saf su ile hazırlanmış 10 L doygun çözeltideki çözünmüş mol sayıları D) 25°C de 10 L doygun çözeltide 3.10-3 mol iyon bulunur. II. Doygun çözeltilerindeki X+ ve T- iyonu molar derişimleri E) 25°C’de 1 L doygun çözeltide 10-4 mol X2Y çö- zünmüş halde bulunur. III. Doygun çözeltilerinin elektrik iletkenlikleri 6. t°C’de AgI katısının 10-2 M AgNO3 sulu çözelti- IV. Çözünürlük çarpımları sindeki çözünürlüğü 10-10 M olduğuna göre ay- V. Toplam iyon derişimleri nı sıcaklıkta 2.10-2M KI sulu çözeltisindeki çö- zünürlüğü kaç M’dır? verilen niceliklerinden hangisi eşittir? A) 5.10-6 B) 5.10-11 C) 2.10-10 A) I B) II C) III D) IV E) V D) 4.10-9 E) 10-11 1. E 2. E 3. A 4. D 5. C 6. B 24

Çözünme - Çökelme Dengeleri KARMA TEST - 6 1. XY(k) + ›s› X + + Y - FEN LİSELERİNE YÖNELİK (suda) (suda) Z2T3(k) 2Z 3+ + 3T (2s-uda) + ›s› 4. 0,5 M 100 mL Ca(NO3)2 çözeltisine aynı sıcaklık- (suda) ta damla damla Na2C2O4 çözeltisinden eşit ha- Yukarıda suda az çözünen XY ve Z2T3 iyonik katı- cimde ekleniyor. larının suda çözünme denklemleri verilmiştir. Bu tuzların oda koşullarında katısı ile dengede- Çökelmenin olmaması için Na2C2O4 çözeltisi- ki doygun çözeltilerinin sıcaklığı arttırıldığında nin derişimi en fazla kaç M olmalıdır? niceliklerinden (CaC2O4 için Kçç = 25.10-10) • Katıların çözünürlükleri A) 2.10-8 B) 2.10-6 C) 4.10-8 • Çözünürlük çarpımları • Çözünme hızı D) 4.10-6 E) 4.10-10 • Çökelme hızı • Dipteki katı kütlesi 5. 100 mL 0,8 M NaF çözeltisi ile 400 mL 0,1 M kaç tanesi her iki çözeltide de kesinlikle artar? Pb(NO3)2 çözeltisi karıştırılıyor. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 Buna göre, son çözeltideki iyonların derişim- leri ile ilgili; 2. Arı su ile bir XmYn tuzunda t°C de 500 mililitre doy- I. [Na+] > [NO-3] muş çözelti hazırlanıyor. Oluşan çözeltide 4 · 10-3 II. [F-] > [Pb2+] mol X+n ve 2 · 10-3 mol Y-m iyonu bulunmaktadır. III. [F-] > [NO-3] ilişkilerinden hangileri doğrudur? XmYn tuzu ile ilgili; (Pb F2 suda çok az çözünür.) C) Yalnız III I. Formülü X2Y dir. A) Yalnız I B) Yalnız II II. t°C çözünürlük çarpımı 2,56 · 10-7 dir. III. t°C deki çözünürlüğü 2 · 10-3 mol/L dir. D) II ve III E) I, II ve III yargılarından hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II 6. 0,5 M AgNO3 çözeltisi ile 0,2 M K2CrO4 çözeltisi D) I ve III E) I, II ve III eşit hacimde bir kapta karıştırıldığında bir çökelek oluşmaktadır. 