1825 ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΡΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

ΚΩΣΤΑΣ ∆ΗΜ. ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ

1825 ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΡΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ∆ιεύθυνση έκδοσης:Βασίλης Μαλλιάρης ∆ιόρθωση: Κώστας ∆. Παπαδόπουλος Σελιδοποίηση: Μαρία Σαντοριναίου Εξώφυλλο: Κυριάκος Μεγαλόπουλος Εκτύπωση: Thessprint © 2017 ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑ / ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙ∆ΕΙΑ Α.Ε. και Κώστας ∆ηµ. Παπαδόπουλος, Νικ. Πλαστήρα 23, Καλαµαριά, τηλ. 2310481664, 6973532802 Κεντρική διάθεση: ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑ / ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙ∆ΕΙΑ Α.Ε. 25ης Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310649251 e-mail: [email protected] www.malliaris.gr Κεντρικά βιβλιοπωλεία Θεσσαλονίκης: • ∆ηµητρίου Γούναρη 39, τηλ. 2310277113 • Ερµού 53, τηλ. 2310252888 ISBN: 978-960-457-857-3 Απαγορεύεται η αναδηµοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τµηµάτων του µε οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η µετάφραση ή διασκευή του ή εκµετάλλευσή του µε οποι- ονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύµφωνα µε τις διατάξεις των νόµων 2121/1993 και 100/1975, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

Το βιβλίο τούτο το αφιερώνω στον αγαπητό µου φίλο, πλοίαρχο του Πολεµικού Ναυτικού, ∆ηµήτρη Παπαδέλη. Κ.Π.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΘΗΝΑΙΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 ΑΙΛΙΑΝΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 ΑΙΣΧΥΛΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 ΑΙΣΩΠΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 ΑΛΚΑΙΟΣ – ΣΑΠΦΩ . . . . . . . . . . . . 19 ΑΝΤΙΦΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . 40 ΑΡΡΙΑΝΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 ∆ΕΙΝΑΡΧΟΣ – ∆ΗΜΑ∆ΗΣ . . . . . . . 41 ∆ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 ∆ΗΜΟΣΘΕΝΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . 43 ∆ΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ . . . . . . . . . . 52 ∆ΙΟ∆ΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ . . . . . . . . 58 ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 ΕΥΡΙΠΙ∆ΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 ΗΡΟ∆ΟΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 ΗΣΙΟ∆ΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

1825 ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΡΗΣΕΙΣ ΘΟΥΚΥ∆Ι∆ΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 ΙΩΣΗΠΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 ΜΑΡΚΟΣ ΑΥΡΗΛΙΟΣ . . . . . . . . . . . . 110 ΜΕΝΑΝ∆ΡΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 ΞΕΝΟΦΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 ΟΜΗΡΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 ΠΛΑΤΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 ΠΛΩΤΙΝΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 ΠΟΛΥΒΙΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ . . . . . . . . . . 182 ΣΟΦΟΚΛΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 ΣΤΟΒΑΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ . . . . . . . . . . . 188 ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Ευρετήριο θεµατικό . . . . . . . . . . . . . . 193

Το να µνηµονεύεις και να έχεις πρόχειρους, όσο το δυνατόν, τους λόγους των αρχαίων, είναι ενασχόληση κατεξοχήν βασιλική. Πλούταρχος Τα ρητά σώζονται στον αιώνα τον άπαντα, αποθηκευµένα στις ψυχές των ανθρώπων, και συνιστούν τον ωραιότερο θησαυρό. ∆ιόδωρος Σικελιώτης Ο πλούτος είναι πολύτιµον αγαθόν αλλά της τύχης κτήµα. Η δόξα σεµνόν αγαθόν αλλά αβέβαιον. Το κάλλος περιµάχητον αλλά ολιγόχρονον. Η υγεία ευµετάστατον. Μόνο γαρ η παιδεία είναι αγαθόν ανώτατον και θείον. Πλούταρχος

