ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ

UMBERTO ECO ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΥΛΛΟΓΉ ΆΡΘΡΩΝ 1970-1990 Α΄ μέρος: Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή ανθολόγηση, µετάφραση και σχολιασµός Αντώνης Τσoπάνoγλoυ Ομότιμος Καθηγητής της διδακτικής των Γλωσσών, Τµήµα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας Α.Π.Θ. Β΄ μέρος: Σημειώματα σημειολογίας κ.ά. Μετάφραση: Θόδωρος Ιωαννίδης Δημοσιογράφος, επιμελητής βιβλίων Επιμέλεια-διορθώσεις: Αλέξανδρος Ακριτόπουλος

ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ (ΣΥΛΛΟΓΉ ΆΡΘΡΩΝ 1970-1990) Α΄ μέρος: H ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ Απόδοση-ανθολόγηση: Α ντώνης Τσοπάνογλου Διόρθωση δοκιμίων: Τζένη Χαραλαμπίδου Πρωτοεκδόθηκε στην ελληνική γλώσσα το 1982 Β΄ μέρος: ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑΣ κ.ά. Επιλογή άρθρων - απόδοση: Θόδωρος Ιωαννίδης Γλωσσική επιμέλεια: Αλέξανδρος Ακριτόπουλος Πρωτοεκδόθηκε στην ελληνική γλώσσα το 1995 Σελιδοποίηση: Κυριάκος Μεγαλόπουλος Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: Τhessprint Στο Εξώφυλλο: «Κουβεντιάζοντας με τον Umberto Eco», σύνθεση του Enrico Visani, για τις εκδόσεις «ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ» ISBN: 978-960-644-004-5 Α΄ ΈΚΔΟΣΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΈΝΗ 2020 © 2020 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΙΔΕΙΑ / ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ Α.Ε. Κεντρική διάθεση: 25ης Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ.: 2310649251 Κεντρικά βιβλιοπωλεία: Δημητρίου Γούναρη 39, 546 22 Θεσσαλονίκη, τηλ.: 2310277113 Ερμού 53, 546 23 Θεσσαλονίκη, τηλ.: 2310252888 www.malliaris.gr e-mail: [email protected] Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλ- λευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις των νόμων 2121/1993 και 100/1975, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΕΚΔΟΤΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Α’ Μέρος: Η Σημειολογία στην καθημερινή ζωή ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 ΤΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟ ΚΟΥΤΣΟΜΠΟΛΙΟ ΣΑΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΡΕΤΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 ΤΑ ΓΥΜΝΑ ΚΑΤΑΚΛΥΖΟΥΝ ΤΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ . . . . . 20 ΤΑ ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 MASS MEDIA ΓΙΑ ΕΝΑ ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΚΟ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Η ΨΕΥΔΑΙΣΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 ΤΕΡΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΣΕΛΙΔΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 ΥΠΟΘΕΣΗ FINDUS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 ΒΟΜΒΑΡΔΙΖΩ ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΓΙΑ ΝΑ ΚΑΝΩ ΜΙΑ ΕΙΔΗΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . 53 ΓΙΝΕ ΑΠΙΣΤΟΣ ΘΩΜΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΟΥ ΛΕΝΕ ΨΕΜΑΤΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 ΔΥΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ . . . . . . . 69 ΤΑ ΣΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΔΥΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 ΚΑΙ Ο ΦΡΑΝΚΟ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΕΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Η ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ . . . . . 81 ΕΝΑ ΨΕΜΑ ΧΙΛΙΑΔΩΝ ΧΡΟΝΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 ΠΕΣ ΜΟΥ ΠΩΣ ΟΔΗΓΕΙΣ ΝΑ ΣΟΥ ΠΩ ΠΟΙΟΣ ΕΙΣΑΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 ΤΑ ΝΕΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΙΣΙΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 HOMO SPORTIVUS Η ΑΘΛΗΤΙΚΗ ΦΛΥΑΡΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 ΧΩΡΙΣ ΠΡΩΤΑΘΛΗΤΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 ΟΙ ΑΝΤΑΡΤΕΣ ΤΩΝ ΓΗΠΕΔΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ Ο ΦΕΤΙΧΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΠΟΥ ΕΚΒΙΑΖΕΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η ΜΠΡΙΖΟΛΑ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 ΤΑ ΕΓΓΟΝΑΚΙΑ ΤΟΥ DE MAISTRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΧΩΡΙΣ ΕΛΠΙΔΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 ΟΙ ΑΡΙΣΤΕΡΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΤΙΚΟΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 ΣΕΞΟΦΟΒΙΑ-ΣΕΞΟΦΙΛΙΑ ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Ο ΠΑΥΛΟΣ Ο 6ος ΕΠΙΣΤΡΕΦΕΙ ΣΤΗΝ 6η . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 ΟΙ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΒΙΑΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 ΑΝΤΙΦΑΣΚΩ; ΜΑΛΙΣΤΑ, ΑΝΤΙΦΑΣΚΩ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 ΔΙΑΜΑΝΤΙΑ ΜΕ ΤΗ ΣΕΣΟΥΛΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 POT-POURRI ΤΑ ΧΑΛΥΒΔΙΝΑ ΨΕΥΔΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΚΟΣΜΟΛΟΠΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 ΤΑ ΛΑΤΙΝΙΚΑ ΣΑΝ ΤΙΜΩΡΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΗΣ ΜΑΥΡΟΣΚΟΥΦΙΤΣΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Η ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΨΕΜΑΤΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΕΙΜΕΝΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 ΣΠΑΖΟΚΕΦΑΛΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΠΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 ΠΩΣ ΝΑ ΨΗΦΙΣΕΤΕ ΣΤΙΣ ΕΠΟΜΕΝΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Ο ΥΠΕΡΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΛΕΦΤΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 ΑΠΟΘΕΩΣΗ ΤΗΣ ΣΑΡΚΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 ΠΑΙΖΟΥΝ ΤΟΝ ΕΛΙΟΤ ΣΤΑ ΔΑΧΤΥΛΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Β’ Μέρος: Σημειώματα Σημειολογίας Πρόλογος: Σημειωτική και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας . . . . . . . . . . . . . 238 ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ, ΞΑΦΝΙΚΑ, ΟΛΟΙ ΜΙΛΑΝΕ ΓΙΑ ΟΛΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 ΣΕΜΝΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΓΙΑ ΝΑ ΜΗ ΛΕΜΕ «ΑΚΡΙΒΩΣ!» . . . . . . . . . . . . . . . . 244 ΠΩΣ ΜΙΛΑΝΕ ΟΙ «ΝΕΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΜΙΑΣ ΠΡΟΚΗΡΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΟΡΤΡΕΤΟ ΤΟΥ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 ΟΤΑΝ Ο ΑΔΑΜ ΤΗΣ ΑΦΑΙΡΕΣΕ ΤΟ ΛΟΓΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 7 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑ - ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΟΤΑΝ Η ΕΥΡΩΠΗ ΘΑ ΓΙΝΕΙ ΑΦΡΟ-ΕΥΡΩΠΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ - ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΑΡΩΜΑΤΑ, ΜΥΡΑ ΚΑΙ ΜΥΡΟΥΔΙΑ ΚΑΜΕΝΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Ο ΔΟΚΤΟΡΑΣ ΑΣΤΑΡΟΘ, ΕΝΑΣ ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΤΗΣ ΠΟΥ ΠΕΙΘΕΙ . . . . . . . . 268 ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ Ο ΥΠΟΥΡΓΟΣ, Ο ΗΘΟΠΟΙΟΣ ΚΑΙ ΤΟ «ΝΗΣΙ ΤΩΝ ΘΗΣΑΥΡΩΝ» . . . . . . . 271 ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΑΜΗΧΑΝΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 ΣΚΕΨΕΙΣ: ΣΗΜΑΔΑΚΙΑ, ΝΕΟΙ ΚΡΙΤΙΚΟΙ, ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 ΣΤΟΥΣ ΟΔΗΓΟΥΣ ΑΣ ΕΠΙΤΡΑΠΕΙ ΤΟ ΠΡΟΣΠΕΡΑΣΜΑ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΑ ΔΕΞΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 ΜΗΝΥΜΑ ΤΥΠΩΜΕΝΟ ΓΙΑ ΛΟΓΟΥΣ ΦΟΡΟΛΟΓΙΚΟΥΣ . . . . . . . . . . . . . . . 283 ΑΣ ΜΗΝ ΤΑ ΚΑΝΟΥΜΕ ΟΛΑ ΜΠΟΥΡΔΕΛΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ο PAOLO, Ο MARIO ΚΑΙ Ο INDIANA JONES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289 ΘΕΑΜΑΤΑ ΔΕ ΜΙΣΩ ΤΟ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ, ΜΙΣΩ ΤΟΥΣ ΦΑΝΑΤΙΚΟΥΣ ΦΙΛΑΘΛΟΥΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 ΕΝΑ ΘΕΑΜΑ ΠΟΥ ΛΕΓΕΤΑΙ ΜΟΥΝΤΙΑΛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 ΣΤΟ ΡΥΘΜΟ ΤΗΣ ΣΑΜΠΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΓΙΑΤΙ ΤΗΝ ΙΛΙΑΔΑ ΚΙ ΟΧΙ ΤΗ ΒΙΒΛΟ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΛΩΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ . . . . . . . . . . . . 316 Η ΙΕΡΟΣΥΝΗ ΤΑΙΡΙΑΖΕΙ ΣΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ, ΟΣΟ ΜΙΚΡΗ ΚΙ ΑΝ ΕΙΣΑΙ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ: ΜΙΑ ΣΕΜΝΗ ΠΡΟΤΑΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Ο ΔΙΑΒΟΛΟΣ, Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ Ο ΜΟΝΑΧΟΣ ΡΟΔΟΛΦΟΣ . . . . . . . . . . . 335 ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΣΤΙΣ Η.Π.Α. ΕΓΙΝΕ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΗ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338 ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΑΥΤΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ, ΣΑΣ ΤΟ ΛΕΕΙ Ο ΕΚΔΟΤΗΣ . . . . . . . . . . . . . . 341 ΕΠΙΤΡΕΠΕΤΑΙ ΝΑ ΣΑΤΙΡΙΖΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΥΣ; . . . . . . . . . . . . . 344

