20200427-dinosaur

คมู่ ือผูเ้ ล่าเรอื่ งธรณี สิ่งแวดล้อมสรรพสิ่งล้วนผันแปรไปกับ... ไดโนเสารค์ อยาวท่ีภกู ุ้มข้าว การศึกษาซากดึกดำ� บรรพ์ไดโนเสาร์อย่างละเอยี ดเพื่อระบุสายพนั ธุ์ โดยการเปรียบเทยี บกับผลการศกึ ษาท่เี ป็นที่ยอมรบั ในวงการบรรพชีวินวิทยาทัว่ โลก หากไมต่ รงกบั สายพนั ธุ์ใด ท่ีเคยมีรายงานการค้นพบมาก่อน จงึ จะด�ำเนินการต้ังชอื่ สายพนั ธใ์ุ หม่

พระผู้ทรงสนพระทัยในศาสตร์แห่งชีวิต สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จฯ ทรงเป็นประธานเปิดงานนิทรรศการครบรอบ ๑๐ พิพิธภัณฑ์สิรินธร เมื่อวันที่ ๒๘ พฤษภาคม ๒๕๖๒

ความพิเศษเหนอื ซอโรพอดอื่นใด.... และกาลเวลา สมเดจ็ พระกนิษฐาธริ าชเจ้า กรมสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ ไดโนเสารค์ อยาว ภเู วยี งโกซอรสั สริ นิ ธรเน ไดร้ บั การจดั ลำ� ดบั ใหมโ่ ดยอาศยั หลกั ฐานจาก กระดกู สนั หลงั สว่ นคอ สว่ นกลางตวั กระดกู ซโ่ี ครง กระดกู สะบกั กระดกู ตน้ ขาหนา้ กระดกู หนา้ แขง้ สยามบรมราชกมุ ารี และกระดกู สะโพก ในการเปรียบเทียบกบั กระดกู ซอโรพอด ทม่ี กี ารศึกษาวิจัยแล้ว และรู้จกั กันดี จากทั่วโลก เชน่ จนี อเมริกา และแทนซาเนยี ประกอบด้วย ทรงให้ความสนพระทยั ในศาสตรด์ า้ น ธรณวี ิทยาเปน็ อย่างมาก 1. ตัวอย่างยคุ จูแรสซิกตอนกลาง และตอนปลาย 4 สกุลจาก เสฉวน และจากชานตงุ ประเทศจนี โดยเฉพาะอย่างยิ่งในแขนงของ 1.1 ชูโนซอรัส (Shunosaurus) จากเสฉวน 1.2 มาเมนซซี อรสั (Mamenchisaurus) จากเสฉวน ชีวิตและกาลเวลา 1.3 โอเหมซ่ อรัส (Omeisaurus) จากเสฉวน 1.4 ยูฮโี ลปัส (Euhelopus) จากชานตุง เมื่อครงั้ ดำ� รงพระยศเปน็ สมเด็จพระ 2. ตัวอยา่ งยุคจแู รสซกิ ตอนปลาย 3 สกุล จากหมวดหนิ มอร์ริสนั ทางตะวันตกของอเมริกา เทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมารี 2.1 คามาราซอรัส (Camarasaurus) พระองคไ์ ดเ้ สด็จฯ เยยี่ มชมหลุมขดุ ค้น 2.2 ดพิ โพลโดคสั (Diplodocus) ซากไดโนเสาร์ ภูกุ้มข้าว ณ วดั สกั กะวัน 2.3 อะแพตโตซอรัส (Apatosaurus) 3. ตัวอย่างยคุ จูแรสซิกตอนปลาย 2 สกลุ จากช้นั หนิ เทนดากูรู (Tendaguru beds) แทนซาเนยี อำ� เภอสหัสขนั ธ์ จังหวดั กาฬสินธุ์ 3.1 บาโรซอรสั (Barosaurus) ซงึ่ เป็นแรงผลักดันยิ่งใหญ่ทีท่ ำ� ใหเ้ กดิ 3.2 แบรคคีโอซอรสั (Brachiosaurus) พิพิธภณั ฑ์ไดโนเสาร์แห่งแรกของ สรปุ ผลการศกึ ษาพบวา่ ภเู วยี งโกซอรสั สริ นิ ธรเน ไมม่ ลี กั ษณะทคี่ ลา้ ยกบั ไดโนเสารซ์ อโร พอด วงศใ์ ด ๆ ทไ่ี ดม้ กี ารศกึ ษามากอ่ นเลย จงึ ถอื ไดว้ า่ เปน็ ซอโรพอดทยี่ งั ไมส่ ามารถวนิ จิ ฉยั ในระดบั ประเทศไทย ซึ่งพระองค์ได้ วงศ์ได้ จนกว่าจะมีการค้นพบกระดูกส่วนที่ส�ำคัญมากกว่าน้ี โดยเฉพาะอย่างย่ิงในส่วน พระราชทานนาม กะโหลก และกระดูกสันหลงั ทอ่ี ยู่ในสภาพทส่ี มบูรณ์ จึงจะสามารถจดั วางตำ� แหนง่ ทางอนุกรมวธิ านทถ่ี กู ต้องสมบูรณ์ได้ “พิพธิ ภัณฑส์ ิรนิ ธร” 24 ไดโนเสาร์คอยาวท่ีภูก้มุ ข้าว เปน็ ศิรมิ งคลแกพ่ ิพธิ ภณั ฑ์ และได้ เสด็จฯ ไปทรงเป็นประธานเปดิ เมอื่ วันที่ 9 ธันวาคม พ.ศ. 2551 พร้อมกบั ไดพ้ ระราชทานนามส�ำหรบั ไดโนเสาร์สกุลและชนิดใหม่ของโลก “ภเู วยี งโกซอรัส สริ นิ ธรเน” และในวันที่ 28 พฤษภาคม 2562 พระองค์ได้เสด็จฯ ทรงเป็นประธาน เปิดงานนิทรรศการครบรอบ 10 ปีพพิ ธิ ภัณฑ์สิรินธร นับเปน็ พระมหากรุณาธิคณุ อยา่ งหาทส่ี ุดมิได้

คู่มือผู้เล่าเรื่องธรณี พพิ ิธภณั ฑ์สิรินธรท่ภี ูกุ้มขา้ ว ไดโนเสารค์ อยาวท่ภี กู มุ้ ขา้ ว จังหวัดกาฬสนิ ธุ์ ด้วยพระเมตตาของสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ  สยามบรมราชกุมารี ที่เสดจ็ ฯ เยีย่ มชมหลุมขุดสำ� รวจซากดึกด�ำบรรพด์ ว้ ยความสนพระทัย ทรงซกั ถามและใหค้ ำ� อธบิ ดีกรมทรพั ยากรธรณ ี นายสมหมาย เตชวาล แนะนำ� ตา่ ง ๆ แกเ่ จา้ หนา้ ทกี่ รมทรพั ยากรธรณตี ง้ั แต่ระยะเรม่ิ แรกของโครงการสำ� รวจ ทำ� ให้ รองอธิบดีกรมทรพั ยากรธรณ ี นายนวิ ตั ิ มณขี ัติย์ เจ้าหน้าท่ีกรมทรัพยากรธรณีทุกคนเกิดก�ำลังใจอย่างเต็มเปี่ยม มีอุตสาหะในการขุดค้น รองอธิบดกี รมทรพั ยากรธรณี นายมนตรี เหลอื งอิงคะสตุ ศกึ ษา วจิ ยั และพฒั นาแหลง่ ซากดกึ ดำ� บรรพภ์ กู มุ้ ขา้ ว จนกระทงั่ เกดิ เปน็ พพิ ธิ ภณั ฑไ์ ดโนเสาร์ ผูอ้ ำ� นวยการกองค้มุ ครองซากดึกดำ� บรรพ์ นายนมิ ติ ร ศรคลัง ที่ทนั สมัยทสี่ ดุ ในอาเซยี น ผูอ้ �ำนวยการส�ำนักงานทรัพยากรธรณี เขต 2 (ขอนแก่น) นายทนิ กร ทาทอง นอกจากนพ้ี ระองคย์ งั ทรงมพี ระเมตตาพระราชทานพระนามาภไิ ธย“สริ นิ ธร” เพอื่ เขยี นเรือ่ ง นายประชา คตุ ตกิ ุล เป็นศริ มิ งคลให้กับทง้ั พิพธิ ภัณฑแ์ ละไดโนเสาร์กินพืชสายพันธใ์ุ หมข่ องโลก โดยไดเ้ สด็จฯ ไป สนบั สนุนข้อมลู นางสาวอรอมุ า สุ่มมาตย์ ทรงเปน็ ประธานเปิดพิพิธภณั ฑส์ ริ นิ ธร วันที่ 9 ธนั วาคม 2551 และทรงปฏบิ ัติการอนรุ กั ษ์ นางสาวพรเพญ็ จันทสิทธิ์ ซากไดโนเสาร์ดว้ ยพระองคเ์ องดว้ ย นายปรีชา สายทอง ในวาระครบหนึ่งทศวรรษของพิพิธภัณฑ์สิรินธร สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมารี ได้เสดจ็ ฯ ทรงเปน็ ประธานเปดิ งาน พิมพ์ครั้งที่ 1 จ�ำนวน 2,000 เล่ม เดือน สงิ หาคม 2560 “นทิ รรศการครบรอบ 10 ปพี พิ ิธภณั ฑส์ ิรนิ ธร” เมือ่ วนั ท่ี 28 พฤษภาคม 2562 พมิ พค์ รั้งที่ 2 จ�ำนวน 2,000 เล่ม เดอื น กันยายน 2562 กรมทรัพยากรธรณีรู้สึกซาบซึ้งในพระมหากรุณาธิคุณของพระองค์ท่านอย่าง จัดพมิ พ์โดย กองคมุ้ ครองซากดึกด�ำบรรพ์ กรมทรัพยากรธรณี หาที่สุดมิได้ และได้ทุ่มเทสรรพกำ� ลังในการด�ำเนินภารกิจด้านซากดึกด�ำบรรพ์อยา่ งตอ่ เนอื่ ง 75/10 ถนนพระรามที่ 6 เขตราชเทวี กรุงเทพมหานคร 10400 โดยคำ� นงึ ถงึ ประชาชนเปน็ ทต่ี ง้ั ตามคำ� แนะนำ� ของพระองคท์ า่ น ทงั้ นรี้ วมถงึ คมู่ อื ผเู้ ลา่ เรอื่ งธรณี โทรศพั ท์ 0 2621 9847 โทรสาร 0 2621 9841 “ไดโนเสาร์คอยาวท่ีภูกุ้มข้าว” ฉบับน้ี ที่จัดท�ำขึ้นโดยมีวัตถุประสงค์หลักเพ่ือให้ความรู้ ด้านซากดึกด�ำบรรพ์แบบเข้าใจง่ายแก่ยุวมัคคุเทศก์เพื่อที่จะได้ให้ค�ำแนะน�ำแก่ประชาชน ข้อมูลทางบรรณานกุ รม ท่ีมีโอกาสได้เย่ยี มชมพพิ ิธภัณฑ์สริ นิ ธร และส่อื เผยแพร่ตา่ ง ๆ ของกรมทรัพยากรธรณี กรมทรพั ยากรธรณ,ี 2562, กรมทรพั ยากรธรณหี วงั เปน็ อยา่ งยงิ่ วา่ “คมู่ อื ผเู้ ลา่ เรอื่ งธรณ”ี ฉบบั นจี้ ะเปน็ แรงผลกั ดนั คมู่ อื ผูเ้ ล่าเรือ่ งธรณี ไดโนเสาร์คอยาวที่ภูกุ้มข้าว จังหวัดกาฬสนิ ธ์;ุ 32 หนา้ ใหผ้ อู้ า่ นไดเ้ หน็ ถงึ ประโยชน์ และรว่ มกนั อนรุ กั ษซ์ ากดกึ ดำ� บรรพใ์ หส้ มกบั ทพ่ี ระองคท์ า่ นไดท้ รง 1.ธรณีวิทยา 2.ซากดกึ ดำ� บรรพ์ 3.ไดโนเสาร์ 4.ภเู วียงโกซอรสั สิรนิ ธรเน 5.ภกู มุ้ ขา้ ว ให้ความอปุ ถมั ภ์กิจกรรมดา้ นบรรพชวี นิ เสมอมา พมิ พ์ท่ี ททู วินพรน้ิ ตง้ิ (นายสมหมาย เตชวาล) 10/122 หมู่ท่ี 8 ต.สำ� โรงเหนอื อ.เมอื งสมุทรปราการ จ.สมทุ รปราการ 10270 อธบิ ดกี รมทรพั ยากรธรณี โทรศัพท์ 0 2185 9953 และ 09 6996 5447 E-mail: [email protected]

