คู่มือทักษะความฉลาดทางดิจิทัลสำหรับครู (กันยารัตน์ บูรณะ เลขที่ 25 หมู่ 5)

FEBRUARY 2022 คู่มือทักษะความ ฉลาดทางดิจิทัล สำหรับครู

ก คู่มือทักษะความฉลาดทางดิจิทัลสาหรับครูน้ีจัดทาข้ึนเพ่ือให้ครูได้เตรียมความพร้อมสาหรับนาข้อมูล เหลา่ น้ีไปใชใ้ นการเรียนการสอน การส่ือสาร เนื่องจากในปัจจุบนั ผู้เรียนมีการใช้สื่อเทคโนโลยีอย่างมาก ดังนั้น ครูควรเป็นผู้แนะนาผู้เรียนในการใช้เทคโนโลยี โดยต้องมีทักษะในการเลือกและรู้เท่าทันเทคโนโลยีรวมถึงใช้ เทคโนโลยีได้อยา่ งเตม็ ประสทิ ธภิ าพ รจู้ ักวิธีการรบั มอื กับเทคโนโลยตี า่ งๆ รอบตัว รวมถงึ รู้วธิ ีการดาเนินชีวิตใน ยุคดิจิทัลได้อย่างปลอดภัยและเป็นพลเมืองดิจิทัลท่ีมีความสุข ซึ่งทางผู้จัดทาคาดหวังว่าคู่มือฉบับน้ีจะเป็น ประโยชน์แก่ผู้อ่านอยา่ งมาก และหากมีข้อผดิ พลาดประการใด ทางผู้จดั ทาจงึ ขออภัยมา ณ ทน่ี ี้ดว้ ย

คานา ข สารบญั ความหมายของความฉลาดทางดจิ ิทัล ก ทกั ษะในการรักษาอัตลักษณ์ท่ีดขี องตนเอง ข ทกั ษะการคดิ วิเคราะหม์ วี จิ ารณญาณทด่ี ี 1 ทักษะในการรกั ษาความปลอดภัยของตนเองในโลกไซเบอร์ 2 ทกั ษะในการรักษาข้อมลู สว่ นตัว 3 ทักษะในการจัดสรรเวลาหน้าจอ 4 ทกั ษะในการบรหิ ารจัดการขอ้ มูลที่ผู้ใช้งานมีการทิ้งไวบ้ นโลกออนไลน์ 5 ทักษะในการรับมือกบั การกลนั่ แกล้งบนโลกไซเบอร์ 6 ทักษะการใชเ้ ทคโนโลยีอยา่ งมีจริยธรรม 7 สรปุ ความรทู้ ี่ได้รับ 8 เอกสารอา้ งอิง 9 10 11

1 ความฉลาดทางดิจิทัล (Digital Intelligence Quotient : DQ) คือ กลุ่มความสามารถทางสังคม อารมณ์ และการรบั รู้ ท่จี ะทาใหค้ นคนหนงึ่ สามารถเผชญิ กบั ความท้าทายของชีวิตดิจิทัล และสามารถปรับตัว ให้เข้ากับชีวิตดิจิทัลได้ ความฉลาดทางดิจิทัลครอบคลุมท้ังความรู้ ทักษะ ทัศนคติและค่านิยม ที่จาเป็นต่อ การใช้ชีวิตในฐานะสมาชิกของโลกออนไลน์ กล่าวอีกนัยหน่ึงคือ ทักษะการใช้ส่ือและการเข้าสังคมในโลก ออนไลน์ ความเป็นพลเมืองดิจิทัล (Digital Citizenship) เป็นพลเมืองที่มีความสามารถในการใช้ อินเทอร์เน็ต ในการบริหารจัดการ ควบคุม กากับตน รู้ผิดรู้ถูก และรู้เท่าทัน เป็นบรรทัดฐานในการใช้ เทคโนโลยีดิจิทัล อย่างเหมาะสม มีความรับผิดชอบ เรียนรู้ท่ีจะใช้เทคโนโลยีอย่างชาญฉลาดและปลอดภัย พลเมืองดจิ ทิ ัลจึงตอ้ งตระหนักถึงโอกาสและความเสยี่ งในโลกดจิ ทิ ัล เข้าใจถึงสิทธิและความรับผิดชอบในโลก ออนไลน์ ความเป็นพลเมืองดิจิทัลนับเป็นมาตรฐานหน่ึงด้านทางเทคโนโลยีการศึกษาในยุค Thailand 4.0 ผู้สอนต้องบ่มเพาะให้ผู้เรียนสามารถแสดงความเข้าใจประเด็นทางสังคม วัฒนธรรม และความเป็นมนุษย์ที่ เกีย่ วข้องกบั เทคโนโลยี สารสนเทศและปฏิบัติตนอยา่ งมจี ริยธรรมตามครรลองกฎหมายใหใ้ ช้ข้อมูลข่าวสารได้ อยา่ งปลอดภยั ถูกกฎหมาย ซึง่ มคี วามสาคญั ในทักษะแหง่ การเรยี นรู้และนวตั กรรมในศตวรรษท่ี 21