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΗΘΙΚΗ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΣΥΒΑΡΙΤΙΚΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟΥ ΝΕΑΝΤΕΡΝΤΑΛ ΚΑΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟΥ ΣΑΝ ΦΡΑΝΤΣΙΣΚΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 ΚΡΙΤΙΚΗ - ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΝΟΣ ΦΙΛΟΥ, ΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΦΙΛΟΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353 Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΤΕΛΕΙΟΥ ΚΡΙΤΙΚΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356 ΨΑΡΙΑ, ΠΟΥΛΙΑ, ΣΕΙΡΗΝΕΣ, ΓΗΤΕΜΑΤΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 ΔΑΣΥΤΡΙΧΟΙ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΦΑΛΑΚΡΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 ΓΎΡΩ ΑΠΟ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΥΠΑΡΧΕΙ ΤΟ ΠΑΡΑΚΕΙΜΕΝΟ . . . . . . . . . . . . . . . 365 ΜΗΔΕΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΧΘΕΣ, ΜΗΔΕΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ . . . . . . . . . . . . . . . 368 ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΔΟΞΕΣ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΠΑΘΟΥΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Ο ΜΟΤΖΑΡΤ, Ο ΛΕΟΠΑΡΝΤΙ ΚΑΙ Η ΝΕΥΡΩΣΗ ΤΟΥ ΔΟΝ ΑΛΕΣΣΑΝΤΡΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375 Ο ΜΠΕΡΤΟΛΝΤ ΜΠΡΕΧΤ ΚΑΙ Ο ΑΣΠΡΟΝΤΥΜΕΝΟΣ ΚΥΡΙΟΣ . . . . . . . . . 378 ΟΤΑΝ Η ΠΑΡΑΠΟΜΠΗ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΑΜΑΡΤΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΟ ΣΤIΛ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤIΛΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 ΟΜΩΣ ΤΟ COMBRAY ΠΟΥ ΑΡΑΓΕ ΝΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ AXEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393 Ο ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ Ο ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396 ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΚΑΙ ΘΕΟΤΡΕΛΟΙ ΜΕ ΘΑΥΜΑΣΙΕΣ ΙΔΕΕΣ . . . . . . . . . . . . . . . . 399 ΕΝΑΣ ΜΙΚΡΟΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402 Μ.Μ.Ε. Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΛΗΨΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 ΕΚΕΙΝΟ ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΣΙΓΟΥΡΑ ΚΑΠΟΥ ΤΟ ΕΧΩ ΔΕΙ . . . . . . . . . . . . . . . 408 ΠΩΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ Η ΤΗΛΕ-ΑΛΗΘΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 ΟΙ ΚΑΜΕΡΕΣ ΣΤΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414 ΧΩΡΙΣ ΜΑΓΝΗΤΟΦΩΝΟ ΚΡΥΜΜΕΝΟ ΣΤΟ ΡΟΛΟΪ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417 ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΩΝ ΕΙΔΗΣΕΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . 420 Η SANDRA MILO ΚΑΙ Η ΤΗΛΕ-ΑΛΗΘΕΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423 ΚΑΤΕΥΘΥΝΟΜΕΝΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ, ΦΑΡΣΕΣ ΚΑΙ ΣΚΕΤΑ ΨΕΜΑΤΑ . . . . . . . . 426 ΤΑ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ ΛΗΣΜΟΝΙΑΣ . . . . . . 429 ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ (ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ) ΤΟ ΚΑΤΩ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΑΝΩ ΠΟΛΗΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 ΠΩΣ ΝΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΟΥΜΕ ΤΟ TUMPTYTUMTOES; . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435 ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ ΤΑ ΝΑΡΚΩΤΙΚΑ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445 ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΖΩΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΦΑΓΕΣ ΕΝ ΨΥΧΡΩ ΚΑΙ ΣΦΑΓΕΣ ΕΝ ΘΕΡΜΩ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452 ΠΑΛΙΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΛΙΟΥ ΚΑΙΡΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455 ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΙΑ, ΤΑ ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΤΑΘΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . 458 ΑΦΡΙΚΗ, ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ο ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ ΗΤΑΝ ΕΝΑ ΕΜΦΡΑΓΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 ΤΑ ΠΑΡΑ ΠΟΛΛΑ ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΝΟΥΝ ΚΑΚΟ ΣΤΟΝ ΚΑΛΟ ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΟ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474 ΑΥΡΙΟ ΕΙΝΑΙ ΚΥΡΙΑΚΗ, ΘΑ ΓΡΑΨΩ, ΛΟΙΠΟΝ, ΤΗΝ ΑΙΝΕΙΑΔΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477 ΤΕΧΝΗ Η ΕΝΤΥΠΩΣΗ KULEŠOV ΚΑΙ Η ΑΡΚΟΥΔΑ ΠΟΥ ΓΕΛΑΕΙ . . . . . . . . . . . . . . . 487 ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΩΝ ΠΟΡΝΟΤΑΙΝΙΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490 ALESSANDRO MANZONI: ΤΙ ΚΑΛΟΣ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ! . . . . . . . . . . . . . . . . . 493 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΔΕΝ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΤΗ ΜΗΧΑΝΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 FAX ΚΑΤΕΙΛΗΜΜΕΝΟ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΧΑΜΕΝΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 ΤΟ ΠΟΛΥ ΚΑΛΟ ΡΟΛΟΪ ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΔΕΙΧΝΕΙ ΤΗΝ ΩΡΑ . . . . . . . . . . 502 ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΡΑΓΕ ΤΙ ΥΠΟΝΟΟΥΝ ΕΚΕΙΝΕΣ ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΓΟΠΕΣ; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505 ΟΤΑΝ ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΚΑΝΟΥΝ ΠΟΛΕΜΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 Ο ΚΥΡΙΟΣ ΕΓΩ ΚΑΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΑΛΛΟΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 ΟΤΑΝ ΤΟ ΟΝ ΠΑΙΖΕΙ ΠΟΚΕΡ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 Η ΟΡΓΗ ΚΑΝΕΙ ΚΑΚΟ ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΚΑΛΥΤΕΡΟΥΣ . . . . . . . . . . . . 517 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 523



ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ Η έκδοση του βιβλίου αυτού αποτελεί μια επιλογή από άρθρα του Uberto Eco, γραμμένα κατά καιρούς, από το 1970 ως το 1990. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει άρθρα από το βιβλίο «Η Σημειολογία στην καθημερινή ζωή», που πρωτοεκδόθηκε το 1983 και γράφτηκαν μέχρι το 1980 ενώ το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει άρθρα από το βιβλίο «Σημειώματα Σημειολο- γίας», που πρωτοεκδόθηκε το 1992 και περιλαμβάνει άρθρα της δεκαετίας 1980 – 1990. Ένας από τους πιο διάσημους και πολυδιαβασμένους συγγραφείς και στη χώρα μας, όπου εκδόθηκαν περισσό- τερα από 20 βιβλία με κορυφαίο «Το όνομα του Ρόδου», ο σημειολόγος Umberto Εco στα γραπτά του εμβάθυνε περισ- σότερο στην ιστορία της φιλοσοφίας, τη μαζική επικοινωνία και τη σημειολογία. Διαβάζεται από ένα αναγνωστικό κοινό εκπληκτικού εύ- ρους, που διακλαδίζεται σε πολλές ηλικίες και ετερόκλητα επίπεδα. Αιτία γι’ αυτό (ενδεχομένως) αποτελούν το οικείο που απροσποίητο ύφος του, συνδυασμένο με μια γραφή άμεση, που οδηγεί πάντα τον ενδιαφερόμενο στον πυρήνα των προβλημάτων, δίχως ψευδείς αισθητισμούς και καλλιτε- χνικές προφάσεις. Οι αρετές της γραφής του γίνονται ιδιαίτερα αντιληπτές στα κείμενα του παρόντος βιβλίου, που δεν είναι μήτε λο- γοτεχνικά μήτε επιστημονικά, αλλά λειτουργικά. Κείμενα δη- μοσιευμένα σε εφημερίδες, προορισμένα να επεξηγήσουν φαινόμενα των καιρών, κοινωνικά προβλήματα, γωνίες και όψεις ενός κόσμου, που γίνεται ολοένα και πιο πολύπλοκος. Παρά τα χρόνια που πέρασαν από τη συγγραφή τους, διατη- ρούν την επικαιρότητά τους, ιδίως ως σχόλια συμπεριφοράς του ανθρώπου της εποχής μας αντίκρυ στον καταναλωτικό κόσμο και τα κατεστημένα ή μη ιδρύματά του. Αντώνης Μαλλιάρης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ Α΄ ΕΚΔΟΣΗΣ Αποστολή του εισαγωγικού αυτού σημειώματος είναι η διασαφήνιση του περιεχομένου και η παρουσίαση του συγγραφέα. Και ας αρχίσουμε απ’ τον δεύτερο, που στην Ιταλία (αλλά και σ’ άλλες χώρες της δυτικής Ευρώπης, όπως η Ομοσπονδιακή Γερμανία και η Γαλλία, καθώς και στις Ενωμένες Πολιτείες) είναι πασίγνωστος κυρίως χάρη στις «επεμβάσεις» του στην πολιτιστική ζωή της χώρας. Αυτές οι «επεμβάσεις» γίνονται εδώ και πολλά χρόνια (το πρώ- το του βιβλίο που έγινε best-seller χρονολογείται από το ’62 και η συνεργασία με εφημερίδες είναι ακόμη προγενέ- στερη) και αφορούν όλους τους τομείς δραστηριοτήτων κοινωνικού ενδιαφέροντος. Οτιδήποτε ξεφεύγει από το ιδιωτικό, το ατομικό, για να πάρει κοινωνικό –επομένως πολιτικό– χαρακτήρα, τον ενδιαφέρει: το αναλύει και δη- μοσιεύει τις απόψεις του. Γι’ αυτό και τα γραφτά του ασχο- λούνται με τόσο διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα, ώστε του εξασφαλίσανε το χαρακτηρισμό του tuttografo, του παντογράφου. Ο Έκο γεννήθηκε στην Αλεσάντρια, μια πόλη του Πιε- μόντε, το 1932. Σπούδασε φιλοσοφία στο Τορίνο, όπου και άρχισε αμέσως πανεπιστημιακή καριέρα. Όπως δεν του ταίριαζε η μελέτη και έρευνα ενός μόνο αντικειμένου, έτσι και δεν μπορούσε να ριζώσει, να «ταχτοποιηθεί», σ’ ένα, πάντα το ίδιο, πανεπιστήμιο. Ανεβαίνοντας τις βαθμίδες της ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας, δίδαξε αρχικά αισθητική κι έπειτα σημειωματική στα ιταλικά πανεπιστήμια του Το-

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 13 ρίνου, της Φλωρεντίας, του Μιλάνου και στα αμερικανικά New York University, Northwestern University και άλλα. Ο Έκο δημοσίεψε από το ’56 μέχρι σήμερα πολλά βιβλία και άρθρα. Θα περιοριστώ ν’ αναφέρω αυτά που γενικά θεω- ρούνται πιο σημαντικά κι έχουν ήδη μεταφραστεί σε πολ- λές γλώσσες. Γύρω από προβλήματα αισθητικής έγραψε: Το αισθητι- κό πρόβλημα στον Άγιο Θωμά τον Ακινάτη (1956), Εξέλιξη της αισθητικής στο Μεσαίωνα (1959), Ανοιχτό έργο (1962). Γύρω από τα μαζικά μέσα ενημέρωσης ή τη «μασμεδιολο- γία», όπως εκείνος θα ’λεγε: Αποκαλυπτικοί κι αφομοιωμέ- νοι (1964). Σημειολογικές μελέτες: Η απούσα δομή (1968), Οι μορφές του περιεχομένου (1971), Το σημείο (1973), Πραγματεία γενικής σημειωτικής (1975). Τέλος, το Σεπτέμ- βρη του ’80 κυκλοφόρησε κι ένα μυθιστόρημα (450 σελί- δων) με τίτλο Τ’ όνομα του τριαντάφυλλου, που ’γινε αμέ- σως ανάρπαστο και προκάλεσε πολλές συζητήσεις στους λογοτεχνικούς κύκλους και όχι μόνο σ’ αυτούς. Πρόκειται για αυστηρά δομημένη «αστυνομική» ιστορία που εκτυ- λίσσεται σε κάποιο μονστήρι το Μεσαίωνα, την εποχή που ο Έκο προτίμησε πάντα για τις μελέτες-του αρχίζοντας ήδη απ’ τη διατριβή-του. Όπως πολλοί άλλοι Δυτικοευρωπαίοι και Αμερικανοί καθηγητές πανεπιστημίων της γενιάς-του, ο Έκο δεν πε- ριορίζεται στην άσκηση των πολιτικών-του υποχρεώσε- ων πηγαίνοντας να ψηφίσει. Έχει μια πλατιά αντίληψη της πολιτικής και εκφράζει τις θέσεις-του κι έξω από το πανε- πιστήμιο, που πολλές φορές αποτελεί ένα είδος γκέτο για διανοούμενους κι επιστήμονες. Έτσι κάνει δύο επαγγέλμα- τα: απ’ τη μια είναι δάσκαλος αισθητικής και σημειωτικής κι απευθύνεται σε φοιτητές και επιστήμονες του κλάδου του (τη σημαντικότερη παραγωγή του σ’ αυτό το επάγγελ- μα αποτελούν το Ανοιχτό έργο και η Πραγματεία γενικής σημειωτικής), απ’ την άλλη είναι δάσκαλος δυσπιστίας και κριτικής ευαισθησίας και απευθύνεται σε οποιοδήποτε

