ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ 1821-1830 - ΕΠΕΤΕΙΑΚΗ ΕΚΔΟΣΗ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ 1821 - 1830 Διεύθυνση έκδοσης: Δημήτρης Μαλλιάρης Για την έκδοση συνεργάστηκαν: Eπιμέλεια κειμένων - layout: Δημήτρης Κερασίδης Διορθώσεις: Μαρία Σαντοριναίου Εξώφυλλο: Κυριάκος Μεγαλόπουλος Εκτύπωση: Thessprint Οι εικόνες και οι χάρτες είναι από το αρχείο των εκδόσεων Μαλλιάρης-Παιδεία. Oι πίνακες του Πέτερ φον Ες (Peter von Hess) που παρουσιάζονται στo λεύκωμα εκτίθενται και στο Μουσείο Μπενάκη. Στο εξώφυλλο: “Υπέρ πατρίδος το παν”, του Θεόδωρου Βρυζάκη (1814-1878). ISBN: 978-960-644-092-2 © 2021 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΙΔΕΙΑ / ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ Α.Ε. Κεντρική διάθεση: 25ης Μαρτίου 51, 564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ. 2310649251 www.malliaris.gr e-mail: [email protected] Κεντρικά βιβλιοπωλεία: • Δημητρίου Γούναρη 39, 546 22 Θεσ/νίκη, τηλ. 2310277113 • Ερμού 53, 546 23 Θεσ/νίκη, τηλ. 2310252888 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύ- νολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις των νόμων 2121/1993 και 100/1975, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

ΕΠΕΤΕΙΑΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΑ 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 IΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ 1821 - 1830 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΕΡΑΣΙΔΗΣ

Περιεχόμενα Σημείωμα του εκδότη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Α’ ΜΕΡΟΣ 7 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1821-1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Β’ ΜΕΡΟΣ 12 ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝ. ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ (Απ. Βακαλόπουλος) . . . 13 14 Η Φιλική Εταιρεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Η επανάσταση στην Ελλάδα. Η περίοδος 1821-1823 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Η πολιτική οργάνωση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Η στάση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων. Ο φιλελληνισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Η συνέχεια και το τέλος του αγώνα (1824-1829) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Ο Καποδίστριας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η εκκλησία στα χρόνια της επανάστασης και του Καποδίστρια . . . . . . . . . . . 30 Το δίκαιο στα χρόνια της επανάστασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tα γράμματα στην προεπαναστατική Ελλάδα. Ο νεοελληνικός 33 34 διαφωτισμός και το γλωσσικό ζήτημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 38 Γ’ ΜΕΡΟΣ 40 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ 1821-1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Η τελευταία ελεύθερη πόλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Ρήγας Βελεστινλής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Φιλική Εταιρεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Αλέξανδρος Υψηλάντης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Η πρώτη μάχη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Δραγατσάνι (Ηλ. Φωτεινός) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Γεωργάκης Ολύμπιος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Η επανάσταση στη Χαλκιδική (Λ. Κουτσονίκας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Εμμανουήλ Παπάς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός υψώνει τη σημαία (Αχ. Παράσχος) . . . . . . . . . . . 60 Αθανάσιος Διάκος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Αλαμάνα (Π. Π. Γερμανός) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Μονεμβασιά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Οδυσσέας Ανδρούτσος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Μεγάλη νίκη στα Βασιλικά (Π. Π. Γερμανός) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Άθλος του Παπανικολή στην Ερεσσό (Π. Π. Γερμανός) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Το πρώτο μπουρλότο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Μαντώ Μαυρογένους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Ανδρέας Μιαούλης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Ο ναύαρχος του Αγώνα (Κ. Παπαρρηγόπουλος) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα (Δ. Κόκκινος) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Η νίκη στο Βαλτέτσι (Π. Π. Γερμανός) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Η νίκη στα Δολιανά (Π. Π. Γερμανός). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Μάχες και νίκες στην Ηλεία (Κ. Μεταξάς) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο Δημήτριος Υψηλάντης στην Πελοπόννησο (Σπ. Μελάς) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η άλωση της Τριπολιτσάς (Π. Π. Γερμανός) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Η παράδοση του Ακροκόρινθου (Δ. Κόκκινος) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Μια νικηφόρα ναυμαχία (Κ. Μεταξάς) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Η καταστροφή της Χίου (Π. Π. Γερμανός, Δ. Βικέλας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Κωνσταντίνος Κανάρης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Τα πυρπολικά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Ο άθλος του Κανάρη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Άθλοι των ναυτικών μας (Ανδ. Μιαούλης) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Νικηταράς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Η μεγάλη νίκη στα Δερβενάκια (Π. Π. Γερμανός) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Το τέλος του Δράμαλη και της στρατιάς του (Γ. Κολοκοτρώνης) . . . . . . . . . . . . . . 104 Θεόδωρος Κολοκοτρώνης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Ο Κολοκοτρώνης συναγείρει . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Η μάχη του Αγιονορίου (Φωτάκος) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Το Παλαμήδι (Δ. Αινιάν) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Νέος άθλος του Κανάρη στην Τένεδο (Ανδ. Μιαούλης) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Ο θάνατος του Μάρκου (Κ. Μεταξάς) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Ο Μάρκος ήτανε τρανός (Κ. Αβραάμ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Λόρδος Βύρων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Λόρδος Βύρων (Δ. Κόκκινος, Κ. Μεταξάς) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Η καταστροφή των Ψαρών (Δ. Κόκκινος) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Προπύργιο ελευθερίας (Ν. Κασομούλης, Ι. Μάγερ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Θρίαμβος στην Κλείσοβα (Λ. Κουτσονίκας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Να ζήσουμε χριστιανοί ελεύθεροι ή να χαθούμε (Ι. Μάγερ, Λ. Κουτσονίκας) . . 130 Η έξοδος του Μεσολογγίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Γεώργιος Καραϊσκάκης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Η πολιορκία της Ακρόπολης (Γ. Μακρυγιάννης, Χρ. Βυζάντιος) . . . . . . . . . . . . . . 136 Το τρόπαιο των Ελλήνων στην Αράχοβα (Δ. Αινιάν) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Προς την Αθήνα (Κ. Παπαρρηγόπουλος) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Γιάννης Μακρυγιάννης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Μάχες γύρω από την Αθήνα (Γ. Κολοκοτρώνης) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Η μάχη της Βέργας (Λ. Κουτσονίκας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Και ο Ιμπραήμ τρόμαξε (Θ. Κολοκοτρώνης) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Η επέμβαση των δυνάμεων (Απ. Βακαλόπουλος) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Ναυμαχία Ναβαρίνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Η κατάληψη της Πάτρας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Η Ελλάδα ελευθερώνεται (Κ. Αβραάμ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Η τελευταία μάχη (Γ. Μακρυγιάννης) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Οι Τούρκοι αποχαιρετούν την Ελλάδα (Λ. Κουτσονίκας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Η εκλογή του Όθωνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Όθων Α’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Η βασιλεία του Όθωνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Έτσι ελευθερωθήκαμε (Θ. Κολοκοτρώνης) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Ύμνος εις την ελευθερίαν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 Δ’ ΜΕΡΟΣ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΕΠΙΦΑΝΕΣΤΕΡΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΤΟΥ ’21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 ΣΥΝΤΟΜΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΖΩΓΡΑΦΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΙΚΟΝΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 5

Σημείωμα του εκδότη Διακόσια χρόνια μετά την κορυφαία σελίδα της νεότερης ιστορίας μας, όταν, κόντρα στη βούληση των ανακτοβουλίων της Ευρώπης, ένας λαός εξεγειρόταν προκειμένου να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυγό, η έκδοση αυτή σκοπό έχει να αποδώσει ελάχιστο φόρο τιμής και μνήμης σε εκείνους τους πατριώτες επαναστάτες που απέδειξαν ότι όταν είμαστε ενωμένοι μπορούμε να πετύχουμε ποά πράγματα. Στην έκδοση αυτή συμπεριλάβαμε, προτάσσοντας ένα χρονολόγιο της αμιγούς επαναστατικής περιόδου 1821-1830, μια σύντομη ιστορία και το κυρίως λεύκωμα με πίνακες και απομνημονευματογραφία του Αγώνα. Η σύντομη ιστορία, από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας και την επανάσταση στη Μολδοβλαχία έως τη διακυβέρνηση του Καποδίστρια, εμπλουτίζεται με χάρτες συνοδευόμενους με εκτενείς λεζάντες που αναλύουν τα διαδραματισθέντα. Στο κυρίως λεύκωμα οι περισσότεροι πίνακες είναι του Γερμανού ζωγράφου Πέτερ φον Ες (Peter von Hess) που ήρθε στην Εάδα μαζί με τον Όθωνα και ετοίμασε 39 επιχρωματισμένες λιθογραφίες, κατόπιν παραελίας του βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου, για να κοσμήσουν τη βασιλική κατοικία του Μονάχου. Οι 32 από αυτές εκτίθενται στο Μουσείο Μπενάκη. Επίσης, συμπεριλήφθηκαν πίνακες των σημαντικότερων Εήνων ζωγράφων του 19ου αιώνα, καθώς και ξένων, που απαθανάτισαν στον καμβά το μεγαλείο του Αγώνα. Η παράθεση των εικόνων, που συνοδεύονται με ανθολογημένα κείμενα των πρωταγωνιστών της παλιενεσίας, έγινε με χρονολογική ακολουθία. Κρίναμε σκόπιμο να εντάξουμε, στο τέλος, σύντομα βιογραφικά σημειώματα των ζωγράφων, καθώς και ευρετήριο εικόνων. Είναι ένα έργο συεκτικό και παράηλα ενημερωτικό, ιδιαίτερα για τους νέους αναγνώστες, ώστε να γνωρίσουν από τις πηγές τη μεγαλειώδη αυτή ιστορική περίοδο για το έθνος μας –για να μην ξεχνάμε την ιστορία μας. Ευχαριστούμε όλους όσοι συνέβαλαν στην ολοκλήρωση του σπουδαίου αυτού έργου, και ιδιαίτερα τον επιμελητή της έκδοσης, Δημήτρη Κερασίδη. Ελπίζουμε αυτή η έκδοση να αποβεί χρήσιμη, τόσο ως «μνήμης ηρώον», όσο και ως οδηγός στη στάση μας απέναντι στις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής. Αντώνης Μαιάρης 6

