Μέγας Αλέξανδρος

Μ Ε ΓΑ Σ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ Ένας ιδιοφυής

∆ιεύθυνση έκδοσης: Αντώνης Μαλλιάρης Συγγραφή: N. G. L. Hammond Eπιµέλεια - Mετάφραση: Πάνος Θεοδωρίδης Tυπογραφικές διορθώσεις - Μετάφραση χαρτών: Αλέξανδρος Ακριτόπουλος Hλεκτρονική σελιδοποίηση: Mαρία Πατικοπούλου Μακέτα εξωφύλλου: Κυριάκος Μεγαλόπουλος Εκτύπωση: Tίτλος πρωτοτύπου: The Genius of Alexander the Great Αρχικά εκδόθηκε στη Μ. Βρετανία από τις εκδόσεις Gerald Duckworth & Co Ltd © 1997 N. G. L. Hammond Α΄ έκδοση 2007 Για την ελληνική γλώσσα: MAΛΛIAPHΣ-ΠAI∆EIA A.E., 2015 ISBN 978-960-457-- © 2015 EK∆OΣEIΣ ΠAI∆EIA / MAΛΛIAPHΣ-ΠAI∆EIA A.E. Kεντρική διάθεση: 25ης Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ.: 2310649251, fax: 2310640757 www.malliaris.gr e-mail: [email protected] Kεντρικά βιβλιοπωλεία Θεσσαλονίκης: ∆ηµητρίου Γούναρη 39, 546 22 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310277113 Eρµού 53, 546 23 Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310252888 Τσιµισκή 43 / Βασ. Ηρακλείου 38, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310232100 Aπαγορεύεται η αναδηµοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τµηµάτων του µε οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η µετάφραση ή διασκευή του ή εκµετάλλευσή του µε οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης σύµφωνα µε τις διατάξεις των νόµων 2121/1993 και 100/1975 χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

N. G. L. HAMMOND Μ Ε ΓΑ Σ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ Ένας ιδιοφυής

Περιεχόµενα Πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Χρονολογικός πίνακας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8-9 I. H παιδική ηλικία του Aλεξάνδρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 II. O κόσµος του βασιλιά Φιλίππου και του Aλεξάνδρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 1. Γέννηση και παιδική ηλικία του Αλέξανδρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2. Το µακεδονικό κράτος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 III. H επίδραση του Φιλίππου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 1. Από την αδυναµία στη δύναµη του 336 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 2. Η πολιτική του Φιλίππου απέναντι στις πόλεις κράτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 3. Σχέσεις ανάµεσα στον Φίλιππο και το γιο του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 4. Η εισβολή στην Ασία και ο θάνατος του Φιλίππου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 ΙV. Ο Aλέξανδρος σταθεροποιεί τη θέση του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 1. Η διαδοχή και η δίκη των συνωµοτών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 2. Η κηδεία του Φιλίπππου και η πορεία προς την Κόρινθο . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 3. Ρυθµίσεις µέσα στο βασίλειο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 4. Η θρακική εκστρατεία και η οργάνωση του κράτους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 5. Η εκστρατεία της Ιλλυρίας και οι µακεδονικές δυνάµεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 V. Πηγές πληροφόρησης· εξέγερση στην Eλλάδα, προετοιµασίες για την Περσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 1. Οι πηγές για τη “βαλκανική” εκστρατεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 2. Η επανάσταση και η κατάληψη της Θήβας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 3. Η τιµωρία των Θηβών από το Συλβούλιο των Ελλήνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 4. Ετοιµασίες του Αλεξάνδρου για την εκστρατεία εναντίον της Περσίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 5. Νοµίσµατα και πολιτιστικές αξίες στα χρόνια 336-335 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 VI. H διάβαση του Eλλησπόντου και η πρώτη νίκη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 1. Ρυθµίσεις στην Ευρώπη και υπολογισµοί για την Αία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 2. Περνώντας τον Ελλήσποντο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 3. Η µάχη στον ποταµό Γρανικό . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 VII. H κατάκτηση της Mικράς Aσίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 1. Η πολιτική του Αλεξάνδρου και η προώθηση προς Έφεσο . . . . . . . . . . . . . . . . 127 2. Θαλάσσιες επιχειρήσεις. Η πολιορκία της Αλικαρνασού . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 3. Ο χωρισµός των δυνάµεων και η προέλαση του Αλεξάνδρου στην Παµφυλία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 4. Μικρά Ασία και Γόρδιον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 VIII. H µάχη της Iσσού και η κατάληψη της µεσογειακής ακτής . . . . . . . . . . . . . . 148 1. Επιχειρήσεις στη θάλασσα και η προέλαση προς την Ταρσό . . . . . . . . . . . . . . 148 2. Ισσός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 3. Η κατασκευή της ακτής και η πολιορκία της Τύρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 4. Η προέλαση προς Αίγυπτο και η θαλασσοκρατορία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 ΙΧ. H προέλαση στην Aσία και η µάχη στα Γαυγάµηλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 1. Γεγονότα στην Αίγυπτο στις αρχές του 331 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 2. Η µάχη στα Γαυγάµηλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Χ. H προέλαση προς την Περσέπολη και η κατάσταση στην Eλλάδα . . . . . . . . . . . 192 1. Βαβυλώνα, Σούσα και στρατιωτική αναδιοργάνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 2. Περσέπολη και το µέλλον της Περσίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 3. Η κατάσταση στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 ΧΙ. O θάνατος του ∆αρείου και η απόφαση προέλασης προς την Aνατολή . . . . . . 207 1. Πορεία προς τα Εκβάτανα και καταδίωξη του ∆αρείου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 2. Η ιδέα του Αλεξάνδρου για την “Ασία”. Προκαταρκτικά στην προέλαση προς ανατολάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 ΧΙΙ. Aπό την Παρθυαία στη σηµερινή Kαµπούλ του Aφγανιστάν . . . . . . . . . . . . . . 223 1. Το σχέδιο προέλασης του Αλεξάνδρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 2. Εκστρατεία στο σηµερινό Αφγανιστάν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 3. Η δίκη του Φιλώτα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 4. Επιχειρήσεις στο σηµερινό Αφγανιστάν και στο Βελουχιστάν . . . . . . . . . . . . . . 234 ΧΙΙΙ. H πορεία προς τον Iαξάρτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 1. Το σύστηµα εφοδιασµού και η διάβαση του Ινδοκούς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 2. Η διάβαση του Ώξου, οι Βραγχίδες και η ήττα του Βήσσου . . . . . . . . . . . . . . . . 241 3. Εξέγερσις στη Σογδιανή και στη Βακτρία το 329 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 XIV. H υποταγή της βορειοδυτικής περιοχής (328/7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 1. Επιχειρήσεις κατά των στασιαστών. Το επεισόδιο µε τον Κλείτο . . . . . . . . . . . 253 2. Επιχειρήσεις στη βορειοανατολική περιοχή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 3. Η συνωµοσία των Ακολούθων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264 XV. Στην κοιλάδα του Iνδού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 1. Η προέλαση προς τον Ινδό και η διάβασή του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 2. Η µάχη στον Υδάσπη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 3. Σταµατώντας την προέλαση στον Ύφασι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 XVI. Nότια Aσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 1. Προς το δέλτα του Ινδού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 2. Η κατάληψη των νοτίων περιοχών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 3. Νοτιοδυτική Ασία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 XVII. Tο βασίλειο της Aσίας και οι Mακεδόνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 1. Η οργάνωση του βασιλείου της Ασίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314 2. Μακεδόνες και Ασιάτες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 XVIII. Σχέδια και προσωπικότητα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 1. Ρυθµίσεις που επηρέαζαν τους Μακεδόνες και τη Μακεδονία . . . . . . . . . . . . . . 320 2. Ρυθµίσεις που επηρέασαν τις πόλεις κράτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 3. Προετοιµασίες για τη µεσογειακή εκστρατεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327 4. Γεγονότα που κατέληξαν στο θάνατο του Αλεξάνδρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328 5. Τα πιστεύω του Αλεξάνδρου και η προσωπική του ποιότητα . . . . . . . . . . . . . . . 332