สารบัญ ภกู ุ้มข้าว...ทเี่ คยได้ยนิ ภูกุม้ ข้าว...ที่เคยไดย้ นิ 1 ไกลออกไปกว่าย่ีสิบกิโลเมตรทางเหนือของตัวเมืองกาฬสินธุ์.....ท่ีอ�ำเภอสหัสขันธ์ การคน้ พบที่ยิ่งใหญ ่ 2 มีเขาโดดลูกเล็ก ๆ ซึ่งหากมองจากพ้ืนราบจะเห็นรูปร่างเหมือนกับกองข้าวท่ีพูนอยู่กลางนา พพิ ิธภัณฑ์สิรินธร 4 “ภกู มุ้ ขา้ ว” ทไ่ี มค่ อ่ ยมใี ครรจู้ กั มากอ่ น.....และแลว้ ในชว่ งหนา้ ฝนป ี2537 เมอื่ พระครวู จิ ติ รสหสั คณุ เมอ่ื ครัง้ กระโน้น..... 10 (ปัจจุบันท่านด�ำรงสมณศักดิ์ท่ี พระญาณวิสาลเถร) เจ้าอาวาสวัดสักกะวันซึ่งต้ังอยู่เชิงภูกุ้มข้าว ผรู้ ่วมชะตากรรม 12 ได้ข้ึนไปกางกลดน่ังสมาธิบนยอดภูกุ้มข้าว และกลางดึกคืนหนึ่งเกิดนิมิตเห็นสัตว์โบราณคอยาว เธอยังอยู่ที่นี ่ 14 ตวั ใหญก่ วา่ ชา้ งเดนิ ไปมาและลงมาเลน่ นำ้� ทสี่ ระนำ�้ บรเิ วณตนี ภู วนั ตอ่ มาเกดิ ฝนตกหนกั ตดิ ตอ่ กนั นาน เธอเปน็ ใครกัน? 16 น้�ำฝนกัดเซาะหนา้ ดนิ และหนิ ผุบริเวณเชิงภอู อกไปมาก พระครูวิจติ รสหัสคุณจงึ ไดอ้ อกตรวจตรา อะไรช่วยรักษาเธอไว.้ ....อยา่ งไร? 20 บรเิ วณทที่ า่ นนมิ ติ เหน็ สตั วโ์ บราณ และไดพ้ บซากกระดกู เกลอ่ื นอยจู่ งึ ไดใ้ หเ้ กบ็ รกั ษาไว้ และแจง้ ให้ สง่ิ ทีร่ กั ษายากยิ่งกว่า 22 นายอ�ำเภอทราบเพือ่ ประสานกับกรมทรพั ยากรธรณตี ่อไป ความพเิ ศษเหนือซอโรพอดอ่ืนใด .... 24 น่ีคือจุดเร่ิมต้นท่ีท�ำให้ “ภูกุ้มข้าว...ที่ไม่เคยได้ยิน” กลายเป็นท่ีรู้จักกันไปทั่วเมืองไทย และขจรไกลไปท่ัวโลก กบั สงิ่ พเิ ศษสุดในวงการบรรพชวี นิ ไทย ซากไดโนเสาร์คอยาวที่สมบูรณท์ ่ีสุด ณ ตำ� แหนง่ ทเี่ จา้ คอยาวสนิ้ สดุ การเดนิ ทาง ซงึ่ สภาพธรณวี ทิ ยาแวดลอ้ มบง่ บอกสภาวะทางภมู ศิ าสตร์ และภูมอิ ากาศเมือ่ รอ้ ยกวา่ ลา้ นปีไดอ้ ย่างชดั เจน มหาสมบตั ขิ องโลกทชี่ าวไทยคน้ พบและเปน็ เจา้ ของ ไดร้ บั การดแู ล และศกึ ษาวจิ ยั อยา่ ง ละเอียดทุกแง่มุม โดยกลุ่มผู้เชี่ยวชาญด้านบรรพชีวินของไทยและต่างประเทศ จนกระท่ังทราบ แน่นอนวา่ ซากดึกด�ำบรรพไ์ ดโนเสารก์ นิ พืชทภ่ี กู ุ้มขา้ ว เปน็ ไดโนเสาร์สายพันธุ์ใหม่ที่ไม่เคยพบท่ใี ด ในโลกมาก่อน พวกมันเคยด�ำรงเผ่าพันธุ์อยู่ทั่วอีสานในครั้งบรรพกาล โดยมีการค้นพบก่อนหน้า ทแ่ี หลง่ ซากดกึ ดำ� บรรพไ์ ดโนเสารภ์ เู วยี ง จงั หวดั ขอนแกน่ ดว้ ยความสนพระทยั ในศาสตรแ์ หง่ ชวี ติ และกาลเวลา ของสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมารี และพระเมตตาของพระองค์ จึงได้พระราชทานพระราชานุญาตให้อัญเชิญ พระนามาภไิ ธย “สริ นิ ธร” เปน็ ชอื่ ชนดิ โดยมชี อ่ื แหลง่ ทพี่ บครง้ั แรกในเมอื งไทย “ภเู วยี ง” เปน็ ชอื่ สกลุ ไดโนเสาร์คอยาวสายพันธุ์ใหม่ของโลกจึงมีชื่ออย่างเป็นทางการว่า “ภูเวียงโกซอรัส สิรินธรเน” พร้อมกับได้พระราชทานนามพิพิธภัณฑ์ไดโนเสาร์แห่งแรกของอาเซียนว่า “พิพิธภัณฑ์สิรินธร” เพือ่ เป็นศิริมงคลแกว่ งการบรรพชีวินของไทยสืบไป ภูกุ้มขา้ ว...ท่ีเคยได้ยนิ จงึ ไดร้ ับการพฒั นา ก้าวหน้า สถาพรมาจนทุกวันนี้ พิพิธภณั ฑ์สิรนิ ธร 1