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Είχα την καλή τύχη πριν από καιρό να αρχίσω να µελετώ τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Εννοώ δηλαδή τους φιλόσοφους, τους ιστορικούς, τους τραγικούς ποιητές, τους ρήτορες και άλλους. Εκτός από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς που µελέτησα, υπάρχουν και µερικοί µη Έλληνες, όπως ο Λουκιανός, ο Αιλιανός και ο Ιώσηπος. Ο πρώτος ήταν Σύρος, ο δεύτερος Ρωµαίος και ο τρίτος Εβραίος. Ρωµαίος ήταν και ο φιλόσοφος αυτοκράτορας των Ρωµαίων Μάρκος Αυρήλιος. Συνολικά µελέτησα πεντακόσια βι- βλία από τη σειρά Αρχαία Ελληνική Γραµµατεία «Οι Έλληνες» του εκδοτικού οίκου «Κάκτος». Από τα πεντακόσια αυτά βιβλία επε- σήµανα και επέλεξα 1.825 ρήσεις, που παρουσιάζω στο βιβλίο τού- το και νοµίζω πως αποτελούν το άρωµα των λουλουδιών από τον κήπο της σοφίας των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Και το έκα- να τούτο επειδή µε πικρία διαπιστώνω από τη γύρω µου «ατµό- σφαιρα» και το περιβάλλον το κοινωνικό, πως θα ήταν µάταιο και αδύνατο να συστήσω στους φίλους, συγγενείς και γνωστούς µου να διαβάσουν τα βιβλία που διάβασα. Με τη συλλογή και παρου- σίαση των ρήσεων αυτών σε ένα µόνο βιβλίο, είναι νοµίζω πολύ ευ- κολότερο και προσιτότερο να γευτεί κανείς τη σοφία και την οµορ- φιά των κειµένων των αρχαίων συγγραφέων, έστω και σε ένα µέ- ρος. Με τη γεύση τούτη, υπάρχει ελπίδα, αν όχι πολλοί, αλλά έστω και λίγοι, να συγκινηθούν και να τολµήσουν να ασχοληθούν µε τα κείµενα συνολικά. Εάν τούτο συµβεί, το βιβλίο µου θα έχει πετύ- χει να θεωρηθεί ένα αξιόλογο έργο και βοήθηµα για την παιδεία. Θέλω να ευχαριστήσω τις εκδόσεις «Κάκτος» για τη συναίνεσή τους να χρησιµοποιηθεί ως βιβλιογραφία η σειρά Αρχαία Ελληνική Γραµµατεία, για την ανθολόγηση αυτών των ρήσεων, καθώς και όλους όσους συνέβαλαν για την έκδοση αυτού του βιβλίου. Κώστας ∆. Παπαδόπουλος



ΑΘΗΝΑΙΟΣ (Αρχαίος Έλληνας βιολόγος, φυτολόγος, ζωολόγος, γαστρονόµος, διαιτολόγος, ρήτορας και γραµµατικός, τέλη 2ου - αρχές 3ου αι. µ.Χ.) ∆ΕΙΠΝΟΣΟΦΙΣΤΑΙ 1. Όποιος καθυστερεί σε ένα δείπνο χωρίς συµµετοχή, να νοµίζεις ότι γρήγορα θα λιποτακτήσει στη µάχη. 2. Το γλέντι φέρνει τσακωµούς και τη γεµάτη βρισιές ύβρη. 3. Ο άνθρωπος είναι πολύ όµοιος µε το κρασί από τη φύ- ση του, κατά κάποιον τρόπο. 4. Το κρασί έχει δύναµη ίση µε τη φωτιά, όταν µπει στους ανθρώπους. 5. Οι ευτυχισµένοι πρέπει να ζουν φανερά και να φανε- ρώνουν ό,τι τους δίνει ο θεός. 6. Η πολυφαγία και η κρεατοφαγία καταστρέφει τις πνευ- µατικές ικανότητες και κάνει σαθρότερες τις ψυχές και µας γεµίζει µε οργή, µε σκληρότητα και µε µεγάλη κα- κότητα. 7. Οι άλλοι ζούνε για να τρώνε, εγώ τρώγω για να ζω. 8. Μη µου κάνεις λόγο για τον πλούτο, δεν θαυµάζω θεό που και ο πιο κακός εύκολα µπορεί να αποκτήσει. 9. Τα βιβλία είναι τα µόνα που µορφώνουν όσους επιθυ- µούν τα ωραία.

ΑΙΛΙΑΝΟΣ 12 ΑΙΛΙΑΝΟΣ (Ρωµαίος συγγραφέας, ρήτορας, ιστορικός και ζωολόγος, περ. 175 - περ. 235 µ.Χ.) ΠΕΡΙ ΖΩΩΝ Ι∆ΙΟΤΗΤΟΣ 10. Τις ακόλαστες των γυναικών οι κήνσορες των ηθών αποκαλούν αλόγες. ΠΟΙΚΙΛΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Βιβλία Α-Η 11. Είναι αδύνατο όποιος αφιερώνει τόση φροντίδα σε πράγµατα τόσο ασήµαντα και εντελώς ασήµαντα να ασχοληθεί µε κάτι το σπουδαίο. ∆ιότι, αφού κατανα- λώνει όλη τη φαιά ουσία, σε εκείνα, αναπόφευκτα θα παραµελεί όσα αξίζουν δίκαια τον θαυµασµό. 12. Όπου δεν έβαλες, µην πάρεις. 13. Σ’ όποιον τα λίγα δεν είναι αρκετά, σε αυτόν τίποτε δεν θα είναι αρκετό. 14. Πολλές φορές τα χρήµατα που συγκεντρώνονται λίγα λίγα και µε κόπο, καταλήγουν στη µήτρα γυναίκας πόρνης. 15. Όσοι γνωρίζουν τι πρέπει να κάνουν στη ζωή τους και τι πρέπει να λένε, αυτοί πρέπει να ζουν. 16. ∆ύο είναι τα καλύτερα δώρα των θεών στους ανθρώ- πους, να λένε την αλήθεια και να ευεργετούν. 17. Οι ελπίδες είναι όνειρα ξύπνιων ανθρώπων. 18. ∆εν είναι κακός µόνο όποιος αδίκησε αλλά και όποι- ος σκέφθηκε να αδικήσει. 19. Μια ζωή αφιερωµένη στις Μούσες πρέπει να είναι ει- ρηνική, ήρεµη και αντάξια εκείνων.