3. X2Y3 katısının suda çözünme denklemi, Buna göre, tepkime sonunda kaptaki madde- X2Y3(k) 2X(3s+uda) + 3Y(2s-uda) TH > 0 şeklindedir. lerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yan- lıştır? Buna göre, X2Y3 katısının, I. 25°C de saf sudaki (Ag2CrO4 için Kçç = 2,4 x 10–12) II. 50°C de saf sudaki III. 25°C de Na2Y çözeltisindeki A) Ag2CrO4 için iyon derişimleri çarpımı (Qçç), Kçç den büyüktür. çözünürlüklerinin karşılaştırılması hangisinde doğru olarak verilmiştir? B) Tepkime sonunda çözeltide çökmeden kalan Ag+ iyonları vardır. A) III > I > II B) I > III > II C) II > I > III C) Ag2CrO4 çöker. D) II > III > I E) I > II > III D) NO-3 nin derişimi 0,25 molardır. E) K+ iyonunun derişimi 0,10 molardır. 1. B 2. B 3. C 25 4. A 5. B 6. E

KARMA TEST - 7 Çözünme - Çökelme Dengeleri 1. Katısı ile dengede olan XY çözeltisine; 4. I. XY katısı ekleme X(+suda) Y(–suda) X(+suda) Y(–suda) II. Sabit sıcaklıkta su buharlaştırma III. Sıcaklığı azaltma 25°C ZnS(k) 50°C Şekil - I Şekil - II işlemlerinden hangileri tek olarak uygulandı- ğında kabın dibindeki katı miktarı kesinlikle ar- tar? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III Yukarıda oda koşullarında katısı ile dengede bulu- nan ZnS tuzuna ait çözelti Şekil I de verilmiştir. D) II ve III E) I, II ve III Bu çözeltinin sıcaklığı 50°C ye çıkarıldığında Şekil II deki durum gözlendiğine göre, 2. Z2(s+uda) Y(–suda) I. ZnS katısının çözünürlüğü sıcaklık arttıkça ar- X(+suda) Y(–suda) tar. II. Şekil II’deki çözeltide Zn2+ ve S2- iyon derişim- leri çarpımı 50°C deki çözünürlük çarpımına eşittir. III. Şekil-II deki çözelti doygundur. yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? XY(k) ZY2(k) A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Yukarıda çözünürlükleri eşit olan XY ve ZY2 D) II ve III E) I ve III iyon katılarının dengedeki çözeltilerine aynı miktar NaY katısı eklenerek yeniden denge ku- rulduğunda; 5. İyonik Katı Çözünürlük (mol/L) I. Çözünürlük çarpımları değişmez. PbF2 1.10–3 II. Çözünürlükleri azalır. III. X+ ve Z2+ iyon derişimleri eşittir. Ca(OH)2 1.10–2 yargılarından hangileri doğrudur? CaCO3 3.10–3 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II Aynı sıcaklıkta arı sudaki çözünürlükleri yukarı- da verilen bileşikler için bu sıcaklıkta D) II ve III E) I, II ve III I. 10 L doygun çözeltide çözünmüş madde mikta- rı en fazla olan Ca(OH)2 dir. II. Çözünürlük çarpımı en büyük olan PbF2 dir. III. Toplam iyon derişimi en büyük olan CaCO3 tür. yargılarından hangileri doğrudur? 3. 25°C de çözünürlük çarpımı 3,2.10-8 olan XY2 (CaCO3: 100, PbF2: 245, Ca(OH)2: 74) A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II katısının bu sıcaklıkta 20 L lik doygun çözelti- sinde 10 gram XY2 çözünmüş halde bulunduğu- D) I ve III E) II ve III na göre XY2 nin mol kütlesi kaçtır? A) 50 B) 75 C) 100 D) 125 E) 250 1. B 2. C 3. E 26 4. A 5. A