Πρόλογος Στα 1980 εξέδωσα ένα βιβλίο για τον Αλέξανδρο. Έγραφα τότε ότι σκοπός µου ήταν “να συγκεντρώσω το σύνολο των πηγών και να οδηγήσω τον ανα- γνώστη στην εµπειρία της εκτίµησής τους”. Έτσι, για να µνηµονεύσω ως πα- ράδειγµα τη µάχη του Γρανικού, παρέθεσα τις ασύµβατες µεταξύ τους εκδοχές των αρχαίων συγγραφέων (∆ιόδωρο, Πλούταρχο και Αρριανό κυρίως), πρόσθε- σα µερικές τοπογραφικές λεπτοµέρειες και προχώρησα στη δική µου αποκατά- σταση των γεγονότων, που ήταν αποτέλεσµα της προσωπικής µου εκτίµησης πάνω στην αξία των αντικρουόµενων διηγήσεων. Ο αναγνώστης ήταν ήδη εξο- πλισµένος, ώστε να κάνει τη δική του εκτίµηση γι το τι πράγµατι συνέβη και ήταν σε θέση να διευρύνει τη µελέτη του –του έδινα παραποµπές, για να συµβου- λευτεί κι άλλους ερευνητές. Τελλικά, ήταν ένα βιβλίο σχεδιασµένο να προκα- λέσει προβληµατισµό και αξιολόγηση των επιτευγµάτων του Αλεξάνδρου. Από το 1980 συνέχισα τις έρευνές µου πολύ περισσότερο. Ειδικότερα, δηµοσίευσα δύο βιβλία (Τρεις ιστορικοί για τον Αλέξανδρο και Πηγές για τον Αλέξανδρο) πάνω στο κύριο πρόβληµα που αντιµετωπίζει κάθε ιστορικός του Αλεξάνδρου. Οι έρευνές µου µε δυο λόγια. Οι αφηγήσεις που διασώθηκαν, γρά- φηκαν τρεις και τέσσερις αιώνες µετά τη ζωή του Αλεξάνδρου. Η απεικόνισή του διαφέρεις ευρέως, όχι µόνον επειδή διαφέρουν τα πραγµατικά γεγονότα, αλ- λά επειδή υπάρχει διαφορετική εκτίµηση της προσωπικότητας τουΑλεξάνδρου· κυµαίνεται ανάµεσα στη λαµπερή ευφυΐα και πολιτική φρόνηση έως την άκρα- τη δίψα για κατακτήσεις και την ασωτεία ενός οινόφλυγος. Η τάση του σηµερ- ινού συγγραφέα είναι να επιλέγει από αυτές τις αφηγήσεις όσες ταιριάζουν µε τη δική του εκτίµηση για την προσωπικότητα του Αλεξάνδρου και να δηµιουρ- γεί έτσι µια εικόνα του σε µια σχέση µε τη σηµερινή κλίµακα αξιών. Αυτή η τά- ση είναι ισχυρότερη στη σύγχρονη εποχή, που, κατά την έκφραση του Τόµας Καρλάιλ, σηµαδεύεται “από µια δυσπιστία προς τους µεγάλους άνδρες”, ακρ- ιβώς επειδή η εποχή µας έχει αποτύχει παταγωδώς να δηµιουργήσει πολιτικούς και ηγέτες τόσο µεγάλου εύρους. Για παράδειγµα, είναι πολύ ελκυστικό ν’ αποδώσουµε την πυρπόληση του ανακτόρου της Περσέπολης σε µια ενέργεια Αθηναίας εταίρας, που προκάλεσε το βανδαλισµό εξαιτίας της µέθης, και σ’ έναν ασύστατο βασιλέα, παρά στην προµελετηµένη απόφαση µιας πολιτικής σκέψης. Στο έργο µου, µετά το 1980, προσπάθησα ν’ αντισταθώ σ’ αυτήν την τάση και να συγκεντρώσω την προσοχή µου σε µια λεπτοµερή ανάλυση των πηγών που έχουν διασωθεί. Για να επιβεβαιώσει την ιτορική τους αξία σε κάθε στάδιο, ο Αρριανός, για παράδειγµα, µας λέει ότι αντλεί τα γεγονότα από τις αφηγήσεις

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 7 του Πτολεµαίου και του Αριστοβούλου που “συµµετείχαν στην εκστρατεία” και ήταν “πιο αξιόπιστοι”. Ο Πλούταρος από την άλλη στηρίχτηκε ευρέως στην α- φήγηση του Κλειτάρχου, ενός συγχρόνου του Αλεξάνδρου που δε συµµετείχε εντούτοις στην εκστρατεία, ενώ µαθαίνουµε από τον Κουιντιλιανό ότι το έργο οτυ Κλειτάρχου ήταν “εξόχως κακό και διαβόητο για την αναξιοπιστία του”. Έτσι, όταν βρίσκουµε διαφορετικές εκδοχές ενός γεγονότος στον Αρριανό και στον Πλούταρχο, πρέπει πρώτα να αναρωτηθούµε ποια είναι η πηγή που χρη- σιµοποίησαν και µόνο µετά να αποφασίσουµε τι πράγµατι συνέβη ή, τουλάχι- στον, τι είναι πιθανό να συνέβη. Η συνταξιοδότηση µού έδωσε τη δυνατότητα ν’ αναλάβω και να τελειώσω σχετικές µελέτες σ’ αυτά και παρόµοια προβλήµατα. Πολλές επανεκδόθηκαν στο έργο µου Collected Studies II και III. Ελπίζω ότι θ’ ανοίξουν µια νέα πε- ρίοδο για τη µελέτη του Αλεξάνδρου στο µέλλον. Για την ώρα µού φαίνεται σω- στό να παραθέσω όλα µαζί τα τα συµπεράσµατά µου και να γράψω µια διήγηση περί Αλεξάνδρου, για την οποία θα µπορούσα να ισχυριστώ ότι βρίσκεται κο- ντά στα γεγονότα της ζωής του και στη φύση της προσωπικότητάς του. Επειδή η εικόνα που προκύπτειαπεικονίζει έναν άνδρα που έκανε περισσότερα πό κά- θε άλλον, για να αλλάξει την ιστορία του πολιτισµού, τιτλοφορώ το βιβλίο µου Μέγας Αλέξανδρος - Ένας ιδιοφυής. Οφείλω χάριτες στον David Cox της Εται- ρείας Cox Cartographic που σχεδίασε τα σχέδια και τους χάρτες, καθώς και στη Μάργκαρετ, στην οποία αφιερώνω το βιβλίο. Με ενθάρρυνε µονίµως και ά- σκησε εποικοδοµητική κριτική. Το κείµενο σχεδιάστηκε από την αρχή για τον µέσο αναγώνστη, γι’ αυτό και δεν έχει υποσηµειώσεις. Μερικές φορές παραθέτω ένα χωρίο σε εισαγωγικά, πράγµα που δέιχνει ότι πρόκειται για µετάφραση από αρχαίο κείµενο ή επιγρα- φή. Γι’ αυτούς που θα ήθελαν να ξέρουν τη βάση των απόψεών µου, παρατίθε- ται ένα Παράρτηµα. Για την ευκολία στις παραποµπές, το παράρτηµα ακολουθεί τα κεφάλαια και τα θέµατα κατά σειρά, κι έτσι ο αναγνώστης προσανατολίζε- ται προς τις µελέτες µου που έχουν σχέση µε τις απόψεις που παραθέτω. Στον ίδιο χώρο υπάρχει και η συζήτηση των απόψεων άλλων ερευνητών. Η Βιβλιο- γραφία περιορίζεται σε σχετικά λίγα βιβλία στην αγγλική γλώσσα, αφού εκτε- ταµένες βιβλιογραφίες είναι πλέον διαθέσιµες λ.χ. στο Cambridge Ancient His- tory 6 (1994). Το Χρονολόγιο είναι επίσης ίδιο µε του πρώτου βιβλίου µου, σελίδες 312-16. Μία εξαίρεση: τώρα χρονολογών την ανάρρωσή του στο θρό- νο τον Οκτώβριο του 336. Clare College, Καίµπριτζ N.G.L.H.

Xρονολογικός πίνακας 336 π.X. Άνοιξη H εµπροσθοφυλακή εισβάλλει στην Aσία. Oκτώβριος O A(λέξανδρος) διάδοχος. Nοέµ.-∆εκ. OAπετυχαίνει την υποστήριξη τουAµφικτυονικού 335 Άνοιξη ως Σεπτ. Συµβουλίου· ο A επιλέγεται ηγεµόνας των ελ- ληνικών δυνάµεων εναντίον της Περσίας. Oκτ. O A εκστρατεύει στα Bαλκάνια· ο Mέµνων σε α- ντιπερισπασµό στην Aσία. Nοέµ./∆εκ. Πτώση των Θηβών· διακανονισµοί για τον πόλεµο 334 Mάιος εναντίον της Περσίας που υπογράφτηκαν µε το Συµβούλιο του Kοινού των Eλλήνων. Mάιος-Iούνιος Γιορτές στο ∆ίο και στις Aιγές. Kαλοκαίρι O A αποβιβάζεται στην Aσία. H µάχη στον Γρανικό ποταµό. 334/3 Xειµώνας Άλωση της Mιλήτου και αποµόνωση των Περσών 333 Mάρτ.-Iούν. στην Aλικαρνασσό. O A κατακτά Kαρία, Λυκία, Παµφυλία και Φρυγία. Aπρ.-Iούλιος Nαυτική επίθεση από τον Mέµνονα· πεθαίνει τον Iούνιο. Iούλιος-Σεπτ. O A στρατοπεδεύει στο Γόρδιο και εκστρατεύει σε Aύγουστος όµορες περιοχές. O Φαρνάβαζος ηγείται ναυτικής επίθεσης. Oκτώβριος OAεισβάλλει στην Kιλικία· άρρωστος ως αργά τον Σεπτέµβριο. Nοέµβριος O Παρµενίων σε αποστολή µπροστά στις “Πύλες 332 Iαν.-Iούλιος της Συρίας”· οAεκστρατεύει στην Tραχεία Kι- λικία. Σεπτ.-Nοέµβ. H µάχη της Iσσού. Πολιορκία της Tύρου· αποδυνάµωση της περσικής ∆εκ. στρατιωτικής δύναµης. 331 Iαν. Πολιορκία της Γάζας· ηγεµονία της Mακεδονίας στη θάλασσα. Φεβρ. O A εισβάλλει στην Aίγυπτο. Άνοιξη O A ιδρύει την Aλεξάνδρεια. Aρχές καλοκαιρ. O A επισκέπτεται την όαση Σίβα. Γιορτές στη Mέµφιδα. O A στη Φοινίκη και τη Συρία. Oι ενισχύσεις αφή-