13 ΑΙΣΧΥΛΟΣ 20. ∆εν είναι δυνατόν να πράττει κανείς τα δίκαια χωρίς να τα µάθει. ΑΙΣΧΥΛΟΣ (Τραγικός ποιητής, 525 ή 524 π.Χ. - 456/455 π.Χ.) ΕΠΤΑ ΕΠΙ ΘΗΒΑΣ 21. Ας µη µου λάχει ποτέ, σε συµφορά και σ’ ευτυχία, να ’χω να κάνω µε γυναίκα. 22. ∆εν είναι τίποτα πιο κακό σε κάθε πράξη απ’τους κα- κούς συντρόφους, µην προσµένεις καλή σοδειά. 23. Όταν κανείς τον κίνδυνο αντικρίζει, πρέπει χωρίς ντροπή, µονάχο κέρδος αυτό είναι στους θνητούς. 24. Η ατιµία και το κακό µη πεις πως φέρνουν δόξα. 25. Το πλήθος, πότε έτσι πότε αλλιώς, συνήθεια το ’χει ν’ αλλάζει όσα παινεύει για σωστά. ΧΟΗΦΟΡΟΙ 26. Η γλώσσα η πικρή να πληρώνεται πρέπει µε γλώσσα πικρή. 27. Σε φόνου πληγή, τιµωρία πάλι φόνου πληγή, ό,τι κά- µεις θα πάθεις. 28. Κι αν δώσεις όλα σου τα πλούτη για ένα φόνο που ’κα- νες, ο κόπος θα πάει χαµένος. 29. Ο ακράτητος πόθος που κυβερνάει τα θηλυκά, σ’ αν- θρώπους και σε ζώα, του γάµου την ένωση νικά και σπάζει.

ΑΙΣΧΥΛΟΣ 14 30. Άντρας πιο θαρρετά στον άντρα µιλά και ξάστερα τη σκέψη φανερώνει. 31. Όλα τα κανονίζει στα µωρά η κοιλιά τους. 32. Ολάκερη κανένας τη ζωή του δε θα περάσει δίχως συµφορές και βλάβες. ΕΥΜΕΝΙ∆ΕΣ 33. Μέσα στον ύπνο πιο ξάστερα η ψυχή θεωρεί. 34. Σκλάβα ζωή να µη στέρξεις µηδέ και από νόµους ελεύ- θερη. 35. Σ’ αυτά που κρατούνε το µέτρο, δύναµη δίνει ο Θεός. 36. Στης ∆ίκης τον βωµό να ’χεις σέβας, ποτέ σου να µη τον ατιµάσεις για χάρη του κέρδους, κλοτσώντας τον µε αντίθετο πόδι. Θά ’ρθει η τιµωρία και µοιρόγραφο τέλος προσµένει. 37. Όποιος χωρίς να τον σπρώχνει η ανάγκη, µονάχος του στέργει το δίκιο, δυστυχίες δεν θα ’χει η ζωή του, κα- µία συµφορά ας µη τον βρει. Όποιος όµως τα ενάντια τολµάει κι αδικώντας απ’ ολούθε σωρεύει κι αρπάζει µε βία, σαν έρθει καιρός, θα σκιστούν τα πανιά του καθώς µε κατάρτι σπασµένο το κακό θα τον ζώσει. 38. ∆εν θα βρεις ποτέ σου να πιεις, αν ξάστερο νερό µε λάσπες βροµίσεις. 39. Λέγει η θεά Αθηνά: «Συµβουλεύω τον λαό µου µήτε δεσποτισµό µηδέ αναρχία να σέβεται κι ολότελα ας µη διώξει τον φόβο από την πόλη του». ΠΕΡΣΑΙ 40. ∆εν αξίζουν τα πλούτη δίχως άντρες.