Çözünme - Çökelme Dengeleri KARMA TEST - 8 1. Bi2(CO3)3 katısının suda çözünme denklemi 4. X2Y formülüne sahip bir tuzun oda koşulların- Bi2 (CO3) 3(k) ? 2Bi 3+ + 3CO 2- daki saf su ile hazırlamış doygun çözeltisinde (suda) 3 (suda) X+ iyonu derişimi bilindiğine göre bu tuzun ay- nı koşullarda aşağıdaki niceliklerinden hangisi şeklindedir. hesaplanamaz? (X2Y: 62 g/mol) Buna göre bu katıya ait çözünürlük denge ba- A) Saf sudaki çözünürlüğü ğıntısı aşağıdakilerden hangisinde doğru veril- miştir? B) Çözeltideki çözünmüş X2Y kütlesi C) 0,1 M Na2Y çözeltisindeki çözünürlüğü A) Kçç = 1 D) Çözünürlük çarpımı (Kçç) E) Çözeltideki Y2- iyonu derişimi 6 Bi 3+ @2 ·9 CO 2- 3 3 C 6 Bi 3+ @2 ·9 CO 2- 3 3 C B) Kçç = 6 Bi2 (CO3) 3 @ C) Kçç = 6 Bi2+ @3 · 9 CO33- 2 C D) Kçç = 6 2Bi3+ @ · 9 3CO32- C E) Kçç = 6 Bi3+ @2 · 9 CO23- 3 C 2. Belirli bir sıcaklıkta Cr(OH)3 katısının çözünürlük 5. çarpımı (Kçç) 27·10–32 dur. X3(s+uda) Bu sıcaklıkta hazırlanan 2 litre doygun Cr(OH)3 sulu çözeltisinde toplam kaç mol iyon bulunur? A) 2.10–8 B) 4·10–8 C) 8·10–8 D) 4·10–10 E) 8·10–10 Y(2s–uda) X2Y3(k) Yukarıda çözünme denklemi, X 2 Y3 (k) + ›s› ? 2X 3+ + 3Y (2s-uda) (suda) şeklinde olan X2Y3 katısının t1°C deki doygun çö- zeltisi verilmiştir. Bu çözeltiye 3. 25°C de 10 L 10-4 M CuBr çözeltisini doygun I. Aynı sıcaklıkta saf su ilave etme II. t2°C’de doymamış X2Y3 çözeltisi ekleme hale getirmek için kaç miligram CuBr katısı ek- III. Çözeltinin sıcaklığını t2°C yapma lenmelidir? işlemlerinden hangileri ayrı ayrı yapılırsa katı X2Y3 kütlesi azalır? (t1°C < t2°C) (CuBr için Kçç = 4·10-8 Cu: 64 Br: 80) A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II A) 72 B) 144 C) 288 D) 96 E) 192 D) II ve III E) I, II ve III 1. E 2. C 3. B 27 4. B 5. E

KARMA TEST - 9 Çözünme - Çökelme Dengeleri 1. X tuzunun belli bir sıcaklıkta saf suda çözünür- 4. t°C de çözünürlük çarpımı (Kçç) 4·10-6 olan CdS lüğü s M iken çözünürlük çarpımı (Kçç) 4s3 oldu- katısından 8 gram kullanılarak aynı sıcaklıkta 25 lit- ğuna göre bu tuzun formülü re çözelti hazırlanıyor. • Ag2S • PbCl2 Buna göre dengedeki doygun çözeltinin dibin- • PbSO4 • Sr3(PO4)2 deki katı kütlesi kaç gramdır? (CdS : 142 g/mol) • Agl • Cr(OH)3 A) 0,1 B) 0,3 C) 0,9 verilenlerden kaç tanesi olabilir? D) 1,2 E) 6,6 A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6 2. Suda az çözünen iyonik katıların saf sudaki mo- 5. Formülü ve oda koşullarındaki doygun sulu çö- lar çözünürlükleri ile ilgili aşağıdaki yargılardan zeltideki toplam iyon derişimi bilinen bir X tuzu- hangisi kesinlikle doğrudur? nun A) Sıcaklık arttıkça artar. I. Çözelti hacmi B) Çözücü kütlesi arttıkça artar. II. Mol kütlesi C) Bulunduğu ortamın basıncına bağlı