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 9 Tέλη Iουλίου νουν τη Mακεδονία τον Iούλιο. Aύγ.-Σεπτ. O A αναχωρεί για τη Θάψακο. O A εκστρατεύει στη βόρεια Mεσοποταµία και νό- Σεπτ. 20, π.µ. Oκτ. 1η τια Aρµενία. Έκλειψη σελήνης. ∆εκ. Mάχη στα Γαυγάµηλα. O Άγις, στην Eλλάδα, προ- 330 Iαν.-Mάρτ. ωθεί έναν συνασπισµό κρατών. Mάρτ.-Aπρ. O A στα Σούσα µαθαίνει για τον εποικισµό του Aπρ./Mάιος Mάιος Aντιπάτρου στη Θράκη και την εδραίωση της Kαλοκαίρι πολιορκίας του Άγι στη Mεγαλόπολη. O A στην Περσέπολη. Oκτ. O A εκστρατεύει εναντίον των Mάρδων. Nοέµ. O Aντίπατρος καταβάλλει τον Άγι. Tέλη ∆εκ. O A εγκαταλείπει την Περσέπολη. 329 Iαν. O A εκστρατεύει σε Tαπουρία, Yρκανία, Παρθυαία και Aρία. Kαταδίωξη και θάνατος ∆αρείου τον Άνοιξη Iούλιο. Kαλοκαίρι H συνωµοσία του Φιλώτα. O A στην Aριασπία. Φθινόπωρο Συγκέντρωση του στρατού στην Aραχωσία. 329/8 Xειµώνας O A προελαύνει για την Kαµπούλ και διαχειµάζει 328 Άνοιξη/Kαλοκ. εκεί. O A διαβαίνει το όρος Iνδοκούς. Φθινόπωρο O A αναδιοργανώνει το ιππικό του. ∆ιαβαίνει τον 328/7 Xειµώνας Ώξο ποταµό. Συλλαµβάνει τον Bήσσο. Προε- λαύνει προς τον Iαξάρτη ποταµό. 327 Άνοιξη Eξέγερση Σογδιανών και Bακτρίων. O A στα Bάκτρα. Άνοιξη/Kαλοκ. Eκστρατεύει στη Σογδιανή και τη Bακτρία. 327/6 Xειµώνας Θάνατος του Kλείτου στη Σαµαρκάνδη. O A στη Nαυτάκη. Aργά το χειµώνα ο A καταλαµ- 326 Άνοιξη βάνει τη “Σογδιανή Πέτρα” και το “Bράχο της Xωριηνής”. Ένωση δυνάµεων στα Bάκτρα. H συνωµοσία των Aκολούθων. O στρατός διαβαίνει το όρος Iνδοκούς. O Hφαιστίων προελαύνει προς τον Iνδό ποταµό. O A εκστρατεύει στη Swat και αργά το χειµώνα καταλαµβάνει την Άορνο. Ένωση των δυνάµεων στον Iνδό.

10 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ Mάιος Mάχη στον Yδάσπη ποταµό. Kαλοκαίρι OAπροελαύνει προς και επιστρέφει από τον Ύφασι ποταµό. Nοέµ. O στρατός αρνείται να διαβεί τον Yδάσπη. 326/5 Xειµώνας O A εκστρατεύει εναντίον των Mαλλών· χάνει τις αισθήσεις του σε επιδροµή µιας πόλης των Mαλλών. 325 Φεβρ. Ένωση δυνάµεων στη συµβολή των Aκεσίνη και Iνδού. Άνοιξη H εξέγερση των Bραχµάνων. Iούν. O Kρατερός ξεκινά για Kαρµανία. Iούλ. Άλλες δυνάµεις ενώνονται στα Πάτταλα. Tέλη Aυγ. O A ξεκινά για Kαρµανία. Oκτ. O Nέαρχος αρχίζει το ταξίδι του. OAεισβάλλει στη Γεδρωσία. ∆εκ. O A συναντά τον Kρατερό στην Kαρµανία. 324 Iαν. O A συναντά τον Nέαρχο στην Kαρµανία· ο A προ- χωρεί στην Περσία. Φεβρ. Συνάντηση, στον Πασιτίγρη, του στρατού τουAλε- ξάνδρου και της δύναµης του Nεάρχου. Iούλ./Aύγ. Eπάνοδος εξορίστων που ανακοινώθηκε στους Oλυµπιακούς Aγώνες. Aργά το Kαλοκ. Aνταρσία στην Όπι. Oι παλαίµαχοι στέλνονται πίσω µε τον Kρατερό για Kιλικία και Mακε- δονία. Φθινόπωρο O A στα Eκβάτανα· ο Hφαιστίων πεθαίνει εκεί. O Περδίκκας παίρνει το καλύτερο µέρος του στρατού για τη Bαβυλώνα. 324/3 Xειµώνας O A εκστρατεύει εναντίον των Kοσσαίων. 323 Aπρ./Mάιος O A ενώνεται µε τον Περδίκκα στη Bαβυλώνα. Mάιος Tελευταίες προετοιµασίες για εαρινή εκστρατεία εναντίον των Aράβων. Tέλη Mαΐου O A αρρωσταίνει. 10 Iουνίου O A πεθαίνει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I H ΠΑΙ∆ΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΥ «Ο Θεσσαλός Φιλόνικος έφερε στον Φίλιππο το άλο- γο, τον Βουκεφάλα, και ζητούσε δεκατρία τάλαντα. Κα- τέβηκαν στην πεδιάδα να τον δοκιµάσουν. Τον βρήκαν άγριο και ανεκπαίδευτο: δεν άφηνε να τον καβαλήσουν, αντιδρούσε άσχηµα ακούγοντας τη φωνή των συντρό- φων του Φιλίππου και σηκωνόταν για να χτυπήσει τους πάντες. Ο Φίλιππος θύµωσε. Πρόσταξε να πάρουν από µπροστά του το άλογο που ήταν πολύ άγριο και απείθα- ρχο. Ο Αλέξανδρος ήταν παρών. “Τι άλογο χάνουν!” είπε. “∆εν µπορούν να το ηµερέψουν, επειδή δεν έχουν κατανόηση και θάρρος”. Στην αρχή ο Φίλιππος σιω- πούσε. Αλλά καθώς ο Αλέξανδρος, όσο περνούσε η ώρα, γινόταν πιο παράφορος, ο Φίλιππος είπε: “Επικρίνεις τους µεγαλυτέρους σου, επειδή ξέρεις περισσότερα ή είσαι πιο ικανός να κουµαντάρεις ένα άλογο;” Ο Αλέξανδρος απάντησε: “Πάντως αυτό το άλογο µπορώ να το κουµα- ντάρω καλύτερα από τον καθένα!” “Και πώς θα πληρώσεις την αυθάδειά σου, αν δεν τα καταφέρεις;” Εκείνος απάντησε: “Θα σου πληρώσω την αξία του αλό- γου!” Μια έκρηξη γέλιου ακολούθησε. Μετά, ρυθµίστηκαν οι όροι του στοιχήµατος και ο Αλέξανδρος

12 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ πλησίασε το άλογο, το έπιασε από το χαλινάρι και γύ- ρισε το κεφάλι του προς τον ήλιο, επειδή κατάλαβε ότι το ζώο τρόµαζε βλέποντας την ίδια τη σκιά του να πάλ- λεται µπροστά του. Για λίγο, ο Αλέξανδρος βάδιζε δίπλα στο άλογο και το χάιδευε. Μετά, βλέποντας ότι ήταν ζωηρό και πρό- θυµο, ήρεµα άφησε το χιτώνα του να πέσει κάτω, πήδησε στη ράχη του και κάθισε µε ασφάλεια. Για λίγο συγκρα- τούσε το άλογο, ελέγχοντάς το µε το χαλινάρι, αλλά χωρίς να του πιέζει το στόµα και να το τραβάει. Όταν είδε ότι το άλογο είχε απαλλαγεί από το φόβο και ήταν έτοιµο να τρέξει, το άφησε παρακινώντας το µε σταθερή φωνή και πιέζοντας την κοιλιά του µε τα πόδια του. Στην αρχή, όσοι πλαισίωναν τον Φίλιππο είχαν αγωνία και ήταν σιωπηλοί. Όµως, όταν επέστρεψε µε το άλογο που τρι- πόδιζε σωστά, περήφανος και θριαµβευτής, όλοι επευ- φήµησαν. Λένε ότι ο πατέρας του, γεµάτος χαρά τον φίλησε, µόλις ξεκαβαλίκεψε και είπε: “Γιε µου, ζήτα βασίλειο αντάξιό σου. Η Μακεδονία δεν σε χωρεί!”». Κατά την εκτίµηση των πηγών που έχω κάνει, χρω- στάµε αυτήν τη ζωντανή αφήγηση σε έναν αυτόπτη µάρτυρα, τον Μαρσύα Μακεδόνα, που ήταν συνοµήλι- κος του Αλεξάνδρου και πολλά χρόνια αργότερα έγρα- ψε ένα βιβλίο για το πώς ο Αλέξανδρος µεγάλωσε. Σύµ- φωνα µε το πρωτόκολλο της αυλής, ο βασιλεύς Φίλιπ- πος και οι επιλεγµένοι εταίροι του συνοδεύονταν κα- θηµερινά από µερικούς ακολούθους. Στην περίπτωση, ακόλουθοι ήταν ο Αλέξανδρος και ο Μαρσύας, και οι δύο στα δεκαπέντε τους χρόνια. Ο Βουκεφάλας που ονο- µάστηκε έτσι από µια σφραγίδα µε κεφαλή βοδιού στα καπούλια του, ήταν ένας κέλης κάπου τεσσάρων ετών. Είχε µεγάλο µέγεθος και ευγενικό πνεύµα, και έτσι τον

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 13 βλέπουµε να απεικονίζεται στο µωσαϊκό µε τον Αλέξαν- δρο, που ιστορεί τη µάχη της Ισσού. Ήδη είχε τιθασευθ- εί από τον εκπαιδευτή του, τον Φιλόνικο. Tώρα ήταν πει- θαρχηµένο και έτοιµο για ίππευση στη γυµνή του πλάτη (αναβατήρες και σέλα εφευρέθηκαν στα µεσαιωνικά χρόνια) για όποιον ήθελε να δοκιµάσει τα κότσια του. Η άγρια και επικίνδυνη συµπεριφορά του τάραζε όλους ε- κτός από τον Αλέξανδρο. Με τον τρόπο που αντιµετώπισε την κατάσταση ο Αλέξανδρος έδειξε ανεξαρτησία γνώµης, έδειξε επίσης ότι ήξερε από άλογα και φανέρωσε ένα θάρρος που ήταν αξιοσηµείωτο για έφηβο της ηλικίας του. ∆εν είναι να απορεί κανείς που οι θεατές είχαν αγωνία, αφού ο Αλέ- ξανδρος έθετε την ίδια τη ζωή του σε κίνδυνο. Kάποιο µέτρο αυτού του φόβου είναι το ξέσπασµα χαράς του Φιλίππου, όταν ο γιος του επέστρεψε θριαµβευτής. Για αυτούς που είδαν τις ενέργειες του Αλεξάνδρου στην Ασία, αυτό το γεγονός προοιώνιζε πολλά συµβάντα, κα- τά τα οποία η ανεξαρτησία του, η εξυπνάδα του και το θάρρος του έφερναν τον ένα θρίαµβο µετά τον άλλο. Για την ώρα, το στοίχηµα το κέρδισε ο Αλέξανδρος και είναι πιθανό ότι ο Φίλιππος πλήρωσε την αξία του αλόγου που περιήλθε στην κατοχή του Αλεξάνδρου. Ο Βουκεφάλας εκπαιδεύτηκε ως πολεµικό άλογο και δεν δεχόταν κανέ- ναν καβαλάρη εκτός από εκείνον. Τα λόγια που αποδίδονται στον Φίλιππο δεν ειπώθη- καν πιθανώς ποτέ στην πραγµατικότητα. Πάντως, όταν πατέρας και γιος πέθαναν, οι άνθρωποι αρέσκονταν στις συγκρίσεις µεταξύ τους. Ωστόσο στη διήγηση υπάρχει πολλή αλήθεια: ο Αλέξανδρος ήταν ανταγωνιστικός µε τον πατέρα του και ήταν έτοιµος να διακινδυνεύσει και τη ζωή του γι' αυτό.