การคน้ พบท่ีย่ิงใหญ่ เธอรอพบคณะสำ� รวจอยทู่ น่ี ี่ หลายปกี อ่ นหนา้ โนน้ พระครวู จิ ติ รสหสั คณุ เจา้ อาวาสวดั สกั กะวนั ไดเ้ กบ็ กระดกู ไดโนเสาร์ การขุดค้นส�ำรวจด�ำเนินไปอย่างต่อเนื่อง จนกระท่ังถึงเดือนตุลาคม 2538 คณะส�ำรวจ ท่ีหลดุ ออกจากช้ันหิน มาเกบ็ รักษาไวท้ ศี่ าลาวดั จ�ำนวน 3 ช้ิน จนกระทง่ั ปี พ.ศ. 2521 คณะสำ� รวจ ท�ำแผนท่ีของกรมทรัพยากรธรณีได้มาอาศัยพักแรมท่ีวัด และท่านเจ้าอาวาสได้น�ำกระดูกดังกล่าว จึงขุดพบกับซากดึกด�ำบรรพ์ไดโนเสาร์ซอโรพอดท่ีกระดูกยังเรียงรายต่อกันอยู่เกือบครบทั้งตัว มาให้พิจารณา ต่อมากรมทรัพยากรธรณีได้ส่งคณะส�ำรวจโบราณชีววิทยาไทย-ฝร่ังเศสไปส�ำรวจ ในลักษณะนอนฟุบคว�่ำลง กระดูกสันหลังทุกช้ินยังอยู่ในต�ำแหน่งเดิม ต่อไปถึงกระดูกปลายหาง ศกึ ษาในปี 2523 แตพ่ บร่องรอยเพม่ิ เติมเพยี งเลก็ นอ้ ย จงึ ได้นำ� กระดูกทงั้ 3 ชน้ิ นน้ั กลบั ไปท�ำการ ท่ีเรียงม้วนตวัดพาดขึ้นไปกลางหลัง และมีกระดูกซี่โครงแบะออก 2 ข้างของล�ำตัว มีเพียงขาหน้า วิจัยท่หี อ้ งปฏบิ ตั ิการ และพบว่าเป็นสว่ นของกระดูกขาหนา้ ของไดโนเสารก์ นิ พืชขนาดใหญ่ ข้างขวา สว่ นหัว และคอบางส่วนหลุดกระจายไป นอกจากนยี้ งั พบชน้ิ สว่ นของกะโหลกไดโนเสารซ์ อโรพอดอกี หลายชนิ้ ทำ� ใหท้ ราบวา่ แหลง่ น้ี สบิ ส่ีปตี อ่ มา ในเดือนกนั ยายน 2537 ระหวา่ งที่คณะสำ� รวจจากกรมทรพั ยากรธรณี มีซากของซอโรพอด 2 ชนิด และไดโนเสารก์ นิ เนือ้ ขนาดใหญ่หรือคารโ์ นซอร์อกี 2 ชนิด จากกระดกู ท่พี บทงั้ หมดกวา่ 700 ชิน้ ซง่ึ พบว่ามาจากไดโนเสาร์อยา่ งน้อย 7 ตัว และส่วนใหญเ่ ปน็ ซากกระดกู ไปศกึ ษาซากดกึ ดำ� บรรพห์ อยทพ่ี บในแหลง่ ซากไดโนเสารใ์ นภาคอสี าน และไดร้ บั ขา่ วการพบกระดกู ไดโนเสาร์ซอโรพอ ท่ีวัดสักกะวันจากนิมิตของเจ้าอาวาส จึงได้เข้าไปตรวจสอบและพบว่าเป็นแหล่งที่น่าสนใจมาก แตไ่ ม่สามารถขุดคน้ ได้เนอ่ื งด้วยอุปสรรคจากฝนฟ้า จงึ ไดป้ ิดหลมุ ไวช้ ัว่ คราว พพิ ิธภณั ฑ์ไดโนเสาร์ในแหล่งของเธอ เมื่อเข้าสู่ฤดูแล้งปีเดียวกันน้ัน การขุดส�ำรวจซากไดโนเสาร์บริเวณภูกุ้มข้าวอย่างเป็น ระบบ โดยคณะส�ำรวจโบราณชีววิทยาไทย-ฝรั่งเศสจึงได้เริ่มข้ึน และในครั้งนี้สิ่งท่ีปรากฏในนิมิต ชว่ งปลายปี พ.ศ. 2537 ผลการวจิ ยั ซากดกึ ดำ� บรรพไ์ ดโนเสาร์ “ภเู วยี งโกซอรสั สริ นิ ธรเน” ของพระครูวิจิตรสหัสคุณ ก็ได้ปรากฏแก่สายตาของคณะส�ำรวจ จากท่ีเคยคาดการณ์ว่าจะขุดค้น ได้รบั การยอมรับและตีพิมพเ์ ผยแพร่ท่ัวโลก ท�ำให้หน่วยส�ำรวจซากดึกดำ� บรรพต์ อ้ งใชเ้ วลาทั้งหมด เข้าเฝือกกระดูกเพ่ือนำ� กลับห้องปฏิบัติการได้เสร็จภายใน 1 เดือน กไ็ ม่เปน็ ไปตามคาด ในการขุดคน้ อยา่ งตอ่ เน่อื ง และพบวา่ เปน็ หลมุ ขุดค้นทีส่ มบูรณ์ทสี่ ุดในประเทศ ด้วยเหตวุ า่ เมอื่ เร่ิมท�ำการขุดในวนั ที่ 19 พฤศจกิ ายน 2537 กระดกู 2-3 ช้ินเริม่ โผล่ให้ กรมทรพั ยากรธรณจี ำ� เปน็ ตอ้ งทำ� งานแขง่ กบั เวลาเนอื่ งจากมปี ระชาชนจำ� นวนมากสนใจ เห็นจากชั้นหินทรายสีแดงที่ไม่แข็งมากจึงท�ำให้ขุดค้นได้รวดเร็ว เพียงสัปดาห์แรกคณะส�ำรวจขุด และต้องการให้เป็นแหล่งท่องเทย่ี วประจ�ำจงั หวดั กรมทรัพยากรธรณีจึงได้จัดท�ำโครงการวจิ ยั และ พบกระดูกขาหนา้ กระดูกสะโพก และกระดูกสว่ นหางของซอโรพอด จากชั้นหินประมาณ 50 ช้นิ พัฒนาพพิ ิธภัณฑไ์ ดโนเสารภ์ กู ้มุ ข้าวขึน้ เพอื่ ให้เปน็ สถานทีส่ �ำหรับศกึ ษาวิจัยในพนื้ ท่ี เปน็ ท่อี นรุ ักษ์ สปั ดาหต์ อ่ มากระดกู ขา สะบกั คอ และซโี่ ครงหลายซที่ โี่ ผลอ่ อกมาจากแนวกระดกู สนั หลงั และเก็บรักษาซากไดโนเสาร์ รวมทั้งเป็นสถานที่ส�ำหรับการเผยแพร่ข้อมูลวิชาการในรูปแบบของ กป็ รากฏอยกู่ ลางหลมุ ขดุ คน้ พรอ้ มกบั กระดกู ตน้ ขาหลงั อกี 2 คู่ ทบี่ ง่ ชดั วา่ ในหลมุ นม้ี ซี ากไดโนเสาร์ อย่างนอ้ ย 2 ตวั และเมื่อถงึ วันท่ี 20 ธ.ค. 2537 คณะสำ� รวจพบขดุ กระดกู รวมทั้งสน้ิ 181 ช้ิน “พิพิธภัณฑ์ในแหลง่ พบซาก” 2 ไดโนเสาร์ที่ภกู ุ้มข้าว ภูเวียงโกซอรสั สิรินธรเน 3

พิพธิ ภัณฑ์สิรนิ ธร จากกำ� เนดิ จักรวาลถงึ ยคุ ไดโนเสารค์ รองโลก พพิ ธิ ภณั ฑส์ ริ นิ ธร เปน็ พพิ ธิ ภณั ฑไ์ ดโนเสาร์ ทจ่ี ดั แสดงเรอ่ื งราวเกย่ี วกบั ธรณวี ทิ ยาพนื้ ฐาน แปดพนั กวา่ ลา้ นปจี ากจดุ กำ� เนดิ จกั รวาล ผชู้ มจะถกู นำ� เขา้ สรู่ ะบบสรุ ยิ ะทเี่ รม่ิ สรา้ งตวั จาก เพอ่ื ใหผ้ ชู้ มเขา้ ใจทมี่ าของจกั รวาล โลก และสรรพสงิ่ ทธ่ี รรมชาตริ งั สรรค์ และทำ� ลายลา้ งตามวฏั จกั ร ฝนุ่ และกา๊ ซตา่ ง ๆ ปรมิ าณมหาศาล ซง่ึ ยบุ ตวั ลงและหมนุ รอบตวั เองจากแรงโนม้ ถว่ ง ทำ� ใหเ้ กดิ ความ โดยเรม่ิ จากทางเข้าที่ชนั้ 2 โซน 1 ในบรรยากาศการกำ� เนดิ จักรวาลเม่อื 13,000 ลา้ นปที ีแ่ ล้วมา รอ้ นสงู มากบรเิ วณใจกลางจนเกดิ ปฏกิ ริ ยิ านวิ เคลยี รฟ์ วิ ชนั่ กลายเปน็ ดาวฤกษท์ ช่ี อื่ วา่ ดวงอาทิตย์ 4 ไดโนเสาร์คอยาวทภี่ ูกุ้มข้าว ทมี่ บี ริวารดวงท่ี 3 ทรี่ อ้ นแดงดจุ ดาวฤกษ์ และคอ่ ย ๆ เยน็ ตวั ลงอยา่ งชา้  ๆ เปน็ “ดาวเคราะห์โลก” ในโซน 2 เพื่อเตรียมต้อนรับชีวิตแรกท่ีจะอุบัติข้ึนด้วย โครงสรา้ งพ้นื ฐานเรียบงา่ ยในอีกพนั ล้านปีข้างหน้า กว่าสามพันล้านปีนับจากการปรากฏชีวิตแรกบนดาวเคราะห์ใบน้ี จากบรมยุคดึกด�ำบรรพ์ เข้าสู่มหายุคเก่าแก่ พาลีโอโซอิก ในโซน 3 พัฒนการของโลกและสิ่งมีชีวิตยุคเริ่มแรก ได้ปรับสภาพแวดล้อม ของโลกใหเ้ หมาะสมกบั สง่ิ มชี วี ติ ทมี่ วี วิ ฒั นาการซบั ซอ้ น และหลากหลายขน้ึ จากพน้ื มหาสมทุ รกา้ วสกู่ าร ครองแผน่ พ้ืนทวีปทั่วโลก แต่กลับต้องเผชญิ กบั การทำ� ลายลา้ งดบั สน้ิ สญู พนั ธห์ุ ลายครา รวมถึง คราวสดุ ท้ายเมือ่ ปลายยุคเพอรเ์ มียนท่เี ปน็ จุดสิน้ สดุ ของมหายุคพาลีโอโซอกิ เมอ่ื เดนิ เวยี นขวาตามหอ้ งแสดงตอ่ ไป ผชู้ มจะขา้ มเขา้ สมู่ หายคุ กลาง มโี ซโซอกิ บรเิ วณชนั้ 1 ในโซน 4.1 พบกับการฟืน้ ตัวของโลกและสิ่งมีชวี ิตท่เี หลอื รอดมาเพยี งรอ้ ยละ 5 เหลา่ เดนตายใช้ ระยะเวลาไมก่ ี่สิบล้านปี ววิ ฒั นาการขึ้นเปน็ ไดโนเสาร์ หลากหลายสายพนั ธ์ุครอบครองโลก ตลอด ช่วงมหายุค ท่ามกลางความ แปรผันของธรรมชาติ ในโซน 4.2 บริเวณโถง ไดโนเสาร์ ผู้ชมจะพบกับโครง กระดูกของไดโนเสาร์ไทยหลาก หลายสายพันธุ์ ท่ีแสดงการจัด จำ� แนก ตามลกั ษณะของสะโพก ที่เป็นแบบนกโบราณ และแบบ สตั ว์เลื้อยคลาน ภูเวียงโกซอรัส สิรินธรเน 5