14 UMBERTO ECO σύγχρονο άνθρωπο (σημαντικότερη παραγωγή-του τα άρ- θρα που δημοσιεύονται σ’ εφημερίδες και περιοδικά μεγά- λης κυκλοφορίας). Ο Karl Kraus, στην αρχή του αιώνα, αγωνίστηκε ακού- ραστα για ν’ αποδείξει μέσα απ’ το βιεννέζικο τύπο ότι κα- θρέφτης των ελαττωμάτων της κοινωνίας είναι η διαφθορά της γλώσσας. Ο Έκο, ακριβώς, θέλει να μας κάνει όλους δύσπιστους, για να καταφέρνουμε ν’ αναλύουμε τη γλώσσα όταν χρησι- μοποιείται γι’ απάτη, ή άλλοθι, ν’ ανακαλύπτουμε τα λόγια που δε θέλουν να εκφράσουν, να δηλώσουν, αλλά να σκε- πάσουν, να κρύψουν, την πραγματικότητα. Δε σταματάει όμως εκεί. Γιατί η γλώσσα είναι μόνο από τα συστήματα σημείων που χρησιμοποιεί –ειλικρινά ή δόλια– ο άνθρω- πος: Ο ενδυματικός κώδικας, η γλώσσα των κωφαλάλων, ο κώδικας οδικής σημείων που ο άνθρωπος χρησιμοποιεί για να επικοινωνήσει με τους συνανθρώπους-του. Ο Έκο διδάσκει γιατί πρέπει να δυσπιστούμε και μ’ αυτά και πώς να κάνουμε ένα συνεχή αγώνα για την ανακάλυψη της αλή- θειας μέσα σ’ αυτό το σύστημα συστημάτων σημείων που είναι η κουλτούρα. Σχετικά με το περιέχομενο αυτού του βιβλίου μπορεί να πει κανείς ότι είναι αποκλειστικά καρπός της εκλαΐκευσης ή καλύτερα πραχτικής εφαρμογής των επιστημών που καλ- λιεργεί ο συγγραφέας. Και το γεγονός αυτό εξηγεί άλλωστε το «φιλικό» ύφος της γραφής. Πρέπει τέλος να διευκρινίσω ότι τα άρθρα που περιλαμβάνει το βιβλίο έχουν επιλεγεί μέσα από πολλά άλλα και για πρώτη φορά βρίσκονται σ’ αυτή τη διάταξη ομαδοποιημένα κάτω από τους συγκεκρι- μένους τίτλους. Η μελέτη των σημείων και τα μαζικά μέσα ενημέρωσης είναι δύο από τις σταθερές συνισταμένες της δουλειάς του που αντιπροσωπεύονται ουσιαστικά εδώ. Τα υπόλοιπα άρθρα θα μπορούσανε να μπούνε όλα κάτω από το γενικό τίτλο Pot-pourri.

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 15 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Την επιλογή των άρθρων έκανα με βάση δύο κριτήρια: (α) αποφασίζοντας αν εξακολουθούνε να είναι επίκαιρα, (β) αποφασίζοντας αν ενδιαφέρουν άμεσα ή έμμεσα τον Έλληνα αναγνώστη. Οι πηγές μου ήταν τρεις: (α) Το βιβλίο του Έκο Il costume di casa, Εκδόσεις Balentino Bompiani, Μιλάνο, 1973, σελί- δες 334, (β) το βιβλίο του Έκο Dalla periferia dell’ impero, του ίδιου εκδότη, 1977, σελίδες 344 και (γ) Τα αποκόμματα ιταλικών εφημερίδων και περιοδικών που ο Θόδωρος Ιω- αννίδης με φροντίδα συνέλεξε από το 1974 μέχρι το 1979. Για πρώτη φορά, και στις χρονολογίες που σημειώνο- νται στο τέλος του καθενός, τα άρθρα που διαβάσατε δη- μοσιεύτηκαν στις παρακάτω εφημερίδες ή περιοδικά: Ι L’ ESPRESSO – Το κουτσομπολιό σαν πολιτική αρετή. – Η ψευδαίσθηση της αλήθειας. – Τέρατα στην πρώτη σε- λίδα. – Δυο οικογένειες πραγμάτων. – Ο φετιχισμός στην τέχνη. – Το παρελθόν που εκβιάζει. – Ο άνθρωπος χωρίς ελπίδες. – Το χρυσό βραβείο πορνογραφίας. – Ο Παύλος ο 6ος επιστρέφει στην 6η. – Τα χαλύβδινα ψεύδη. – Εισαγωγή στη διδακτική της κοσμολογίας. – Τα λατινικά σαν τιμωρία. – Το παραμύθι της Μαυροσκουφίτσας. – Μορφολογία του ψέματος. – Αιρέσεις παλιές και νέες. – Ο υπεράνθρωπος κλέφτης. – Αποθέωση της σάρκας. II CORRIERE DELLA SERA – Τα γυμνά κατακλύζουν τα περιοδικά και την τηλεόραση. – Τα γένια του Θεού. – Βομ- βαρδίζω μια πόλη για να κάνω μιαν είδηση – Γίνε άπιστος Θωμάς. – Οι φωτογραφίες που λένε ψέματα. – Δυο παρατη- ρήσεις πάνω στο φαινόμενο επικοινωνία. – Και ο Φράνκο είναι σημείο. – Η δεισιδαιμονία στην υπηρεσία της πολιτι- κής εξουσίας. – : Ένα ψέμα χιλιάδων χρόνων. – Πες μου πώς οδηγείς να σου πω ποιος είσαι. – Τα νέα μυστήρια των Πα- ρισίων. – Οι ποικιλίες βίας στη σύγχρονη κοινωνία. – Αντι- φάσκω; Μάλιστα, αντιφάσκω. – Διαμάντια με τη σέσουλα. – Γραμματικές και κείμενα. – Σπαζοκεφαλιά. – Πώς να ψη- φίσετε στις επόμενες εκλογές.

16 UMBERTO ECO III LA STAMPA – Οι αντάρτες των γηπέδων. IV IL GIORNO – Η μπριζόλα και η πολιτική. V IL MANIFESTO – Υπόθεση Findus. – Οι αριστεροί αντι- δραστικοί. VI QUINDICI – Η αθλητική φλυαρία. Τέλος, το «Για ένα σημειολογικό ανταρτοπόλεμο» ήταν ανακοίνωση του Έκο στο συνέδριο «Vision ’67» στη Νέα Υόρκη και το «Χωρίς πρωταθλητές» δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο βιβλίο Il costume di casa. Αντώνης Τσoπάνoγλoυ Ομότιμος Καθηγητής της διδακτικής των Γλωσσών, Τµήµα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας Α.Π.Θ.

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 17 ΤΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΟ ΚΟΥΤΣΟΜΠΟΛΙΟ ΣΑΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΡΕΤΗ Το πολιτιστικό περιβάλλον καθορίζει τη φύση των ατό- μων σε τέτοιο σημείο, ώστε να μην είμαστε πια σε θέση να το διακρίνουμε ακόμη κι όταν αποκρούουμε τις ρατσιστι- κές γνώμες όσων αποδίνουν σε σταθερή φυσική ιδιότητα τη συμπεριφορά κάποιου. Σε τέτοιες περιπτώσεις η πιο αυθόρμητη αντίδραση είναι συνήθως να αρνιόμαστε την υποθετική φυσική ιδιότητα. Σχεδόν όπως έκαναν οι φωτι- σμένοι δημοκράτες στην περίοδο της παρακμής τους, πριν λίγα χρόνια, μπρος στο ρατσιστή που περιγελούσε τους νέγρους για τα κατσαρά τους μαλλιά και την πλακουτσωτή μύτη τους: κατέβαλαν απεγνωσμένες προσπάθειες να απο- δείξουν έμμεσα ότι οι νέγροι έχουν ίσια μαλλιά και ελληνό- μορφες μύτες (μέχρις ότου το African Look και το σλόγκαν «Black is beautiful» βάλανε τα πράγματα στη θέση τους). Η τελευταία Σύνοδος τέλειωσε χωρίς να παραχωρήσει στις γυναίκες την ιερατεία, και ορισμένες εφημερίδες με- τάφεραν τη γνώμη των πιο οπισθοδρομικών ιερέων και επισκόπων, που διστάζουνε να εμπιστευτούνε τη διακονία της εξομολόγησης στις γυναίκες γιατί «όπως ξέρουμε εί- ναι κουτσομπόλες και δε θα κατάφερναν να φυλάξουν το μυστικό». Σχεδόν πάντα το σχόλιο που συνόδευε αυτές τις γνώμες προσπαθούσε να τις γελοιοποιήσει αποδίνοντας σε απλό μύθο το γεγονός ότι οι γυναίκες αγαπούν το κου- τσομπολιό, μια και ο αρθρογράφος δεν ήθελε να αναγνω- ρίσει ένα υποθετικό φυσικό (και επομένως «φυλετικό») χα-

18 UMBERTO ECO ρακτηριστικό σαν γενικευμένο, σταθερό, αιώνιο. Όμως το πρόβλημα δεν είναι να αρνιόμαστε ένα δε- δομένο φαινομενικά φυσικό χαρακτηριστικό, αλλά να το ανάγουμε στην πολιτιστική του μήτρα. Και απ’ την αρχή θα ήθελα να επιβεβαιώσω ότι συνήθως οι γυναίκες κλίνουν προς αυτό που χαρακτηρίζουμε «κουτσομπολιό», ακόμη και σε βάρος της απαιτούμενης εχεμύθειας. Πρέπει όμως τώρα να καθορίσουμε τι είναι το κουτσομπολιό. Ας πούμε ότι συνίσταται σ’ ένα μεγάλο ενδιαφέρον για τις ιδιωτικές υποθέσεις των άλλων και σε μια τάση διάδοσης των πλη- ροφοριών συνοδεύοντάς τες με μια προσωπική αξιολόγη- ση. Ας διερωτηθούμε, ακόμη, αν η ανάγκη της γνώσης των πράξεων των ομοίων μας και η συζήτηση γύρω απ’ αυτές δεν είναι χαρακτηριστικό του ανθρώπου σαν κοινωνικό ον. Ο άνθρωπος που δεν ενδιαφέρεται για όσα συμβαίνουν στους άλλους και δε νιώθει την ανάγκη να τα κρίνει δημό- σια, είναι άρρωστος. Μόνο που, εξαιτίας της εκπαίδευσης και της αιώνιας διαίρεσης των καθηκόντων μεταξύ των φύλων, στον άντρα αντιτίθεται η διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων, ενώ στη γυναίκα ανατίθεται η διαχείριση των ιδιωτικών πραγμάτων, δηλαδή της οικογένειας. Τα δημόσια πράγματα εκτείνονται σε αχτίνα πόλης, κράτους και συχνά του κόσμου ολόκληρου. Η οικογένεια έχει μια αχτίνα δράσης που ενδιαφέρει την πολυκατοικία, τη συνοικία, το χωριό. Ασκώντας τη διαχείριση των δημο- σίων πραγμάτων (πολιτική και διοικητική μηχανή, ψυχρός και θερμός πόλεμος), ο άντρας ενδιαφέρεται συνέχεια γι’ αυτά που κάνουν οι άλλοι, τα διαδίδει και τα κρίνει. Όσο περισσότερο κάνει κάτι τέτοιο, τόσο περισσότερο θεωρεί- ται κοινωνικά δραστήριος και θαρραλέος. Εάν βλέπει αλλά σιωπά, οι άλλοι τον θεωρούν ύποπτο για διαφθορά, μαφι- όζο. Αυτό σημαίνει ότι σε δημόσιο επίπεδο το κουτσομπο- λιό είναι πολιτική αρετή. Για να νιώσει πιο ελεύθερος σ’ αυτή του τη δραστηρι- ότητα, ο άντρας κάνει με τους ομοίους του μια σιωπηρή