14 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ Ο Πλούταρχος πρέπει να πήρε από τον Μαρσύα και τα παρακάτω επεισόδια. Όταν, δηλαδή, έφταναν νέα, ότι ο Φίλιππος είχε καταλάβει µια φηµισµένη πόλη ή ότι κέρ- δισε κάποια σπουδαία νίκη, ο Αλέξανδρος έλεγε στους συνοµηλίκους του: “Παιδιά, ο πατέρας µου πρώτος θα τα κερδίσει όλα. Για µένα δεν θ' αφήσει µεγάλη και έξοχη πράξη να την εκτελέσω µαζί σας”. Όταν ήταν µικρό παιδί, δεν ήθελε πρόσκαιρες χαρές ή να ξοδεύει τον πλούτο του, αλλά να κερδίζει “αρετή και δόξα”, δηλαδή να είναι άριστος και να του αναγνωρίζεται και, παράλ- ληλα, να κερδίζει δόξα και να θεωρείται ένδοξος. ∆εν είχε κανέναν ενδοιασµό ότι µια µέρα θα γινόταν βασι- λιάς. Αισθανόταν µάλιστα ότι όφειλε ήδη να ενεργεί µε τρόπο αντάξιο ενός βασιλιά. Αυτό είναι το µήνυµα µιας ιστορίας, κατά την οποία, όταν τα παιδιά της ηλικίας του τον ρώτησαν αν ήθελε να λάβει µέρος στους Oλυµπια- κούς Αγώνες στο δρόµο (επειδή “ήταν γρήγορος”), απά- ντησε “και βέβαια, αρκεί να έχω ανταγωνιστές µου βα- σιλιάδες”. Σε µερικούς συντρόφους του µπορεί να φαινό- ταν υπεροπτικός, αφού, καθώς σηµειώνει ο Πλούταρχος, πιθανώς αντλώντας από τον Μαρσύα, “η φιλοδοξία του τον κρατούσε σοβαρό και υψηλόφρονα”. Από την άλλη είχε βαθύτατη προσήλωση προς τη φιλία του ευγενέστε- ρου είδους. Ήταν απόλυτα αφοσιωµένος στον Ηφαιστίω- να και έδειχνε περίπου παράλογη εµπιστοσύνη στον Άρ- παλο, καθώς θα δούµε στη συνέχεια. Στις φιλοδοξίες του περιλάµβανε και τους φίλους του. Γι' αυτό και ανέφερε πως θα αποκτήσει µεγάλο όνοµα “µαζί τους”. Στη σωµατική κατασκευή, ο Αλέξανδρος είχε ύψος κάτω από το µέσο ενός ανθρώπου της εποχής του. Η φω- νή του ήταν δυνατή και ελκυστική. Η φύση του ήταν δυνατή και ακούραστη. Σε πορεία, µπορούσε να ασκείται

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 15 ανεβαίνοντας και κατεβαίνοντας από ένα άρµα που έτρε- χε. Αυτή η δύναµη και το αθλητικό του παράστηµα του επέτρεψε να ανεβεί στη ράχη του Βουκεφάλα. Ενώ ο πα- τέρας του είχε αδρά χαρακτηριστικά και ανδροπρεπές ύφος, ο Aλέξανδρος στα νιάτα του ήταν περιβόητος για τα µαλακά του χαρακτηριστικά, τα ελαφρώς προέχοντα και γυαλιστερά του µάτια, το όµορφό του δέρµα και την τάση του να κοκκινίζει. Πιθανώς κληρονόµησε την όψη του λιγότερο από τον Φίλιππο και περισσότερο από τη µάνα του, την Ολυµπιάδα. Έως τα 14 είχε λάβει ε- κπαίδευση στο σπίτι, όπου η ζωή ήταν απλή.∆εν υπήρχαν δούλοι, οι γυναίκες του ανακτόρου µαγείρευαν και έρα- βαν τα ρούχα. Πρέπει να επηρεάστηκε πολύ από τη για- γιά του Ευρυδίκη που, ως βασίλισσα µητέρα, έχαιρε πολύ µεγάλης εκτίµησης. Είχε αφιερώσει βωµούς στην προ- γονική πρωτεύουσα, τις Αιγές, προς την Εύκλεια, “την αγαθή φήµη”, που ήταν και η οδηγός του νεαρού Aλε- ξάνδρου. Επίσης, είχε συνθέσει ένα ωραιότατο επίγραµ- µα που συνόδευε ένα αφιέρωµά της προς τις Μούσες. “Η Ευρυδίκη, κόρη του Σίρρα, αφιερώνει τούτο (το άγαλµα πιθανότατα του Ερµή) στις Μούσες της πόλης, επειδή µέσα στην ψυχή της είχε πόθο για γνώση. Ευτυχής µητέρα παιδιών που µεγάλωσαν, φρόντισε τότε να µάθει γράµµατα, τους καταγραφείς του οµιλούντος κόσµου”. Και ο Αλέξανδρος, επίσης, ήταν αφοσιωµένος στις Μούσες. Η Ιλιάδα του Οµήρου ήταν το αγαπηµένο του έργο και χαιρόταν το έργο του Πινδάρου, των µεγάλων τραγικών και των ποιητών που ενασκούσαν τον διθύ- ραµβο. Είχε µια φυσική τάση προς τη µάθηση και την ανάγνωση. Όταν πέθανε η Ευρυδίκη, ο Αλέξανδρος ήταν κάπου δεκατεσσάρων ετών. Υπήρχε ένας ξεχωριστός

16 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ χώρος στις Αιγές, όπου έθαβαν τις γυναίκες της βασιλι- κής οικογένειας και ακριβώς εκεί ο καθηγητής Αν- δρόνικος ανέσκαψε τον πρωιµότερο και µεγαλύτερο κα- µαροσκεπή τάφο που είναι γνωστός έως σήµερα. Τον χρονολόγησε στα τέλη της δεκαετίας του 340 και τον ονόµασε “Τάφο της Ευρυδίκης”. Ο Αλέξανδρος, παιδί στα δεκατέσσερα, θα ήταν παρών στη διαδικασία της αποτέφρωσης και στην τοποθέτηση της τέφρας της Ευρυδίκης στον κύριο θάλαµο του τάφου. Πρέπει να θαύµασε την τοιχογραφία µε την οπτική απάτη στην όψη του πίσω τοίχου που έδινε την ψευδαίσθηση ότι από πίσω υπήρχε κι άλλο δωµάτιο. Η πλέον στενή συναισθηµατική προσήλωση του Αλε- ξάνδρου ήταν προς τη µητέρα του, την Ολυµπιάδα. Πρέ- πει να θυµίσουµε ότι µια κόρη δινόταν σε γάµο από τον άνθρωπο που ήταν “υπεύθυνος” γι' αυτήν όχι µόνο στη Μακεδονία αλλά και στις πόλεις-κράτη. Τέτοιοι γάµοι δυνάµωναν τους οικογενειακούς δεσµούς και σχέσεις. Οι βασιλείς συνήθως έκαναν γάµους µέσα στον κύκλο τους και κανόνιζαν τους γάµους των θυγατέρων τους µε µέλη άλλης βασιλικής οικογένειας για πολιτικούς σκοπούς (ή, όπως το θέτει ο Σάτυρος, ένας κυνικός συγγραφέας, “για λόγους πολέµου”). Έτσι η Eυρυδίκη, µια πριγκίπισσα του βασιλικού οίκου της Λύγκου, δόθηκε ως γυναίκα στον Αµύντα και παρέµεινε έκτοτε στη Μακεδονία. Μά- λιστα δεν ήταν η µόνη βασίλισσα. Οι βασιλείς, και κά- ποτε και άλλα µέλη της βασιλικής οικογένειας, ήταν πολύγαµοι, ώστε να διασφαλίζουν τη δηµιουργία διαδόχων από τη δική τους γενιά και για να επεκτείνουν τις πολιτικές τους διασυνδέσεις. Ο Αµύντας, για παρά- δειγµα, είχε τουλάχιστον δύο γυναίκες και από αυτές έξι γιους. Μέσα σε δύο χρόνια, 358 και 357, ο Φίλιππος,