Α’ ΜΕΡΟΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 1821-1830 1814 Ίδρυση Φιλικής Εταιρείας. 14 Απρ. Μάχη ανάμεσα στους Έλληνες και τους Τούρκους στο Λεβίδι της Μαντινείας. 1821 15 Απρ. Ο Μουσταφάμπεης ανακαταλαμβάνει 22 Φεβρ. Ο Αλ. Υψηλάντης κηρύσσει την Επανά- τη Βοστίτσα (Αίγιο). σταση στη Μολδοβλαχία. 22 Απρ. Μάχη της Αλαμάνας. 10 Μαρ. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης συγκροτεί στο Φώξανι τον Ιερό Λόχο. 30 Απρ. Ήττα των Ελλήνων στο Γαλάτσι της Μολδοβλαχίας. 17 Μαρ. Πρώτη επαναστατική πράξη στη νότια Ελλάδα. Έλληνες αγωνιστές πολιορ- 1 Μαΐου Ο Ιάκωβος Τομπάζης πυρπολεί τουρ- κούν τους Πύργους των Καλαβρύτων, κική γολέτα κοντά στη Χίο. που παραδίδονται στις 21 Μαρτίου. 7 Μαΐου Κήρυξη της Επανάστασης στο Πήλιο. 21 Μαρ. Κήρυξη της Επανάστασης στα Καλά- βρυτα. 8 Μαΐου Μάχη στο Χάνι της Γραβιάς. 22 Μαρ. Οι επαναστάτες μπαίνουν στην Πάτρα. Κήρυξη της Επανάστασης στη Σάμο. Ύψωση της επαναστατικής σημαίας 12 Μαΐου Μάχη στο Βαλτέτσι. στην Πάτρα. 18 Μαΐου Ο Εμμανουήλ Παπάς κηρύσσει την 23 Μαρ. Απελευθέρωση της Καλαμάτας. Επανάσταση στη Χαλκιδική. Κήρυξη της Επανάστασης στη Βοστί- Νίκες των Ελλήνων στα Δολιανά της τσα (Αίγιο). Κυνουρίας και στα Βέρβαινα της Κυ- νουρίας. 24 Μαρ. Κήρυξη της Επανάστασης στη Στερεά Ελλάδα (Ρούμελη). 20 Μαΐου Κήρυξη της Επανάστασης στο Μεσο- λόγγι. 25 Μαρ. Επίσημη ημέρα έναρξης της Επανάστα- σης. 21 Μαΐου Κήρυξη της Επανάστασης στην Κρήτη. 26 Μαρ. Κήρυξη της Επανάστασης στις Σπέτσες. 24 Μαΐου Νίκη των Ελλήνων στον Άγιο Βλάσιο της Τριπολιτσάς. 27 Μαρ. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης απελευθε- ρώνει το Βουκουρέστι. 26 Μαΐου Συνέλευση στη Μονή Καλτετζών – Πε- λοποννησιακή Γερουσία. Ο Πανουργιάς απελευθερώνει τα Σά- λωνα (Άμφισσα). 27 Μαΐου Ο Δημήτριος Παπανικολής πυρπολεί τουρκικό δίκροτο στην Ερεσό της Λέ- Ο Κολοκοτρώνης νικάει τους Τούρκους σβου. στην Καρύταινα της Γορτυνίας. Ιούνιος Ο Δημήτριος Υψηλάντης φτάνει στην 29 Μαρ. Ο Αθανάσιος Διάκος κηρύσσει την Πελοπόννησο. Επανάσταση στη Λιβαδειά. 1 Ιουν. Οι Έλληνες καταλαμβάνουν την Ιε- 31 Μαρ. Σφαγές των χριστιανών στη Σμύρνη. ρισσό και άλλες περιοχές της Χαλκιδι- κής. Κήρυξη της Επανάστασης στην Ατα- λάντη της Λοκρίδας. 7 Ιουν. Ήττα του Ιερού Λόχου στο Δραγατσάνι. 1 Απρ. Απελευθερώνεται η Θήβα. 14 Ιουν. Επανάσταση στην Κρήτη και νίκη των Ελλήνων στο Λούλο των Χανίων. 8 Απρ. Κήρυξη της Επανάστασης στη Λαμία. 25 Ιουν. Κήρυξη της Επανάστασης στο Συράκο 10 Απρ. Απαγχονισμός του Πατριάρχη Γρηγο- και τους Καλλαρύτες της Ηπείρου. ρίου Ε΄. 3 Ιουλ. Νίκη του Μάρκου Μπότσαρη στο Κο- Κήρυξη της Επανάστασης στα Ψαρά. 7

8 Ιουλ. μπότι της Άρτας. 30 Μαρ. Καταστροφή της Χίου. Μοίρα του ελληνικού στόλου καταστρέ- Οι Τούρκοι καταλαμβάνουν τη Βέροια. φει οκτώ τουρκικά πλοία στο Τσαγκλί της Σάμου. 6 Απρ. Καταστροφή της Νάουσας. 9 Ιουλ. Απαγχονισμός αρχιεπισκόπου Κυπρια- 8 Απρ. Νίκη των Κρητικών στον Κάστελλο Ρε- 14 Ιουλ. νού στην Κύπρο. θύμνης. 15 Ιουλ. 17 Ιουλ. Ο Μάρκος Μπότσαρης νικά τους Τούρ- 13 Απρ. Δεκατρία κορίτσια στη Νάουσα πέ- 20 Ιουλ. κους στους Βαριάδες. φτουν στον καταρράκτη της Αραπί- τσας. Ο Ομέρ Βρυώνης ηττάται στα Βρυσάκια της Εύβοιας. 15 Μαΐου Τουρκικά στρατεύματα καταλαμβά- νουν το Σούλι. Ο Μάρκος Μπότσαρης συντρίβει τους Τούρκους στην Πλάκα. 6 Ιουν. Πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας στη Χίο από τον Κ. Κανάρη. Ο Ομέρ Βρυώνης και ο Ομέρ μπέης κα- ταλαμβάνουν την Αθήνα. 9 Ιουν. Απελευθέρωση της Ακρόπολης των Αθηνών. 23 Ιουλ. Οι Τούρκοι παραδίδουν στους επανα- 7 Αυγ. στάτες το Κάστρο της Μονεμβασιάς. 10 Ιουν. Μάχη στο Κομπότι της Άρτας. Οι Τούρκοι παραδίδουν με συνθήκη το 1 Ιουλ. Ο Δράμαλης καταστρέφει τη Θήβα. φρούριο του Νεόκαστρου. 4 Ιουλ. Ήττα των Ελλήνων στο Πέτα. 26 Αυγ. Μάχη στα Βασιλικά. 1 Σεπ. Ολοκαύτωμα της Σαμοθράκης. 6 Ιουλ. Ο Δράμαλης καταλαμβάνει τον Ακρο- 9 Σεπ. Ολοκαύτωμα Γ. Ολυμπίου στο μονα- κόρινθο. στήρι του Σέκκου. 20 Σεπ. Ο καπουδάν Νουαΐχ Ζααδέ Αλή (Καρα- 18 Ιουλ. Νίκη των Ελλήνων στον Κρουσώνα της Αλής) πυρπολεί το Γαλαξίδι. περιοχής Μαλεβιζίου Κρήτης. 23 Σεπ. Άλωση της Τριπολιτσάς. 30 Οκτ. Καταστροφή της Κασσάνδρας. Κατα- 21-25 Ιουλ. Ο Δράμαλης πολιορκεί το Ναύπλιο. στολή της επανάστασης στη Χαλκιδική. 13 Νοε. Απελευθερώνεται η πόλη της Άρτας. 26 Ιουλ. Ήττα του Δράμαλη στα Δερβενάκια. 22 Νοε. Ο Γιουσούφ Σελίμ πασάς πυρπολεί την 28 Ιουλ. Καταστροφή της στρατιάς του Δρά- 24 Δεκ. Πάτρα. μαλη στο Αγιονόρι της Κορινθίας . Σημαντική νίκη των Κρητικών έξω από 8 Αυγ. Ήττα των Ελλήνων στους Μύλους. τα Χανιά 10 Αυγ. Νίκη των Ελλήνων στον Αετό Ξηρομέ- 1822 ρου. 1 Ιαν. A΄ Ελληνική Συνέλευση. Ψηφίζεται το 2 Σεπ. Οι Τούρκοι κυριεύουν το Σούλι. «Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος» στην Επίδαυρο. 8 Σεπ. Ναυμαχία στο Πόρτο Χέλι. Ο τουρκικός στόλος υποχωρεί. 14 Ιαν. Άλωση Ακροκορίνθου. 17 Iαν. Μάχη Αρκαδίου 25 Οκτ. Αρχίζει η πρώτη πολιορκία του Μεσο- λογγίου. 19 Φεβ. Κήρυξη της Επανάστασης στη Νάουσα. 20 Φεβ. 27 Οκτ. Ο Κανάρης πυρπολεί την τουρκική υπο- Ο Μιαούλης νικάει τον τουρκικό στόλο ναυαρχίδα στην Τένεδο. στο λιμάνι της Πάτρας. 8 Νοε. Μοίρα του ελληνικού στόλου λύνει την 11 Μαρ. Κηρύσσεται η Επανάσταση στη Χίο. από θαλάσσης πολιορκία του Μεσο- λογγίου. 12 Μαρ. Νίκη των Ελλήνων στο Δοβρά (Καρα- τάσιος). 26 Νοε. Θάνατος του Δράμαλη στον Ακροκό- ρινθο. 30 Νοε. Νίκη των Ελλήνων στο Ναύπλιο. Kαταλαμβάνεται το Παλαμήδι. 25 Δεκ. Ήττα των Τούρκων στο Μεσολόγγι. 31 Δεκ. Λύεται η πρώτη πολιορκία του Μεσο- λογγίου. 8