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 19 συμφωνία, με την οποία η οικογενειακή σφαίρα καθορίζε- ται σαν σφαίρα του ιδιωτικού, και δεν καλύπτεται από το δικαίωμα και την υποχρέωση κρίσης, εκτός από περιπτώ- σεις κατά τις οποίες η ιδιωτική ζωή επιδρά πάνω στη δημό- σια. Για τον άντρα, επομένως, η εχεμύθεια στη σφαίρα του ιδιωτικού είναι αρετή, όπως αρετή είναι και το κουτσομπο- λιό (που ονομάζεται πολιτική συζήτηση) στη σφαίρα του δημόσιου. Η καταπιεστική κατάσταση στην οποία βρέθηκε η γυ- ναίκα επί χιλιετηρίδες, την ανάγκασε να ταυτίσει τη σφαίρα του ιδιωτικού με τη μοναδική σφαίρα του δημόσιου στην οποία μπορούσε να δράσει. Φυσικό είναι να κάνει κουτσο- μπολιό, για να υπακούσει στο ένστιχτο κριτικής και κοινω- νικής γνώσης, στο μοναδικό χώρο που της ήταν ελεύθερος. Το κουτσομπολιό «σε στιλ κυρά Κατίνας» δεν είναι τίποτ’ άλλο από μια μορφή κριτικής των άλλων γυναικών που διαχειρίζονται στραβά τις ιδιωτικές υποθέσεις και –με τη σημασία που παίρνουνε τα προσωπικά σε κλίμακα συνοι- κίας ή χωριού– επιδρούν αρνητικά στη συμπεριφορά των άλλων. Το κουτσομπολιό της, που είναι ενοχλητικό για τον άντρα, καθορίζει τα όρια κοινωνικότητας, μέσα στα οποία η γυναίκα είναι υποχρεωμένη να ζει. Κι άλλωστε, το ότι μια πολιτιστική ανάγκη παίρνει τη μορφή δεύτερης φύσης εί- ναι κάτι συνηθέστατο. Και η φύση του ανθρώπου αλλάζει μόνο αλλάζοντας τις πολιτιστικές συνθήκες. Και η γυναίκα δε θα μπορέσει να γίνει ιερέας όσο θα τη θέλουμε μόνο άγγελο της οικογενειακής εστίας. 1972

20 UMBERTO ECO ΤΑ ΓΥΜΝΑ ΚΑΤΑΚΛΥΖΟΥΝ ΤΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ Τί πράγμα είναι η πολιτιστική επικαιρότητα; Αν κάποιος γράψει ένα βιβλίο, γίνεται επίκαιρη η κριτική του ανάλυση. Αν μια δημοφιλής ηθοποιός ποζάρει γυμνή σε περιοδικό μόνο για άντρες, προκαλεί «πολιτιστικά» επίκαιρες συζη- τήσεις. Αλλά του ίδιου είδους επικαιρότητα δημιουργεί και η ξαφνική αποδοχή το βουδισμού από ένα συγγραφέα. Βέβαια το πράγμα είναι επικαιρότατο για τον ίδιο, ποιος όμως αποφασίζει αν πρέπει να γίνει επίκαιρο και για όλους τους άλλους; Τώρα τελευταία είναι επίκαιρες οι συζητήσεις γύρω από την εμφάνιση γυμνών στην τηλεόραση: στις 16 του Δεκέμβρη η «Corriere d’ informazone» αφιέρωσε μιαν ολόκληρη σελίδα σ’ ένα πρωτάκουστο γεγονός, την εμφά- νιση μερικών γυμνών φωτογραφιών της Ούρσουλα Άντρες στα πλαίσια μιας ταχτικής τηλεοπτι κής ρουμπρίκας, και δι- εύρυνε το πρόβλημα μιλώντας για την ανοχή του γυμνού εκ μέρους του τύπου. Όλοι όσοι δώσανε συνέντευξη στην εφημερίδα (και εγώ, έστω και μ’ έναν απλό υπαινιγμό) προσπαθήσανε να ηρεμήσουνε τα πνεύματα και είπανε ότι θεωρούσανε το γεγονός σαν ένα ακόμη βήμα προς την κατάλυση των ταμπού. Φαίνεται όμως ότι δε σκέφτηκαν αρκετά πως, αν είναι απελευθερωτικό γεγονός να εμφανίζονται γυμνά χω- ρίς να δραματοποιείται το πράγμα, δεν είναι όμως καθό- λου απελευθερωτικό το γεγονός ότι αυτά τα γυμνά είναι έργο εξαιρετικά προικισμένων φωτογράφων, ικανότατων όχι μόνο στην επιλογή της κοπέλας και της πόζας, αλλά και του φωτισμού και των χρωμάτων. Είναι επιδέξιοι επίσης στο ρετουσάρισμα των λεπτομερειών που έχουν ακόμη κάποια σχέση με την πραγματικότητα. Το γυμνό, ιδιαίτερα όταν δεν το βρίσκουμε σε χυδαία περιοδικά αλλά σε πολυ- τελείας και καλού γούστου, είναι εξαιρετικά ωραιοποιημέ-

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 21 νο. Επιβάλλει ένα πρότυπο επιθυμίας, αλλά αυτό το πρότυ- πο δεν είναι πραγματικό. Δεν πρόκειται ποτέ για τις γυναίκες έτσι όπως είναι, αλλά για μια βιομηχανική εξιδανίκευση της Γυναίκας (το ίδιο γίνεται τώρα στις Ενωμένες Πολιτείες με τα πρώτα αντρικά γυμνά, και οι Αμερικανί δες φεμινίστριες προτεί- νουνε μάλιστα να φτάσει η τάση αυτή σε υπερβολές για να πληρωθούν οι άντρες με το ίδιο νόμισμα). Δε φτάνει να λέμε ότι η γυμνή γυναίκα των μαζικών μέσων επικοινωνίας δεν είναι ποτέ πραγματικά «στη διάθεσή μας»: ταυτόχρο- να κάνει λιγότερο ελκυστικές (και σχεδόν ενοχλητικές) τις αληθινές γυναίκες. Δεν τις φέρνει κοντά μας, αλλά τις απομακρύνει. Δηλα- δή τις κάνει γελοία απάντηση σε μιαν επιθυμία που εντά- θηκε με πολύ διαφορετικές υποσχέσεις. Προτείνεται επο- μένως μια πρόθεση απόχτησης που στην πραγματικότητα είναι ώθηση προς την αποξένωση, την απουσία, το θάνατο. Όλα αυτά μου φέρνουνε στο μυαλό μια συζήτηση που είχα πέρσι το φθινόπωρο κατά τη διάρκεια μιας συνάντησης μεταξύ σημειολόγων από διάφορες χώρες. Ο Καναδός Paul Bouissac μας θύμισε ότι και τα ζώα του τσίρκου χρησιμο- ποιούνται σαν σημεία που αναφέρονται στα πραγματικά ζώα, μια και τα στολίζουνε ώστε να μοιάζουν μ’ αυτό που εμείς νομίζουμε ότι είναι το ιδανικό λιοντάρι ή ελέφαντας. Ο Jerzy Pelc, ένας Πολωνός που ασχολείται με τη λογι- κή, παρατήρησε με σαρκασμό ότι όταν βλέπει μια ωραία γυναίκα δε σκέφτεται κανένα σημείο, αλλά νιώθει μια υγιή και αληθινή ερωτική επιθυμία. Του απαντήσαμε ότι δεν το καταλαβαίνει, αλλά η γυναίκα τον τραβάει γιατί μοιάζει με το τελευταίο μοντέλο που προτείνει ο κινηματογράφος ή ο τύπος: μακιγιάζ, χτένισμα, απουσία του μακιγιάζ, αχτέ- νιστα μαλλιά, όλα λειτουργούνε σαν «αναφορά» στο ιδα- νικό, στο πρότυπο, που η κουλτούρα του προτείνει, και μ’ αυτό το πρότυπο εκείνος παραβάλλει την πραγματική γυ- ναίκα, εξουδετερώνοντας και τα δύο με μιαν αλληλοανα-

22 UMBERTO ECO φορά. Η επιθυμία του είναι επιθυμία ενός σημείου. Όταν οι φεμινίστριες διαμαρτύρονται ενάντια στα περι- οδικά πολυτελείας που προσφέρουνε μια ψεύτικη εικόνα της γυναίκας, κατά βάθος σκέφτονται αυτό το «σημειωτικό δράμα» (όπου η λέξη «δράμα» διατηρεί και την έννοια του θεάματος). Αυτό όμως, αν απ’ τη μια μεριά προκαλεί την οργή των γυναικών που επαναστατούν όταν βλέπουνε ότι τις θεωρούνε σαν αντικείμενα, απ’ την άλλη προκαλεί και την (πιο ενδόμυχη) συνεχή μελαγχολία του σύγχρονου Τρι- στάνου, σε αναζήτηση της πάντα απρόσιτης και μακρινής Ιζόλδης. Η ίδια απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στα λόγια και τα έργα. 1976