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 17 γύρω στα είκοσι πέντε, πήρε τέσσερις γυναίκες, από τις οποίες τουλάχιστον οι τρεις του έκαναν παιδιά. Μία από τις τέσσερις ήταν η Ολυµπιάδα, πριγκίπισσα του βασι- λικού οίκου της Μολοσσίας, που δόθηκε στον Φίλιππο από το θείο της, τον Αρρύβα, βασιλέα των Μολοσσών. Αργότερα, οι συγγραφείς εφηύραν µια ερωτική ιστορία που προέκυψε από τη συνάντηση του νεαρού ζεύγους στο ιερό των Καβείρων στη Σαµοθράκη, αλλά αυτό δεν ισχύει, αν αναλογιστούµε τις ηλικίες τους. Οι τέσσερις γυναίκες ήταν ισότιµες ως προς το βασιλικό τους προ- βάδισµα. Η Oλυµπιάδα ήταν όµορφη, µε εκρηκτική ιδιο- συγκρασία. Ήταν βαθύτατα θρησκευόµενη. Θυσίαζε στους ολύµπιους θεούς του µακεδονικού κράτους και επέβλεπε τις τελετουργίες των µυστηριακών λατρειών στις οποίες ήταν αναµεµειγµένη. Μια τέτοια λατρεία ήταν των Καβείρων, που σχετιζόταν µε την ευγονία των ανθρώπων και των ζώων και µε τη ζωή µετά θάνατο στον Kάτω Kόσµο. Γίνονταν προσφορές στους Καβείρους, τους “Μεγάλους Θεούς”, σε έναν κυκλικό χώρο στη Σα- µοθράκη κι έξω από τα τείχη της Πέλλας. Άλλη λατρεία ήταν του Ορφέα, που έθετε αυστηρούς κανόνες βίου και υποσχόταν ευτυχή µετά θάνατο ζωή στους πιστούς. Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, σύµφωνα µε τα ορφικά πιστεύω, ήταν το θέµα της τοιχογραφίας στον τάφο του Αµύντα και µιας ζωγραφιάς στον τάφο της Ευρυδίκης. Μια λατρεία συνδεδεµένη µε αυτά ήταν του ∆ιονύσου, που έγινε διαβόητη µε τις “Βάκχες”, την τραγωδία που ο ίδιος ο Ευριπίδης έγραψε και ανέβασε στη Μακεδονία. Η λατρεία είναι αξιοµνηµόνευτη για τις οργιαστικές τελετές των γυναικών, που τις καταλάµβα- νε το πνεύµα του θεού, και λέγεται ότι η Ολυµπιάδα “πε-

18 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ ρισσότερο από άλλες ήταν αφοσιωµένη και απορρο- φηµένη” κρατώντας ήµερα τεράστια φίδια προς τιµή του θεού. Όταν ο Αλέξανδρος ήταν στην Ασία, του σύστησε έναν ευσεβή θεράποντα που ήταν µύστης, καθώς ήταν η ίδια, της βακχικής λατρείας και της λατρείας των Αργε- αδών. H τελευταία σχετιζόταν µε τον µακεδονικό βασι- λικό οίκο. Η επίδρασή της στον νεαρό Αλέξανδρο ήταν τερά- στια. Του µετέδωσε µια βαθιά θρησκευτικότητα και έ- κτοτε ήταν έτοιµος να αποδεχθεί τη δύναµη των θεών από πολλές θρησκείες και λατρείες σε πολλά µέρη, όποιο κι αν ήταν το όνοµά τους. Πάντως, απ' όσο γνωρίζουµε, δεν την ακολούθησε στις µυστηριακές λατρείες του Ορ- φέα και των Καβείρων. Οι δυο τους ήταν βαθύτατα συνδεδεµένοι· όπως θα έλεγε αργότερα, ένα δάκρυ της µάνας του ακύρωνε τις αµέτρητες εναντίον της κατηγο- ρίες που περιέχονταν στα γράµµατα του Αντιπάτρου, του επιµελητή. Κι όταν υπήρξε διάσταση ανάµεσα στην ίδια και στον πατέρα του, πήρε το µέρος της κι έφυγε µαζί της από την Αυλή. Πάντως, αν και εκείνη ήταν πολύ ισχυρή προσωπικότητα, ποτέ δεν κυριάρχησε επάνω του, κι όταν έγινε βασιλιάς, της προσέφερε πολλές παροχές, αλλά σε δηµόσια ζητήµατα στηριζόταν στη δική του αποκλειστικά κρίση. Φτάνοντας τα 14, ο Αλέξανδρος το 342 µπήκε στη σχολή των βασιλικών ακολούθων. Η ίδρυσή της έγινε πολύ παλιά, αλλά έχουµε λεπτοµέρειες γι' αυτήν στα χρόνια Φιλίππου και Αλεξάνδρου. Ο Aλέξανδρος ήταν ένας από τους πενήντα, πιθανόν, εφήβους, τους επιλεγ- µένους γιους των ευγενών Μακεδόνων, που άρχιζαν από αυτήν την τρυφερή ηλικία µια τετράχρονη εκπαίδευση και αποφοιτούσαν στα δεκαοχτώ τους. Σ' αυτά τα χρό-

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 19 νια, ζούσαν µέσα ή κοντά στην Aυλή ως οικότροφοι και έπαιρναν στρατιωτική εκπαίδευση ως ιππείς αλλά και εκ- παίδευση στη γραµµατική, τη ρητορική, τη διαλεκτική, τη γεωµετρία, την αριθµητική, την αστρονοµία και τη µουσική. Την τελευταία χρονιά υπηρετούσαν ως σωµα- τοφύλακες του βασιλιά στη µάχη και στο κυνήγι, πεζοί, βοηθώντας τα µέλη της βασιλικής οικογένειας που είχαν από το νόµο το δικαίωµα να κυνηγούν έφιπποι. ∆ες την τοιχογραφία µε το “βασιλικό κυνήγι” και σηµείωσε την παραδοσιακή φορεσιά του βασιλικού ακολούθου στο δε- ξιό άκρο. Η καλή φυσική κατάσταση ήταν σηµαντική, γι' αυτό και τα παιδιά ασκούνταν σε αθλητικούς αγώνες, µε γυµναστική και πάλη. Ο βασιλιάς ήταν ο επικεφαλής της σχολής και µόνον αυτός επέβαλε στους απείθαρχους σωµατικές τιµωρίες. Για παράδειγµα, ο Φίλιππος µαστίγωσε “αλύπητα” έναν ακόλουθο, επειδή σε µία στρατιωτικού τύπου άσκηση δεν τα κατάφερε. Την τελευταία χρονιά, η πειθαρχία ήταν πολύ αυστηρή. Ο Φίλιππος σκότωσε έναν ακόλουθο, επει- δή παράκουσε τις διαταγές του. Ο Φίλιππος είχε ως εκ- παιδευτές και διδασκάλους ικανούς ανθρώπους, που δεν ήταν δούλοι (και απαντώνται συχνά στο εκπαιδευτικό σύστηµα των Αθηνών). Ένας από αυτούς, ο Λεωνίδας, συγγενής της Oλυµπιάδας, ήταν άνθρωπος “µε αυστηρό χαρακτήρα”. Περιγράφεται ως δεύτερος πατέρας του Aλεξάνδρου και ως προσωπικός του καθηγητής. Έψαχνε τα ιδιωτικά αντικείµενα του µαθητή του µήπως η Ολυµπιάδα του έκρυβε καµιά λιχουδιά, και τον µάλωσε, επειδή έριξε κάποτε άφθονο θυµίαµα στο βωµό. Ο Αλέ- ξανδρος τον υπεραγαπούσε, γι' αυτό και του έστειλε αργό- τερα δεκάξι τόνους θυµίαµα από την Αίγυπτο! Tο 342 ο Φίλιππος προσέλαβε µε αδρή αµοιβή τον

20 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ Αριστοτέλη, για να διδάξει φιλοσοφία που συνδύαζε πρακτική και θεωρητική γνώση. Τα µαθήµατα και οι συζητήσεις γίνονταν συνήθως σε ανοιχτό χώρο, στο ιε- ρό των Νυµφών κοντά στη Μίεζα, ένα πανέµορφο µέρος µε σπηλιές µέσα στους βράχους, που στα χρόνια του Πλουτάρχου ήταν αξιοθέατο όπως και σήµερα. Η επί- δραση του Αριστοτέλη στον Aλέξανδρο ήταν τεράστια. Ο Αλέξανδρος αποδέχτηκε τις απόψεις του Αριστοτέλη στην κοσµολογία, τη γεωγραφία, τη βοτανική, τη ζωο- λογία και την ιατρική, γι' αυτό και πήρε µαζί του επι- στήµονες, όταν εκστράτευσε στην Ασία. Επίσης ε- ντυπωσιάστηκε από τις διαλέξεις του Αριστοτέλη στη λογική, τη µεταφυσική, τη φύση της ποίησης, τη σηµασία της πολιτικής. Πάνω απ' όλα, έµαθε από τον Aριστοτέλη να εκτιµάει τη δύναµη του νου. Στην προσωπική τους σχέση, ο εφηβικός θαυµασµός µετατράπηκε σε βαθιά α- φοσίωση. Κοινό τους ενδιαφέρον είχαν την αποκατά- σταση του κειµένου της Iλιάδας. Χωρίς αµφιβολία, ο Αρ- ιστοτέλης έλπιζε να καθοδηγήσει τον µελλοντικό βασι- λιά στην άσκηση των καθηκόντων του, όπως ο δικός του δάσκαλος, ο Πλάτων, προσπάθησε να καθοδηγήσει τον ∆ιονύσιο τον Νεότερο, ως ηγέτη των Συρακουσών. Γι' αυτόν το λόγο έγραψε για τον Aλέξανδρο µια πραγµα- τεία “Περί βασιλείας”, που δυστυχώς δεν διασώθηκε. Είναι αµφίβολο αν είχε κάποια επίδραση επάνω του µε- τά την άνοδό του στο θρόνο. Πάντως το 336, ως εκλεγ- µένος ηγεµών των Ελλήνων στον πόλεµο κατά της Πε- ρσίας, ο Αλέξανδρος έδειξε τη φροντίδα του για τη “φι- λοσοφία”, όταν επισκέφθηκε τον κυνικό φιλόσοφο ∆ιο- γένη. Παρατήρησε: “Αν δεν ήµουνα ο Αλέξανδρος, θα ήθελα να ήµουν ο ∆ιογένης”. Για ένα αγόρι µε έντονο πνεύµα ανταγωνισµού δεν