1823 11 Φεβ. Απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόν- νησο. 15 Ιαν. Νίκη του Γεώργιου Καραϊσκάκη στον Άγιο Βλάση της Ευρυτανίας. 9 Μαρ. Η πρώτη σύγκρουση του Ιμπραήμ με επαναστατικές δυνάμεις στην περιοχή 18 Ιαν. Το Ναύπλιο ορίζεται έδρα της επανα- του Νεόκαστρου. στατικής κυβέρνησης. 23 Μαρ. Ο Κιουταχής εισβάλλει στην περιοχή 29 Μαρ. Β΄ Εθνική Συνέλευση στο Άστρος. του Βάλτου και του Ξηρομέρου. 25 Μαΐου Οι Τούρκοι παραδίδουν στον αρμοστή 7 Απρ. Μάχη στο Κρεμμύδι. της Κρήτης Μ. Τομπάζη το φρούριο Κισσάμου. Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος φυλακίζεται από τους κυβερνητικούς στην Ακρό- 2 Ιουν. Οι Τούρκοι παραδίδουν το φρούριο της πολη. Κανδάνου στον αρμοστή Μ. Τομπάζη. 15 Απρ. Έναρξη Β΄ πολιορκίας του Μεσολογ- 12 Ιουλ. Ο λόρδος Μπάιρον φτάνει στο Αργο- γίου. στόλι. 26 Απρ. Μάχη Σφακτηρίας. 9 Αυγ. Μάχη στο Κεφαλόβρυσο. Θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη. 11 Μαΐου Το Νεόκαστρο έπειτα από συμφωνία παραδίδεται στον Ιμπραήμ. 25 Αυγ. Επιτυχία του Νικηταρά στην Κάντζα του Κορωπίου επί του Ομέρ μπέη της 15 Μαΐου Νίκη του Γ. Καραϊσκάκη στην περιοχή Καρύστου. Μαυρολιθάρι της Παρνασσίδας. 2 Οκτ. Οι Τούρκοι πολιορκούν το Αιτωλικό. 18 Μαΐου Η κυβέρνηση χορηγεί αμνηστία στον Έναν μήνα αργότερα εγκαταλείπουν Κολοκοτρώνη, ο οποίος αναλαμβάνει 7 Νοε. την πολιορκία. την αρχηγία του αγώνα εναντίον του 24 Δεκ. Ιμπραήμ. Το φρούριο της Κορίνθου παραδίνεται στον Κολοκοτρώνη. 20 Μαΐου Μάχη στο Μανιάκι – Θάνατος Παπα- φλέσσα. Ο λόρδος Μπάιρον φτάνει στο Μεσο- λόγγι. 27-28 Μαΐ. Ο Ιμπραήμ πασάς καταλαμβάνει όλη τη Μεσσηνία. 1824 5 Ιουν. Θάνατος Οδ. Ανδρούτσου. Ιαν. Διχόνοια – Εμφύλιος πόλεμος. Παρου- σία δύο κυβερνήσεων: Η μία με έδρα 11 Ιουν. Ο Ιμπραήμ καταλαμβάνει την Τριπολι- την Τρίπολη υπό τον Πετρόμπεη Μαυ- τσά. ρομιχάλη, και η άλλη στο Κρανίδι υπό τον Κουντουριώτη. 13 Ιουν. Νίκη των Ελλήνων στους Μύλους Αρ- γολίδας. 19 Απρ. Θάνατος Λόρδου Βύρωνα στο Μεσο- λόγγι. 14 Ιουν. Ο Ιμπραήμ κατακαίει το Άργος. τέλη Μαΐ. Ο Χουσεΐν υποτάσσει την Κρήτη. 23 Ιουν. Ήττα των Ελλήνων στα Τρίκορφα της 29 Μαΐου Καταστροφή της Κάσου. Τριπολιτσάς. 21 Ιουν. Καταστροφή των Ψαρών. 14 Ιουλ. Νίκη των Ελλήνων επί ισχυρών τουρκι- 7 Ιουλ. Ο Ομέρ Βρυώνης καταλαμβάνει την πε- ριοχή του Θησείου στην Αθήνα. κών δυνάμεων στην Άμπλιανη. 5 Αυγ. Ναυτική νίκη των Ελλήνων στη Μυ- 17-21 Ιουλ. Αποτυχημένες επιθέσεις του Κιουταχή εναντίον του Μεσολογγίου. κάλη. 29 Αυγ. Ναυμαχία του Γέροντα. 2 Αυγ. Κρήτες επαναστάτες καταλαμβάνουν το φρούριο της Γραμβούσας και της 1825 Κισσάμου. 6 Φεβ. Φυλάκιση του Κολοκοτρώνη στην 13-14 Αυγ. Νίκες των Ελλήνων στα Τρίκορφα Τρι- Ύδρα. πολιτσάς, στην Πιάνα και τη Ζαράκοβα Μαντινείας. 23 Αυγ. Ο Ιμπραήμ καταλαμβάνει τη Μονεμβα- σιά. 9

28 Σεπ. Ο Καραϊσκάκης καταστρέφει στον Κρα- 4 Μαρ. Μάχη στο Κερατσίνι και νίκη των Ελλή- βασαρά τουρκική στρατιωτική δύναμη. νων. 1 Νοε. Μεγάλη νίκη των Ελλήνων σε μάχη με- 19 Μαρ. Γ΄ Εθνική Συνέλευση (Ερμιόνη - Τροι- 3 Νοε. ταξύ Λάσπης και Εριβίου Θηβών. ζήνα). 12 Δεκ. Ολοκαύτωμα του Μαυροματίου. 30 Μαρ. Ο I. Καποδίστριας εκλέγεται κυβερνή- της της Ελλάδας. Ο Ιμπραήμ συνεργάζεται στην πολιορ- κία του Μεσολογγίου. 8 Απρ. Μάχη στο Φάληρο και νίκη των Ελλή- νων υπό τον Μακρυγιάννη. 1826 22 Απρ. Θάνατος του Γ. Καραϊσκάκη. 1 Ιαν. Απορρίπτεται από τους υπερασπιστές του Μεσολογγίου πρόταση του Ιμπρα- 24 Απρ. Ήττα των Ελλήνων στον Ανάλατο. ήμ για παράδοση της πόλης. 24 Μαΐου Ο Κιουταχής κυριεύει την Ακρόπολη 26 Φεβ. Οι Τούρκοι καταλαμβάνουν το νησάκι των Αθηνών. Βασιλάδι στη λιμνοθάλασσα του Μεσο- λογγίου. 17 Αυγ. Η κυβέρνηση και η βουλή εγκαθίστα- νται στην Αίγινα. 25 Μαρ. Ο Κίτσος Τζαβέλας ανακαταλαμβάνει 8 Οκτ. τη νησίδα Βασιλάδι. 15 Δεκ. Ναυμαχία Ναβαρίνου. 1 Απρ. Ο Μιαούλης αποτυγχάνει να ανεφοδιά- Η τουρκική φρουρά της νησίδας Βασι- σει το Μεσολόγγι. λάδι παραδίδεται στον Άστιγξ. 10 Απρ. Έξοδος του Μεσολογγίου. 1828 15 Μαΐου Οι διασωθέντες από τη φρουρά του Με- 6 Ιαν. Άφιξη του I. Καποδίστρια στο Ναύπλιο. σολογγίου φτάνουν στο Ναύπλιο. 2 Φεβ. Ίδρυση της «Εθνικής Χρηματιστικής 21-25 Ιουν. Αποτυχημένη εκστρατεία του Ιμπραήμ Τράπεζας» και καθιέρωση του φοίνικα εναντίον της Μάνης. Ήττα στη διπλή ως εθνικού νομίσματος. μάχη της Βέργας-Διρού. 8 Μαΐου Νίκη των Κρητών κοντά στο Ρέθυμνο. 3 Αυγ. Ο Κιουταχής κυριεύει την Αθήνα – Πο- 29 Αυγ. Γαλλικός στρατός στην Πελοπόννησο λιορκία Ακρόπολης. 4 Σεπ. (Μαιζόν). 6 Αυγ. Νίκη του Γ. Καραϊσκάκη στο Χαϊδάρι. 27 Σεπ. Αρχίζει η αποχώρηση των τουρκοαιγυ- πτιακών στρατευμάτων από την Πελο- 21-27 Αυγ. Νέα αποτυχημένη προσπάθεια του πόννησο. Ιμπραήμ να καταλάβει τη Μάνη. Ήττα στη θέση Πολυάραβος. Ο Ιμπραήμ φεύγει από την Πελοπόν- νησο. 13 Σεπ. Σημαντική νίκη του Ιωάννη Μακρυ- γιάννη στην Αθήνα σε βάρος του Κιου- 1829 ταχή. 10 Μαρ. Πρωτόκολλο του Λονδίνου. Καθορι- 6-7 Οκτ. Αποτυχημένες προσπάθειες των Τούρ- σμός συνόρων με οροθετική γραμμή κων να καταλάβουν την Ακρόπολη. 11 Ιουλ. Αμβρακικού-Παγασητικού. 12 Σεπ. 30 Οκτ. Ήττα των Ελλήνων στη Ζαγορά της Λι- 14 Σεπ. Δ΄ Εθνική Συνέλευση στο Άργος. βαδειάς. Νίκη των Ελλήνων στην Πέτρα Βοιω- 24 Νοε. Νίκη των Ελλήνων στην Αράχοβα. τίας. 1 Δεκ. Ο Φαβιέρος ενισχύει τους υπερασπι- Συνθήκη της Αδριανούπολης και τερ- στές της Ακρόπολης. ματισμός του Ρωσοτουρκικού πολέμου. 1827 1830 19 Ιαν. Ελληνικές δυνάμεις καταβάλλουν στο 3 Φεβρ. Πρωτόκολλο του Λονδίνου. Δημιουρ- 27 Ιαν. Δίστομο ισχυρές τουρκικές δυνάμεις. γείται ανεξάρτητο ελληνικό κράτος με οροθετική γραμμή προς βορρά και δυ- Ήττα των Ελλήνων στο Καματερό Φυ- τικά τη γραμμή Αχελώου-Σπερχειού. λής από τις δυνάμεις του Κιουταχή. 10