2 ทักษะในการรักษาอัตลักษณ์ที่ดีของตนเอง (Digital Citizen Identity) สามารถสร้างและบริหาร จัดการอัตลักษณท์ ีด่ ีของตนเองไวไ้ ดอ้ ยา่ งดที ัง้ ในโลกออนไลน์และโลกความจริง อัตลักษณ์ท่ีดีคือการที่ผู้ใช้ส่ือ ดิจิทัลสร้างภาพลักษณ์ในโลกออนไลน์ของตนเองในแง่บวก ทั้งความคิด ความรู้สึก และการกระทาโดยมี วิจารณญาณในการรับส่งข่าวสารและแสดงความคิดเห็น มีความเห็นอกเห็นใจผู้ร่วมใช้งานในสังคมออนไลน์ และรจู้ กั รับผดิ ชอบต่อการกระทา ไม่กระทาการท่ีผิดกฎหมายและจริยธรรมในโลกออนไลน์ เช่น การละเมิด ลิขสิทธิ์ การกล่ันแกล้งหรือการใช้วาจาที่สร้างความเกลียดชังผู้อ่ืนทางสื่อออนไลน์ การวิพากษ์วิจารณ์ผู้อื่น ทางสอ่ื ออนไลน์ ดังนน้ั การรกั ษาอตั ลักษณก์ ็ควรจะสื่อสารกับผู้อ่ืนอย่างมีวิจารณญาณ และรู้จักรับผิดชองต่อ การกระทาของตนเอง

3 ทักษะการคดิ วิเคราะห์มีวิจารณญาณที่ดี (Critical Thinking) ผู้เรียนต้องมีความสามารถใน การวเิ คราะห์แยกแยะระหว่างข้อมูลที่ถูกต้องและข้อมูลที่ผิด ข้อมูลท่ีมีเนื้อหาเป็นประโยชน์ และข้อมูลท่ีเข้า ข่ายอันตราย ข้อมูลติดต่อทางออนไลน์ที่น่าต้ังข้อสงสัยและน่าเช่ือถือได้ เม่ือใช้อินเทอร์เน็ต จะรู้ว่าเน้ือหา อะไร เป็นสาระ มีประโยชน์ รู้เท่าทันสื่อและสารสนเทศ สามารถวิเคราะห์และประเมิน ข้อมูลจาก แหล่งข้อมูลท่ีหลากหลายได้ เข้าใจรูปแบบการหลอกลวงต่างๆ ในโลกไซเบอร์ เช่น ข่าวปลอม คลิปตัดต่อ เวบ็ ปลอมให้ลงทะเบยี นกรอกประวัติสว่ นตัวเพือ่ สิทธใิ นการได้รบั ประโยชน์ ซึ่งการกรอกข้อมูลส่วนตัวควรจะ ดูแหล่งที่มาที่มีความนา่ เช่อื ถอื และเปน็ เวบ็ ไซตท์ างการ การตัดต่อรูปภาพให้เป็นภาพเปลือย ซึ่งผู้กระทาอาจ นารูปมาจากเวบ็ ไซตต์ า่ งๆทีเ่ คยไดโ้ พสต์ลงไป และมาตดั ตอ่ เพือ่ ผลประโยชน์ โดยการโพสต์ภาพต้องระวังเป็น อยา่ งมาก ไม่โพสตภ์ าพในพนื้ ที่สาธารณะเพ่ือปอ้ งกนั นั ตรายที่จะเกดิ ขน้ึ ภายหลัง เป็นต้น