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 21 ήταν εύκολο πράγµα να έχει πατέρα του το “διευθυντή” της σχολής των ακολούθων.Από τη διήγηση για τον Βου- κεφάλα είναι προφανές ότι ο Φίλιππος αγαπούσε το γιο του και θαύµαζε το θάρρος του. Ο Αλέξανδρος πιθανό- τατα ανταπέδιδε αυτήν την αγάπη: ο πατέρας του είχε ισχυρά συναισθήµατα, χαρισµατική προσωπικότητα και πνευµατικά ενδιαφέροντα. Χωρίς αµφιβολία, ο Αλέξαν- δρος τον θαύµαζε για τα επιτεύγµατά του. Tο 342 ο Φίλιππος ήταν ο κυρίαρχος πολιτικός του ελληνικού κό- σµου και η χώρα του η ισχυρότερη στρατιωτική δύναµη της Eυρώπης. Πατέρας και γιος, µετά το 342, ήταν σε στενή σχέση µεταξύ τους. Eκείνος επέβλεπε και καθο- δηγούσε την πρόοδο του γιου του και έδειχνε απόλυτη εµπιστοσύνη στις ικανότητές του. Τέλη του 342 ήρθαν Πέρσες πρέσβεις στην Αυλή και ο Φίλιππος έλειπε. Τους δέχτηκε ο Αλέξανδρος. Εντυπωσιάστηκαν από την ε- ξυπνάδα του και τον διεισδυτικό χαρακτήρα των ερωτή- σεών του για τη χώρα και το βασιλέα τους. Tο 340, όταν ο Φίλιππος ανέλαβε µεγάλη εκστρατεία στη Θράκη, ό- ρισε αναπληρωτή του τον Αλέξανδρο, σε περίπτωση που δεν θα επέστρεφε από την εκστρατεία. Μαθαίνουµε ότι ο Φίλιππος είχε αρκετούς γιους από τις γυναίκες του. Με- ρικοί πέθαναν από φυσικό θάνατο και άλλοι στον πόλε- µο, µάλλον ως ακόλουθοι. Φαίνεται ότι ο µόνος αδελφός του Αλεξάνδρου που επιβίωνε το 340 ήταν ο Αρριδαίος, περίπου στην ίδια ηλικία αλλά διανοητικά καθυστε- ρηµένος. Η άνοδος του Aλεξάνδρου έδωσε ειδικό κύρος στην Ολυµπιάδα, που τη θεωρούσαν πλέον τη µελλοντι- κή βασίλισσα µητέρα. Στον Αλέξανδρο, ως αναπληρωτή του πατέρα του, ε- µπιστεύθηκαν τη βασιλική σφραγίδα. Έτσι έφερε εις πέ- ρας τα τυπικά του καθήκοντα και σφράγισε τα κρατικά

22 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ έγγραφα. Ειδικά, εκτελούσε τις καθηµερινές θυσίες, σε αυτές που ήταν παρών, από την ηλικία των δεκατεσ- σάρων. Τώρα ήταν υπεύθυνος για την τέλεσή τους, εκ- πρόσωπος του κράτους και της βασιλικής οικογένειας που είχε ιδιαίτερη λατρεία στον Ηρακλή Πατρώο, δηλα- δή στον Ηρακλή ως γενάρχη των Τηµενιδών. Στο διά- στηµα αυτό συνέβη εξέγερση των Μαίδων στην κοιλά- δα του Στρυµόνα. Ο Αλέξανδρος την κατέστειλε ως δι- οικητής των µακεδονικών δυνάµεων. Κατέλαβε την πρωτεύουσά τους, έδιωξε τους κατοίκους, και επανίδρυ- σε την πόλη ως “Αλεξανδρούπολη” µε ανάµεικτο πληθυ- σµό Μακεδόνων, Ελλήνων του νότου και Θρακών. Έτσι, εµφανίζεται να ακολουθεί το παράδειγµα του πατέρα του, που έφερε Μακεδόνες εποίκους στην ελληνική πόλη Κρηνίδες και τη µετονόµασε “Φίλιπποι”. Η ενέργεια του Aλεξάνδρου χωρίς αµφιβολία είχε την έγκριση του πα- τέρα του, που επίσης είχε ιδρύσει µεικτές αποικίες στην κεντρική Θράκη στο τέλος του 341. Μια αποικία του ονο- µάστηκε Φιλιππούπολη. Προφανώς, πατέρας και γιος οµονοούσαν απολύτως στο ζήτηµα. Το καλοκαίρι του 338 ο Αλέξανδρος και οι συνοµή- λικοί του αποφοίτησαν. Ήταν στα δεκαοκτώ και ήδη ήξε- ραν ποια θα είναι η σταδιοδροµία τους. Η σχολή των ακο- λούθων, παρόµοια όπως το Ίτον και το Γουίντσεστερ στη βικτοριανή Αγγλία, ήταν διάσηµη ως κέντρο εκπαίδευ- σης µεγάλων κυβερνητών και στρατηγών. Όσοι ήταν κα- τάλληλοι κατατάσσονταν ως ιππείς στο ιππικό των εταί- ρων. Άλλοι, σαν τον Άρπαλο, που δεν είχαν τα φυσικά προσόντα, µπήκαν στην υπηρεσία του βασιλιά ως διοι- κητικοί υπάλληλοι. Ο Αλέξανδρος αποφοίτησε θριαµ- βευτικά. Είχε κερδίσει διακρίσεις ως ιππέας µε το πολε- µικό του άλογο, τον Bουκεφάλα, ως ατρόµητος κυνηγός,

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 23 και ως αντικαταστάτης του βασιλιά. Το µέλλον του ήταν εξασφαλισµένο και είχε κάθε προσδοκία ότι κάποια µέρα στο µέλλον θα τον επέλεγε η Συνέλευση των Μακεδό- νων ως βασιλιά. Μια πτυχή του χαρακτήρα του, που πρέπει να τονι- σθεί, είναι η θρησκευτική του πίστη. Από την παιδική ηλικία συµµετείχε στη λατρεία του Ηρακλή Πατρώου, που ήταν γιος του ∆ία και µιας θνητής, ενώ από τη µεριά της µάνας του, η καταγωγή του ήταν από τον Αχιλλέα, που ήταν παιδί µιας θεάς, της Θέτιδας, και ενός θνητού, του Πηλέα. Στο αίµα της µάνας του έτρεχε επίσης το αίµα δύο παιδιών του Πριάµου, ενός γιου και µιας κόρης. Για τον Αλέξανδρο, ο Ηρακλής και ο Αχιλλέας δεν ήταν φά- σµατα ποιητικής φαντασίας αλλά πραγµατικά πρόσω- πα, που περίµεναν από τους απογόνους τους να διαπρέ- ψουν ως πολεµιστές και ως ευεργέτες της ανθρωπότητας. Έλπιζε να τους ανταγωνιστεί και να τους ξεπεράσει. Με- γάλωνε µέσα σε µια ατµόσφαιρα που του ενέπνεε πίστη στους ολύµπιους θεούς. Καθηµερινές θυσίες µαζί µε τον πατέρα του, συµµετοχή σε θρησκευτικές τελετές, δίπλα στο θρόνο του ∆ία στον Όλυµπο, µέσα στον βαθύτατα θρησκευόµενο µακεδονικό λαό. Τα νοµίσµατα του πα- τέρα του έδειχναν µια αφοσίωση στον ∆ία, στον Απόλ- λωνα και στον Ηρακλή. Καθώς ο ίδιος ο Αλέξανδρος µε- γάλωνε, είχε την ευκαιρία να δει τον πατέρα του θριαµ- βευτή, ως υποστηρικτής του Απόλλωνα, σε έναν ιερό πό- λεµο. Έλπιζε επίσης ότι οι θεοί θα του ενέπνεαν µεγάλα έργα και ότι θα διέπρεπε στην υπηρεσία τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΥ 1. Γέννηση και παιδική ηλικία του Aλεξάνδρου Tο 356, έτος της γέννησης του Αλεξάνδρου, ένας πο- λιτικός σχολιαστής, ο Ισοκράτης, απευθυνόταν έτσι προς τον ελληνόφωνο κόσµο: “Η Ελλάς καλύπτεται και κα- τέχεται από πόλεµο, επαναστάσεις, σφαγές και ανα- ρίθµητα δεινά”. Αυτή η τροµερή κατάσταση ήταν απο- τέλεσµα ενός αιώνα εµφύλιων πολέµων ανάµεσα στις πόλεις-κράτη και σε εσωτερικές διαµάχες µέσα στις πό- λεις αυτές. Οδήγησαν σε έντονα πάθη και ακρότητες σε µια κλίµακα που είναι οικεία µόνον στη σύγχρονη εποχή. Πολλοί πόλεµοι ξεκινούσαν από µεθοριακές διαφορές, όπως για παράδειγµα ο πόλεµος Αθήνας και Θήβας για τον Ωρωπό. Οι πόλεµοι δεν είχαν τέλος, επειδή άναβαν πάλι και πάλι ανάλογα µε την ισορροπία των δυνάµεων. Μεγαλύτεροι πόλεµοι υποκινούνταν από κράτη που ή- θελαν να κυριαρχήσουν σε άλλα. Έτσι, το 460 η Αθήνα, ήδη επικεφαλής της ναυτικής της συµµαχίας, άρχισε έναν δεκαπενταετή πόλεµο εναντίον της Σπάρτης, που ήταν επικεφαλής µιας ένωσης χερσαίων κρατών. Tο 431 ανα- µείχτηκε σε έναν ακόµη πόλεµο που οδήγησε στην κα-