Β’ ΜΕΡΟΣ ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ Τα κείμενα και οι χάρτες του Β΄ μέρους είναι περίληψη του άρθρου του ιστορικού Απόστολου Βακαλόπουλου από το έργο ΕΛΛΑΔΑ – ΙΣΤΟΡΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 5ος τόμος Τουρκοκρατία – Επανάσταση έκδοση Μαιάρης-Παιδεία

Η Φιλική Εταιρεία Σε όσους έπαιρναν τον βαθμό του «ιερέα», οι κατηχητές της Φιλικής Εταιρείας έδιναν ειδικά αναγνωριστικά έραφα, τα Κατά την παράδοση και σύμφωνα με τους πρώ- «εφοδιαστικά» ή «γράμματα υπεροχής». Στην εικόνα τα τους βιογράφους του, ο Ρήγας Βελεστινλής είχε ιδρύ- σύμβολα που υπήρχαν στο πάνω μέρος του «εφοδιαστικού»· σει μυστική επαναστατική οργάνωση, γεγονός όμως ένας σταυρός πλαισιωμένος με κλαδιά δάφνης ή ελιάς και δύο που δεν έχει εξακριβωθεί. Η πρώτη πάντως επώνυμη λόγχες με σημαίες πάνω από ένα παραηλόγραμμο χωρισμένο με εηνική οργάνωση ήταν το «Εηνόγλωσσον Ξε- κάθετες γραμμές. Τα γράμματα στις σημαίες συμβόλιζαν τις νοδοχείον», που ιδρύθηκε το 1809 στο Παρίσι. Το λέξεις «Ή ΕλευθερίΑ Ή ΘάνατοΣ». 1813 ιδρύθηκε στην Αθήνα η «Φιλόμουσος Εται- ρεία» και το 1814 ιδρύθηκε «Φιλόμουσος Εται- λαό ήταν άμεση και η επίδρασή της αποτελεσματική, ρεία» και στη Βιέννη, με πρωτοβουλία του Καπο- γιατί 1) υποσχόταν προσεχή και ολοκληρωτική την δίστρια. ανάσταση του Γένους, πράγμα που ανταποκρινόταν απόλυτα στους κρυφούς πόθους των Εήνων, και Οι παραπάνω οργανώσεις, με εξαίρεση την πι- 2) είχε τη γοητεία του μυστηρίου. Οι ιδρυτές της, θανολογούμενη οργάνωση του Ρήγα, ήταν φανερές αφήνοντας να υπονοηθεί ότι πίσω απ’ αυτήν κρυ- και είχαν κυρίως πολιτιστικούς σκοπούς. Αντίθετα, βόταν ο ίδιος ο τσάρος, υπέθαλπαν την πίστη των μυστική, με καθαρά επαναστατικούς σκοπούς, ήταν Εήνων στη ρωσική επέμβαση, ενώ ταυτόχρονα η Φιλική Εταιρεία ή Εταιρεία των Φιλικών. Όπως δυνάμωναν το γόητρο και την επιβολή της οργάνω- γράφει ένας από τους ιδρυτές της, ο Εμμανουήλ Ξάν- σης. θος, σκοπός της Φιλικής Εταιρείας ήταν η ένωση «όλων των εν Εάδι και εις άα μέρη ευρισκομένων Ο οργανισμός της Φιλικής Εταιρείας περιλάμ- διαφόρων καπιτάνων, αρματολών και άων επισή- βανε, ανάμεσα στα άα, και τη διαδικασία της μύη- μων πάσης τάξεως ομογενών, διά να ενεργήσωσιν, σης και τους όρκους των μυουμένων. Οι βαθμοί των ευκαιρίας δοθείσης, την ελευθέρωσιν της πατρίδος». μελών ήταν στην αρχή πέντε: των αδελφοποιητών ή βλάμηδων, των συστημένων, των ιερέων, των ποι- Η Φιλική Εταιρεία ιδρύθηκε τον Σεπτέμβριο του μένων και των αρχιποιμένων. Αργότερα θεσπίστη- 1814 στην Οδησσό από τρεις, αφανείς ως εκείνη τη καν από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη δύο ακόμη βαθ- στιγμή, Έηνες εμπόρους· τον Εμμανουήλ Ξάνθο, μοί: των αφιερωμένων και των αρχηγών των αφιε- τον Αθανάσιο Τσακάλωφ και τον Νικόλαο Σκουφά. ρωμένων. Οι διεθνείς συνθήκες της εποχής (επικράτηση των αρχών της Ιερής Συμμαχίας, που καταπολεμούσε κά- Ως το 1818 η Φιλική Εταιρεία δεν είχε εξαπλωθεί θε φιλελεύθερη και απελευθερωτική κίνηση) δεν ευ- πολύ. Ανάμεσα στα πρώτα μέλη της, πάντως, συ- νοούσαν απελευθερωτικά κινήματα, αά αυτό δεν μπεριλαμβάνονταν και γνωστά ονόματα, όπως ο Α- αποθάρρυνε τους ιδρυτές της Εταιρείας. ντώνιος Κομιζόπουλος, ο Αθανάσιος Σέκερης, ο Άν- θιμος Γαζής, ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος, ο Νι- Η απήχηση της Φιλικής Εταιρείας στον εηνικό κόλαος Γαλάτης, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Θεόδωρος Νέγρης, ο Αναγνωσταράς, ο Παπαφλέσ- Ο κόμης Ιωάννης σας, ο Βιάρος Καποδίστριας (αδερφός του Ιωάννη) Καποδίστριας (1776- 1831), ικανότατος διπλωμάτης, είχε φτάσει στο αξίωμα του υπουργού Εξωτερικών της τσαρικής Ρωσίας όταν, το 1820, ο Eμμανουήλ Ξάνθος του ζήτησε να αναλάβει την αρχηγία της Φιλικής Εταιρείας και του απελευθερωτικού αγώνα. Ο Καποδίστριας αρνήθηκε, γιατί δεν θεωρούσε κατάηλη τη στιγμή. 12

κ.ά. Αθρόες μυήσεις άρχισαν κυρίως μετά το 1818, ρείας, στις 12 Απριλίου του 1820, ως «Γενικός Επί- όταν η Εταιρεία αναδιοργανώθηκε και εξαπλώθηκε τροπος της Αρχής». Η μεγάλη δραστηριότητα που γρήγορα. Ωστόσο ο συνολικός αριθμός των μυημέ- ανέπτυξε αμέσως μόλις ανέλαβε το αξίωμα του αρ- νων δεν είναι γνωστός. χηγού είχε ως αποτέλεσμα να πιστέψουν όλοι ότι στο πρόσωπο του Υψηλάντη το έθνος είχε βρει τον Τον Ιανουάριο του 1820 ο Εμμανουήλ Ξάνθος ηγέτη που θα μπορούσε να το οδηγήσει στην ελευ- συναντήθηκε στην Πετρούπολη με τον Ιωάννη Κα- θερία. ποδίστρια, που ήταν τότε ένας από τους υπουργούς Eξωτερικών της Ρωσίας, και του πρότεινε να ανα- Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία λάβει την αρχηγία της Φιλικής. Ο Καποδίστριας αρνήθηκε και ο Ξάνθος απευθύνθηκε στον Αλέξαν- Η αρχική πρόθεση του Υψηλάντη ήταν να αρχί- δρο Υψηλάντη, στρατηγό του ρωσικού στρατού και σει την επανάσταση από την Πελοπόννησο. Οι πλη- από τους υπασπιστές του τσάρου. Ο Υψηλάντης ροφορίες όμως ότι οι κάτοικοί της δεν ήταν προετοι- δέχτηκε και ανέλαβε την ηγεσία της Φιλικής Εται- Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης περνάει τον Προύθο και μπαίνει στο Ιάσιο (22 Φεβρουαρίου 1821). Στο μεταξύ, στις 21 Φεβρουαρίου, ο οπλαρχηγός Καραβιάς είχε εξουδετερώσει την τουρκική φρουρά στο Γαλάτσι. Ο Υψηλάντης προχωρεί με πολύ αργό ρυθμό, φτάνει στη Φοξάνη, όπου συγκροτήθηκε ο «Ιερός Λόχος», προχωρεί στο Πλοέστι και τέλος μπαίνει στο Βουκουρέστι, στις 28 Μαρτίου του 1821. Γρήγορα όμως αναγκάζεται να αποσυρθεί στο Τιργοβίστι για περισσότερη ασφάλεια, ενώ τουρκικά στρατεύματα αρχίζουν να κινούνται εναντίον του. Η αποφασιστική σύγκρουση γίνεται στο Δραγατσάνι (7 Ιουνίου 1821), όπου οι επαναστάτες χάνουν τη μάχη και διαλύονται. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης καταφεύγει στην Αυστρία και φυλακίζεται. Από τους άους αρχηγούς του κινήματος, ο Γεωργάκης Ολύμπιος και ο Φαρμάκης υποχωρούν στα Καρπάθια με σκοπό να διαφύγουν στη Ρωσία. Τελικά όμως πολιορκούνται, ύστερα από προδοσία, στο μοναστήρι του Σέκου και εξοντώνονται. Ο Καρπενησιώτης υποχωρεί στο Σκουλένι, όπου συγκρούεται με τους Τούρκους που τον καταδιώκουν και σκοτώνεται. Όσοι από τους άντρες του κατορθώνουν να επιζήσουν περνούν τον Προύθο και καταφεύγουν σε ρωσικό έδαφος. 13