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 23 ΤΑ ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ Την εποχή των πρώτων διαστημικών επιτυχιών κυκλο- φορούσε στις Ενωμένες Πολιτείες ένα ανέκδοτο που έλεγε ότι ο πάπας Παύλος υποδέχτηκε τους αστροναύτες και τους ρώτησε αν στη διάρκεια του ταξιδιού τους συναντήσανε το Θεό και πώς ήταν. Η απάντηση: «Yes. She is black». Δηλαδή «Ναι. Είναι μαύρη». Μ’αυτό το ανέκδοτο διεκδικούνται ταυ- τόχρονα τα δικαιώματα δύο καταπιεσμένων μειονοτήτων μέσω μιας παραδοξολογίας. Πρόσφατα όμως το παράδο- ξο έπαψε να υπάρχει, τουλάχιστο για τις πιο προοδευτικές ομάδες του αμερικανικού εβραϊσμού που επιδιώκουν μια μεταρρύθμιση της λειτουργίας, από την οποία θέλουνε ν’ αφαιρέσουν όλες τις εκφράσεις που αναφέρονται στο Θεό και του αποδίνουν αντρικά χαρακτηριστικά. Γιατί άραγε ο Θεός (λέξη που δε μας εξαναγκάζει σε αποδοχή ενός φύλου παρά μόνο μας επηρεάζει έμμεσα εξαιτίας του αρσενικού γραμματικού γένους –της– ενώ η αγγλική λέξη «God» δεν κάνει ούτε κι αυτό) πρέπει να κα- λείται Κύριος και Πατέρας; Ο ραβίνος Chaim Stern προσπάθησε ν’ απαντήσει λέγο- ντας ότι οι λέξεις Κύριος και Βασιλεύς που χρησιμοποιού- νται τώρα κατά τη λειτουργία όταν αναφερόμαστε στο Θεό, έχουνε πλέον πάψει να συνδηλώνουν κάποιο γένος, γιατί δεν υπάρχουν πια ούτε κύριοι ούτε μονάρχες. Όμως αυτή η εξήγηση μου φαίνεται πολύ αβάσιμη, αν όχι για άλλο λόγο, τουλάχιστο γιατί εξακολουθεί να υπάρχει το ζευγάρι λέξε- ων βασιλεύς και βασίλισσα που το βρίσκουμε ακόμη και σε πολυτελή ξενοδοχεία, στα οποία γίνεται διάκριση μεταξύ κρεβατιού King size και κρεβατιού Queen size! Απ’ την άλλη μεριά η Mary Ritchie Key (στο βιβλίο της Male/Female/Language, 1964) μας θυμίζει ότι στη θεογονία των Αζτέκων η θεότητα έχει όνομα που φέρνει στο μυαλό μια δυαδική αρχή (μητέρα και πατέρα ταυτόχρονα) και οι δυτικοί μελετητές άρχισαν αμέσως να αναφέρονται σ’ αυτή

24 UMBERTO ECO τη θεότητα χρησιμοποιώντας την αντωνυμία υποκείμενο στο τρίτο ενικό αρσενικό «Αυτός». Στο πιο πρόσφατο Words and Women των Casey Miller και Kate Swift, δημοσιευμένο το 1976, αναφέρονται άλλες μελέτες στις οποίες αποδεικνύεται ότι η Βίβλος υπήρξε κά- ποτε αντικείμενο «βίαιης αρσενικοποίησης» όσον αφορά την εικόνα του Θεού. Σύμφωνα με μια μελέτη της Phillis Trible γύρω από το ίδιο θέμα (δημοσιεύτηκε στο «Journal of the American Academy of Religion» το Μάρτη του 1973), όταν ο Θεός δημιουργεί το πρώτο ανθρώπινο ον, ο όρος ’adham είναι γενικός, δε φαίνεται να δηλώνει συγκεκριμένο φύλο, και το δεύτερο ον που σχηματίστηκε από το πλευρό του πρώτου παίρνει το γενικό όνομα «βοήθεια». Η Βίβλος του βασιλιά Ιακώβου απ’ το 1611 έχει ακόμη «help meet» κι όχι όπως θα κληθεί αργότερα «help mate», όπου υπογραμ- μίζεται το θηλυκό γένος του δεύτερου όντος που γίνεται «η σύντροφος». Ή τουλάχιστο, μια και ο όρος «mate» ήταν αρκετά ακαθόριστος όταν πρωτοχρησιμοποιήθηκε (και σήμερα μεταφράζεται σαν «partner»), άρχισε να έχει θηλυ- κά συνδηλούμενα καθώς η λέξη «man» (άνθρωπος) έχανε τη γενική έννοια και χρησίμευε όλο και περισσότερο για να δηλώσει τον αρσενικό άνθρωπο. Μ’ άλλα λόγια, στην αρχή, τόσο ο Θεός όσο και ο Αδάμ φαίνεται ότι ήταν αρσενικοθή- λυκοι. Άλλωστε, όταν αναφέρεται ότι ο Θεός έδωσε μορφή στο πρώτο ανθρώπινο ον φαίνεται ότι ο όρος που χρησι- μοποιήθηκε ήταν ο ίδιος μ’ αυτόν που χρησιμοποιείται για τους πόνους του τοκετού. Αυτή η «βίαιη αρσενικοποίηση» έγινε σε όλα τα ιερά κείμενα. Όταν το Ευαγγέλιο του Ιωάννη (16,21) μιλάει για τη χαρά της γυναίκας που έφερε στο φως ένα νέο πλάσμα, πολλές μεταφράσεις αλλάζουνε τον όρο πλάσμα και χρη- σιμοποιούνε τη λέξη «man» (το ιταλικό κείμενο που έχω μπροστά μου λέει «il bambino») και τέτοια παραδείγματα υπάρχουνε πάρα πολλά: έτσι, μετά απ’ αυτές τις επεμβά- σεις, η ευλογία ενός σπιτιού δίνεται με τη γέννηση ενός

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 25 αγοριού, ενώ στα ιερά βιβλία η γέννηση κοριτσιού είχε τα ίδια ακριβώς αποτελέσματα. Άσε έπειτα τον εκφυλισμό του χριστιανισμού και τη σεξουαλικότητα που απεικονίζεται πάντα σαν δελεαστική γυναίκα, πόρνη της Βαβυλώνας, με εξαίρεση την παρθένο μητέρα του Χριστού. Κι έχεις το ραβίνο Chaim Stern να ισχυρίζεται ότι πρό- κειται για απλά ρητορικά σχήματα χωρίς σημαντικές συνέ- πειες, τη στιγμή που από τη μεριά του ο επίσκοπος της Κα- λιφόρνιας C. Kilmer Meyers υποστηρίζει τον αποκλεισμό των γυναικών από το λειτούργημα του ιερέα, γιατί ο ιερέας είναι σύμβολο του Θεού και ο Θεός έχει από παράδοση αντρικά χαρακτηριστικά. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο, λέει, για- τί, ακόμη κι αν ο Θεός δεν είναι άντρας, η εικόνα του άντρα του ταιριάζει εξαιρετικά, μια και συμβολίζει τη θεϊκή πρω- τοβουλία της δημιουργίας και η πρωτοβουλία, όπως όλοι ξέρουμε, είναι αντρικό και όχι γυναικείο χαρακτηριστικό («The Episcopalian», Φλεβάρης 1972). Οι ρίζες μιας τέτοιας στάσης είναι πράγματι πολύ πιο βα- θιές. Στο δεύτερο τεύχος του περιοδικού «Donna Woman Femme», το 1976, η Ida Magli (με το άρθρο «Δύναμη του λόγου και σιωπή της γυναίκας») ανάγει τη δύσκολη σχέση μεταξύ γυναίκας και γλώσσας όχι στη δομή των διάφορων γλωσσών (που φαίνεται πως είναι απλά ένα μεταγενέστε- ρο αποτέλεσμα), αλλά στην αρχική ανθρωπολογική κατά- σταση κατά την οποία η γυναίκα, αντικείμενο συναλλαγής, θεωρείται απ’ τα αρχαιότατα χρόνια σαν «σημείο» για τον άντρα. Η γυναίκα δε μιλάει γιατί χρησιμοποιείται σαν μέσο συναλλαγής μεταξύ των ομάδων. Σαν αναγκαία συνέπεια ο «λόγος», θεϊκή ιδιότητα, γίνεται αντρική ιδιότητα. Απ’ αυτή την κατάσταση μέχρι την απαγόρευση της χρήσης της γλώσσας στις «ευσεβείς» γυναίκες κατά τη διάρκεια των συνεδρίων της καθολικής εκκλησίας (εγκύκλιος του καρδι- νάλιου Merry del Val, 1904) δεν υπάρχει μεγάλη απόσταση. Αντίθετα, όλες οι Αμερικανίδες συγγραφείς τις οποίες αναφέρουν στο βιβλίο τους η Casey Miller και η Kate Swift

26 UMBERTO ECO είναι πιο εμπειρικές. Δε θέλω να πω ότι είναι αδιάφορες για το αρχικό ανθρωπολογικό πρόβλημα, αλλά επιδιώκουνε σκοπούς πιο άμεσους, δηλαδή μια τροποποίηση στη χρή- ση διάφορων γλωσσικών τύπων. Ανήκουν στη γενιά που μάχεται για να καταργηθούν απ’ τα πανεπιστήμια και τις επιχειρήσεις λέξεις όπως «chairman» (που σημαίνει κοσμή- τορας και πρόεδρος), εξετάζοντας το ενδεχόμενο να χρη- σιμοποιείται η λέξη «chairwoman» όταν η κοσμητεία είναι στα χέρια γυναίκας, ή η λέξη «chairperson» γενικά ή, όπως γίνεται τώρα τελευταία (μια και το «chairperson» ερεθίζει ένα σωρό κομφορμιστές), απλά η λέξη «chair» που, άλλω- στε, δεν είναι νεολογισμός και έχει και τη γενική έννοια «προεδρία». Θα δούμε σε επόμενο άρθρο ποιες είναι οι αντιρρήσεις στην προσπάθεια αλλαγής της ριζωμένης αυτής κοινωνι- κής κατάστασης αλλάζοντας τις γλωσσικές συνήθειες, ενώ (όπως παρατηρούν άλλες φεμινίστριες γλωσσολόγοι, όπως η Robin Lakoff ), οι γλωσσικές συνήθειες αντικατοπτρίζουν τις κοινωνικές σχέσεις. Αλλά πρέπει να πούμε αμέσως ότι αυτή η μάχη, ακόμη κι αν δεν αποτελεί την πρωταρχική κινητήρια δύναμη για μιαν αλλαγή στις σχέσεις, έχει «ψυ- χαναλυτική» αξία και υποχρεώνει άντρες και γυναίκες να δουν τι κρύβεται πίσω από τους μηχανισμούς της γλώσσας. Η Miller και η Swift αφιερώνουν ένα μεγάλο κεφάλαιο στη χρήση μιας λέξης που να δηλώνει το ανθρώπινο ον γενικά. Στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου μια μόνο λέξη σημαίνει ταυτόχρονα «άνθρωπος» και «άντρας». Μι- λώντας για την αγγλική, η χρήση της λέξης «man» με τη σημασία άνθρωπος θα ήταν σωστή, αν είχε διατηρηθεί με μόνο αυτή την έννοια (οι συγγραφείς θυμίζουν ότι η λατινι- κή λέξη «homo» ήταν πραγματικά γενική και ότι ο άντρας λεγόταν «vir») που είχε στην αρχαία αγγλοσαξονική και με την οποία τη συναντάμε πού και πού σε κηρύγματα μέχρι την Αναγέννηση. Σιγά σιγά όμως «man» κατάληξε να σημαίνει άντρας,

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 27 ακόμη κι αν χρησιμοποιείται στη γεωγραφία, ιστορία, αν- θρωπολογία κι άλλες επιστήμες για να χαρακτηρίσει έναν αντιπρόσωπο του ανθρώπινου είδους αδιάφορα απ’ το φύλο. Αυτή η χρήση, κατά τη γνώμη των συγγραφέων, δη- μιουργεί σοβαρά προβλήματα στα παιδιά σχολικής ηλικίας: μερικά πειράματα που γίνανε σε μαθητές στους οποίους διαβάσανε διάφορα κείμενα γύρω από τη ζωή των πρωτό- γονων ανθρώπων κι έπειτα τους ζητήσανε να σχεδιάσουν αυτά που μάθανε, αποδείχνουν ότι οι λέξεις τους κάνουνε να φαντάζονται με γένια τους πρώτους ανθρώπους που ανάψανε φωτιά, καλλιεργήσανε τα χωράφια, υφάνανε ρού- χα, πράμα που για πολλές προϊστορικές δραστηριότητες δεν είναι καθόλου αλήθεια. Κάποια διαφορά υπάρχει με τα παιδιά στα οποία μίλησαν όχι για «first men», αλλά για «first human beings». Αλλά χρειάζεται πολύς ακόμη αγώνας για να εξαφανιστεί η δύναμη των λέξεων που αποχτήθηκε με γλωσσική παιδεία χιλιάδων χρόνων. 1976