ผคู้ รองโลกหลังไดโนเสารด์ ับสิน้ อวสาน หลงั เหตกุ ารณส์ ญู พนั ธค์ุ รงั้ ใหญล่ า่ สดุ ทม่ี นษุ ยร์ จู้ กั ในชว่ งรอยตอ่ ของ ผ้จู ากไป มหายคุ มโี ซโซอกิ กบั มหายคุ ซโี นโซอกิ ไดโนเสารท์ งั้ หมดพรอ้ มใจกนั ทงิ้ กบั เมอ่ื จบบทบาทของไดโนเสารแ์ ลว้ ในโซน 8 พบกบั ววิ ฒั นาการของสตั วเ์ ลย้ี ง โลกสฟี า้ ใบนใี้ หก้ บั ผมู้ าแทน ทเ่ี คยอาศยั อยอู่ ยา่ ง ลกู ดว้ ยนำ�้ นมทก่ี า้ วเข้ามาแทนที่ได้ดีท่ีสุด “ไพรเมต” หรือสัตว์ในตระกูลลิง ที่เร่ิม หลบ ๆ ซอ่ น ๆ ในมหายคุ กอ่ น ผมู้ าแทน ววิ ฒั นาการมาเปน็ สตั วเ์ ดนิ 2 ขา โดยเฉพาะในสกลุ “โฮโม“ ทม่ี กี ารพฒั นาโครงสรา้ ง มอื ใหส้ ามารถใชเ้ ครอ่ื งมอื ไดอ้ ยา่ งมปี ระสทิ ธภิ าพ ประกอบกบั พฒั นาการขนาดของ โซน 7 สมองทเ่ี พมิ่ ขน้ึ อยา่ งรวดเรว็ จนมปี รมิ าตรใหญก่ วา่ สองเทา่ เมอื่ เทยี บกบั มนษุ ยย์ คุ ตน้ เหล่าสัตว์เล้ียงลูกด้วยน�้ำนม มนษุ ยป์ จั จบุ นั ครอบครองโลกไวไ้ ด้ และดว้ ยประสทิ ธภิ าพของสมองทำ� ให้ เ ริ่ ม วิ วั ฒ น า ก า ร อ ย ่ า ง ก ้ า ว สามารถก้าวออกไปส�ำรวจไกลถึงดวงจันทร์ และดาวเคราะห์เพื่อนบ้าน รวมท้ังส่ง กระโดดเมื่อปราศจากกลุ่มผู้ล่า ใหญ่ เลก็ ทป่ี ราดเปรยี ว ทเ่ี คยคกุ คาม ยานอวกาศออกพน้ จากระบบสรุ ยิ ะ สู่ห้วงจกั รวาลไกลโพน้ ทงั้ บนบก ในอากาศ และในทะเล มหายคุ ซโี นโซอกิ จงึ เปน็ ชว่ งเวลาทอง ของเหล่าสัตว์ที่คุ้นเคยทั้งหลาย เช่น ช้าง ม้า วัว ควาย ค้างคาว โลมา วาฬ รวมถึง “คน” ทีข่ นึ้ มาครอง โลกแทนทไ่ี ดโนเสาร์ เมอ่ื วนขวารอบโถงไดโนเสารบ์ รเิ วณชนั้ 1 ต่ืนตากบั โครง แตไ่ มม่ สี ง่ิ ใดอยคู่ ำ�้ ฟา้ เหลา่ ผคู้ รองโลกแหง่ มหายคุ มโี ซโซอกิ รา่ งภายในของไดโนเสารแ์ ลว้ ใน โซน 5 ทา่ นจะไดพ้ บกบั บรรยากาศเมอ่ื ครงั้ ทย่ี กั ษใ์ หญย่ งั มชี วี ติ อยู่ ก็ไม่อาจหลดุ พน้ สจั จะธรรมข้อน้ี คงทิง้ เพยี งหลกั ฐานให้ผ้มู าใหมไ่ ด้ศึกษา เรยี นรู้ และจนิ ตนาการ ทง้ั ลกั ษณะทา่ ทาง อปุ นสิ ยั และความเปน็ อยขู่ องผลู้ า่ และผถู้ กู ลา่ ตลอดจนกลไกตา่ ง ๆ ในการดำ� รง เหมอื นกบั ทพ่ี พิ ธิ ภณั ฑไ์ ดโนเสารน์ ำ� เสนอตามผลการศกึ ษาของนกั บรรพชวี นิ วทิ ยาทว่ั โลกใน โซน 6 วิถชี ีวติ ของไดโนเสาร์ ชวี ติ เชน่ การยอ่ ยอาหาร การสง่ เสยี ง และอวยั วะพเิ ศษ พบิ ัตภิ ยั จากอวกาศ?รวมถงึ สาเหตขุ องการสญู พนั ธใ์ุ หญค่ รงั้ สดุ ทา้ ยทม่ี นษุ ย์ ตา่ ง ๆ ทช่ี ว่ ยใหเ้ หลา่ ไดโนเสารห์ ลากสายพนั ธอ์ุ ยรู่ อดได้ 6 ไดโนเสารท์ ี่ภกู ุ้มข้าว รูจ้ กั สงสัย และศกึ ษา เพ่ือไขปริศนาดกึ ด�ำบรรพ์ พิพธิ ภัณฑ์สิรินธร 7

ห้องปฏบิ ัตกิ ารขา้ งคลงั มหาสมบัติ หลุมขุดค้น มกี ารคน้ พบซากดกึ ดำ� บรรพค์ รง้ั แรกในประเทศไทยเมอื่ รอ้ ยกวา่ ปกี อ่ นหนา้ และเรม่ิ มกี ารตงั้ ชอ่ื หา่ งจากตวั อาคารพพิ ธิ ภณั ฑส์ ริ นิ ธรขน้ึ ภกู มุ้ ขา้ วไปไมม่ ากนกั มอี าคารเดย่ี วชนั้ เดยี วตง้ั อยู่ วทิ ยาศาสตรอ์ ยา่ งเปน็ ทางการครง้ั แรกในปีพ.ศ. 2463 จากนนั้ เปน็ ตน้ มาการสำ� รวจ วจิ ยั ซากดกึ ดำ� บรรพ์ ช่ือว่า “อาคารพระญาณวิสาลเถร” ซ่ึงตั้งข้ึนตามสมณศักด์ิของเจ้าอาวาสวัดสักกะวัน ผู้ค้นพบ ในประเทศไทยกก็ ้าวหนา้ ไปอยา่ งตอ่ เน่ือง และก้าวข้นึ เปน็ ผนู้ �ำในเอเชยี แถบอาคเนย์ กระดูกไดโนเสาร์ภูกุ้มข้าว อาคารหลังน้ีสร้างข้ึนในปี 2542 เพื่อคลุมหลุมขุดค้นประวัติศาสตร์ ซากดกึ ดำ� บรรพข์ องไทย และเปดิ เปน็ พพิ ธิ ภณั ฑแ์ หลง่ ขดุ คน้ ไดโนเสาร์ “ภเู วยี งโกซอรสั สริ นิ ธรเน” แสดงซากท่ีสมบูรณ์ท่ีสดุ ในสถานท่ีพบจรงิ พร้อมสภาพแวดลอ้ มเดิม ๆ ทไ่ี ด้รบั การอนรุ ักษไ์ ว้ ทพ่ี พิ ธิ ภณั ฑส์ ริ นิ ธร นอกจากจะมกี ารจดั แสดงซากดกึ ดำ� บรรพ์ และศาสตรท์ เ่ี กยี่ วขอ้ งแลว้ ภายในอาคารมีระเบียง ยงั มหี อ้ งปฏบิ ตั กิ ารวจิ ยั ซากดกึ ดำ� บรรพท์ ที่ นั สมยั ทสี่ ดุ ในอาเซยี น ซงึ่ เปดิ ใหผ้ ชู้ มมองเหน็ ไดจ้ ากสว่ น โ ด ย ร อ บ ห ลุ ม ขุ ด ค ้ น ที่ ผู ้ ช ม จัดแสดง และในบริเวณที่เช่ือมต่อจากห้องปฏิบัติการน้ีคือ ห้องม่ันคง หรือคลังมหาสมบัติ ท่ีเก็บ สามารถเดนิ ดไู ดท้ กุ มมุ นอกจากน้ี รักษาบรรดาซากดกึ ด�ำบรรพท์ ี่คน้ พบจากทัว่ ประเทศไทย เพ่ือการศึกษาอ้างอิงของโลก รอบ ๆ ระเบียงยังมีการจัดแสดง นทิ รรศการเกย่ี วขอ้ งกบั บรรพชวี นิ 8 ไดโนเสาร์คอยาวที่ภูกุ้มข้าว วิทยาตลอดปี ในช่วงแรกของการส�ำรวจ ขดุ คน้ ซากไดโนเสารภ์ กู มุ้ ขา้ ว คณะสำ� รวจ พบซากดึกด�ำบรรพ์มากมายจึงได้มีการ กอ่ สรา้ งอาคารชว่ั คราวขน้ึ คลมุ หลมุ ขดุ คน้ ในปี 2537 ซากดึกด�ำบรรพ์ ท่ี ขุ ด ค ้ น พ บ ถู ก ท ย อ ย น�ำข้ึนไปอนุรักษ์ในห้อง ปฏิบัติการเฉพาะกิจท่ีจัด ต้ังข้ึนโดยอาศัยศาลาวัด สกั กะวันเปน็ ทท่ี ำ� การ พพิ ิธภัณฑ์สริ ินธร 9