μασμένοι για τον αγώνα τον αποθάρρυναν και απο- Η κατάσταση έπαιρνε δυσάρεστη τροπή για το φάσισε να ξεκινήσει από τις Παραδουνάβιες ηγεμο- κίνημα. Η πειθαρχία των επαναστατών είχε χαλα- νίες, Μολδαβία και Βλαχία, χωρίς καθυστέρηση, κα- ρώσει, ο Υψηλάντης αδυνατούσε να επιβληθεί στο θώς οι Τούρκοι ήταν απασχολημένοι με την κατα- ποικιλόμορφο στράτευμά του και ποοί, προβλέ- στολή της ανταρσίας του Αλή πασά των Ιωαννίνων. ποντας την ήττα, είχαν αρχίσει να λιποτακτούν. Κο- ντά στα άα ήρθε και ο αφορισμός του Υψηλάντη Η επιλογή των Παραδουνάβιων ηγεμονιών δεν και των επαναστατών από τον πατριάρχη, καθώς και ήταν τυχαία. Η διάδοση της Φιλικής Εταιρείας ήταν η διαγραφή του από τις τάξεις του ρωσικού στρατού πολύ μεγάλη στις περιοχές αυτές, οι οποίες άωστε και η αποδοκιμασία του κινήματος από τον τσάρο. αποτελούσαν καταφύγιο καταδιωκόμενων Εήνων, ιδιαίτερα κατά τους τελευταίους χρόνους της τουρ- Στο μεταξύ, οι ισχυρές τουρκικές δυνάμεις πλη- κοκρατίας. Άωστε, σύμφωνα με τη συνθήκη του σίαζαν. Η αποφασιστική αναμέτρηση έγινε στις 7 Βουκουρεστίου του 1812, που είχε τερματίσει έναν Ιουνίου του 1821 στο Δραγατσάνι, όπου οι επανα- ακόμη ρωσοτουρκικό πόλεμο, δεν επιτρεπόταν η πα- στάτες έπαθαν καταστροφική ήττα και διαλύθηκαν. ραμονή τουρκικού στρατού στις ηγεμονίες και για Τραγικό ήταν το τέλος των νεαρών μαχητών του Iε- την είσοδό του σ’ αυτές έπρεπε να υπάρξει άδεια της ρού Λόχου, οι περισσότεροι από τους οποίους σφα- Ρωσίας. Υπολόγιζε, τέλος, ο Υψηλάντης στη σύ- γιάστηκαν από το τουρκικό ιππικό. Ο ίδιος ο Αλέ- μπραξη των λεγόμενων «Αρβανιτών», 4.000 πε- ξανδρος Υψηλάντης ζήτησε άσυλο στην Αυστρία, ρίπου οπλοφόρων από διάφορα μέρη (Αλβανών, όπου φυλακίστηκε από τις αυστριακές αρχές. Βουλγάρων, Σέρβων και Εήνων), που αποτελούσαν τις φρουρές των Φαναριωτών ηγεμόνων των δύο Από τους άους ηγέτες της επανάστασης, ο Αθα- ηγεμονιών. Οι αρχηγοί τους, Σάββας Καμινάρης, νάσιος Καρπενησιώτης σκοτώθηκε πολεμώντας στο Γιάννης Φαρμάκης και Γεωργάκης Ολύμπιος, ήταν Σκουλένι, ενώ προσπαθούσε με το τμήμα του να δια- μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία, στην οποία είχε επί- φύγει στη Ρωσία. Στη Ρωσία προσπάθησαν να κα- σης μυηθεί και ο Βλάχος οπλαρχηγός Θεόδωρος ταφύγουν και ο Γεωργάκης Ολύμπιος και ο Γιάννης Βλαδιμηρέσκου, που ωστόσο ενεργούσε για δικό του Φαρμάκης με λίγους άνδρες, αά τουρκικές δυνάμεις λογαριασμό. τούς πρόλαβαν και τους κύκλωσαν στη μονή του Σέκου, στη Μολδαβία. Εκεί ο Φαρμάκης παραδό- Στις 22 Φεβρουαρίου του 1821 ο Αλέξανδρος θηκε, για να θανατωθεί με βασανιστικό τρόπο, ενώ Υψηλάντης με μια στρατιωτική δύναμη πέρασε τον ο Γεωργάκης Ολύμπιος έβαλε φωτιά στα πυρομαχικά Προύθο εισβάοντας από τη Ρωσία στη Μολδαβία του και ανατινάχτηκε μαζί με τους συντρόφους του. και μπήκε στο Ιάσιο, πρωτεύουσα της ηγεμονίας. Αμέσως προσχώρησε στο κίνημα όλη η φρουρά του Αυτό το τέλος είχε η επανάσταση στη Μολδο- ηγεμόνα Μιχαήλ Σούτσου. Από εδώ εξέδωσε ο Υψη- βλαχία. Ωστόσο, παρά την αποτυχία της, δημιούρ- λάντης τη γνωστή προκήρυξή του με την οποία κα- γησε στους Τούρκους σοβαρό αντιπερισπασμό, γε- λούσε τους Έηνες να εξεγερθούν και στην οποία γονός που ευνόησε την εκδήλωση, την εξάπλωση διαβεβαίωνε ότι μία «κραταιά δύναμις» (και φυσικά και την εδραίωση της επανάστασης στην εηνική όλοι εννοούσαν τη Ρωσία) θα υποστήριζε τον αγώνα χερσόνησο. τους. Η επανάσταση στην Ελλάδα. Στη συνέχεια κινήθηκε με τον στρατό του, 1.600 Η περίοδος 1821-1823 περίπου άνδρες, προς τη Βλαχία. Στη Φοξάνη σχη- ματίστηκε ο «Iερός Λόχος», που τον επάνδρωσαν Ενώ η επανάσταση στη Μολδοβλαχία βρισκόταν νεαροί Έηνες, σπουδαστές κατά κύριο λόγο, γε- σε εξέλιξη και ο Υψηλάντης με τον στρατό του βάδιζε μάτοι ενθουσιασμό αά χωρίς πολεμική εμπειρία. προς το Βουκουρέστι, άρχισε η επανάσταση και στην Συνεχίζοντας με αδικαιολόγητα αργό ρυθμό την πο- Εάδα. Οι συνθήκες εδώ, και κυρίως στις νότιες ρεία του έφτασε στις 28 Μαρτίου στο Βουκουρέστι, περιοχές (Πελοπόννησος, Στερεά Εάδα), ήταν ιδι- την πρωτεύουσα της Βλαχίας. Όταν όμως πληρο- αίτερα ευνοϊκές. Υπήρχαν ετοιμοπόλεμοι και εμπει- φορήθηκε ότι πλησίαζαν ισχυρές τουρκικές δυνάμεις, ροπόλεμοι πυρήνες, οι αρματολοί και οι κλέφτες, και που, με τη συγκατάθεση του τσάρου, είχαν περάσει το ορεινό έδαφος προσφερόταν για τη διεξαγωγή μέσα στις ηγεμονίες, αποσύρθηκε σε ασφαλέστερη κλεφτοπολέμου, μιας τακτικής που ήταν πολύ γνω- θέση, στο Τιργοβίστι. στή στους Έηνες αγωνιστές. Παράηλα η Φιλική 14

Η επανάσταση στην Πελοπόννησο το 1821. Στην Πελοπόννησο από την αρχή του αγώνα δημιουργούνται δύο κυρίως επαναστατικά κέντρα· η περιοχή της Αχαΐας και η περιοχή της Μάνης. Στην Αχαΐα, το κέντρο των πρώτων επαναστατικών ενεργειών είναι τα Καλάβρυτα. Οι επαναστάτες κινούνται προς την Πάτρα, προς την περιοχή του Λάλα και προς την Κόρινθο και συνεργάζονται με τα τοπικά επαναστατικά σώματα. Πολιορκούνται τα φρούρια της Πάτρας, του Ακροκορίνθου και του Ναυπλίου. Στη Μεσσηνία οι επαναστάτες από τη Μάνη, με επικεφαλής τον Πετρόμπεη και τον Κολοκοτρώνη, ελευθερώνουν την Καλαμάτα. Στη συνέχεια κινούνται προς τα φρούρια της Μεθώνης, της Κορώνης και του Ναβαρίνου. Ο Κολοκοτρώνης προχωρεί προς την Τριπολιτσά, δημιουργεί στρατόπεδα στην περιφέρειά της και αρχίζει έτσι η πολιορκία του κέντρου της Πελοποννήσου. Στο μεταξύ, ο Μουσταφάμπεης κατεβαίνει από τη Δυτική Στερεά Εάδα, διαλύει προσωρινά την πολιορκία της Πάτρας, του Ακροκορίνθου και του Ναυπλίου και ενισχύει την τουρκική φρουρά της Τριπολιτσάς. Παρά τις προσπάθειές του όμως, η πόλη πέφτει στα χέρια των Εήνων στις 23 Σεπτεμβρίου 1821. 15