olarak değişir. III. 25°C deki çözünürlük çarpımı D) Sabit sıcaklıkta 1 litre doygun çözeltideki çözün- niceliklerinden en az hangileri bilinirse aynı sı- müş mol sayısı olarak ifade edilir. caklıkta doygun sulu çözeltide çözünmüş halde bulunan X kütlesi hesaplanabilir? E) Karıştırmak, çalkalamak çözünürlüğü arttırır. A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 3. X2Y3(k) + ›s› ? 2X(3s+uda) + 3Y(2s-uda) 6. Sıcaklık artışının çözünürlük çarpımını artırdı- Yukarıda çözünme denklemi verilen ve sudaki çö- ğı bir X katısının doygun sulu çözeltisi ile ilgili zünürlüğü az olan X2Y3 katısının doygun çözeltisi- aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? ne yapılan bir işlem sonucunda çözünürlük çarpı- mının ve çözünürlüğünün azaldığı belirlenmiştir. A) Eşit hacimli doygun çözeltilerinden sıcaklığı yüksek çözeltideki çözünmüş katı kütlesi daha Buna göre çözeltiye yapılan bu işlem aşağıda- fazladır. kilerden hangisi olabilir? B) Minimum enerjili olma eğilimi çökelme yönün- A) Ortak iyon içeren bir tuz ilave etme dedir. B) Bir miktar X2Y3 katısı ekleme C) Maksimum düzensizliğe eğilimi iyon derişimini C) Çözeltiden sabit sıcaklıkta su buharlaştırma artıracak yöndedir. D) Çözeltiyi soğutma D) Çözünme denkleminde ısı girenlerde gösterilir. E) Aynı sıcaklıkta su ilave etme E) Katısı ile dengedeki doygun sulu çözeltisi soğu- tulursa dipteki katı kütlesi azalır. 1. A 2. D 3. D 28 4. C 5. C 6. E

Çözünme - Çökelme Dengeleri YAZILI SORULARI 1. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz. (Her bir boşluk 2 puan, Toplam 10 puan) a. 1 litre doymuş çözeltide çözünmüş maddenin mol sayısı .........m...o.l.a..r..ç..ö.z..ü..n..ü.r..lü..k......... olarak adlandırılır. b. Çözünürlük denge bağıntısında çözünme denklemindeki iyonların başkatsayıları iyon derişimlerine ....................ü..s................... olarak yazılır. c. Diğer denge sabitleri gibi çözünme-çökelme denge sabiti de yalnızca .................s.ı.c..a..k.l.ı.k............... ile değişir. d. Çözünürlüğü endotermik olan ve suda az çözünen bir tuzun katısı ile dengedeki çözeltisi soğutulursa dipteki katı kütlesi ..................a..r.t.a.r.................. . e. Sarkıt ve dikitlerin oluşumu, su borularındaki ve çaydanlık tabanlarındaki tortular ..ç.ö..z..ü.n..m...e..–..ç..ö..k..e.l.m...e.... tepkimesi sonucu oluşur. 