เม่ือคร้ังกระโน้น...ภูกุ้มข้าวเมื่อ 130 ล้านปีก่อน มีสภาพเป็นท่ีราบลุ่ม ในบรรดาเหล่าสัตว์ดึกด�ำบรรพ์ท้ังหลายน้ี มีเพียงเจ้าคอยาวท่ีเป็นสัตว์กินพืชหาอาหาร อยู่ตามพงไม้ห่างตลิ่ง ส่วนสหายร่วมยุคทัง้ หลายทก่ี ลา่ วถึงล้วนแลว้ แต่หากินกนั ตามแนวตล่ิงล�ำน้�ำ เวงิ้ วา้ งไกลสุดลกู หูลูกตา และแหง้ แลง้ ยง่ิ กว่าภูกมุ้ ขา้ วในทกุ วันนม้ี ากมายนกั นาน ๆ จงึ จะมีฝนตก ท�ำให้พบหลกั ฐานซากดกึ ด�ำบรรพร์ อยตนี ของพวกคอยาวนอ้ ยมาก สกั ครงั้ หนง่ึ แตก่ ย็ งั คงมฝี งู ไดโนเสารห์ ลากสายพนั ธอ์ุ าศยั อยไู่ ด้ และเทย่ี วเวยี นวนหาอาหารตามสอง ขา้ งลำ� นำ้� สายเลก็  ๆ ทยี่ งั พอจะเปน็ แหลง่ เกอื้ กลู ชวี ติ ทง้ั พชื และสตั วน์ อ้ ยใหญต่ ลอดชว่ งหว่ งโซอ่ าหาร ในคราวนน้ั .... ฝูงเจ้าคอยาวอาจหนีจากการไล่ล่าของพวก สตั วร์ ว่ มสมยั กบั ไดโนเสารค์ อยาว ภเู วยี งโกซอรสั สริ นิ ธรเน ในครง้ั กระโนน้ ทมี่ หี ลกั ฐาน ซากดึกด�ำบรรพ์ยืนยันชัดเจนมีมากมายเช่น เจ้านักล่าจอมโหด-สยามโมไทรันนัส อีสานเอนซิส เจ้านักล่าจอมโหด-สยามโมไทรันนัส อีสานเอนซิส และมาจบฉากชีวิต นักลา่ ปลาตัวฉกาจ-สยามโมซอรัส สธุ ีธรนิ และเจา้ จระเข้โบราณจอมเขมอื บ-โกนิโอโฟลสิ ภูเวยี ง อยบู่ ริเวณตลง่ิ รมิ น้�ำ เอนซสิ เปน็ ต้น แต่คร้ังนั้นเกิดมีเหตุให้พวกนักล่าต้องทิ้งซากเจ้าคอยาวที่มี สภาพเกือบครบท้ังตัวเอาไว้หน่ึงซาก และไม่มีสัตว์กินซากอื่นใดมา สยามโมซอรสั สธุ ธี รนิ เปน็ ไดโนเสารก์ นิ เนอื้ ทมี่ ฟี นั เปน็ รบกวน ท�ำให้กระบวนการเก็บรักษาซากดึกด�ำบรรพ์เข้าจัดการได้ รปู กรวยแหลม มสี นั เลก็  ๆ ยาวตลอดฟนั เหมอื นของจระเข้ อย่างสมบูรณ์ จนกลายเป็นส่วนหนึ่งของช้ันหินตะกอนของหมวด หินเสาขัว ในกลมุ่ หนิ โคราช ซง่ึ แปลกกวา่ สายพนั ธอ์ุ น่ื  ๆ ทม่ี ฟี นั แบน ๆ ปลายแหลม โคง้ เลก็ นอ้ ย และมรี อยหยกั เปน็ ฟนั เลอื่ ย โกนโิ อโฟลสิ ภเู วยี งเอนซสิ เปน็ จระเขโ้ บราณ ขนาดกลาง จมกู สน้ั พบซากดกึ ดำ� บรรพใ์ น 3 ทวปี คอื เอเชยี ยโุ รป และอเมรกิ าเหนอื ไดโนเสาร์กนิ เนื้อ สยามโมไทรนั นัส อสิ านเอนซิส ไดโนเสารค์ อยาว ภเู วียงโกซอรัส สิรนิ ธรเน มชี ีวิตอยใู่ นช่วงยุคครีเทเชยี สตอนตน้ มีความยาว เดิน 4 ขา กินพชื เป็นอาหาร ประมาณ 6.5 เมตร ซงึ่ ยาวเพียงครึ่งเดียวของ ไทรนั โนซอรัส เร็กซ์ ซึง่ เป็นญาตริ ่นุ หลัง ทีม่ ชี ีวติ ในช่วง มคี อยาว และหางยาวทีส่ มดลุ กนั ปลายยุคครเี ทเชยี ส ใกลก้ บั การสญู พนั ธุค์ รัง้ ใหญ่ สว่ นหางใชเ้ ปน็ อาวธุ ปอ้ งกนั ตวั 10 11

ผังแสดงกระดูกไดโนเสาร์จากแแหล่งขุดคน้ ภกู มุ้ ขา้ ว ผู้รว่ มชะตากรรม วดั สกั กะวนั อ.สหัสขนั ธ์ จ.กาฬสนิ ธ์ุ เมอื่ เดือนพฤศจกิ ายน 2538 จากโศกนาฏกรรมเมื่อครั้งกระโน้นฝูงไดโนเสาร์คอยาว และผู้ร่วมชะตากรรม เป็นกระดกู ของไดโนเสาร์กวา่ 700 ชิ้น ถูกกระบวนการทางธรณีวิทยาเก็บรักษาไว้เป็นเวลาร่วม 130 ล้านปี ผลการขุดค้น ศึกษาวิจัยแสดงให้เห็นว่าเหตุการณ์คร้ังนั้น ณ บริเวณท่ีปัจจุบันน้ี สว่ นใหญ่เปน็ ไดโนเสารซ์ อโรพอด อย่างนอ้ ย 7 ตวั เป็นพิพิธภัณฑ์สิรินธร มีเพียงเจ้าคอยาวเพียงตัวเดียวท่ียังคงสภาพค่อนข้างครบถ้วน ซึง่ ถูกนำ�้ พัดมากองรวมกนั อยู่ในบรเิ วณเดยี วกนั ขาดเพียงขาหน้าข้างขวา และหัวกะโหลก ส่วนใหญ่ซากกระดูกของไดโนเสาร์ท่ีตาย ในคราวน้ันกระจัดกระจายอยู่บนพื้นท้องน้�ำ เนื่องจากการถูกกระแสน้�ำพัดพาและถูก ตง้ั แต่เมื่อ 130 ลา้ นปีก่อน แทะกินโดยไดโนเสาร์กินเนื้อ กระดกู เหล่านี้ถูกตะกอนดินทรายทีน่ ้ำ� พดั พามา จากหลักฐานซากดึกด�ำบรรพก์ ระดกู ทั้งหมดกว่า 700 ชนิ้ ทสี่ ว่ นใหญ่เป็นกระดูก ทับถมเอาไว้ เก็บรักษาซากกระดกู เปน็ ซากดึกด�ำบรรพ์ ส่วนต่าง ๆ ของซอโรพอด รวมถงึ ชิน้ สว่ นของกะโหลก กราม และฟันด้วย โดยพบวา่ กระดูก เหลอื เปน็ หลักฐานบันทึกเรื่องราว รอ่ งรอยของสิ่งมชี วี ิต เหลา่ นม้ี าจากไดโนเสารอ์ ยา่ งนอ้ ย 7 ตัว ซ่งึ เปน็ ซอโรพอดอย่างน้อย 2 ชนิด และเป็น ในอดีต ใหน้ กั วทิ ยาศาสตรศ์ ึกษา และจินตนาการ ไดโนเสาร์กินเน้ือขนาดใหญ่ หรอื คาร์โนซอรอ์ กี อยา่ งนอ้ ย 2 ชนิดเชน่ กัน (กรมทรพั ยากรธรณ,ี 2550) นอกจากนยี้ งั พบฟนั ของ สยามโมไทรนั นสั อสิ านเอนซิส บรรพบรุ ษุ ของเจา้ ทเี รก็ ซ์ เธอถูกพบในลักษณะ ทม่ี ากนิ ซากเจา้ คอยาวจนฟนั หลดุ ลว่ งลง (แตพ่ วกมนั จะมฟี นั ชดุ ใหมเ่ ลอ่ื นมาแทนทไี่ ดต้ ลอด) ฟุบคว�่ำลงกับพ้ืน หางตวัดพาด กลางหลงั ชไ้ี ปทางขวาทางเดยี วกบั ปัจจุบันช้ินส่วนหลักฐานท่ีส�ำคัญของโลกท้ังหมดเหล่านี้ได้รับการปกป้องโดยอาคาร ท่ีคอยาวพาดไป พระญาณวิสาลเถรท่ีอยู่ภายในบริเวณพิพิธภัณฑ์สิรินธร และได้รับการคุ้มครองโดยพระราช บัญญัติคมุ้ ครองซากดึกดำ� บรรพ์ พ.ศ. 2551 รว่ มกบั ประชาชนชาวไทยทกุ คน เป็นท่าสุดท้ายของเธอ ก่อนท่ีเนื้อหนังของเธอจะ เน่าเปื่อย เหลือเพียงโครง กระดูกที่ธรรมชาติได้ช่วย เก็บรักษาไว้ให้เป็นสมบัติ ของโลก ส่วนสแี ดงเป็นโครง ภเู วียงโกซอรัส สริ นิ ธรเน 13 กระดูกที่เกอื บครบท้ังตวั ของ ไดโนเสาร์คอยาวทถ่ี ูกธรรมชาติ รักษาไวร้ วมกับผรู้ ว่ มชะตากรรม อกี 6 ตวั ท่ีกระจายออกไปดา้ นบนของภาพ 12 ไดโนเสารค์ อยาวทภี่ ูกมุ้ ข้าว