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 25 ταστροφή της δύναµής της το 404. Χωρίς να πτοηθεί, έκανε ακόµη δύο προσπάθειες, το 394 και το 377. Εντέ- λει ηττήθηκε το 356 από µερικούς τέως συµµάχους της. Η Σπάρτη, που νίκησε την Αθήνα σε δύο µεγάλους πο- λέµους, στον επόµενο αιώνα άσκησε µια αυταρχική πο- λιτική που οδήγησε σε εξεγέρσεις και στην εµφάνιση ενός µεγάλου αντιπάλου, της Θήβας, το 371. Μετά, Αθήνα και Σπάρτη πολέµησαν εναντίον της Θήβας και των συµµάχων της. Tο 362 έγινε η µάχη της Mαντίνειας που δεν είχε αποφασιστικό αποτέλεσµα και όπου συµµετείχαν όλες σχεδόν οι χερσαίες δυνάµεις της Ελλάδας. Tο 356, ενόσω η Αθήνα πολεµούσε µε τους απείθαρχους συµµάχους της, η Θήβα προσπάθησε να επιβληθεί στη Φωκίδα, αλλά το αποτέλεσµα ήταν να κα- ταληφθεί ο ναός του Απόλλωνα στους ∆ελφούς από έ- ναν πολιτικό ηγέτη της Φωκίδας. Αυτή ήταν η απαρχή του Ιερού Πολέµου. Από την αρχή, όλοι οι αιχµάλωτοι εκτελέστηκαν. Κράτησε δέκα χρόνια και συµµετείχαν από τη µια ή την άλλη παράταξη όλες οι ελληνικές δυνά- µεις. Αυτοί οι γενικοί πόλεµοι από µερικές απόψεις ήταν λιγότερο καταστροφικοί από ό,τι οι εσωτερικές επανα- στάσεις στις πόλεις-κράτη που τις υποκινούσαν πολιτι- κοί ηγέτες και συχνά κατέληγαν στην ανάµειξη µιας ξέ- νης δύναµης. Ο Θουκυδίδης περιγράφει ένα αποτρόπαιο παράδειγµα, το 427 στην Κέρκυρα. Οι “δηµοκρατικοί” εκεί είχαν την υποστήριξη του αθηναϊκού στόλου και κά- που τετρακόσιοι ολιγαρχικοί ζήτησαν άσυλο στο ναό της Ήρας. Οι δηµοκρατικοί έπεισαν πενήντα να βγούνε, για να δικαστούν, και µετά τους καταδίκασαν όλους σε θά- νατο.

26 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ “Οι περισσότεροι ικέτες αλληλοσφάχτηκαν εκεί στον στενό χώρο. Μερικοί κρεµάστηκαν στα δέντρα, άλλοι αυτοκτόνησαν. Μέσα σε επτά ηµέρες οι Κερκυραίοι βά- λθηκαν να σκοτώσουν όλους τους συµπολίτες τους που θεωρούσαν εχθρούς τους. Ο θάνατος κυριάρχησε πα- ντού. Κι όπως συµβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν υπήρξε όριο στη βία. Γιοι σκοτώθηκαν από τους πατε- ράδες τους, ικέτες αποσπάστηκαν από τους βωµούς ή σφάχτηκαν επάνω τους. Μερικούς τους έχτισαν µέσα στο ναό του ∆ιονύσου και πέθαναν εκεί. Τόσο αιµατόβρεχτη ήταν η επανάσταση. Αργότερα, θα 'λεγε κάποιος ότι όλος ο ελληνικός κόσµος συνταράχτηκε. Τα δεινά που επέβα- λε η επανάσταση στις πόλεις ήταν πολλά και απαίσια, αυτά που συνέβησαν και πάντοτε θα συµβαίνουν, όσο η ανθρώπινη φύση θα παραµένει η ίδια”. Κάθε εµφύλιος πόλεµος αυτού του είδους έφερνε µια όξυνση µίσους και µια τάση για αντεκδίκηση που συνήθ- ως οδηγούσε σε νέο εµφύλιο πόλεµο. Tο 353 ο Πλάτων που επισκέφθηκε τις πόλεις-κράτη της Σικελίας, όπου επανάσταση και αντεπανάσταση ήταν ενδηµικές, έγρα- ψε για το φαινόµενο της “στάσεως”: “Σε αυτά δεν δια- κρίνεται κάποιο τέλος. Εκεί που φαίνεται ένα τέλος, αρχίζει µια νέα αρχή κι έτσι αυτός ο κύκλος βίας φαίνε- ται ότι θα καταστρέψει και τις δύο παρατάξεις, τόσο της δικτατορίας όσο και της δηµοκρατίας. Η ελληνική γλώσσα στη Σικελία θα εξοντωθεί και η χώρα θα γίνει επαρχία της Καρχηδόνας και της Ιταλίας”. Πώς θα µπορούσε να σταµατήσει η παρακµή; Στα 365-350 ο Πλάτων συνέθεσε τον τελευταίο του διάλο- γο, τους Νόµους. Εκεί περιγράφει την ιδεώδη πόλη-κρά- τος. Πίστευε ότι το σύστηµά τους της δηµόσιας εκ-

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 27 παίδευσης, θα ενέπνεε τόσο τους πολίτες σε συγκεκρι- µένες οικονοµικές και πολιτικές συνθήκες, ώστε θα υπά- κουαν τους επικεφαλής τους, δηλαδή τους Νόµους. Αυτή ήταν µια µακροπρόθεσµη λύση που πρότεινε ένας δια- νοούµενος. Άλλοι διανοητές ήθελαν µια ταχύτερη µετα- ρρύθµιση. Tο 355 ο Ξενοφών που έγραψε τα Ελληνικά, την ιστορία των ετών 411-362, διέκρινε την ανάγκη να εγκατασταθούν στην Ελλάδα “ειρηνοφύλακες” και σκέφθηκε ότι, αν η Αθήνα άφηνε τον ηγεµονιστικό της ρόλο, θα µπορούσε να γίνει ο µεσολαβητής µιας τέτοιας ειρήνης. Ως πρώτο βήµα, εισηγήθηκε η Αθήνα να πείσει τους Φωκείς να εγκαταλείψουν τους ∆ελφούς. Ο Ισο- κράτης επίσης συνέστησε στην Αθήνα να αφήσει τις ι- µπεριαλιστικές τάσεις και να συγκεντρωθεί σε µια πολι- τική ειρήνης, αλλά δεν την θεωρούσε ικανή να ηγηθεί των υπολοίπων κρατών µέσα από κοινή πολιτική. Γι' αυ- τόν το λόγο το 356-55 έγραψε µια ανοιχτή επιστολή προς τον Αρχίδαµο, το βασιλιά της Σπάρτης, όπου πρότεινε τον Αρχίδαµο ως συνενωτή των πόλεων-κρατών ενάντια “στην τρέλα τους” και να ηγηθεί µιας εκστρατείας εναν- τίον της Περσίας. Οι προτάσεις τους αγνοήθηκαν. Ο ιε- ρός πόλεµος, που ακολούθησε, έριξε τις πόλεις σε πε- ρισσότερη σύγχυση και σφαγή. Εκείνη την εποχή υπήρχαν δύο µέρη του ελληνόφω- νου κόσµου που δεν υπέφεραν από την επανάσταση και δεν φαίνονταν να επιβάλλουν κάποια ηγεµονία πάνω στις πόλεις-κράτη. Στην Ήπειρο υπήρχαν τρεις οµάδες κρα- τών, η Μολοσσία, η Θεσπρωτία και η Χαονία· αν και ένα “φυλετικό” κράτος µπορούσε να αλλάξει οµάδα, ωστό- σο κάθε κράτος παρέµενε µια στενά δεµένη κοινότητα (ένα “κοινόν” καθώς το έλεγαν). Tο 356 η ισχυρότερη

28 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ οµάδα κρατών ήταν οι Μολοσσοί. Η µοναρχία τους είχε υψηλή εκτίµηση εξαιτίας της βασιλικής οικογένειας, που πίστευαν ότι προέρχεται από τον Νεοπτόλεµο, γιο του Αχιλλέα. Αυτά τα κράτη κρατούσαν το µέτωπο εναντίον των Ιλλυριών, των οποίων οι θεσµοί ήταν περίπου οι ίδιοι. Στη διάρκεια του 4ου αιώνα έως το 350 τους αντι- µάχονταν µια οµάδα ιλλυρικών κρατών που συσπει- ρώθηκαν γύρω στους ∆αρδανίους, στις περιοχές του σηµερινού Κοσσυφοπεδίου και της Metohija. Ο βασι- λιάς τους, ο Βάρδυλις, ανέπτυξε πολλούς οικονοµικούς πόρους. Tο 385 οι Μολοσσοί έχασαν 15.000 άνδρες στη µάχη και σώθηκαν από την υποταγή µόνον χάρη σε έναν σπαρτιατικό στρατό. Είχαν µεγάλες απώλειες πάλι το 380. Το άλλο τµήµα του Ελληνισµού απλωνόταν από την Πελαγονία στα βόρεια προς τη Μακεδονία προς νότον. Κατοικούνταν από διάφορα “φυλετικά” κράτη που βρίσκονταν µονίµως σε πόλεµο µε τους Ιλλυριούς, τους Παίονες και τους Θράκες. Κάθε κράτος είχε τη δική του µοναρχία. Μεγάλο κύρος είχαν οι Λυγκηστές, των οποίων η βασιλική οικογένεια, οι Βακχιάδες, υποστήρι- ζαν ότι προέρχονται από τον Ηρακλή και οι Μακεδόνες, των οποίων η βασιλική οικογένεια είχαν παρόµοια κα- ταγωγή. Αν και αυτά τα κράτη σε κάποιες περιπτώσεις πολεµούσαν και µεταξύ τους, το καθένα είχε µεγάλη συνοχή και δεν συνέβαιναν εντός τους επαναστάσεις. Υπέφεραν περισσότερο από τους ∆αρδανίους που έκα- ναν µεγάλης κλίµακας επιδροµές. Κατάφεραν µάλιστα να φτάσουν έως τον Θερµαϊκό κόλπο και να εγκαταστή- σουν έναν ψευτοβασιλιά των Μακεδόνων µεταξύ 393 και 391. Εντωµεταξύ Πελαγονία και Λύγκος συχνά ήταν