15 ΑΙΣΧΥΛΟΣ 41. Καλότυχος αυτός που τη ζωή του έχασε µονοµιάς. 42. Ο θνητός δεν πρέπει πέρα απ’ το µέτρο να ’χει περη- φάνια. 43. Η αλαζονεία όταν µεστώσει, καρπίζει του χαµού το στάχυ, απ’ όπου πολύκλαυτους καρπούς τρυγάει. 44. Στη δυστυχία δεν θα προδώσουµε όποιους αγαπάµε. ΙΚΕΤΙ∆ΕΣ 45. Κι αν ξεφύγουν από το στόµα σου πικρά τα λόγια, που την καρδιά πληγώνουν, πάλι µ’ άλλα λόγια γλυκά µπο- ρείς γιατρειά να δώσεις. 46. Ο θάνατος στα πολυστέναχτα δεινά είναι λυτρωµός. ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ 47. Η ∆ίκη τη γνώση δίνει σ’ όσους πάθαν. 48. Κανένα δεν υπάρχει κάστρο τον άνθρωπο να σώσει, που τον τρανό βωµό της ∆ίκης κλοτσάει για να χορ- τάσει πλούτο. 49. Σαν έρθει η ώρα, µε ενάντιο γύρισµα της τύχης, οι µαύρες Ερινύες αφανίζουν εκείνον, που έξω από το δί- καιο ζούσε ευτυχισµένος. 50. Θέλω την ευτυχία που δε φέρνει φθόνο, µηδέ τις πό- λεις να κουρσεύω, µήτε να ζήσω τη ζωή µου στους άλ- λους σκλαβωµένη. 51. Ποιος τη ζωή του, εξόν απ’ τους θεούς, έχει περάσει δί- χως κακό; 52. Έχουν οι γέροι πάντοτε µεγάλη λαχτάρα να µαθαί- νουν. 53. Η ασέβεια γεννά πολλά παιδιά µ’ αυτήν παρόµοια.

ΑΙΣΧΥΛΟΣ 16 54. Η ∆ίκη µες στα καπνισµένα φτωχόσπιτα λαµπάζει και την τίµια ζωή ανταµείβει. 55. Η ∆ίκη φεύγει απ’ τα παλάτια που τα γέµισαν µε χρυ- σάφι άνοµα χέρια και τη µατιά αποστρέφοντας πηγαί- νει στ’ αγνά καλύβια, µη λογαριάζοντας του πλούτου τη φουσκωµένη από τη φήµη ψεύτρα δύναµη, κι όλα τα οδηγάει σ’ ένα τέρµα. 56. Σε λιγοστούς υπάρχει ανθρώπους ετούτο το φυσικό, τον φίλο ν’ αγαπούνε σαν είναι ευτυχισµένος, δίχως φθόνο. 57. Είναι στη φύση των ανθρώπων, όποιος πέσει, πιότερο ακόµη τον κλοτσούν. 58. Μεγάλο είναι δώρο θεού να ’χεις φρονιµάδα. 59. Τρανή έχει δύναµη η βοή του πλήθους. 60. Όποιον δεν τον φθονούν, δεν έχει αξία. 61. Εκείνοι που ανέλπιστα συνάζουν πλούτη, πάντα στους δούλους των σκληροί πέρα απ’ το µέτρο. 62. Έτσι απ’ τη φύση της είναι καµωµένη η ευτυχία, να µη τη χορταίνουν οι άνθρωποι. ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ 63. Καλύτερα ο θάνατος, παρά όταν είναι να ζεις αισχρός και µες στους µόχθους. 64. Είναι απλά τα λόγια της αλήθειας. 65. Βοηθάει και ο Θεός το δίκαιο ψέµα. 66. Καµιά φορά ο Θεός τιµάει το ψέµα. 67. Τον θάνατο άδικα οι θνητοί µισούνε, όµως αυτός στις τόσες συµφορές τους, την πιο τρανή τούς δίνει προ- στασία.

17 ΑΙΣΧΥΛΟΣ 68. Κανένας ποτέ δεν πεθαίνει, όσες λαβωµατιές κι αν τον βρούνε στο στήθος, αν δεν έρθει της ζωής του το τέρµα, ούτε κι αν κάθεται στο σπίτι, ήσυχος δίπλα στη φωτιά, ξεφεύγει τον θάνατο που του ’χει γράψει η µοίρα. 69. Όποιος ξέρει πολλά σοφός δεν είναι, µα εκείνος που τα χρήσιµα γνωρίζει. 70. ∆εν κάνουν πιστευτό τον άνδρα οι όρκοι, µα τους όρ- κους ο άντρας. 71. Όταν οι κακοί ευτυχούνε, τότε κανένας δεν µπορεί να τους αντέξει. 72. Τα γηρατειά απ’ τα νιάτα είναι πιο δίκαια. 73. Από µια δύστυχη ζωή είναι καλύτερος ο θάνατος και κάλλιο ποτέ κανείς να µη γεννιέται, παρά µέσα στις συµφορές έτσι να ζήσει. 74. Όπου είναι µαζί δικαιοσύνη και δύναµη, ποιο δυνατό ζευγάρι από τούτο που µπορείς να βρεις, αλήθεια; 75. Καλύτερα να πέσεις τιµηµένος, παρά να σώσεις µόνο τη ζωή σου. 76. Είναι ντροπή µια µύγα δίχως φόβο στ’ ανθρώπινα κορ- µιά να περπατάει για να χορτάσει αίµα κι οι οπλίτες το εχθρικό να σκιάζονται κοντάρι. ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ ∆ΕΣΜΩΤΗΣ 77. Πολύ πιο πάνω στέκει η ανάγκη πάντα από την τέχνη. 78. Σοφοί όποιοι την αδράστεια προσκυνούνε. 79. Πρέπει να βρίζεις έτσι όπως σε βρίζουν. 80. ∆ιόλου δεν είναι ντροπή να παθαίνεις εχθρός από ε- χθρούς σου.