เธอยังอยทู่ น่ี .ี่ ...กับเพ่ือนรว่ มชะตากรรมมากมาย พ.ศ. ๒๕๕๑ - ควอเทอ รนา ีร พพิ ิธภณั ฑ สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารพี ระราชทานพระราชานุญาต พ.ศ. ๒๕๓๘ - สิรนิ ธร ใหอ ญั เชิญพระนามาภไิ ธย “สริ ินธร” เปนชือ่ พิพิธภัณฑไดโนเสารท ีด่ ีท่ีสุดในอาเซยี น ภูกมุ้ ข้าวมีลกั ษณะเปน็ ภูเขาโดด ประกอบดว้ ยกลุม่ หินโคราช 2 หมวดหิน คือหมวดหนิ เสาขวั อยตู่ อนลา่ ง และหมวดหนิ ภพู านวางตวั อยตู่ อนบน โดยหมวดหนิ ทง้ั สองวางเรยี งซอ้ นตอ่ เนอื่ งกนั พ.ศ. ๒๕๓๗ - พบซากทง้ั ตัว มกี ารพบซากไดโนเสารคอยาวเกือบครบทง้ั ตัว ที่ถือวาสมบรู ณทส่ี ุดในอาเซยี น ลักษณะการวางตวั มคี วามเอยี งเทประมาณ 10 องศาลงไปทางทิศตะวนั ตก พบหมวดหนิ ภูพานได้ พ.ศ. ๒๕๒๑ - ของเจา คอยาว ถกู เก็บรักษาไวอยางดีในชัน้ หนิ ทรายของหมวดหนิ เสาขัว ต้ังแตร่ ะดบั ความสงู ประมาณ 270 เมตร เหนอื ระดับทะเลปานกลางขน้ึ ไป ส่วนพืน้ ท่ีตอนล่างเป็น ๒.๕๘ ลานป - หมวดหนิ เสาขวั ซง่ึ ประกอบดว้ ยหนิ ทรายแปง้ หนิ ทราย หนิ โคลนสนี ำ�้ ตาลแดง ซากกระดกู ไดโนเสาร์ ๒๓ ลานป - ไดโนเสาร สมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมารพี ระราชทานพระราชานุญาต ถกู พบในชัน้ หนิ ทราย และหนิ กรวดมนเนื้อปูน เจา ฟาสริ ินธร ใหอ ญั เชิญพระนามาภิไธย “สริ นิ ธร” เปน ชอ่ื ไดโนเสาร “ภูเวยี งโกซอรัส สริ นิ ธรเน” ซากดกึ ดำ� บรรพก์ ระดกู “ภเู วยี งโกซอรสั สริ นิ ธรเน” ทส่ี มบรู ณพ์ บอยใู่ นชน้ั หนิ ทรายสลบั ๖๖ ลา นป - ขุดคน และวจิ ยั กรมทรพั ยากรธรณีรวมกบั ผเู ชี่ยวชาญฝรงั่ เศาดำเนนิ การสำรวจ ขุดคน ศึกษา หนิ ดนิ ดาน ทร่ี ะดบั ประมาณ 200 เมตร เหนอื ระดบั ทะเลปานกลาง (ตำ� แหนง่ หลมุ ขดุ คน้ ) นอกจากนี้ อยางเปน ระบบ วิจยั อยา งเปน ระบบจนพบซากดกึ ดำบรรพไดโนเสารม ากมายหลายรอยชิ้น ยังพบเศษกระดูกกระจายอยู่ในช้ันหินกรวดมนโดยรอบภูกุ้มข้าว ท้ังท่ีอยู่บนและอยู่ล่างชั้นหิน ๙๕ ลานป - าณ วดั สกั กะวนั มีการพบซากดึกดำบรรพกระดกู ไดโนเสารโ ดยพระครวู จิ ิตรสหัสคณุ เจา อาวาส ประวตั ศิ าสตรท์ ่ีพบซากท่ีสมบูรณด์ ว้ ย กระดกู ในชนั้ หนิ กรวดมนพบวา่ มลี กั ษณะแตกหกั ซง่ึ เกดิ จากการกระทบ กระแทก และขดั สี แผน ดนิ อสี าน ภูมปิ ระเทศคลา ยกบั ท่ีเห็นในปจ จุบนั เพียงแตยงั ไมถ ูกปรับแตง โดยมนุษย กับตะกอนกรวดในขณะที่ถูกกระแสน้�ำพัดพามาสะสมตัว ทั้งน้ีเน่ืองจากกระแสน้�ำที่จะสามารถ พัดพากรวดไปได้ ต้องมีความแรงมากกว่ากระแสน้�ำท่ีพัดพาตะกอนทราย ดังนั้นจึงพบกระดูก พาลีโอจีน นีโอจีน เปน ชว งเวลาแหง การสลักเสลา เกลาแตง ภูมปิ ระเทศ ในลกั ษณะกระจดั กระจาย และแตกหัก สลกั เสลา ดวยกระบวนการกดั เซาะทางธรณวี ิทยาทอ่ี าศัยปจจัย ดา นกายภาพ เคมี และชีววทิ ยารวมกนั ปลายยุคครเี ทเชียสไดโนเสารสูญพนั ธุ แองโคราชถกู ยกตวั ข้นึ เปน ท่ีราบสงู ภทู อก ชว งทายสดุ ของแอง โคราชโบราณ มีภมู อิ ากาศแหง แลง แบบทะเลทราย เปนการปดทบั ดา นบนสุดดว ยตะกอนทรายละเอียดสแี ดงเปน สวนใหญ มหา มีการทว มเขา มาของน้ำทะเลหลายรอบ และตา งถูกระเหยแหงไป สารคาม เหลอื ไวเ ปนเกลอื สนิ เธาวและแรโพแทช หลายชัน้ มีความหนารวมหลายรอ ยเมตร ๑๑๓ ลา นป - ครีเทเชียส (K) พบซากดึกดำบรรพป ลา เตา และไดโนเสารก ินพชื มากมาย โคกกรวด ในหินหมวดน้ที ่ัวภาคอสี าน นอกจากนย้ี งั พบรอยตีนอิกวั โนดอน ไดโนเสารน กกระจอกเทศ และจระเขท่ีจังหวดั นครพนมดว ย แนวชัน้ หินทรายสลบั หินดินดาน รอกหยบั มสหัมวมดผวหัสดรินหะภหนิ พู วเาสา่ นางข๑๑วั ๒๓๕๐ ลานป - ภูพาน โดดเดนดวยหินทรายปนหนิ กรวดมนช้นั หนา ทีช่ ว่ ยเกบ็ รักษาซากของเธอ ลา นป - เสาขวั พบรอยตีนไดโนเสารกนิ เน้ือขนาดใหญในหนิ หมวดนี้ โดดเดนดว ยซากดึกดำบรรพไ ดโนเสารห ลายสายพนั ธุ โดยเฉพาะทภ่ี กู มุ ขาว เอาไวอ้ ยา่ งสมบรู ณ์ ท่ซี งึ่ หมวดหนิ น้ีไดเกบ็ รักษาซากเจาไดโนเสารคอยาวไวใ หค นไทยไดช่นื ชม พระวิหาร โดดเดนดว ยชน้ั หินทรายเนือ้ ควอตซ พบรอยตนี ไดโนเสารในหินหมวดนี้ดว ย อาคารพระญาณวสิ าลเถร ๑๔๕ ลานป - ภูกระดงึ มกี ารสะสมตัวของตะกอนอยางตอ เนือ่ งมากมายจากปลายยคุ จแู รกซิกไปจนถึง วดั สกั กะวัน ตน ยคุ ครีเทเชยี ส หินหมวดนีค้ อ นขางหนามากเมอื่ เทยี บกับหมวดหินอน่ื ๆ ใน จูแอส ิซกตอนปลาย กลุมหินโคราช พบซากดึกดำบรรพไ ดโนเสารกินพชื หลายชนิด เตา ยกั ษ จระเข 14 ไดโนเสารท์ ่ภี กู ุ้มขา้ ว ปลาปอด และปลาเกล็ดแขง็ เลปโ ดเทส พพิ ธิ ภณั ฑส์ ิรินธร ๒๐๐ ลานป - นำ้ พอง หมวดหนิ นำ้ พองสะสมตวั ตงั้ แตป ลายยคุ ไทรแอสซกิ จนถงึ ปลายยคุ ๒๐๘ ลา นป - จูแรสซกิ ทำใหมคี วามหนาเฉลยี่ รว มหน่ึงกิโลเมตร แตใ นบางชว ง ๒๒๗ ลา นป - ไทรแอสซิกตอนปลาย มีการหยดุ สะสมตวั ของตะกอน โดยเฉพาะในชวงตน ของยุคจแู รสซกิ พบซากไดโนเสารก นิ พืชทแ่ี กท ี่สดุ ในประเทศไทย หว ยหนิ ลาด แองโคราชเร่ิมสะสมตะกอนช้นั ลางสดุ พบซากดกึ ดำบรรพเตา และสตั วค รึ่งบกครง่ึ น้ำหลายชนิดในหนิ หมวดน้ที ัว่ อีสาน 15 พพิ ธิ ภณั ฑส์ ิรนิ ธร

เธอเป็นใครกนั ?....มาทำ� ความรู้จกั เผ่าพนั ธ์ุไดโนเสาร์กัน แหล่งชุมนุมไดโนเสารใ์ นเมอื งไทย (โดยเฉพาะในภาคอสี าน) ซากไดโนเสารท์ ถ่ี กู ขดุ คน้ พบในเมอื งไทย มที งั้ ทเ่ี ปน็ ซากกระดกู และรอ่ งรอยดกึ ดำ� บรรพ์ นกั บรรพชวี นิ วทิ ยาทวั่ โลกจดั แบง่ ไดโนเสารเ์ ปน็  2 กลมุ่ ใหญต่ ามลกั ษณะของกระดกู สะโพก ส่วนใหญ่อยู่บนท่ีราบสูงโคราช โดยมีอายุคลุมกว้างเกือบตลอดมหายุคมีโซโซอิก ซากกระดูก ไดโนเสาร์ที่พบส่วนใหญ่อยู่ในหมวดหินภูกระดึง เสาขัว และโคกกรวด โดยพบบ้างในหมวดหิน 1. มีสะโพกเหมือนกับของสัตว์เลื้อยคลาน เรียกว่า ซอริสเชีย (saurischia) จะมีกระดูก พระวหิ าร และภพู าน สำ� หรบั เจา้ คอยาวถกู พบอยใู่ นหมวดหนิ หัวหน่าว (Pubis) กับกระดูกก้น (Ischium) อยู่แยกจากกัน โดยกระดูกหัวหน่าวช้ีไปด้านหน้า เสาขัวหลายแหง่ เช่น ภเู วียง ภกู มุ้ ข้าว และปางสีดา ไดโนเสาร์ซอริสเชียน (saurischian) มีวิวัฒนาการแยกย่อยออกเป็นหลากหลายสายพันธุ์ตาม ธรณีกาล แบง่ ไดเ้ ป็น 2 พวก คอื พวกกินเนื้อ กับพวกกินพืช ภเู วยี ง ภูกุ้มข้าว • เทอโรพอด (Theropod) เปน็ ไดโนเสาร์ พวกกนิ เนอื้ เดนิ สองขา แบง่ ดว้ ยขนาดไดเ้ ปน็ 2 กลมุ่ ย่อย คอื ปางสดี า Ratchasimasaurus • คารโ์ นซอร์ (Carnosaurs) มขี นาดใหญ่ โคกกรวด • ซีลโู รซอร์ (Coelurosaurs) มีขนาดเล็ก Psittacosaurus • ซอโรพอด (Sauropod) เปน็ ไดโนเสาร ์พวกกนิ พชื  ขนาดใหญ ่เดนิ สข่ี า ซงึ่ ไดโนเสารค์ อยาว Siamosaurus Kinnareemimus Phuwiangosaurus Sauropods Siamodon ค ีรเทเชียส ภเู วยี งโกซอรสั สริ ินธรเน จดั อยู่ในกลมุ่ ซอโรพอดนเ้ี อง Stegosaurs ซอโรพอดมีววิ ัฒนาการมาจาก โปรซอโรพอด ซึ่งหมายถงึ “ก่อนซอโรพอด” ที่มขี นาด Siamotyrannus Compsognathus Hypsilophodontid Ceratopsians เสาขวั เล็กกว่า มเี ล็บแหลมคม และเดินสองขาได้ด้วย ซึง่ กรมทรัพยากรธรณีสำ� รวจพบกระดกู สะโพกส่วน Euhelopodid ภกู ระดึง หน้าในชัน้ หนิ ทรายสีแดงยคุ ไทรแอสซิกของหมวดหนิ น�ำ้ พอง อายปุ ระมาณ 200 ล้านปี ในจังหวัด เพชรบูรณ์ โปรซอโรพอดมีการววิ ฒั นาการไปเปน็ ซอโรพอด ในชว่ งปลายยุคไทรแอสซกิ ประมาณ Carnosaurs Coelurosaurs Stegosaur Ornithopods จูแรส ิซก 150 ล้านปีกอ่ น และแพรพ่ นั ธุอ์ ย่างกว้างขวางในชว่ งปลายยคุ ครเี ทเชียส ซ่งึ ต่อมาไม่นานก็ดับสูญ มหา ุยค มีโซโซอิก สิ้นในชว่ งรอยต่อ ครเี ทเชียส-พาลีโอจนี 2. มีสะโพกเหมือนของนกโบราณ เรียกว่า ออร์นิธิสเชีย (ornithischia) จะมีกระดูก Isanosaurus นำ้ พอง ไทรแอสซิก หัวหน่าวอยตู่ ดิ กบั กระดกู กน้ โดยชไ้ี ปดา้ นหลงั ทง้ั คู่ ไดโนเสารอ์ อรน์ ธิ สิ เชยี น (ornithischian) เปน็ ไดโนเสาร์กินพชื ท้งั หมด มีววิ ัฒนาการแยกย่อยออก เป็นหลากหลายสายพันธุต์ ามธรณีกาล แบง่ ได้ THEROPODS PROSAUROPODS เปน็  5 กล่มุ ยอ่ ย คอื 1. สเตโกซอร์ (Stegosaurs) เปน็ ไดโนเสาร์ มีครีบหลัง เดินสีข่ า กระดกู กน SAURISCHIANS ORNITHISCHIANS 2. ออร์นิโธพอดส์ (Ornithopods) เป็นไดโนเสาร์ ปากเป็ด เดนิ สองขา DINOSAURS กระดกู กน กระดูกหัวหนา ว 3. เซอราทอปเชียน (Ceratopsians) เป็นไดโนเสาร์ มีเขา เดนิ สขี่ า กระดูกหัวหนาว * 4. แองคิโลซอร์ (Ankylosaurs) เปน็ ไดโนเสาร์ หมุ้ เกราะ เดินส่ขี า * 5. พาคเี ซปฟาโลซอร์ (Pachycephalosaurs) เปน็ ไดโนเสาร์ หัวแขง็ เดนิ สองขา สะโพกแบบสัตวเ ลือ้ ยคลาน สะโพกแบบนก 17 * แองคโิ ลซอร์ และ พาคีเซปฟาโลซอร์ เปน็ ไดโนเสาร์ 2 กลุ่มที่ยงั ไม่พบในประเทศไทย 16 ไดโนเสารท์ ่ีภกู ุ้มขา้ ว พิพิธภัณฑ์สิรนิ ธร