«Ο πόλεμος της Τριπολιτσάς», πίνακας του ζωγράφου του Μακρυγιάννη. Η Τριπολιτσά ήταν το διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο των Τούρκων στην Πελοπόννησο· γι’ αυτό, με την πρωτοβουλία του Κολοκοτρώνη, οργανώθηκε η πολιορκία της πιο συστηματικά. Η πόλη έπεσε στα χέρια των Εήνων στις 23 Σεπτεμβρίου 1821 και η άλωσή της ενίσχυσε το ηθικό των επαναστατών και εδραίωσε την επανάσταση στην Πελοπόννησο. Εταιρεία είχε αναπτύξει μεγάλη δραστηριότητα, είχε στατικές εστίες· η Αχαΐα και η Μάνη. Οι πρώτες μυήσει ποά μέλη από όλες τις κοινωνικές τάξεις συγκρούσεις άρχισαν στα μέσα Μαρτίου του 1821 και είχε ετοιμάσει ψυχολογικά τον λαό για την εξέ- (Καλάβρυτα, Καλαμάτα, Μάνη, Πάτρα κ.α.) και γερση. Τέλος, η απασχόληση εκείνη την εποχή ση- ως το τέλος του μήνα είχε εξεγερθεί ολόκληρη η Πε- μαντικών τουρκικών δυνάμεων στην καταστολή της λοπόννησος. Οι επαναστάτες σχημάτισαν στρατό- ανταρσίας του Αλή πασά ήταν μια σημαντική ευ- πεδα γύρω από τα κάστρα, όπου είχαν καταφύγει οι καιρία για να αρχίσει και να εδραιωθεί το επαναστα- Τούρκοι, και άρχισαν να τα πολιορκούν. Καλύτερα τικό κίνημα. Στην επίσπευσή του συνέβαλε και το οργανωμένα ήταν τα επαναστατικά στρατόπεδα που γεγονός ότι κυκλοφορούσαν φήμες για μεγάλες νίκες σχηματίστηκαν γύρω από την Τριπολιτσά, κι αυτό του Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες. οφείλεται στην παρουσία εκεί του Θεόδωρου Κολο- κοτρώνη, ενός από τους σημαντικότερους ηγέτες της Στην Πελοπόννησο δύο ήταν κυρίως οι επανα- επανάστασης, και του Δημητρίου Υψηλάντη, αδερ- φού του αρχηγού της Φιλικής. Σημαντικά πολεμικά Ο Ομέρ Βρυώνης, ένας από τους στρατιωτικούς ηγέτες των γεγονότα αυτής της περιόδου στην Πελοπόννησο Τούρκων που έδρασαν εναντίον των Εήνων στα πρώτα χρόνια ήταν οι επιτυχίες των επαναστατών στις μάχες στο της επανάστασης του 1821. Ήταν, μαζί με τον Κιοσέ Μεχμέτ, Λεβίδι (14 Απριλίου), στο Βαλτέτσι (12-13 Μαΐου), αρχηγός των τουρκικών στρατευμάτων που εισέβαλαν το 1821 στη Γράνα (10 Αυγούστου) και ιδιαίτερα η άλωση στην Ανατολική Στερεά Εάδα και, μαζί με τον Κιουταχή, της Τριπολιτσάς, στις 23 Σεπτεμβρίου 1821. πολιόρκησε το 1822 το Μεσολόι (α΄ πολιορκία Μεσολοίου). Και οι δύο αυτές επιχειρήσεις κατέληξαν σε αποτυχία. Και στη Στερεά Εάδα αρχικά οι επιχειρήσεις είχαν τη μορφή πολιορκίας κάστρων και οχυρών (Αθήνα, Λιβαδειά, Σάλωνα, Ναύπακτος, Αντίρριο κ.ά.). Παράηλα, όταν τα τουρκικά εκστρατευτικά σώματα του Ομέρ Βρυώνη, του Κιοσέ Μεχμέτ και του Μπαϊράμ πασά εισέβαλαν στην Ανατολική Στε- ρεά για να καταστείλουν εκεί την εξέγερση και στη συνέχεια να προχωρήσουν στην Πελοπόννησο, οι επαναστάτες τα αναχαίτισαν με μια σειρά από μάχες: στην Αλαμάνα (23 Απριλίου), όπου βρήκε τον θά- νατο ο Αθανάσιος Διάκος, στη Γραβιά (3-4 Μαΐου), όπου διακρίθηκε ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, και στα Βασιλικά (26 Αυγούστου) όπου οι επαναστάτες, με ηγέτες τους Δυοβουνιώτη, Γκούρα και Πανουργιά, 16

Γ’ ΜΕΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ 1821 - 1830 Τα κείμενα του Γ΄ μέρους είναι ανθολογημένα απομνημονεύματα αγωνιστών της Επανάστασης και άρθρα αξιόλογων λόγιων και ιστορικών. *** Οι εικόνες είναι από πίνακες αναγνωρισμένων Εήνων και ξένων ζωγράφων εμπνευσμένων από τον αγώνα της ανεξαρτησίας. (βλ. σελ. 204-206, Ευρετήριο εικόνων και Βιβλιογραφία)

Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΠΟΛΗ Oι Άλοι μετά την απελευθέρωση της Κέρκυρας το 1814, θέλοντας να μειώσουν την επιρροή των Ρώσων στην περιοχή, ενισχύουν τον Αλή Πασά πουλώντας του την Πάργα, που για χρόνια την πολιορκούσε και δεν μπορούσε να την κατακτήσει. Είχε, μάλιστα, κα- τασκευάσει το κάστρο της Ανθούσας, σε ύψωμα πάνω από την Πάργα, για να πολιορκεί και να ελέγχει την πόλη. Τότε περίπου 4.000 Παργινοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και να καταστούν πρόσφυγες στα Επτάνησα, αφού προηγουμένως ανάσκαψαν τους πατρώους τάφους και συναθροίζοντας τα οστά των προγόνων τους τα έκαψαν στη πλατεία της αγοράς για να μη βεβηλωθούν από τους Αλβανούς που εγκαταστάθηκαν στη συνέχεια στην περιοχή, λαμβάνοντας την τέφρα μαζί τους. Επίσης μαζί τους πήραν σε σάκους χώμα της πατρώας γης, ενώ για άα σκεύη εκκλησιών και οικογενειακά εμποδίστηκαν από τους Άλους. Το ποσόν της εξαγοράς της Πάργας ήταν 150.000 λίρες. Έτσι η Πάργα ήταν η τελευταία πόλη του ηπειρωτικού εαδικού χώρου που πέρασε σε τουρκική κατοχή. 34

Η φυγή από την Πάργα, πίνακας του Francesco Hayez (1791-1882). 35

ΡHΓΑΣ ΒΕΛΕΣΤΙΝΛHΣ Ο Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος) υπήρξε πρό- δρομος και πρωτεργάτης του Νεοεηνικού Δια- φωτισμού. Γεννήθηκε το 1757 στο Βελεστίνο της Μαγνησίας. Τον αποκαλούσαν Φεραίο, επειδή στην αρχαιότητα η πόλη του ονομαζό- ταν Φεραί. Ο νεαρός Ρήγας εγκατέλειψε το Βελεστίνο, αφού πρώτα πήρε τη βασική του μόρφωση. Το 1785 πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου συνέχισε τις σπουδές του και εντάχθηκε στο περιβάον των Φαναριωτών, ενώ το 1788 εγκαταστάθηκε στη Βλαχία ως διοικητικός υπάηλος. Ως κορυφαίο έργο του, πάντως, θεωρείται η «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρού- μελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας» που περιείχε: τον Θούριο, γνωστό επαναστατικό άσμα για τη διακήρυξη των δικαιωμάτων του αν- θρώπου σύμφωνα με τα πρότυπα των Γάων Διαφωτιστών. Το πολιτικό όραμα του Ρήγα συνίστατο στη δημιουργία μιας πολυεθνικής βαλκανικής επικράτειας που θα ήταν απααγμένη από τις αγκυλώσεις της οθωμανικής πολιτικής και στην οποία οι Έηνες θα είχαν κυρίαρχη θέση. Για την πραγματοποίηση αυτού του στόχου προσπάθησε να εξεγείρει όλους τους υπόδουλους στους Οθωμανούς λαούς της Βαλκανικής εναντίον του κοινού τυράννου. Επεδίωξε, μάλιστα, να συναντήσει τον Μεγάλο Ναπολέοντα για να ζητήσει τη βοή- θειά του. Συνελήφθη, όμως, στις 8 Δεκεμβρίου του 1797 από τους Αυστριακούς στην Τεργέστη και παραδόθηκε στους Τούρκους, οι οποίοι τον σκότωσαν διά στρααλισμού στις 12 Ιουνίου του 1798 στο Βελιγράδι. 36

Ο Ρήγας εξάπτει τον προς ελευθερίαν των Εήνων αγώνα, πίνακας του P. von Hess (1792-1871). 37

Φιλικη ΕταιρΕια Εηνική μυστική εθνική οργάνωση, που ιδρύθηκε στην Οδησσό το 1814 από τους Νικόλαο Σκουφά από την Άρτα, Αθανάσιο Τσακάλωφ από τα Γιάννενα και Εμμανουήλ Ξάνθο από την Πάτμο, με μοναδικό σκοπό την απελευθέρωση του υπόδουλου Εηνισμού από τους Οθωμανούς. Η οργάνωση ονομάστηκε «Εταιρεία των Φιλικών». Το 1818 ο Νικόλαος Σκουφάς πέθανε σε ηλικία 40 ετών. Τη θέση του πήρε ο Αναγνω- στόπουλος στην ιδρυτική τριάδα. Η Εταιρεία όμως κινδύνευε να διαλυθεί λόγω έειψης χρημάτων. Από το φοβερό αυτό αδιέξοδο θα βγάλει την Εταιρεία ο Παναγιώτης Σέκερης, ο οποίος ανέλαβε όλες τις δαπάνες. Οι προσπάθειες να ανατεθεί η αρχηγία στον Ιωάννη Καποδίστρια, υπουργό Εξωτερικών τότε του τσάρου, απέτυχαν. Τέλος, αρχηγός έγινε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης. Ο Νικόλαος Υψηλάντης, από τα επιφανή μέλη της Εταιρείας των Φιλικών, λέει: «η Φιλική Εταιρεία ωργανώθη με το σύστημα του Χριστού, διαδοθείσα με το Αποστολικόν Σύστημα, ήτοι δι’ αποστόλων περιοδευόντων». Οι «απόστολοι» της Φιλικής Εταιρείας ήταν δώδεκα και ορίστηκαν από τον Σκουφά, όταν πήγε στην Κωνσταντινούπολη την άνοιξη του 1818. Αυτοί ήταν οι ακόλουθοι: 1) ο Γεωργάκης Ολύμπιος για τη Σερβία, 2) ο Βατικιώτης για τη Βουλγαρία, 3) ο Πεντεδέκας για τη Ρουμανία, 4) ο Λουριώτης για την Ιταλία, 5) ο Αναγνωσταράς για τα νησιά του Σαρωνικού, 6) ο Χρυσοσπάθης για τη Μεσσηνία, 7) ο Φαρμάκης για τη Μακεδονία και Θράκη, 8) ο Κροκίδας για την Ήπειρο, 9) ο Πελοπίδας για την Πελοπόννησο, 10) ο Ύπα- τρος για την Αίγυπτο, 11) ο Κατακάζης για τη Νότια Ρωσία και 12) ο Κυρ. Καμαρηνός για τον Πετρόμπεη της Μάνης. Όλοι αυτοί, μετά τον θάνατο του Σκουφά, διασκορπί- στηκαν στις περιφέρειες που τους ορίστηκαν και άρχισαν να μυούν τους Έηνες στους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας. Η σημαία της Φιλικής Εταιρείας. 38