ΑΙΣΩΠΟΣ 18 ΑΙΣΩΠΟΣ (Αρχαίος Έλληνας µυθοποιός και µυθογράφος, γεννήθηκε κατά πάσα πιθανότητα το 625 π.Χ. και πέθανε το 560 π.Χ.) ΜΥΘΟΙ 81. Τον άτυχο ως και πρόβατο τον δαγκώνει. 82. Ας µε φάει λιοντάρι και όχι η αλεπού. 83. Η λύπη είναι αδελφή της χαράς. 84. Όσο ευκατάβλητη είναι η διχόνοια, τόσο ισχυρή είναι η οµόνοια. 85. Όσοι από την πλεονεξία ζητούν περισσότερα, χάνουν και όσα έχουν. 86. Το ίδιο ανόητοι είναι και οι άνθρωποι που παραµελούν τα σηµαντικά και προτιµούν να ασχολούνται µε ό,τι τους ευχαριστεί. 87. Οι αληθινοί φίλοι δοκιµάζονται στις συµφορές. 88. Ο φίλος που δεν έχει µερίδιο στις καλές στιγµές, δεν είναι σίγουρος και στις δυστυχίες. 89. Μάταια πονούν όσοι προσπαθούν να βγάλουν κάποιο κέρδος από τσιγκούνηδες ανθρώπους. 90. Οι ποταποί άνθρωποι, ακόµη και αν αποκτήσουν µεγαλύτερη εξωτερική αίγλη, δεν αλλάζουν χαρα- κτήρα.

19 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΑΛΚΑΙΟΣ – ΣΑΠΦΩ (Ο Αλκαίος ήταν αρχαίος ποιητής. Γεννήθηκε στη Μυτιλήνη περίπου το 620 π.Χ. και πέθανε περίπου το 560 π.Χ. Η Σαπφώ ήταν Eλληνίδα λυρική ποιήτρια από τη Λέσβο. Γεννήθηκε περίπου το 630 π.Χ. και πέθανε περίπου το 570 π.Χ.) 91. Αν πεις αυτά που θέλεις ίσως ακούσεις αυτά που δε θέλεις. 92. Τα χρήµατα είναι ο άνθρωπος και κανείς φτωχός δεν είναι καλός και τιµηµένος. 93. Ο έρωτας, το γλυκόπικρο απολέµητο ερπετό. ΑΝΤΙΦΩΝ (Αθηναίος πολιτικός και δάσκαλος της ρητορικής, 480-411 π.Χ.) 94. Για έναν ένοχο, ο µεγαλύτερος εχθρός είναι η συνεί- δησή του. 95. Το µεγαλύτερο µέρος της ζωής του ανθρώπου στηρί- ζεται στην ελπίδα. 96. Η συκοφαντία και η απάτη είναι οι πιο άδικες ιδιότη- τες των ανθρώπων. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (Αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος και πολυεπιστήµονας, 384-322 π.Χ.) ΠΟΛΙΤΙΚΑ 97. Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και ο άνθρωπος είναι φύ- σει κοινωνικό ον.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 20 98. Οι πολίτες είναι εκ φύσεως ίσοι και δεν διαφέρουν σε τίποτε. 99. Ο δούλος στερείται τελείως την αρετή της θέλησης. 100. Τα πράγµατα των φίλων είναι κοινά. 101. Είναι φανερό πως η περιουσία καλύτερα να είναι ιδιό- κτητη αλλά η χρήση να είναι κοινή. 102. Ο λαός στασιάζει εξαιτίας της ανισότητας των περι- ουσιών. 103. Είναι µεγάλη η τιµή, αν κάποιος σκοτώσει όχι µόνο τον κλέφτη αλλά τον τύραννο. 104. ∆εν υπάρχει πιο δύσκολο και πιο κουραστικό πράγµα από το να φροντίζει κανείς τους δούλους, όπως και το πώς πρέπει να τους φέρεται. 105. Όλοι οι πολεµικοί και στρατηγικοί λαοί ρέπουν προς τη συνουσία µε άντρες παρά µε γυναίκες. 106. Η κατοχή περισσότερων αξιωµάτων από ένα πρόσω- πο φαίνεται ανήθικη. 107. Η πολιτική αρετή δεν πρέπει να αφορά κάθε πολίτη ούτε µόνο τους ελεύθερους, αλλά εκείνους µόνο που είναι απαλλαγµένοι από τη φροντίδα της απόκτησης των προς το ζην. 108. ∆εν είναι δυνατόν κάποιος να διακριθεί, όταν ασχο- λείται σε ανειδίκευτη εργασία που ταιριάζει σε θύ- τες. 109. Πολίτης ονοµάζεται εκείνος που συµµετέχει στην πο- λιτική εξουσία. 110. Όσα πολιτεύµατα αποβλέπουν στο κοινό συµφέρον είναι απολύτως σωστά και δίκαια, και όσα αποβλέ-