สัดสว่ น สรีระ และอปุ นิสัยของพวกเธอ.... ซอโรพอดปรากฏขน้ึ บนโลกเปน็ ครง้ั แรกในตอนปลายคุ ไทรแอสซกิ (Late Triassic) เรยี กวา่ โปรซอโรพอด ซง่ึ หมายถงึ “กอ่ นซอโรพอด” พวกมนั จะอยรู่ วมกนั เปน็ ฝงู กนิ พชื เปน็ อาหาร สามารถ ค�ำว่า “ภูเวียงโกซอรัส” หมายถึง สัตว์เลื้อยคลานแห่งภูเวียง ซ่ึงเป็นสถานที่ที่พวกเธอ เดินไดท้ งั้ 4 ขา และ 2 ขา เวลากนิ ใบไม้บนตน้ ไมส้ งู จะยืนดว้ ย 2 ขาหลงั แต่เวลาเดนิ หรือกินไม้ ถกู ค้นพบเป็นครัง้ แรกในโลก “ภูเวียงโกซอรสั สริ ินธรเน” เป็นไดโนเสารส์ ายพันธ์ใุ หมข่ องโลกซ่งึ ต้นเตี้ยมันกจ็ ะใช้ท้ัง 4 ขา ผลงานวิจัยของ Martin, et al., (1994) รายงานต�ำแหนง่ ทางอนกุ รมวิธานของเธอดงั นี้ เม่ือเขา้ ส่ยู คุ จูแรสซิก (Jurassic) พวกซอโรพอดได้ววิ ฒั นาการจนมขี นาดใหญข่ ึ้นกวา่ ใน ยุคแรก และมีน้�ำหนักตัวมากข้ึนจนต้องใช้ขาท้ัง 4 ข้างในการพยุงตัว และแทบจะไม่สามารถยืน (ขอ้ มูลจากกรมทรพั ยากรธรณี, 2549) ดว้ ยสองขาหลงั ไดอ้ ีก “ภูเวียงโกซอรัส สิรินธรเน” จากการศกึ ษาขนาดชอ่ งอกของซอโรพอดทว่ั ไป สามารถคำ� นวณขนาดหวั ใจของพวกเธอ เปน็ ไดโนเสารก์ นิ พชื ขนาดใหญ่ หรอื ได้วา่ โตพอ ๆ กับลกู บาสเกตบอล ซงึ่ หัวใจขนาดนีจ้ ะ ไมส่ ามารถ ซอโรพอด (Sauropod) คำ� นวณความยาวได้ประมาณ 20 เมตร สูบฉีดเลือดขึ้นไปเลี้ยงสมองที่อยู่สูงๆ ขณะชคู อ ค�ำวา่ Sauropod มาจากคำ� ว่า sauros และ pous ในภาษากรีก แปลวา่ สตั วเ์ ลอ้ื ยคลาน และ เทา้ ขน้ึ ได้ ซอโรพอดเปน็ ไดโนเสารใ์ นลำ� ดบั ซอรสิ เชยี (Saurischia) เปน็ พวกมสี ะโพกเหมอื นกบั ของ สัตว์เลื้อยคลาน คือมีกระดูกก้นช้ีไปด้านหลัง และกระดูกหัวหน่าวชี้ไปด้านหน้า เป็นพวกเดิน 4 ขา ดงั นั้นในเวลาปกติ ลำ� คอของพวกเธอน่าจะ มลี กั ษณะเดน่ คอื หวั เลก็ คอยาว หางยาว ขาใหญ่ ลำ� ตวั หนา โครงสรา้ งของซอโรพอดทวั่  ๆ ไปมลี กั ษณะ อยใู่ นแนวเดยี วกบั ลำ� ตวั หรอื อยใู่ นมมุ เอยี งลาดระดบั คอยาว และหางยาวอยใู่ นระนาบเดยี วกนั ทำ� ใหส้ ามารถกระจายนำ้� หนกั และทรงตวั ไดด้ ี เดียวกับแนวสนั หลัง 18 ไดโนเสาร์ที่ภกู มุ้ ข้าว ซ่ึ ง น่ั น ท� ำ ใ ห ้ อ า ห า ร ห ลั ก ข อ ง พ ว ก เ ธ อ เ ป ็ น พื ช ที่ มีลักษณะเป็นไม้พุ่ม มากกว่ายอดไม้สูงอย่างที่ เคยเชื่อกนั และถิ่นอาศยั ของพวก เธอก็น่าจะเป็นทุ่งราบท่ีเต็มไปด้วยพุ่มไม้ และไม้ตน้ มากกว่าป่าดิบท่มี ีไม้ยืนตน้ ล�ำตน้ สูง จากหลกั ฐานทางรอยชวี นิ วทิ ยา ระบวุ า่ รอยตนี ของพวกเธอมโี อกาสพบนอ้ ยกวา่ ของพวก ไดโนเสาร์กินเน้ือซ่ึงมักหากินบริเวณชายน�้ำท่ีมีตะกอนเปียกช้ืน ท�ำให้เกิดรอยประทับได้ง่ายกว่า และมากกว่าของพวกซอโรพอดทมี่ ักหากินพชื ในบรเิ วณพงไมท้ ีเ่ กดิ รอยยำ่� ไดย้ ากกว่า แตจ่ ากหลกั ฐานรอยตนี และรอยทางเดนิ ของซอโรพอดทพ่ี บหลายแหง่ ในโลก มลี กั ษณะของ การเดนิ รว่ มทางกนั ทำ� ใหท้ ราบไดว้ า่ ซอโรพอดเปน็ สตั วส์ งั คม ทมี่ กั อาศยั อยรู่ วมเปน็ ฝงู เหมอื นชา้ ง พพิ ธิ ภัณฑส์ ริ ินธร 19