Ο όρκος των Φιλικών, πίνακας του Νικολάου Ξυδιά-Τυπάλδου (1827-1909). 39

αλΕξανδρος Υψηλαντης Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το1792. Κατα- τάχθηκε από νεαρή ηλικία στον ρωσικό στρατό, συμ- μετείχε στους ναπολεόντειους πολέμους και στη μάχη της Δρέσδης (1813) έχασε τον δεξιό του βραχίονα. Διατέλεσε επίσης υπασπιστής του τσάρου Αλέξαν- δρου του Α΄ και υπήρξε υποστράτηγος-διοικητής του ιππικού της αυτοκρατορικής φρουράς (1817). To 1820 έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας, με το ψευ- δώνυμο «καλός», μυημένος σ’ αυτήν από τον Εμμ. Ξάνθο. Ο ίδιος ο Ξάνθος, μετά την αποτυχία του να προσεταιριστεί τον Ι. Καποδίστρια, με την υπόδειξη του τελευταίου κατέφυγε στον Α. Υψη- λάντη και του πρόσφερε την αρχηγία της Εταιρείας, δηλαδή το αξίωμα του «γενικού εφόρου της αρχής». Τον Οκτώβριο του 1820 πήγε στο Ισμαήλιο και εκεί συναντήθηκε με τα άα μέλη της ανωτάτης αρχής της Φιλικής Εταιρείας και άους φιλικούς. Ταυτόχρονα έστειλε διάφορους απεσταλμένους στην κυρίως Εάδα να ειδοποιήσουν τους καπεταναίους, οργάνωσε δίκτυα πληροφοριών και προσπάθησε γενικά να ξεσηκώσει όλους τους Έηνες. Παράηλα απεύ- θυνε επανειλημμένες εκκλήσεις στον τσάρο, ζητώντας μάταια τη βοήθειά του. Τον ίδιο καιρό οργανώνεται ο «Ιερός Λόχος», ενώ ο Αλέξανδρος ελπίζει ότι μαζί με τους Έηνες θα ξεσηκωθούν και οι άοι Βαλκάνιοι εναντίον των Τούρκων. Τον Φεβρουάριο του 1821 εισέβαλε στη Μολδαβία με τον «Ιερό Λόχο». Τον Μάρτιο απεύθυνε επαναστατική προκήρυξη στους Έηνες, αά τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς οι Ιερολοχίτες συντρίβονται στο Δραγατσάνι και ο Υψηλάντης ζήτησε καταφύγιο στην Αυστρία. Φυλακίστηκε αρχικά στο Μούνκατς της Ουαρίας και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο Τερέζινστατ της Βοημίας. Αποφυλακίστηκε το 1827, έπειτα από ενέργειες του τσάρου Νικόλαου. Πέθανε τον επόμενο χρόνο στη Βιέννη, αφού παρέμεινε έξι χρόνια στις φυλακές, χωρίς να προλάβει να δει αυτό για το οποίο πρόσφερε τη ζωή του, την Εάδα ελεύθερη. 40

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης διαβαίνει τον Προύθο, πίνακας του P. von Hess (1792-1871). 41

η ΠρΩτη ΜαΧη Στις 21 Φεβρουάριου 1821 δόθηκε στο Γαλάτσι της Μολδαβίας η πρώτη μάχη του Αγώνα. Στρατιωτικός διοικητής της περιοχής εκείνης ήταν ο Βασίλειος Καραβιάς· είχε μαζί του 150 ένοπλους Έηνες και δύο κανόνια. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν ναύτες από την Κεφαονιά. Με διαταγή του Υψηλάντη, το πρωί της 21ης Φεβρουάριου ο Καραβιάς με τους άντρες του πήγε στο σπίτι του Τούρκου στρατιωτικού διοικητή του Γαλατσίου και ζή- τησε από αυτόν και τους στρατιώτες του να του παραδώσουν τα όπλα και να φύγουν. Ο Τούρκος διοικητής αρνήθηκε και οι στρατιώτες του πυροβόλησαν και έριξαν νεκρούς τον Έηνα σημαιοφόρο Δήμο κι έναν στρατιώτη, τον Σπύρο Παριανό. Αυτοί ήταν οι πρώτοι νεκροί του Εικοσιένα. Η μάχη, που άρχισε αμέσως, ήταν σκληρή, πεισματώδης και κράτησε εννιά ώρες. Οι πε- ρισσότεροι Τούρκοι και ο αρχηγός τους σκοτώθηκαν. Τους 30 περίπου Τούρκους που επέ- ζησαν, ο Καραβιάς τους αφόπλισε και τους άφησε ελεύθερους να φύγουν. Αυτή ήταν η πρώτη μάχη της μεγάλης Εηνικής Επανάστασης του 1821. Σ’ αυτήν έπε- σαν 15 Έηνες. Αυτοί και οι σύντροφοί τους που επέζησαν κέρδισαν την πρώτη νίκη. “Το θαύμα του 1821, ιστορικό ανθολόγιο” 42

Ο θάνατος του Αγραφιώτη στον ποταμό Προύθο, πίνακας του P. von Hess (1792-1871). 43

δραΓατςανι (Στο χωριό Δραγατσάνι ο Υψηλάντης αποφάσισε να συγκρουστεί με τους Τούρκους και η νίκη φαινόταν βέβαιη. Προτού όμως συγκεντρωθούν όλες οι δυνάμεις των επαναστατών και χωρίς διαταγή του Υψηλάντη, ο φιλόδοξος οπλαρχηγός Καραβιάς άρχισε στις 7 Ιουνίου 1821 τη μάχη, που σύντομα οδήγησε σε τραγωδία). Ένας υπαξιωματικός του Γεωργάκη Ολυμπίου, που ήταν εκεί κοντά (όταν είδε την άκαιρη ενέργεια του Καραβιά), έσπευσε να ειδοποιήσει τους άους· συνάντησε τον Ιερό Λόχο... Ο αρχηγός του Νικόλαος Υψηλάντης έτρεξε, συγκέντρωσε αμέσως τους απροετοίμα- στους για μάχη τριακοσίους Ιερολοχίτες (οι οποίοι την ώρα εκείνη μάζευαν κεράσια από τα δέντρα της περιοχής, γιατί πεινούσαν) και, αφού άρπαξαν τα αχρησιμοποίητα ακόμα όπλα τους, έτρεξαν πρόθυμα να βοηθήσουν τον Καραβιά. Μολονότι είχε αρχίσει σιγανή βροχή, που όλο και δυνάμωνε, βάδιζαν με βήμα ταχύ, σχηματισμένοι σε δύο πτέρυγες. Έτσι συ- γκρούστηκαν με 2.600 Τούρκους σε πεισματώδη μάχη και έπεφταν από τις εχθρικές σφαίρες σωρηδόν θύματα αξιοσέβαστα... Ασυνήθιστοι στον πόλεμο, απομονωμένοι... οι Ιερολοχίτες, πολεμώντας εναντίον τόσων εχθρικών φαλάων,... αν και είχαν πέσει στο πεδίο της μάχης τέσσερις εκατόνταρχοι, ο σημαιοφόρος, είκοσι πέντε υπαξιωματικοί και εκατόν ογδόντα στρατιώτες, δε δείλιασαν οι Ήρωες που ζούσαν ακόμα και, καθώς οπισθοχωρούσαν με βήμα αργό, φώναζαν: “Εύκολα οι Έηνες δεν παραδίνονται!”. Και η μάχη εξακολουθούσε... Έφτασε στο μεταξύ ο Γεωργάκης Ολύμπιος και υπερασπίστηκε με ηρωισμό τους Ιερο- λοχίτες, που έφευγαν... Στη μάχη αυτή χάθηκαν περίπου πεντακόσιοι Τούρκοι... “Απομνημονεύματα” Ηλ. Φωτεινός 44

Οι Ιερολοχίτες μάχονται στο Δραγατσάνι, πίνακας του P. von Hess (1792-1871). 45

ΓΕΩρΓακης ολΥΜΠιος Περίφημος κλεφταρματολός από το Λιβάδι του Ολύμπου, όπου άρχισε και τη δράση του σε ηλικία 20 χρονών. Ήρθε ποές φορές αντιμέτωπος με τα στρατεύματα των Τούρκων και ειδικά του Αλή πασά. Όταν ο Μουχτάρ, γιος του Αλή, καταδίωξε σφοδρότατα τους κλέφτες και αρματολούς στον Όλυμπο, ο Ολύμπιος κατέφυγε στη Σερβία και συνεργάστηκε με τον Σέρβο επαναστάτη Καρα- γεώργη, επιδιώκοντας έτσι τη συνεννόηση των λαών της Βαλκανικής, Εήνων, Σέρβων, Βουλγά- ρων και Ρουμάνων, εναντίον της Οθωμανικής αυ- τοκρατορίας, σύμφωνα με το όραμα του Ρήγα. Το 1803 έφυγε στο Βουκουρέστι, όπου συ- γκρότησε σώμα ενόπλων. Στον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1806 πολέμησε ηρωικά στο πλευρό των Ρώσων και ξεχώρισε. Ο Ρώσος αρχιστράτηγος Κουτούζοφ τον όρισε συνταγ- ματάρχη του ρωσικού στρατού και ο τσάρος τον τίμησε με παράσημο. Στη συνέχεια στα- διοδρόμησε στη Μολδοβλαχία, όπου αναδείχτηκε αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων των Φαναριωτών ηγεμόνων. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και τις παραμονές της Επανάστασης, με πρόταση του Αλέξανδρου Υψηλάντη, ορίστηκε αρχιστράτηγος στη Μολδοβλαχία. Τελικά ο Αλ. Υψη- λάντης κράτησε για τον εαυτό του αυτό το αξίωμα. Στο κίνημα των Ηγεμονιών βοήθησε όσο κανένας άος, αγωνίστηκε ηρωικά στη μάχη του Δραγατσανίου και εξουδετέρωσε τον Ρουμάνο αποστάτη Βλαδιμηρέσκου. Όταν ο Υψηλάντης έφυγε στην Αυστρία, τον Ιούνιο του 1821, ο Ολύμπιος συνέχισε στη Μολδοβλαχία τον αγώνα με τον Ι. Φαρμάκη, με σκοπό να φτάσει στη Ρωσία και από εκεί στην Εάδα. Τελικά περικυκλώθηκε στο μοναστήρι του Σέκου στη Μολδαβία με 350 άντρες και αφού πολέμησε ηρωικά, ανατινάχτηκε με έντεκα συντρόφους του βάζοντας φωτιά στην πυριτιδαποθήκη του κωδωνοστασίου, για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων. Η λαϊκή παράδοση ύμνησε τους αγώνες και τη θυσία του. 46