21 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ πουν µόνο προς το συµφέρον των αρχόντων είναι ελαττωµατικά και αποτελούν παρεκτροπές των σω- στών πολιτευµάτων γιατί είναι δεσποτικά, τη στιγµή που η πόλη είναι κοινωνία ελευθέρων πολιτών. 111. Η εξουσία αναγκαστικά θα ασκείται είτε από λίγους είτε από πολλούς. 112. Το τυραννικό πολίτευµα αποτελεί παρέκβαση της βα- σιλείας, η ολιγαρχία της αριστοκρατίας και η δηµο- κρατία της πολιτείας. 113. Θεωρείται ότι το δίκαιο είναι ισότητα και πραγµατι- κά είναι, όχι όµως µεταξύ όλων αλλά µεταξύ ίσων. 114. Σκοπός της πόλης είναι η ευτυχισµένη ζωή. 115. Η αρετή δεν καταστρέφει εκείνον που την έχει, ούτε η δικαιοσύνη φθείρει την πόλη. 116. Το ότι οι πολλοί µάλλον πρέπει να ασκούν την εξου- σία και όχι οι άριστοι και λίγοι, φαίνεται πως είναι η καλύτερη. 117. Τα δείπνα που γίνονται µε κοινή δαπάνη είναι καλύ- τερα από κείνα που τα πληρώνει µόνο ένας. 118. Όταν υπάρχει πλήθος άτιµων και φτωχών, η πόλη θα είναι γεµάτη εχθρούς. 119. Ο καθένας µόνος του είναι µεν χειρότερος κριτής από τους ειδικούς, όλοι όµως µαζί είτε είναι καλύτερα ή δεν είναι τουλάχιστον χειρότερα. 120. ∆ίκαια, λοιπόν, κυριαρχεί στα σηµαντικά ζητήµατα η γνώση των πολλών, καθώς ο δήµος, η βουλή και το δικαστήριο αποτελούνται από πολλούς. 121. Η δικαιοσύνη είναι κοινωνική αρετή.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 22 122. Τίποτε δεν εµποδίζει το πλήθος να είναι καλύτερο και πλουσιότερο από τους ολίγους, όχι ως άτοµα αλλά ως σύνολο. 123. Πολίτης είναι εκείνος που έχει το δικαίωµα να άρχει και να άρχεται. 124. Τους βασιλείς φρουρούν ένοπλοι πολίτες, τους τυ- ράννους ξένοι (µισθοφόροι). 125. Καθένας αν συγκριθεί µε τον άριστο, είναι ίσως κα- τώτερος, αλλά η πόλη αποτελείται από πολλούς. Σε πολλά ζητήµατα είναι πιο σωστή η κρίση του πλή- θους, από ό,τι του ενός, όποιος και αν είναι. 126. Όποιος παροτρύνει να κυβερνά τα πάντα ο νόµος, φαίνεται πως παροτρύνει να κυβερνούν ο θεός µόνο και η λογική, όποιος όµως παροτρύνει να κυβερνά ένας µόνο άνθρωπος, προσθέτει και ένα θηρίο. 127. Είναι άτοπο να ισχυρίζεται κάποιος πως βλέπει κα- λύτερα µε δύο µάτια και ακούει καλύτερα µε δύο αυ- τιά, και ενεργεί καλύτερα µε δύο χέρια και πόδια, από ό,τι οι πολλοί µε πολλά. 128. Η τυραννική εξουσία είναι αφύσικη όπως και η εξου- σία των κατά παρέκβαση πολιτευµάτων, γιατί αυτά προκύπτουν µε αφύσικο τρόπο. 129. Φανερό είναι πως µεταξύ των όµοιων και ίσων ού- τε ωφέλιµο και δίκαιο είναι ένας να κυριαρχεί σε όλους είτε κυβερνά µε νόµους είτε χωρίς, όντας ο ίδιος νόµος. Ούτε αν κυβερνά καλός καλούς ή κακός κακούς. 130. Στο άριστο πολίτευµα κατ’ ανάγκη η αρετή του ατό-