อะไรช่วยรักษาเธอไว.้ ....อย่างไร? แบบท่ี 1 การเกดิ ซากดกึ ดำ� บรรพ์ม ี 2  แบบ ทนั ทที เี่ จา้ คอยาวลม้ ฟบุ ลงกบั พนื้ ดนิ เมอื่ สน้ิ สดุ การเดนิ ทาง กระบวนการทางธรรมชาติ สารอินทรีย์ในกระดูกสลายตัว และค่อย ๆ ถูกแทนท่ีด้วยน�้ำแร่ภายในหินช้ัน เช่น ไดเ้ ขา้ จดั การกบั ซาก ผา่ นกาลเวลาจนกระท่งั กลายเป็นซากดกึ ด�ำบรรพ์ สารละลายซิลิกา จนกระทั่งกระดูกกลายเป็นหินอย่างสมบูรณ์ โดยมีรูปร่างลักษณะ และ 1. การเกิดซากดึกด�ำบรรพเ์ รมิ่ ตน้ เมือ่ สง่ิ มีชีวิตตายลง เนื้อเย่อื ตา่ ง ๆ จะถกู ยอ่ ยสลาย โครงสร้างเหมือนกระดกู ทุกประการ แบบท่เี กิดขนึ้ กบั เจา้ คอยาวที่ภูกมุ้ ข้าว ใหเ้ นา่ เปื่อยไป เหลือไวเ้ พียงส่วนโครงสร้างสว่ นทีแ่ ข็ง แบบท่ี 2 2. โครงกระดกู ตอ้ งถกู ปดิ ทบั ดว้ ยตะกอนอยา่ งรวดเรว็ กอ่ นทจี่ ะถกู ธรรมชาติ หรอื สตั ว์ กระดูกถูกละลายหายไปท้ังหมดเหลือเป็นโพรง ซ่ึงยังคงรูปร่างภายนอกของกระดูก อ่ืนท�ำลายไป กระบวนการนี้มักเกิดข้ึนในแม่น�้ำ ทะเลสาบ หรือชายทะเล ที่ซึ่งซากสัตว์จะถูก เอาไว้ บางครงั้ โพรงนอ้ี าจมนี �้ำแร่เตมิ เขา้ ไป ทำ� ให้ได้รูปร่างเหมอื นกระดกู จำ� ลองโดยธรรมชาติ ปดิ ทบั ดว้ ยตะกอนอยา่ งรวดเรว็ และเมอ่ื เวลาผา่ นไปชนั้ ของตะกอนกจ็ ะหนาขนึ้ นำ�้ หนกั ทก่ี ดทบั แตไ่ มป่ รากฏโครงสร้างภายในของกระดกู ให้เหน็ กม็ ากข้นึ ช้นั ตะกอนก็เร่ิมแข็งตัวกลายเปน็ ชั้นหนิ ตะกอน เวลา (ลา นป) - 66 ภทู อก การยอ่ ยสลายเนอื้ เยอ่ื เหลอื ไวแ้ คน่ ี้ ตะกอนปิดทบั ฝังลกึ ลงเรอื่ ย ๆ ตะกอนปดิ ทบั สนิท มหา - 95 สารคาม - 113 โดยอาศยั  แ บคทเี รยี โครงสรา้ งทีแ่ ข็ง ตะกอนดิน ทรายปิดทับ บนผวิ หนา้ ของท้องน้ำ� ไม่มซี ากใด ๆ ปรากฏใหเ้ หน็ แสงแดด สายน�้ำ กรด ด่าง จะยังคงหลงเหลอื อยู่ หนาขนึ้ เรื่อย ๆ ส่วนล่างถกู เกือบไม่เห็นโครงกระดกู แลว้ บนพ้ืนทอ้ งน้�ำอกี ต่อไป ปดิ ทับไปหมดแล้ว โคกกรวด ครีเทเชียส (K) ผิวหน้าตะกอนใหม่ - 125 ภูพาน ช้นั ตะกอนจมลกึ ลง ตะกอนปดิ ทบั หนาขน้ึ เร่อื ย ๆ เสาขัว - 130 พระวิหาร ช้ันตะกอนทรดุ ตัวจมลง ซากไดโนเสารท์ อดอยูบ่ น นำ�้ พาตะกอนมาปิดทบั เนือ่ งจากถกู มวลของ ชั้นตะกอนใหม่ทป่ี ดิ ทบั ชนั้ ตะกอนเดมิ ภกู ระดงึ - 145 ชั้นตะกอนทอี่ าจเปน็ ทอ่ี ยู่ โครงกระดกู พรอ้ ม ๆ กบั ตะกอนด้านบนทีถ่ กู พดั พา โครงกระดกู หนาขน้ึ มากจาก อาศยั ของส่ิงมีชีวติ เล็ก ๆ กระบวนการย่อยสลาย มาปิดทบั เพมิ่ ขน้ึ เรอ่ื ย ๆ ตะกอนที่ถูกพัดพาเข้ามา ชดุ ตะกอนท้ังหมดนีก้ ลาย ูจแอส ิซกตอนปลาย ทมี่ ีส่วนช่วยในการก�ำจัด เนื้อหนังของไดโนเสาร์ โดยทางนำ้� อย่างต่อเนอื่ ง เปน็ เพียงเศษเส้ียวเล็ก ๆ เนอ้ื เยื่อของเจา้ คอยาว ของช้ันหินทรายที่ถูกจัดเป็น น้ำพอง - 200 ไทรแอส ิซกตอนปลาย - 208 “หมวดหินเสาขวั ” หว ยหนิ ลาด - 227 20 ไดโนเสาร์คอยาวท่ภี กู มุ้ ขา้ ว พพิ ธิ ภัณฑส์ ริ นิ ธร 21

สงิ่ ท่รี ักษายากย่ิงกว่า เอกสารอา้ งอิง ธรรมชาตยิ อ่ มดำ� เนนิ ไปอยา่ งตอ่ เนอื่ งสอดคลอ้ งกนั ทงั้ สรา้ งสรรค ์ และ กรมทรัพยากรธรณี, 2549, ไดโนเสาร์ภูเวียง เจ้าฟ้าสิรินธร พมิ พค์ รงั้ ท่ี 1 กรงุ เทพฯ: บรษิ ทั รงุ่ ศลิ ป์ ทำ� ลายลา้ ง และทว่ั ทงั้ เอกภพกม็ นั่ คงอยใู่ ตก้ ฎของธรรมชาตทิ ง้ั มวลทม่ี นษุ ยไ์ ด้ การพิมพ์ (1977) จำ� กดั เรยี นรูแ้ ลว้ บางสว่ น และท่ยี ังไม่สามารถเข้าใจไดอ้ กี มากมาย กรมทรัพยากรธรณี, 2550, ความหลากหลายทางชีวภาพของส่ิงมีชีวิตดึกด�ำบรรพ์ในประเทศไทย ส่ิงหน่ึงที่มนุษย์จ�ำเป็นต้องท�ำเพ่ือการเรียนรู้จากธรรมชาติ คือการ พิมพ์คร้ังท่ี 1 กรงุ เทพฯ: อมรนิ ทร์พร้ินติง้ แอนดพ์ ับลชิ ชิง่ “แทรกแซง” กระบวนการทางธรรมชาติ และเม่ือมนุษย์ตัดสินใจแทรกแซง กรมทรัพยากรธรณี, 2550, ไดโนเสารข์ องไทย พิมพ์คร้งั ท่ี 3 กรงุ เทพฯ: กรมทรัพยกรธรณี ธรรมชาติแลว้  สิ่งท่ีตามมาคือความรบั ผิดชอบทีย่ ่งิ ใหญ่ prc.msu.ac.th/2016/10/04/สไปโนซอรสั -ไดโนเสารน์ /้ %20(สไปโนซอรัส…ไดโนเสาร์นำ้� ตวั แรก ส่ิงท่ีธรรมชาติได้เพียรทะนุถนอมรักษาผ่านธรณีกาลมากว่าร้อยล้านปี %20????) (accessed, 25 July 2017) และเราไดเ้ พยี รเสาะหา ขดุ คน้  สำ� รวจ ศกึ ษา วจิ ยั  ดว้ ยความพยายามอยา่ งสงู   www.komkid.com/ธรรมชาติวิทยา/ซอโรพอด-ยักษ์ใหญ่ใจด/ี (accessed, 25 July 2017) จนประสบความสำ� เรจ็  กลบั กลายเป็นส่ิงท่ีเราต้องดูแลรักษาอยา่ งยากย่ิง https://pixabay.com/en/lightning-clouds-night-thunderstorm-501895/ (accessed, เมื่อเราเร่ิมต้นยื่นมือเข้าไปแทรกแซงธรรมชาติ เราต้องพร้อมที่จะรับ 31 July 2017) ภาระอันย่ิงใหญ่ทีธ่ รรมชาตสิ ง่ มอบตอ่ ใหก้ ับเราอยา่ งมอิ าจหลกี เลยี่ งได ้ มนั เปน็ หนา้ ทข่ี องทกุ คนทจี่ ะไดร้ ว่ มมอื กนั รบั ผดิ ชอบอยา่ งเตม็ ภาคภมู ิ กรมทรัพยากรธรณี 22 ไดโนเสาร์ทภ่ี ูกุ้มข้าว ภเู วียงโกซอรสั สิรินธรเน 23

ท่ีซ่อนไวใ้ นตวั เธอ กระดูกสนั หลงั ส่วนลำ� ตัว ดา้ นหลังของกระดกู สันหลังสว่ นคอมี กระดกู สนั หลงั สว่ นคอมีลักษณะค่อนข้างใกล้เคียงกับ มีชอ่ งรูเปดิ ทแ่ี กนกลางกระดูกสันหลงั ค่อนข้างลกึ กระโดงนรู ลั สไปน์ (Neural spine) 2.1 และ 3.1 แต่ค่อนขา้ งแตกต่างจากของจีน ท้ังสองขา้ งสงู และถา่ งออกเป็นมมุ กวา้ ง กระโดงนรู ลั สไปน์สนั้ และเรยี วในแนวยาว ส่วนของจนี มีกระดกู สว่ นน้คี ่อนขา้ งสนั้ กว่ามาก ตามล�ำตวั ใกลเ้ คยี งกับ 1.4 ด้านหน้าของแผ่นกระดูกสะโพก (Ilium) ดา้ นหน้าของกระดกู สันหลังส่วนคอ พัฒนาไปไดด้ ีกว่าที่พบในซอโรพอดอืน่  ๆ มีนูรลั อาร์ค (Neural arches) กา้ นกระดูกหัวหน่าว คอ่ นขา้ งตรงยาว ยาว ตำ�่ และกว้างมาก และชที้ ำ� มมุ ตง้ั ฉากกบั แกนของแผน่ กระดูก ส่วนของ 2.2 และ 2.3 ชไ้ี ปทางดา้ นหวั ส่วนของจนี มีกระดูกสว่ นน้ีแบนราบ กระดกู หวั หน่าว (Pubis) มีขนาดใกลเ้ คียง และกว้างมากในแนวขวาง กับของ 2.1 แตบ่ อบบางกว่าของ 2.2 กระดูกสะบักค่อนข้างยาว และกว้างออก บริเวณสว่ นปลายสดุ ใกล้เคยี งกับ 2.3 สว่ นรองรับกระดูกก้น (Ischium) กระดูกขาหนา้ ท่อนบน ขยายกวา้ งออกทีป่ ลายทง้ั บนกระดกู หัวหนา่ ว มีขนาดต่างจากซอโรพอดอ่นื  ๆ สองขา้ งต่างจากของซอโรพอดอน่ื  ๆ ทีม่ ีขนาดใหญ่ เทอะทะ ส่วนของ 3.2 คือ สน้ั กวา่ ของ 3.2 ยาวกวา่ ของ 2.1 และ3.1 มลี กั ษณะทีย่ าว เรียวกวา่ มาก เบ้ากระดกู สะโพก acetabular ส�ำหรับยดึ ส่วนหัวของกระดูกขาหลงั กระดูกขาท่อนบนค่อนขา้ งแบน และมีความหนา จะส้นั ในแนวยาวตามล�ำตัว แตก่ ว้างในแนวขวางลำ� ตวั แตกตา่ งจากซอโรพอดอน่ื  ๆ คือ เล็กกวา่ ของ 2.1 และ 2.3 บอบบางกว่าของ 2.2 และ 1.4 ปุ่มกระดูกต้นขาปลายบน trochanter ซ่งึ เปน็ ทีเ่ กาะของกลา้ มเน้อื มลี ักษณะนนู คลา้ ยหงอน และอยคู่ อ่ นขา้ งสงู สว่ นของจนี มีลักษณะเป็นกอ้ นโหนก และอยูต่ ่�ำกว่ากึง่ กลางของกระดูกทอ่ นขาหลัง ภูเวียงโกซอรัส สริ นิ ธรเน