2. Aşağıdaki cümlelerin başına, doğru ise D, yanlış ise Y harfi koyarak belirtiniz. (Her bir ifade 2, toplam 10 puan) a. (...Y....) Suda az çözünen bir katının sabit sıcaklıktaki doygun çözeltisinde aynı sıcaklıkta ortak iyon içe- ren bir tuz eklenerek çözülürse az çözünen tuzun çözünürlüğü artar. b. (...D....) Çözünürlük dengesi kurulmuş bir çözeltide aynı sıcaklıkta çözücü miktarının artırılması çözünür- lüğü değiştirmez. c. (...D....) Bir sulu çözeltide ortak iyonun derişimi arttırılırsa suda az çözünen tuzun çözünürlüğü azalır. d. (...D....) İçinde Li+, Na+, K+, NO-3 iyonlarından en az birini barındıran tuzların Kçç’lerinden söz edilmez. e. (...Y....) Katısı ile dengede bulunan sulu X tuzu çözeltisinden sabit sıcaklıkta su bularlaştırılması ile X tu- zunun çözünürlüğü azalır. 1. a. molar çözünürlük b. üs c. sıcaklık d. artar 2. a. Y b. D c. D d. D e. Y e. çözünme-çökelme 29

YAZILI SORULARI Çözünme - Çökelme Dengeleri 3. Oda koşullarında cıva (II) sülfür (HgS) tuzunun 5. t°C de 9,7 miligram ZnS tuzu ile kaç litre doy- çözünürlük çarpımı 4.10-54 olduğuna göre bu gun sulu çözelti hazırlanabilir? tuzun aynı sıcaklıktaki 3 litrelik doygun sulu çö- zeltisinde kaç mol HgS tuzu çözünmüştür? (20 (t°C ZnS için Kçç 4·10–10 Zn: 65 S: 32) (20 puan) puan) ZnS için çözünürlük x M olsun. HgS(k) Hg(2s+uda) + S(2s–uda) çözünürlük x M olsun. ZnS(k) Zn(2s+uda) + S2(s–uda) –x M +x M +x M –x M –x M –x M Kçç = [Hg2+] · [S2–] Kçç = [Zn2+][S2–] =x·x =x·x 4·10–54 = x2 & x = 2·10–27 molar. 4·10–10 = x2 x = 2.10–5 M 9,7 miligram = 97.10–4 gram 1 L çözeltide 2·10–27 mol 3 L çözeltide ? n = —Mm—A = —9—7—9.1—7—0—–4 = 10–4 mol ? = 6.10–27 mol HgS çözünmüştür. 1 L çözeltide 2·10–5 mol ? 10–4 mol ? = —2—1.—10—0–—4–—5 = 5 Litre 4. 10 Litre doygun Al(OH)3 çözeltisinde 3.10-7 6. CaCO3 tuzunun oda koşullarında 0,03M mol OH- iyonu bulunduğuna göre bu sıcaklıkta Ca(NO3)2 çözeltisindeki çözünürlüğü aynı ko- Al(OH)3 tuzunun çözünürlük çarpımı (Kçç) kaç- şullarda saf sudaki çözünürlüğünün kaç katı- tır? (20 puan) dır? (25°C de CaCO3 için Kçç = 9.10-10) (20 puan) [OH–] = 3·10–7 mol Al(OH)3(k) Al3(s+uda)+ 3OH(–suda) CaCO3(k) Ca(2s+uda) + CO32(–suda  )çsöafzüsnuüdralküiğü 10 L 1.10–8 M % 3·10–8 M –x M & –x M –x M x M olsun. [OH–] = 3·10–8 M & Kçç = [Al3+] · [OH–]3 Kçç = [Ca2+][CO3–2] = (1·10–8)(3.10–8)3 9.10–10 = x · x & x = 3.10–5 M = 27·10–32 Ca(NO3)2(k) $ Ca(2s+uda) + 2 NO–3(suda) –3·10–2 M +3·10–2 M +6·10–2 M ortak iyon varlığındaki çözünürlüğü y M olsun. CaCO3(k) Ca(2s+uda) + CO32(–suda) –y M –y M –y M Kçç = [Ca2+] · [CO32–] 9·10–10 = (y + 3·10–2) · y ihmal y = 3·10–8 M —yx = —33—··11——00—––85 = ——1—01—0—0— katı 5. 5 litre 6. 1/1000 30 3. 6·10–27 4. 27·10–32