23 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ µου είναι ίδια µε την αρετή του πολίτη. 131. Η τυραννίδα είναι το χειρότερο πολίτευµα, γιατί απέ- χει το περισσότερο από την πολιτεία. 132. Ολιγαρχικά είναι τα πολιτεύµατα όταν η εξουσία εί- ναι πιο συγκεντρωτική και αυταρχική, και δηµο- κρατικά όταν η εξουσία είναι φιλελεύθερη και ηπιό- τερη. 133. Καλύτερα θα έπρεπε να ειπωθεί ότι υπάρχει δηµο- κρατία όπου κυριαρχούν οι ελεύθεροι και ολιγαρχία όπου κυριαρχούν οι πλούσιοι. 134. Όσοι είναι υπερβολικά φτωχοί καταντούν τιποτένιοι. 135. Η κατανοµή όπου όλοι αποφασίζουν για όλα είναι δηµοκρατική, γιατί τέτοιου είδους ισότητα ζητά ο λαός. 136. Οι εξεγέρσεις έχουν παντού αιτία την ανισότητα, αν δεν θεσπίζεται κάποια αναλογία για τους άνισους. 137. Οι δηµοκρατίες µεταβάλλονται κυρίως εξαιτίας της θρασύτητας των δηµαγωγών. 138. Προς την πλευρά που κλίνει το πολίτευµα προς τα εκεί και µεταβάλλεται. 139. Αν γνωρίζουµε γιατί καταστρέφονται τα πολιτεύµατα, θα γνωρίζουµε και τους λόγους που διασώζονται. 140. Η ισότητα που ζητούν οι δηµοκρατικοί για τον λαό είναι και δίκαιη και συµφέρουσα. 141. Η γνώση του κακού στη γένεσή του είναι το χαρα- κτηριστικό του πραγµατικού πολιτικού. 142. Οι περισσότεροι τύραννοι προήλθαν από τους δηµα- γωγούς, αφού κέρδισαν την εµπιστοσύνη του λαού,

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 24 κατηγορώντας τους προνοµιούχους. 143. Η τυραννίδα περιέχει όλα τα κακά της δηµοκρατίας και της ολιγαρχίας. 144. Η ακραία ολιγαρχία και η ακραία δηµοκρατία είναι τυραννίδες που ανεβάζουν στην εξουσία πολλούς τυ- ράννους. 145. Το καλύτερο τµήµα του δήµου είναι οι γεωργοί. 146. Κανένας δεν γίνεται δίκαιος ή σώφρων από τύχη. 147. ∆εν φτάνει µόνο η αρετή, πρέπει και όποιος την έχει να έχει τη δύναµη να πράττει ό,τι πρέπει. 148. Ευδαιµονία σηµαίνει ευπραξία, τότε άριστη ζωή για την πόλη και κάθε πολίτη ατοµικά είναι η πρακτική ζωή. 149. Άριστο πολίτευµα δεν µπορεί να υπάρξει, χωρίς αν- τίστοιχα µέσα. 150. Όπου δεν ξέρει ο ένας ποιος είναι ο άλλος, εκεί ανα- πόφευκτα θα γίνουν λάθη και στην απονοµή των αξιωµάτων και στην απονοµή της δικαιοσύνης. 151. Χωρίς αρετές ευδαιµονία δεν υπάρχει. 152. Όλοι οι θεσµοί έχουν επινοηθεί πολλές, άπειρες φο- ρές, στο πέρασµα των αιώνων. 153. Πιο υγιεινές πόλεις είναι αυτές που βλέπουν προς την ανατολή και δέχονται ανατολικούς ανέµους, µετά έρ- χονται όσες βλέπουν στον βορρά. 154. Η ευδαιµονία είναι η τέλεια πράξη και άσκηση της αρετής µε τρόπο απόλυτο. 155. Για πολλούς λόγους πρέπει οι πολίτες να κυβερνούν και να κυβερνούνται εναλλάξ.