28 UMBERTO ECO MASS MEDIA ΓΙΑ ΕΝΑ ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΚΟ ΑΝΤΑΡΤΟΠΟΛΕΜΟ (Ανακοίνωση του Umberto Eco στο Συνέδριο «Vision ’67» που οργάνωσε στη Νέα Υόρκη το International Center for Communication, Art, and Sciences τον Οκτώβρη του 1967). Πριν λίγα χρόνια ακόμη όποιος ήθελε να πάρει την πο- λιτική εξουσία σε μία χώρα δεν είχε παρά να αποχτήσει τον έλεγχο του στρατού και της αστυνομίας. Σήμερα μόνο στις υπανάπτυκτες χώρες οι φασίστες στρατηγοί, για να κάνου- νε πραξικόπημα, χρησιμοποιούν ακόμη τα τανκς. Αρκεί να φτάσει μια χώρα ένα σημαντικό επίπεδο εκβιομηχάνισης για ν’ αλλάξει τελείως η κατάσταση: την επομένη της πτώ- σης του Χρουστσόφ οι διευθυ­ντές της Πράβδα, της Ισβέ- στια και των προγραμμάτων ραδιοφώνου και τηλεόρασης αντικαταστάθηκαν. Καμία κίνηση στο στρατό. Σήμερα μια χώρα ανήκει σ’ αυτόν που ελέγχει τα μέσα ενημέρωσης. Εάν τα ιστορικά παραδείγματα δεν πείθουν, μπορούμε να βοηθηθούμε από τις φανταστικές ιστορίες που –όπως δίδασκε ο Αριστοτέλης– είναι πιο αληθοφανείς από την πραγματικότητα. Ας πάρουμε τρία αμερικάνικα έργα των τελευταίων ετών: «Seven Days in May», «Dr. Strangelove» και «Fail Safe». Και τα τρία ασχολούνται με τη δυνατότητα στρατιωτικού πραξικοπήματος κατά της κυβέρνησης των Ενωμένων Πολιτειών. Και στα τρία φιλμ οι στρατιωτικοί δεν προσπαθούσανε να ελέγξουν τη χώρα χρησιμοποιώντας ένοπλη βία, αλλά ελέγχοντας τον τηλέγραφο, το τηλέφω-

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 29 νο, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Δε σας λέω καινούρια πράγματα: τώρα πια, όχι μόνο οι ειδικοί, αλλά ακόμη και το πλατύ κοινό άρχισε να αντιλαμ- βάνεται ότι ζει στην εποχή των επικοινωνιών. Όπως παρα- τήρησε ο καθηγητής Mc Luhan, η ενημέρωση δεν είναι πια ένα όργανο για την παραγωγή οικονομικών αγαθών, αλλά έγινε η ίδια το κυριότερο από τα αγαθά. Η ενημέρωση έγινε βαριά βιομηχανία. Όταν η οικονομική δύναμη μετατοπίζε- ται από αυτόν που έχει στα χέρια του τα μέσα παραγωγής σε αυτόν που έχει στα χέρια του τα μέσα ενημέρωσης, που είναι καθοριστικά για τον έλεγχο των μέσων παραγωγής, το πρόβλημα της αλλοτρίωσης αλλάζει νόημα. Μπρος στη σκιά ενός δικτύου πού απλώνεται και καλύπτει την υδρό- γειο, κάθε πολίτης γίνεται μέλος ενός νέου προλεταριάτου. Αλλά μέσα σ’ αυτό το προλεταριάτο κανένα επαναστατικό κίνημα δε θα μπορούσε να διακηρύξει «Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε!». Γιατί, ακόμη κι αν τα μέσα επικοι- νωνίας, με την ιδιότητα των μέσων παραγωγής, άλλαζαν αφεντικό, η κατάσταση υποταγής δε θα άλλαζε. Τελικά εί- ναι σωστό να φοβόμαστε ότι τα μέσα επικοινωνίας θα αλ- λοτριώνουν τον άνθρωπο ακόμη κι αν διευθύνονται από το λαό. Αυτό που κάνει την εφημερίδα επίφοβη δεν είναι (ή του- λάχιστο δεν είναι μόνο) η οικονομική και πολιτική εξουσία που τη διευθύνει. Η εφημερίδα, σαν μέσο επηρεασμού της γνώμης των πολιτών, γεννήθηκε από την εποχή της εμφά- νισης των πρώτων περιοδικών ενημερωτικών εκδόσεων. Όταν κάποιος κάθε μέρα είναι υποχρεωμένος να γράψει τόσες ειδήσεις όσες χωράνε στον καθορισμένο αριθμό σελίδων και πρέπει αυτές οι ειδήσεις να μπορούν να δια- βαστούν από ένα κοινό με διαφορετικά γούστα, κοινωνική τάξη, μόρφωση, απλωμένο σε μια ολόκληρη εθνική επι- κράτεια, η ελευθερία του είναι κιόλας ξεγραμμένη: το περι- εχό μενο των μηνυμάτων δε θα εξαρτηθεί από το συγγρα- φέα, αλλά από τις τεχνικές και κοινωνικές προδιαγραφές

30 UMBERTO ECO του μέσου μαζικής ενημέρωσης. Όλα αυτά τα είχαν αντιληφθεί από πολύ καιρό οι πιο αυστηροί κριτές της μαζικής κουλτούρας όταν έλεγαν: «Τα μαζικά μέσα ενημέρωσης δεν είναι κανάλια ιδεολογιών, εί- ναι αυτά τα ίδια μια ιδεολογία». Αυτή η άποψη, που σ’ ένα βιβλίο μου χαρακτήριζα «τρομερή», υπονοεί το παρακάτω: δεν έχει σημασία τι θα πείτε μέσα από τα διάφορα mass media. Τη στιγμή που ο δέκτης περιτριγυρίζεται από πλη- ροφορίες που του έρχονται από διάφορα κανάλια, ταυτό- χρονα και με μια ορισμένη μορφή, η φύση αυτών των πλη- ροφοριών έχει ελάχιστη σημασία, αυτό που μετράει είναι ο περιοδικός και ομοιόμορφος βομβαρδισμός με ειδήσεις, κατά τον οποίο τα μηνύματα ισοπεδώνονται και χάνουν τις διαφορές τους. Θα έχετε ίσως αντιληφθεί ότι αυτή είναι και η γνώ- μη του Marshall Mc Luhan, έτσι όπως την εξέθεσε στο Understanding Media. Μόνο που για τους πιο απαισιόδο- ξους ειδικούς αυτή η κατάσταση οδηγεί στην παρακάτω τραγική συνέπεια: όταν αδιαφορήσει για το περιεχόμενο των μηνυμάτων, ο δέκτης παίρνει απλά ένα σφαιρικό ιδεο- λογικό μάθημα, μιαν έκκληση πτώσης σε ναρκωτική παθη- τικότητα. Όταν θριαμβεύουν τα μαζικά μέσα ενημέρωσης, πεθαίνει ο άνθρωπος. Αντίθετα όμως ο Marshall Mc Luhan, ξεκινώντας από τις ίδιες θέσεις, συμπεραίνει ότι, όταν θριαμβεύουν τα μαζικά μέσα ενημέρωσης, πεθαίνει ο άνθρωπος του Γουτεμβέρ- γιου και γεννιέται ένας άνθρωπος διαφορετικός, συνηθι- σμένος να «νιώθει» τον κόσμο με κάποιον άλλο τρόπο. Δεν ξέρουμε ακόμη αν αυτός ο άνθρωπος θα είναι καλύτερος ή χειρότερος, αλλά ξέρουμε ότι είναι ένας καινούριος άν- θρωπος. Εκεί που οι απαισιόδοξοι έβλεπαν το τέλος της ιστορίας, ο Mc Luhan βλέπει την αρχή μιας νέας ιστορικής φάσης. Αλλά σ’ αυτή την περίπτωση είναι σαν να έχουμε ένα συγκρατημένο άνθρωπο που συζητάει με κάποιον κα- ταναλωτή LSD: ο πρώτος βλέπει στα ναρκωτικά το τέλος

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 31 του λογικού, ο άλλος την αρχή μιας νέας ευαισθησίας. Και οι δύο συμφωνούν για το ποια είναι η χημική σύνθεση των ναρκωτικών. Το πρόβλημα, αντίθετα, που πρέπει να εξετάσει ο ειδι- κός είναι το ακόλουθο: είναι άραγε ταυτόσημη η χημική σύνθεση όλων των περιστάσεων επικοινωνίας και όλων των πληροφοριών; Φυσικά υπάρχουν και άτομα που φανερώνουν μια πιο απλή αισιοδοξία που θυμίζει την εποχή του Διαφωτισμού: έχουν απόλυτη εμπιστοσύνη στην ισχύ του περιεχομένου των μηνυμά των. Πιστεύουν ότι μπορεί κανείς να μεταμορ- φώνει τη συνείδηση του κοινού αλλάζοντας τις τηλεοπτι- κές εκπομπές, το ποσοστό αλήθειας των διαφημιστικών σλόγκαν, την ακρίβεια των ειδήσεων στις εφημερίδες και ούτω καθεξής. Τόσο σ’αυτούς, όσο και σε όσους υποστηρίζουν ότι «the medium is the message», θα ήθελα να θυμίσω την εικόνα που βρίσκουμε κατά καιρούς σε ιστοριούλες κινουμένων σχεδίων, μια εικόνα κάπως ξεπερασμένης μόδας, αμυδρά ρατσιστική, αλλά που είναι θαυμάσιο παράδειγμα για να εξηγήσω αυτή την κατάσταση: πρόκειται για την εικόνα ενός αρχηγού κανιβάλων που φοράει στο λαιμό, σαν κολιέ, ένα ξυπνητήρι. Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν ακόμη αρχηγοί κανιβάλων που στολίζονται κατ’ αυτόν τον τρόπο, αλλά ο καθένας από σας μπορεί να μεταφέρει το πρότυπο σε διάφορες άλλες εμπειρίες της καθημερινής του ζωής. Ο κόσμος των επικοι- νωνιών είναι γεμάτος από κανίβαλους που μετατρέπουν σε κόσμημα ένα όργανο που μετράει το χρόνο. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, τότε δεν είναι αλήθεια ότι «the medium is the message». Ίσως η εφεύρεση του ρολογιού, συνηθίζοντάς μας να θεωρούμε το χρόνο με τη μορφή δι- αστήματος που διαιρείται σε ίσα μέρη, άλλαξε για ορισμέ- νους ανθρώπους τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται το χρόνο, αλλά υπάρχουν αναμφίβολα κάποιοι άλλοι για