Ο Γεωργάκης Ολύμπιος ανατινάζει τη Μονή του Σέκου, πίνακας του P. von Hess (1792-1871). 47

η ΕΠαναςταςη ςτη Χαλκιδικη Όταν πλησίαζε η έκρηξη της επαναστάσεως, έφτασε στα μέρη αυτά από την Κωνστα- ντινούπολη ένας μεγαλέμπορος, ο Εμμανουήλ Παπάς από τις Σέρρες, φέρνοντας μαζί του και ποά χρήματα. Αφού πήγε στο Άγιον Όρος, φρόντισε και οργάνωσε την έκρηξη της επαναστά- σεως σε όλη τη Χαλκιδική, από τον Άθω μέχρι τις ανατολικές πύλες της Θεσσαλονίκης. Ο ίδιος έστειλε προκηρύξεις κατά της οθωμανικής τυραννίας κι έλαβε τον τίτλο του αρχηγού και υπε- ρασπιστή της Μακεδονίας... Όλα τα τμήματα της Χαλκιδικής, ως το χωριό Γαλάτιστα, κοντά στις ανατολικές πύλες της Θεσσαλονίκης, επαναστάτησαν και προξένησαν μεγάλο τρόμο στους Τούρκους της Θεσσαλο- νίκης, οι οποίοι δεν τολμούσαν να βγουν από τις πύλες της. Έπειτα όμως οι ισχυροί μπέηδες του τόπου έφεραν πολύ στρατό από γειτονικά μέρη και μαζί με τους Οθωμανούς της Θεσσαλονίκης βγήκαν από την πόλη και διευθύνθηκαν προς τα επανα- στατημένα χωριά· επετέθησαν εναντίον των απειροπόλεμων χωρικών, τους νίκησαν και τους δια- σκόρπισαν. Όλους τους αιχμαλώτους άντρες τούς σκότωσαν, αιχμαλώτισαν τα γυναικόπαιδα και τα διασκόρπισαν σε άες επαρχίες της Τουρκίας, λεηλάτησαν τις περιουσίες κι έπειτα πυρ- πόλησαν κι αποτέφρωσαν όλα τα χωριά της Χαλκιδικής. Οι Έηνες επαναστάτες που διασώθηκαν έφυγαν άοι προς το Άγιον Όρος και άοι προς τη χερσόνησο Κασσάνδρα. Όσοι μπήκαν στην Κασσάνδρα έκοψαν το στενό της με χάνδακα, κατασκεύασαν πίσω από αυτόν ισχυρούς προμαχώνες και αντιστάθηκαν γενναία στις ποές και ορμητικές επιθέσεις των εχθρών, τους οποίους πάντα απέκρουαν με γενναιότητα επί εξάμηνο πε- ρίπου. Ο σουλτάνος, αφού είδε ότι οι μπέηδές του δεν κατόρθωσαν να νικήσουν τους επαναστάτες της Χαλκιδικής, διόρισε πασά της Θεσσαλονίκης τον Εμπουλαμπούτ, που φημιζόταν για τη θη- ριωδία και την ωμότητά του... Οι βάρβαροι κυρίεψαν την Κασσάνδρα. Οι Έηνες που διέφυγαν τον θάνατο και την αιχ- μαλωσία, μπήκαν στα πλοία κι έφυγαν στις Σποράδες. Τα γυναικόπαιδα που δεν πρόφτασαν να μπουν στα πλοία, έγιναν θύμα της θηριωδίας των Τούρκων. Όλη η Κασσάνδρα καταστράφηκε, ερημώθηκε, πυρπολήθηκε. “Απομνημονεύματα” Λ. Κουτσονίκας ΕΜΜανοΥηλ ΠαΠας Εμμανουήλ Παπάς (1773-1821). Φιλικός, αρχιστράτηγος των μακεδονικών δυνάμεων κατά την επανάσταση του 1821. Γεννήθηκε στο χωριό των Σερρών Δοβίστα (το οποίο σήμερα έχει το όνομά του). Στις 23 Μαρτίου 1821 ο Εμμ. Παπάς, αφού φόρτωσε ένα πλοίο με πολεμοφόδια στην Κωνσταντινούπολη, έφτασε στο Άγιο Όρος. Εκεί, από τη συνέλευση των μοναχών ανακη- ρύχτηκε «Αρχιστράτηγος των Μακεδονικών Επαναστατικών Δυνάμεων και Υπερασπιστής της Μακεδονίας». Πρώτος επαναστάτησε ο Πολύγυρος (17 Μαΐου 1821) και ακολούθησε η εξέγερση στην Κασσάνδρα, τα Μαντεμοχώρια, το Άγιο Όρος, την Ιερισσό κ.α. Οι Τούρκοι με χιλιάδες στρατό κατέπνιξαν την εξέγερση καταστρέφοντας τα επαναστατημένα χωριά της Χαλκιδικής. Ο Εμμ. Παπάς αποσύρθηκε στο Άγιο Όρος και έπειτα επιβιβάστηκε σε εηνικό καράβι και έπλευσε προς την Ύδρα. Πέθανε από καρδιακή προσβολή κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Τα οστά του Εμμανουήλ Παπά μεταφέρθηκαν το 1971 από την Ύδρα στις Σέρρες και τάφηκαν στη βάση του ανδριάντα του στην πλατεία Ελευθερίας. 48

Εμμανουήλ Παπάς, πίνακας του Αθανασίου Βοζιάνη (1963- ). 49

ο ΠαλαιΩν ΠατρΩν ΓΕρΜανος ΥψΩνΕι τη ςηΜαια Ποιος είν’ εκείνος ο παπάς, που μ’ όψη αναμμένη σαν φως από της εκκλησιάς το ιερό προβαίνει; Σκύψε, Τουρκιά, στου Γερμανού το λάβαρο... Μέσα σε άρματα, κεριά κι ολόχρυσα τσαπράζια άσπρη σαν κύκνου φορεσιά, σαν ουρανό γαλάζια σημαία υψώνει... Η εκκλησιά την έκρυβε στον κόρφο τόσα χρόνια, ώσπου ν’ αλλάξουν οι καιροί κι έρθουν τα χελιδόνια. Ο ήλιος σκύβει και φιλεί τον αργυρό σταυρό της, η Παναγιά χαμογελά στον ανθηρό βωμό της κι εμπρός της γονατίζουνε χιλιάδες παλικάρια. Αχ, τι στιγμή χαρμόσυνη, τι ιερή ημέρα! Αχ. Παράσχος 50

Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλογών την σημαίαν της Επαναστάσεως, πίνακας του Θεόδωρου Βρυζάκη (1814-1878). 51

αΘαναςιος διακος Διάκος Αθανάσιος (1788-1821). Ήρωας της Ελ- ληνικής Επανάστασης του 1821. Ο Διάκος, γιος του Νικόλαου Γραμματικού και εονός του αρματολού Αθανάσιου Γραμματικού, γεννήθηκε στη Μουσουνί- τσα ή την Αρτοτίνα της Δωρίδας. Έμεινε σε μικρή ηλικία ορφανός και η μητέρα του τον έβαλε στη μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου της Αρτοτίνας. Δεκαεφτά χρόνων χειροτονήθηκε διάκος και σ’ αυτό το γεγονός οφείλει την επωνυμία του. Εγκατέλειψε το μοναστήρι και το σχήμα του για κάποια αιτία που δεν έχει εξακριβωθεί και μπήκε στο ένοπλο σώμα του αρματολού της περιοχής Γούλα Σκαλτσά. Αυτός, για την παλικαριά και την ηθική του υπεροχή, τον έκανε πρωτοπαλίκαρο. Το 1814 κατέφυγε στον Αλή πασά των Ιωαννίνων. Εκεί γνωρίστηκε με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο που τον διό- ρισε πρωτοπαλίκαρό του. Ήρθε όμως σε διαφωνία μαζί του και γι’ αυτό τον εγκατέλειψε και ανέλαβε αρματολός της Λιβαδειάς. Το 1820 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και άρχισε τη στρατολογία και τη συογή όπλων για να ελευθερώσει τη Λιβαδειά. Στις 30 Μαρτίου 1821 την κυρίεψε και ανάγκασε τους Τούρκους να παραδοθούν. Μαζί με τους ντόπιους οπλαρχηγούς εκκαθάρισε όλη την Ανα- τολική Εάδα μέχρι την Υπάτη. Όταν ο Χουρσίτ πασάς έστειλε τον Ομέρ Βρυώνη και τον Κιοσέ Μεχμέτ με 8.000 πεζούς και 800 ιππείς να εισβάλουν στην Πελοπόννησο, αφού κα- ταπνίξουν την Επανάσταση στη Στερεά, ο Διάκος με τον Πανουργιά και τον Δυοβουνιώτη με 1.500 άντρες αποφάσισαν να καταλάβουν τους δύο δρόμους που οδηγούν από τη Βοιωτία στη Λοκρίδα και τη Φωκίδα. Ο Διάκος έπιασε τη θέση στους πρόποδες του βουνού Καί- δρομο, ένα χιλιόμετρο μακριά από τη γέφυρα του Σπερχειού (Αλαμάνα). Όταν οι άοι τρά- πηκαν σε φυγή, ο Διάκος προτίμησε να μείνει και να πεθάνει για την πατρίδα πολεμώντας τους εχθρούς. Ύστερα από πολύωρο αγώνα, όπου έδειξε απαράμιη ανδρεία, οι Τούρκοι κα- τόρθωσαν να τον συάβουν βαριά τραυματισμένο στον δεξιό ώμο, στις 22 Απριλίου 1821. Τον μεταφέρανε στη Λαμία όπου παρά τις πιέσεις των Τούρκων αρνήθηκε να συνεργαστεί μαζί τους κατά την Εήνων. Του πρότειναν να ααξοπιστήσει, αά και πάλι ο Διάκος αρ- νήθηκε. Οργισμένοι οι Τούρκοι τον θανάτωσαν με ανασκολοπισμό. 52

Ο Διάκος ξεσηκώνει τους Δερβενοχωρίτες, πίνακας του P. von Hess (1792-1871). 53