25 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 156. ∆εν υπάρχει σκόλη για τους δούλους, και όσοι δεν διακινδυνεύουν µε ανδρεία, υποδουλώνονται στον πρώτο τυχόντα επιδροµέα. 157. Οι πολίτες δεν πρέπει να νοµίζουν ότι ανήκουν µό- νο στον εαυτό τους αλλά ότι όλοι ανήκουν στην πόλη. 158. Η ευδαιµονία είναι σκοπός που έχει εκπληρωθεί. ΗΘΙΚΑ ΜΕΓΑΛΑ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ, ΠΕΡΙ ΑΡΕΤΩΝ ΚΑΙ ΚΑΚΙΩΝ 159. Η ηθική αποτελεί µέρος της πολιτικής. 160. Η πολιτική είναι η καλύτερη τέχνη και ο σκοπός της θα είναι το άριστο αγαθό. 161. Η ευδαιµονία είναι η ενέργεια της τέλειας αρετής. 162. Εξαιτίας της ηδονής κάνουµε φαύλες πράξεις, ενώ εξαιτίας της λύπης απέχουµε από τις καλές. 163. Η µεσότητα είναι έλλειψη υπερβολής και υπερβολή της έλλειψης. 164. ∆εν υπάρχει τίποτε καλύτερο από την αρετή. 165. Αν κάποιος δείχνει θάρρος εκεί που οι περισσότεροι ή όλοι φοβούνται, είναι γενναίος (η ανδρεία είναι γνώση = Σωκράτης). 166. Ο πραγµατικά γενναίος πρέπει να είναι πάντα γεν- ναίος. 167. Η δικαιοσύνη φαίνεται να είναι ένα είδος τέλειας αρε- τής. 168. Η σοφία αποτελείται από την επιστήµη και τον νου. 169. Η σοφία έχει σχέση µε το εξωτερικό και το θείο. 170. Η σοφία είναι µέσα στην ψυχή.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 26 171. Η αρετή είναι έλλογη ορµή προς το καλό καθήκον, είναι αξιέπαινη. 172. Φίλος είναι ο πιστός και ο έµπιστος. 173. Υπάρχει φιλία εκεί που ανταποδίδεται. 174. Η φιλία των σπουδαίων ανθρώπων είναι εκείνη που πηγάζει από την αρετή, των πολλών εκείνη που στη- ρίζεται στο συµφέρον, ενώ εκείνη που στηρίζεται στην ευχαρίστηση υπάρχει στους άξεστους και τους τυχαίους. 175. Η αρετή δεν ακολουθεί την ηδονή, ενώ η ηδονή ακο- λουθεί την αρετή. 176. Θα ήταν άτοπο να µη σκεφτούµε πως θα πρέπει οι σπουδαίοι, περισσότερο από καθετί άλλο, να ζουν µα- ζί ο ένας µε τον άλλο. 177. Η φιλία που υποδηλώνει οµοιότητα είναι η φιλία των σπουδαίων και η τέλεια φιλία. 178. Ανάµεσα σε άνισους γεννιέται φιλία που στηρίζεται στο συµφέρον. 179. Είναι καλύτερα να αγαπά κανείς παρά να αγαπιέ- ται. Το να αγαπά κανείς είναι ενέργεια ηδονής και αγαθό. 180. Η φιλία είναι είδος ενέργειας και δεν έχει άλλο σκο- πό παρά την ενέργεια της αγάπης. 181. Η ανοµοιότητα στις συνήθειες είναι αυτό που περισ- σότερο καταστρέφει την αγάπη. 182. Οι υψηλόφρονες δεν εξουσιάζονται εύκολα. 183. Στην ανδρεία έγκειται να µην αποκαρδιώνεται κά- ποιος από τον φόβο του θανάτου, να είναι θαρραλέ-

27 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ος στις συµφορές και τολµηρός στους υπηκόους, να προτιµά να πεθάνει καλά από το να πεθάνει ποταπά. ΡΗΤΟΡΙΚΗ 1 184. Οι άνθρωποι έχουν από τη φύση τους σε µεγάλο βαθ- µό την τάση να αναζητούν το αληθές και ως επί το πλείστον συµβαίνει να βρίσκουν την αλήθεια. 185. Η δηµοκρατία δεν εξασθενεί µόνο όταν ατονεί, µε αποτέλεσµα να καταλήξει στην ολιγαρχία, αλλά και όταν υπερτονώνεται όπως η γρυπή µύτη. 186. Το να είναι κανείς πλούσιος έγκειται γενικά µάλλον στο να κάνει χρήση των αγαθών παρά στο να τα απο- κτά. 187. Ό,τι είναι µεγαλύτερο από όσο πρέπει, είναι κακό. 188. Χωρίς αίτιο και πρώτη αρχή είναι αδύνατο να υπάρ- χει ή να γίνεται κάτι. 189. Το να αδικείται κανείς είναι προτιµότερο από το να αδικεί. 190. Κάποτε πάλι µεγαλύτερο αγαθό είναι εκείνο στο οποίο µετέχει όλος ο κόσµος, διότι το να µη µετέχει κάποιος αποτελεί ατιµία. 191. Τα σχετικά µε την αλήθεια είναι προτιµότερα από τα σχετικά µε τη γνώµη. 192. Είναι προτιµότερο να θεωρείται κανείς δίκαιος παρά να είναι. 193. Προτιµότερο είναι και το χρησιµότερο για πολλές χρήσεις - σκοπούς. 194. ∆ηµοκρατία είναι το πολίτευµα που τα αξιώµατα δια- νέµονται µεταξύ των πολιτών µε κλήρο.