Çözünme - Çökelme Dengeleri YENİ NESİL SORULAR — 1 1. 2. Suda çok az çözünen bir bileşik olan baryum sülfat Bir fabrikaya ait atık sudan alınan bir numune oda (BaSO4) piyasada barit olarak bilinir ve X ışınlarını koşullarında analiz edilmiştir. Analiz sonucu numu- geçirmediği için iç organların röntgen filmleri çekil- nede bulunan kurşun (Pb2+), klorür (Cl-) ve sülfür (S2-) iyon miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. meden önce içirilen solüsyonlarda kullanılır. BaSO4 tuzunun 36°C de çözünürlük çarpımı İyon Numunedeki miktar (mol/L) 1·10-10 olduğuna göre bu etken maddeyi içe- ren ilaçtan 50 mL içen bir bireyin vücudunda en Pb2+ 6·10–3 fazla kaç mol BaSO4 katısı çözünmüş halde bu- lunur? S2– 6·10–25 A) 5·10–7 B) 1·10–8 C) 5·10–8 Cl– 1·10–2 Buna göre atık su örneği ile ilgili D) 1·10–9 E) 2·10–10 I. Numuneye aynı koşullarda PbCl2 katısı eklenir- se bir miktar katı çözünebilir. 36°C de çözünürlüğü x M olsun. II. Numuneden aynı sıcaklıkta bir miktar su buhar- BaSO4(k) Ba+(s2uda) + SO42(–suda) –xM laştırılarak süzüldüğünde süzgeç kağıdı üzerin- +x M +x M de katı PbS bulunabilir. Kçç = [Ba2+] · [SO42–] III. Pb2+ iyonları aşırı miktarda Na2CO3 ilavesi ile 1·10–10 = x · x x = 1·10–5 M M = ––Vn–– çöktürülerek uzaklaştırılabilir. 1·10–5 M = 5––·–1–0n––––2–L– yargılarından hangileri doğrudur? (25° C de PbCl2 için Kçç = 2,5·10–5, n = 5·10–7 mol PbS için Kçç = 3,6·10–27) (PbCO3’ün çözünürlüğü ihmal edilecek) A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III PbCl2 için I. Qçç = [Pb2+] [Cl-]2 = 6·10–3 ·10–4 = 6·10–7 ·Qçç < Kçç II. PbS için Qçç = 6·10 · 6·10–25 = 36·10–28 Qçç = Kçç III. PbCO3 ün çözünürlüğü ihmal edilecek kadar kü- çükse çöktürülerek uzaklaştırılabilir. 1. A 31 2. E

YENİ NESİL SORULAR — 2 Çözünme - Çökelme Dengeleri 1. 2. Kıvanç tatilde ailesi ile Denizli’deki Pamukkale tra- Bir su arıtma tesisinde t°C sudaki Ag+ iyonlarını vertenlerini ziyaret ederken kimya öğretmeni olan AgCl katısı şeklinde çöktürerek uzaklaştırmak için annesine travertenlerin nasıl oluştuğunu sormuş- ortama NaCl tuzu ilave edilmiştir. tur. Annesi Kıvanç’a 4·10-3 M lik Ag+ iyonlarını çöktürmek için 1000 L lik atık su tankına en az kaç mol katı NaCl ek- I. Çözünme-çökelme tepkimeleri sonucu oluş- lenmelidir? muştur. (Katı ilavesi ile hacim değişimi ihmal edilecektir) II. Beyaz görünümün nedeni çöken kalsiyum kar- bonat (CaCO3) bileşiğinden kaynaklanır. (t°C de AgCl için Kçç = 1,6·10-11) III. Kalsiyum karbonat (CaCO3) tuzu suda az çözü- A) 2·10-5 B) 4·10-6 C) 2·10-7 nür. D) 1,6·10-9 E) 4·10-9 ifadelerinden hangilerini söylerse doğru bir açıklama yapmış olur? AgCl için Kçç = [Ag+] [Cl–] 16·10–12 = 4·10–3 · [Cl–] A) I, II ve III B) Yalnız III C) Yalnız II [Cl–] = 4·10–9 M D) I ve II E) I ve III M= n Suda az çözünen katı CaCO3 bileşiği beyaz renkli- V dir. Çözünme-çökelme tepkimeleri sonucu traver- 4·10–9 M = n tenler oluşur. 1000 L n = 4·10–6 mol 2. B 32 1. A