32 UMBERTO ECO τους οποίους το «μήνυμα ρολόι» σημαίνει άλλο πράγμα. Αλλά, εάν αυτό συμβαίνει, δεν είναι επίσης αλήθεια ότι η μετατροπή της μορφής και του περιεχομένου των μηνυμά- των μπορεί να μεταμορφώσει αυτούς που το λαμβάνουν, αφού αυτοί που δέχονται το μήνυμα φαίνεται πως έχουν ένα υπόλειμμα ελευθερίας: τη δυνατότητα να το διαβά- ζουν κατά τρόπο διαφορετικό. Είπα διαφορετικό και όχι λανθασμένο. Μια σύντομη εξέ- ταση του ίδιου του μηχανισμού της επικοινωνίας μπορεί να μας δώσει κάτι πιο συγκεκριμένο πάνω σ’ αυτό το θέμα. Η αλυσιδωτή διάρθρωση της προφορικής και γραπτής επικοινωνίας προϋποθέτει μια Πηγή που, με τη βοήθεια ενός Πομπού, στέλνει ένα Σήμα μέσα από ένα Κανάλι. Στην άλλη άκρη του Καναλιού το Σήμα, με τη βοήθεια ενός Δέ- κτη, μεταμορφώνεται σε Μήνυμα προς χρήση του Παρα- λήπτη. Αυτή η φυσική αλυσίδα επικοινωνίας περιλαμβάνει προφανώς την παρουσία ενός Θορύβου κατά μήκος του Καναλιού, έτσι ώστε το Μήνυμα πρέπει να περιλαμβάνει πλεοναστικά στοιχεία για να είναι σαφής η πληροφορία. Αλλά, το άλλο βασικό χαρακτηριστικό αυτής της αλυσίδας είναι ότι προϋποθέτει την ύπαρξη ενός Κώδικα που να είναι κοινός τόσο στην Πηγή όσο και στον Παραλήπτη. Ο Κώδικας είναι ένα προκαθορισμένο σύστημα πιθα- νοτήτων και μόνο με βάση τον Κώδικα είμαστε σε θέση να καθορίσουμε αν τα στοιχεία του μηνύματος είναι ηθε- λημένα (από την Πηγή) ή είναι συνέπεια του Θορύβου. Μου φαίνεται ότι πρέπει πάντα να θυμόμαστε τα διάφορα στάδια αυτής της αλυσίδας, γιατί, όταν τα παραμελούμε, δημιουργούνται διφορούμενα που μας εμποδίζουν να θε- ωρήσουμε σωστά αυτό το φαινόμενο. Για παράδειγμα, ση- μαντικός αριθμός απόψεων του Marshall Mc Luhan γύρω από τη φύση των μέσων ενημέρωσης προέρχονται από το γεγονός ότι αυτός ονομάζει «μέσα», γενικά, φαινόμενα που άλλοτε ανήκουν στο Κανάλι, άλλοτε στον Κώδικα, άλλοτε στη μορφή του Μηνύματος.

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 33 Το αλφάβητο περιορίζει, με βάση το κριτήριο της οικο- νομίας, τις δυνατότητες των φωνητικών οργάνων κι έτσι μας εξασφαλίζει έναν κώδικα για να κάνουμε γνωστά τα βιώματά μας στους άλλους. Ο δρόμος μας εξασφαλίζει ένα κανάλι μέσα απ’ το οποίο μπορούμε να διαβιβάσουμε μιαν οποιαδήποτε ανακοίνωση. Όταν λέει κανείς ότι το αλφά- βητο και ο δρόμος είναι «μέσα», βάζει μαζί έναν κώδικα κι ένα κανάλι. Όταν λέει ότι η ευκλείδεια γεωμετρία και ένα φόρεμα είναι «μέσα», σημαίνει ότι βάζει δίπλα δίπλα έναν κώδικα (τα στοιχεία του Ευκλείδη είναι ένας τρόπος σχημα- τοποίησης της εμπειρίας έτσι ώστε να γίνει κοινοποιήσιμη) με ένα μήνυμα (ένα συγκεκριμένο φόρεμα, με βάση τον ενδυματικό κώδικα –σύμβαση που υπάρχει σ’ όλες τις κοι- νωνίες– δηλώνει κάποια στάση που παίρνουμε προς τους ομοίους μας). Όταν λέει κανείς ότι το «φως» είναι μέσο, σημαίνει ότι δεν αντιλαμβάνεται πως η λέξη δηλώνει τουλάχιστο τρία πράγματα. Το φως μπορεί να είναι ένα σήμα πληροφό- ρησης (όταν χρησιμοποιούμε τον ηλεκτρισμό για να με- ταδώσουμε συγκεκριμένα μηνύματα με βάση τον κώδικα Μορς). Το φως μπορεί να είναι ένα μήνυμα (αν η ερωμέ- νη μου βάλει το πορτατίφ στο παράθυρο, πάει να πει ότι ο σύζυγος έχει φύγει). Το φως μπορεί να είναι ένα κανάλι (αν στο δωμάτιό μου έχω αναμμένο το φως μπορώ να δια- βάσω το μήνυμα βιβλίο). Σε καθεμιά από αυτές τις περι- πτώσεις το αποτέλεσμα που έχει ένα φαινόμενο πάνω στο κοινωνικό σύνολο ποικίλλει ανάλογα με το ρόλο που παίζει μέσα στην αλυσίδα επικοινωνίας. Αλλά, για να παραμείνουμε στο παράδειγμα του φωτός, σε καθεμιά από αυτές τις τρεις περιπτώσεις το νόημα του μηνύματος αλλάζει σύμφωνα με τον κώδικα με τον οποίο το ερμηνεύω. Το γεγονός ότι το φως, όταν χρησιμοποιώ τον κώδικα Μορς για τη μετάδοση φωτεινών σημάτων, εί- ναι σήμα και ότι αυτό το σήμα είναι φως και όχι κάτι άλλο– έχει για τον παραλήπτη πολύ λιγότερη σημασία από το γε-

34 UMBERTO ECO γονός ότι ο παραλήπτης ξέρει τον κώδικα Μορς. Αν, για παράδειγμα, στη δεύτερη περίπτωση που ανά- φερα, η ερωμένη μου χρησιμοποιήσει το φως σαν σήμα για να μου μεταβιβάσει σε Μορς το μήνυμα «ο άντρας μου είναι στο σπίτι», αλλά εγώ εξακολουθήσω να χρησιμοποιώ τον κώδικα που καθορίσαμε μαζί, σύμφωνα με τον οποίο «αναμμένο φως» σημαίνει «απών σύζυγος», αυτό που θα καθορίσει τη συμπεριφορά μου (με όλες τις δυσάρεστες συνέπειες που θα ακολουθήσουν) δεν είναι η μορφή του μηνύματος, ούτε το περιεχόμενό του σύμφωνα με την εκ- πέμπουσα πηγή, αλλά ο κώδικας που εγώ χρησιμοποιώ. Αυτό που δίνει στο σήμα φως ένα συγκεκριμένο περιεχό- μενο είναι η χρήση του κώδικα. Έτσι η αλυσίδα της επικοινωνίας που περίγραψα πιο πάνω, πρέπει να τροποποιηθεί ως εξής: Ο Δεκτής μετα- μορφώνει το Σήμα σε Μήνυμα, αλλά αυτό το Μήνυμα είναι ακόμη η κενή μορφή στην οποία ο Παραλήπτης μπορεί να αποδώσει διάφορα νοήματα ανάλογα με τον κώδικα που εφαρμόζει. Αν γράψω τη φράση «No more», εσείς που την ερμηνεύ- ετε τηρώντας τον κώδικα αγγλική γλώσσα θα την καταλά- βετε με την έννοια που σας φαίνεται πιο φανερή, αλλά σας βεβαιώ ότι, αν τη διαβάσει ένας Ιταλός η ίδια φράση θα ση- μαίνει «not blackberries», ή «no, I prefer the blackberries»». Αν πάλι ο Ιταλός αναγνώστης, αντί να σκεφτεί το φυτικό βασίλειο, χρησιμοποιήσει ένα νομικό σύστημα αναφοράς, θα καταλάβει «no, respites». Και αν ακόμη χρησιμοποιή- σει ένα ερωτικό σύστημα αναφοράς, η ίδια φράση θα του φανεί σαν η απάντηση «no, brunettes», στην ερώτηση «do gentlemen prefer blondies;». Φυσικά, κατά την κοινή επικοινωνία μεταξύ ανθρώπων, στην καθημερινή ζωή, αυτά τα διφορούμενα είναι ελά- χιστα: οι κώδικες καθορίζονται εκ των προτέρων. Όμως υπάρχουν και ακραίες περιπτώσεις, πρώτη απ’ όλες η καλ- λιτεχνική έκφραση, κατά τις οποίες το μήνυμα είναι επίτη-

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 35 δες διφορούμενο, για να επιτρέπει τη χρήση διαφορετικών κωδίκων από τους ανθρώπους που, σε διάφορους τόπους και χρόνους, θα έρθουν σ’ επαφή με το έργο τέχνης. Αν κατά την καθημερινή επικοινωνία το διφορούμενο αποφεύγεται και κατά την καλλιτεχνική επιδιώκεται, κατά τη μαζική επικοινωνία το διφορούμενο, ακόμη κι αν το αγνοούμε, είναι πάντα παρόν. Έχουμε μαζική επικοινωνία όταν η Πηγή είναι μοναδική, συγκεντρωτική, με δομή βιο- μηχανικού συγκροτήματος. Το Κανάλι είναι μια τεχνολογι- κή εφεύρεση που επιδρά στην ίδια τη μορφή των σημάτων. Και οι Παραλήπτες είναι το σύνολο (ή ένας πολύ μεγάλος αριθμός) των ανθρώπινων όντων που ζουν πάνω στην υδρόγειο. Οι Αμερικανοί επιστήμονες έχουν καταλάβει τι σημαίνει ένα αισθηματικό φιλμ σε technicolor, γυρισμένο για τις κυρίες των συνοικιών, που προβάλλεται έπειτα σ’ένα χωριό του Τρίτου Κόσμου. Αλλά σε χώρες όπως η Ιταλία, όπου το τηλεοπτικό μήνυμα βγαίνει από μια βιομηχανική Πηγή με συγκεντρωτική οργάνωση και φτάνει ταυτόχρονα σε μια βιομηχανική πόλη του βορρά και σ’ ένα ξεχασμένο αγροτικό χωριό του νότου, σε δύο κοινωνικές καταστάσεις τις οποίες χωρίζουν αιώνες ιστορίας, αυτό το φαινόμενο το συναντάμε κάθε μέρα. Για να δώσω ένα συγκεκριμένο παράδειγμα διφορού- μενου στη μαζική επικοινωνία, σας θυμίζω το περιοδικό «Eros» που, στις Ενωμένες Πολιτείες, δημοσίευσε τις περί- φημες φωτογραφίες με μια λευκή κι ένα μαύρο ενώ αγκα- λιάζονται γυμνοί. Φαντάζομαι ότι εάν οι ίδιες φωτογραφίες μεταδίνονταν από ένα εθνικό τηλεοπτικό δίκτυο, το νόημα του μηνύματος θα ήταν διαφορετικό για τον κυβερνήτη της Αλαμπάμα και για τον Allen Ginsberg. Για ένα χίπη της Καλιφόρνιας, για έναν «redicall» του Village η εικόνα αυτή θα σήμαινε υπόσχεση για μια νέα κοινωνία. Για ένα μέλος της Κου Κλουξ Κλαν, όμως, θα σήμαινε τρομερή απειλή αφροδισιακής ασέλγειας. Ο κόσμος των μαζικών επικοινωνιών είναι γεμάτος από