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 29 αντικείµενο δηλώσεων. Tο 359 ο Μακεδόνας βασιλεύς Περδίκκας και 4.000 Μακεδόνες σκοτώθηκαν σε µάχη εναντίον των ∆αρδανίων. Για την οπτική των πόλεων-κρατών, αυτά τα κράτη ήταν καθυστερηµένα και ανάξια του ελληνικού ονόµα- τος, αν και µιλούσαν ελληνικές διαλέκτους. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, µοναρχία ήταν το πολίτευµα ανθρώπων τόσο ηλιθίων που δεν µπορούσαν να κυβερνηθούν µό- νοι τους. Οι πόλεις-κράτη από την άλλη, µε την εξαίρε- ση της Σπάρτης, είχαν απαλλαγεί αιώνες τώρα από τη µοναρχία, κυβερνιόταν από δηµοκρατικές ή ολιγαρχικές κυβερνήσεις και οι πολίτες τους ήταν εξαιρετικά αυ- τοδύναµες προσωπικότητες. Υπήρχαν και άλλες, µεγά- λες διαφορές. Τα βόρεια κράτη ζούσαν κυρίως από την περιπλανώµενη κτηνοτροφία· στην οικονοµία τους οι α- νταλλαγές έπαιζαν πιο σηµαντικό ρόλο από τα χρήµατα και δεν είχαν ανάµεσά τους δούλους. Από την άλλη, στις πόλεις-κράτη οι κάτοικοι ζούσαν κυρίως σε πόλεις, είχαν οικονοµίες βασισµένες στο κεφάλαιο, και απασχο- λούσαν µεγάλους αριθµούς δούλων, ακόµη και στη γεω- ργία. Οι βόρειοι έβοσκαν τα κοπάδια τους, καλλιερ- γούσαν τη γη, υπηρετούσαν αυτοπροσώπως στο στρατό, ενώ στον 4ο αιώνα, οι πλέον εκλεπτυσµένοι νότιοι, οι Αθηναίοι, άφηναν την εργασία σε δούλους και ξένους και πλήρωναν µισθοφόρους για τις µακρινές τους εκ- στρατείες. Τα κράτη των σηµερινών Βαλκανίων, πέρα από τον ελληνικό κόσµο, ήταν µόνιµα σε πόλεµο µεταξύ τους. Καθώς λέει ο Ηρόδοτος για τους Θράκες, “θεωρούσαν το πλέον έντιµο λειτούργηµα να ζούνε από τον πόλεµο και τη λεία, ενώ θεωρούσαν αναίσχυντο το να δου-

30 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ λεύουνε τη γη”. Οι άριστα εξοπλισµένοι αριστοκράτες των θρακικών λαών έκαναν µεγάλης έκτασης επιδροµές, όπως αυτή στην οποία ηγήθηκε ο Σιτάλκης, βασιλιάς των Θρακών Οδρυσών, στη Μακεδονία το 429. Οι Παίονες, στη σηµερινή νοτιοανατολική Γιουγκοσλαβία και οι Ιλλυριοί, στη σηµερινή Αλβανία, ήταν εξίσου φιλοπόλε- µοι και ζούσαν από την πολεµική λεία κατά τις επιδροµές τους, είχαν µαζί τις οικογένειές τους, καθώς και τα κο- πάδια τους. Μια οµάδα ιλλυρικών φυλών, οι Αρδιαίοι, είχαν εκείνην την περίοδο 300.000 δουλοπάροικους. 2. Το µακεδονικό κράτος Οι Μακεδόνες πολεµούσαν για επιβίωση, όχι για κα- τάκτηση. Οι θεσµοί εποµένως του κράτους ήταν σχε- διασµένοι για στρατιωτική αυτάρκεια. Ο πληθυσµός ζούσε σε πόλεις και κάθε πολίτης είχε την “υπηκοότητά” του (π.χ. “Πελλαίος\"). Το σύστηµα διακυβέρνησης πε- ριλάµβανε διοικητές, συµβούλιο και συνέλευση. Κάθε πόλη είχε τη δική της εκπαιδευµένη πολιτοφυλακή για την άµυνα, και η εκπαίδευση στα χρόνια του Φιλίππου ήταν τόσο στρατιωτική όσο και θεωρητική. Οι πόλεις ήταν υποταγµένες στην κεντρική διοίκηση, που αποτε- λούνταν από δύο στοιχεία, το βασιλιά και τους άνδρες του βασιλιά υπό τα όπλα. Όταν πέθαινε ένας βασιλιάς, ο διάδοχός του εκλεγόταν από την ένοπλη συνέλευση του µακεδονικού στρατού.Aν κέρδιζε την εµπιστοσύνη τους, είχε απεριόριστες εξουσίες. Θυσίαζε στους θεούς εν ονό- µατι του κράτους, ρύθµιζε τις θρησκευτικές τελετές, δι- οικούσε προσωπικά το στρατό και διηύθυνε τις δι- πλωµατικές ενέργειες. Κατείχε όλα τα αποθέµατα µε- τάλλων, ξυλείας, κατείχε τεράστιες εκτάσεις γης και

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 31 κυνηγότοπους. Έλεγχε τη στρατολόγηση ανθρώπων της πολιτοφυλακής στις βασιλικές δυνάµεις, κανόνιζε τις προαγωγές και ενίσχυε την πειθαρχία. Έθετε ζητήµατα εξωτερικής πολιτικής µπροστά στη συνέλευση και έπρεπε να την πείσει ότι χειρίζεται σωστά τις υποθέσεις αυτές. Ει- δικά µπορούσε να κηρύξει πόλεµο, µόνον αν είχε την έγ- κριση της συνέλευσης. Όταν υπήρχε υποψία προδοσίας, ο βασιλιάς έκανε την καταγγελία και ο κατηγορούµενος υποστήριζε την υπόθεσή του µπροστά στη συνέλευση. Η συνέλευση αποφάσιζε και τιµωρούσε. Έτσι, οι αρµοδιότ- ητες της συνέλευσης ήταν καθοριστικές, αλλά τις ασ- κούσε αραιότατα. Σε κρίσιµες στιγµές, όταν οι επιδροµείς έκαναν επιθέσεις στη Μακεδονία, οι στρατιώτες του βα- σιλιά πολεµούσαν υπό τις διαταγές του. Πολιτικό δικαίωµα ως “Μακεδόνες” και µε τη συµµε- τοχή τους στη συνέλευση διατηρούσαν µόνο οι φίλοι του βασιλιά, που τους έλεγαν “εταίρους”. Από αυτούς επέ- λεγε τους πολιτικούς και στρατιωτικούς του διοικητές και ανάλογα µε τις διαθέσεις του κάποιοι από αυτούς αποτελούσαν ένα άτυπο συµβούλιο, του οποίου οι ει- σηγήσεις δεν ήταν υποχρεωτικό να γίνουν αποδεκτές, και δεν είχε κάποια θεσµική βάση. Πολλοί από αυτούς απο- φοιτούσαν από τη σχολή των ακολούθων. Ο βασιλιάς τιµούσε τις διακεκριµένες υπηρεσίες πρ- οσφέροντας εισοδήµατα ενός κτήµατος ή άλλη παροχή, ισοβίως. Οι εταίροι δεν µπορούσαν να ανεβούν υψηλό- τερα, αφού οι Μακεδόνες αναγνώριζαν βασιλέα µόνο ένα µέλος της βασιλικής οικογένειας. Οι άνθρωποι του βα- σιλιά ήταν χωρισµένοι σε δύο κατηγορίες. Στα χρόνια του Φιλίππου, οι ιππείς φορούσαν µεταλλικό θώρακα και κράνος, έφεραν λόγχη µε διπλή εκατέρωθεν αιχµή και

32 ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ στη µάχη ίππευαν στη γυµνή πλάτη του αλόγου. Είχαν µακρά αξιόµαχη παράδοση, ως “βαρύ ιππικό”, και βε- βαίως εκπαιδεύονταν σκληρά. Οι πεζικάριοι ήταν οργα- νωµένοι ως βαρύ πεζικό µόνον από το 369 και εξής. ∆έ- κα χρόνια αργότερα, ο Φίλιππος τους εξόπλισε εκ νέου µε το νέο του όπλο, τη σάρισα, κοντά πέντε µέτρα µή- κος, µε µια µικρή ασπίδα κρεµασµένη στο λαιµό, µε κρά- νος και περικνηµίδες. Πολεµούσαν, καθώς και οι οπλίτες των νότιων πόλεων, σε πυκνή φάλαγγα, µε ενωµένους ώµους, σε βάθος οκτώ ή δέκα ανδρών. Η σάρισα ξεπε- ρνούσε το δόρυ των δύο περίπου µέτρων που οι οπλίτες κρατούσαν στο ένα χέρι. Έτσι, οι φαλαγγίτες παρουσία- ζαν τέσσερις αιχµές σάρισας έναντι µιας µύτης δόρατος ενός οπλίτη. Ενώ οι εταίροι ιππείς προµηθεύονταν µό- νοι τους όπλα και εξοπλισµό, ο βασιλιάς προµήθευε το- υς πεζεταίρους του σάρισες και εξοπλισµό µε δικά του έξοδα. Ο χειρισµός της σάρισας και η τήρηση της τάξης µέσα στη φάλαγγα απαιτούσαν εντατική εξάσκηση και φυσική άριστη κατάσταση. 1. (α) Eταίρος ιππικού.

ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΟΣ 33 Φράγµα φάλαγγας βάθους οκτώ ανδρών Kλίµακα 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 µέτρων Σφήνα φάλαγγας βάθους δεκαέξι ανδρών 4/5 της σάρισας 1/5 της σάρισας Σάρισα µήκους 5 µέτρων Στρατιώτης (από πάνω) Στρατιώτης µε οριζόντια σάρισα για επίθεση Στρατιώτης σηκώνει όρθια τη σάρισα Στρατιώτης µε οριζόντια Στρατιώτης σηκώνει σάρισα για επίθεση όρθια τη σάρισα 1. (β). Φαλαγγίτης.