36 UMBERTO ECO αυτές τις ασύμφωνες ερμηνείες. Θα ’λεγα ότι το ευμετά- βλητο των ερμηνειών είναι ένας μόνιμος νόμος των μαζι- κών επικοινωνιών. Τα μηνύματα ξεκινούν από την πηγή και φτάνουν σε διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα, όπου ισχύουν διαφορετικοί κώδικες. Για έναν τραπεζικό υπάλ- ληλο του Μιλάνου η διαφήμιση ενός ψυγείου στην τηλε- όραση δεν είναι τίποτ’ άλλο από μια ώθηση για την αγορά του προϊόντος, αλλά για ένα χωρικό της Καλάμπρια η ίδια εικόνα καταγγέλλει μια κοινωνία ευμάρειας που δεν του ανήκει και την οποία αυτός πρέπει να καταχτήσει. Γι’ αυτόν το λόγο υποστηρίζω ότι στις υπανάπτυκτες χώρες ακόμη και η διαφήμιση λειτουργεί σαν επαναστατικό μήνυμα. Το πρόβλημα των μαζικών επικοινωνιών είναι ότι μέχρι σήμερα αυτό το ευμετάβλητο των ερμηνειών είναι περι- στασιακό. Κανένας δε ρυθμίζει τον τρόπο με τον οποίο ο παραλήπτης χρησιμοποιεί το μήνυμα (εκτός από σπάνιες περιπτώσεις). Κατ’ αυτή την έννοια, ακόμη κι αν μετατοπί- σαμε το πρόβλημα, ακόμη κι αν είπαμε ότι «το μέσο δεν είναι το μήνυμα» αλλά «το μήνυμα εξαρτάται από τον κώδι- κα», δε λύσαμε το πρόβλημα της εποχής των επικοινωνιών. Όταν ένας απαισιόδοξος μας λέει «το μέσο δε μεταβιβάζει ιδεολογίες, είναι το ίδιο ιδεολογία», ή ακόμη «η τηλεόραση είναι η μορφή επικοινωνίας που αντιπροσωπεύει την ιδε- ολογία της προχωρημένης βιομηχανικής κοινωνίας», εμείς θα μπορούσαμε τώρα απλά ν’ απαντήσουμε: «Το μέσο με- ταδίνει εκείνες τις ιδεολογίες τις οποίες ο παραλήπτης χρη- σιμοποιεί σαν κώδικες που πηγάζουν από την κοινωνική κατάσταση στην οποία ζει, από τη μόρφωση που απόχτη- σε, από τις ψυχικές διαθέσεις της στιγμής». Σ’ αυτή την περίπτωση το φαινόμενο των μαζικών επι- κοινωνιών θα έμενε το ίδιο: υπάρχει ένα όργανο εξαιρετικά ισχυρό που κανείς από μας δε θα μπορέσει ποτέ να ελέγξει. Υπάρχουν μέσα επικοινωνίας που, σε αντίθεση με τα μέσα παραγωγής, δεν μπορούν να ελεγχθούν ούτε από τους ιδι- ώτες ούτε από το κοινωνικό σύνολο. Μπρος σ’ αυτά εμείς

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 37 όλοι, από το διευθυντή της CBS μέχρι τον πρόεδρο των Ενωμένων Πολιτειών, από το Martin Heidegger μέχρι τον πιο ταπεινό χωρικό του δέλτα του Νείλου, αποτελούμε ένα προλεταριάτο. Πιστεύω ότι το σφάλμα που όλοι κάνουμε είναι ότι προ- σπαθούμε να κερδίσουμε αυτή τη μάχη (τη μάχη του αν- θρώπου μέσα στον τεχνολογικό κόσμο της επικοινωνίας) προστρέχοντας σε μια στρατηγική. Συνήθως οι πολιτικοί, οι εκπαιδευτικοί, οι ειδήμονες των επικοινωνιών, νομίζουν ότι, για να ελέγχουν την εξουσία των μέσων, πρέπει να ελέγχουν δύο κρίκους της αλυσίδας: την Πηγή και το Κανάλι. Κατ’ αυτόν τον τρόπο πιστεύουν ότι ελέγχουν το Μήνυμα. Αυτό που συμβαίνει όμως είναι ότι ελέγχουν το Μήνυμα σαν κενή μορφή που ο κάθε Πα- ραλήπτης θα γεμίσει με τη σημασία που του υπαγορεύει η ανθρωπολογική του κατάσταση, το πολιτιστικό πρότυ- πο που έχει μέσα του. Η στρατηγική λύση συνοψίζεται στη φράση: «πρέπει να πάρω τη θέση του διευθυντή της RAI», ή «πρέπει να γίνω υπουργός Επικοινωνιών», ή ακόμη «πρέπει να καταλάβω τη θέση του διευθυντή της «Corriere». Δεν αρνούμαι ότι αυτή η στρατηγική μπορεί να δώσει εξαιρετικά αποτελέσματα σ’ όποιον επιδιώκει πολιτική και οικονομική επιτυχία, αλλά αρχίζω να φοβάμαι ότι δίνει αρ- κετά πενιχρά αποτελέσματα σ’ όποιον ελπίζει ότι μπορεί να ξαναδώσει στα ανθρώπινα όντα μια κάποια ελευθερία ως προς το απολυταρχικό φαινόμενο της επικοινωνίας. Γι’ αυτό στη θέση της στρατηγικής λύσης θα χρειαστεί, στο μέλλον, να υιοθετήσουμε τη λύση του ανταρτοπόλε- μου. Πρέπει να καταλάβουμε, σε κάθε μέρος του κόσμου, την πρώτη θέση μπρος σε κάθε δέκτη τηλεόρασης (και φυσικά την πρώτη θέση μπρος σε κάθε κινηματογραφική οθόνη, σε κάθε τρανζίστορ, σε κάθε φύλλο εφημερίδας). Αν θέλετε μια διατύπωση λιγότερο περίεργη, θα έλεγα ότι τη μάχη για την επιβίωση του ανθρώπου σαν υπεύθυνου όντος στην εποχή των επικοινωνιών δεν την κερδίζει κανείς

38 UMBERTO ECO εκεί όπου η επικοινωνία αρχίζει, αλλά εκεί όπου τελειώνει. Αν μίλησα για ανταρτοπόλεμο, είναι γιατί μας περιμένει ένα παράδοξο και δύσκολο μέλλον –μιλάω για μας τους επιστήμονες της επικοινωνίας και τους τεχνικούς της επι- κοινωνίας: ενώ ακριβώς τα συστήματα επικοινωνίας προ- βλέπουν μια μόνο εκβιομηχανισμένη Πηγή κι ένα μόνο Μήνυμα που θα φτάνει σ’ ένα ακροατήριο διασκορπισμέ- νο σ’ όλο τον κόσμο, εμείς θα πρέπει να είμαστε ικανοί να επινοήσουμε συστήματα συμπληρωματικής επικοινωνίας που να μας επιτρέπουν να πλησιάζουμε κάθε ομάδα, κάθε μέλος, του οικουμενικού ακροατηρίου, για να εξετάσουμε μαζί του το μήνυμα κάτω από το φως των διάφορων Κωδί- κων, συγκρίνοντάς τους με τους Κώδικες της Πηγής. Ένα πολιτικό κόμμα που ξέρει να πλησιάζει όλες τις οι- κογένειες που βλέπουν τηλεόραση για να τις κατευθύνει στο σχολιασμό του μηνύματος που δέχονται, μπορεί να αλ- λάξει το νόημα που η Πηγή έδινε σ’ αυτό το μήνυμα. Ένας εκπαιδευτικός οργανισμός που θα κατάφερνε να βάλει ένα συγκεκριμένο ακροατήριο να συζητήσει το μήνυμα που δέχεται, θα μπορούσε να αντιστρέψει το νόημα του μηνύ- ματος, ή να δείξει ότι αυτό το μήνυμα μπορεί να ερμηνευ- τεί με διαφορετικούς τρόπους. Προσοχή: δεν προτείνω μια νέα και πιο τρομερή μορφή ελέγχου της κοινής γνώμης. Προτείνω μια δράση που θα οδηγήσει το ακροατήριο στον έλεγχο του μηνύματος και των πολλαπλών δυνατοτήτων ερμηνείας. Η ιδέα ότι πρέπει να ζητήσουμε από τους αυριανούς μελετητές να εγκαταλείψουν τα στούντιο τηλεόρασης ή τα γραφεία των εφημερίδων, για να κάνουν έναν ανταρτοπό- λεμο από πόρτα σε πόρτα, μπορεί να σας τρομάξει και να σας φανεί καθαρή ουτοπία. Αλλά εάν η εποχή των επικοι- νωνιών συνεχίσει προς την κατεύθυνση που μας φαίνεται σήμερα σαν η πιο πιθανή, αυτή θα είναι η μόνη σωτηρία για τους ελεύθερους ανθρώπους. Πώς πρέπει να οργανωθεί αυτός ο πολιτιστικός ανταρ-

Η ΣΗΜΕΙΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ 39 τοπόλεμος είναι κάτι που πρέπει να διερευνηθεί. Πιθανόν η λύση να είναι η χρησιμοποίηση ενός μέσου για την έκφρα- ση κρίσεων πάνω σ’ ένα άλλο μέσο. Αυτό ακριβώς κάνουν μέχρι ένα σημείο οι εφημερίδες, όταν σχολιάζουν μια τηλε- οπτική εκπομπή. Αλλά ποιος μας βεβαιώνει ότι το άρθρο της εφημερίδας θα διαβαστεί έτσι όπως θέλουμε; Μήπως πρέπει να προστρέξουμε σε κάποιο άλλο μέσο για να δι- δάξουμε στο κοινό πώς να διαβάσει συνειδητά την εφημε- ρίδα; Ορισμένα φαινόμενα «ομαδικής διαφωνίας» (χίπηδες ή μπίτνικς, new bohemia ή φοιτητικά κινήματα) μας φαί- νονται σήμερα σαν αρνητικές απαντήσεις προς τη βιο- μηχανική κοινωνία: πρόκειται για ομάδες ανθρώπων που αρνούνται την κοινωνία της τεχνολογικής επικοινωνίας και ψάχνουν να βρουν εναλλακτικές μορφές κοινωνικής ζωής. Φυσικά αυτές οι μορφές πραγματοποιούνται χρησι- μοποιώντας τα μέσα της τεχνολογικής κοινωνίας (τηλεό- ραση, τύπος, εταιρείες δίσκων...). Έτσι δεν ξεφεύγουν από. τον κύκλο αλλά εισχωρούν σ’ αυτόν χωρίς να το θέλουν. Οι επαναστάσεις καταλήγουν συχνά σε γραφικές μορφές ενσωμάτωσης. Αλλά, ίσως, αυτές οι μη βιομηχανικές μορφές επικοινω- νίας (από τα Love In μέχρι τις συγκεντρώσεις φοιτητών που κάθονται στο γρασίδι μιας πανεπιστημιούπολης) μπορούν να γίνουν οι μορφές ενός μελλοντικού ανταρτοπόλεμου επικοινωνιών. Μια εκδήλωση παράλληλη με τις εκδηλώ- σεις της τεχνολογικής επικοινωνίας, η συνεχής διόρθωση των κατευθύνσεων, η εξακρίβωση των κωδίκων, η πάντα ανανεωμένη ερμηνεία των μαζικών μηνυμάτων. Ο κόσμος της τεχνολογικής επικοινωνίας θα διασχιζό- ταν σ’ αυτή την περίπτωση από αντάρτες επικοινωνίας που θα ξανακαθιέρωναν μια κριτική διάσταση στην παθητική αποδοχή. Η απειλή που κρύβεται κάτω από την ιδέα «the medium is the message» θα μπορούσε τότε να εξαφανι- στεί, για να γίνει επιστροφή στην ατομική ευθύνη. Μπρος

40 UMBERTO ECO στην ανώνυμη θεότητα της τεχνολογικής επικοινωνίας, η απάντησή μας θα μπορούσε να είναι: «Όχι το Δικό σου, αλλά το δικό μας θέλημα γενηθήτω». 1967