4 ทักษะในการรักษาความปลอดภัยของตนเองในโลกไซเบอร์ (Cybersecurity Management) ผู้เรียนต้องมีความสามารถในการรับรู้และรับมือการคุกคามข่มขู่บนโลกออนไลน์ได้อย่าง ชาญฉลาด สามารถป้องกันข้อมูลด้วยการสร้างระบบความปลอดภัยที่เข้มแข็ง และป้องกันการโจรกรรม ข้อมูล หรือการโจมตีออนไลน์ได้ มีทักษะในการรักษาความปลอดภัยของตนเองในโลกออนไลน์ การรักษา ความปลอดภยั ของตนเองในโลกไซเบอร์คือ การปกป้องอุปกรณ์ดิจิทัลข้อมูลท่ีจัดเก็บและข้อมูลส่วนตัว ไม่ให้ เสยี หาย สญู หาย หรือถกู โจรกรรมจากผู้ไมห่ วงั ดีในโลกไซเบอร์ เช่น การเก็บข้อมูลส่วนตัวไว้ในพื้นที่ออนไลน์ ไม่ว่าจะเปน็ facebook twitter instragram การถา่ ยรูปบตั รประชาชนโดยไมป่ ดิ เลขประจาตวั ประชาชน ซ่ึง หากเป็นไปได้ไม่จาเป็นต้องบอกข้อมูลส่วนตัวหรือเก็บไว้ในพ้ืนท่ีออนไลน์ เพ่ือป้องกันไม่ให้ข้อมูลรั่วไหลเป็น ตน้

5 ทักษะในการรักษาข้อมูลส่วนตัว (Privacy Management) ผู้เรียนต้องมีดุลพินิจในการ บริหาร จัดการข้อมูลส่วนตัว โดยเฉพาะการแชร์ข้อมูลออนไลน์เพื่อป้องกันความเป็นส่วนตัวท้ังของตนเอง และผู้อื่น รู้เท่าทันภัยคุกคามทางอินเทอร์เน็ต เช่น มัลแวร์ ไวรัสคอมพิวเตอร์ และกลลวงทางไซเบอร์ มี ความสามารถในการบริหารจัดการข้อมูลส่วนตัว โดยเฉพาะการแชร์ข้อมูลออนไลน์เพ่ือป้องกันความเป็น ส่วนตัวทั้งของตนเองและผู้อ่ืนเป็นส่ิงสาคัญท่ีต้องประกอบอยู่ ในพลเมืองดิจิทัลทุกคน และจะต้องมีความ ตระหนักในความเท่าเทียมกันทางดิจิทัลเคารพในสิทธิของคนทุกคน รวมถึงต้องมีวิจารณญาณในการรักษา ความปลอดภัยของข้อมูลตนเองในสังคมดิจิทัล รู้ว่าข้อมูลใดควรเผยแพร่ข้อมูลใดไม่ควรเผยแพร่และต้อง จัดการความเส่ียงของข้อมูลของตนในสื่อสังคมดิจิทัลได้ด้วย เช่น การไม่เปิดเผยวันเดือนปีเกิดในช่องทาง ออนไลน์ต่างๆ การไมเ่ ปดิ เผยที่อยู่ เพอ่ื เป็นการปอ้ งกนั ภยั จากออนไลนต์ ่างๆ เปน็ ตน้

6 ทักษะในการจัดสรรเวลาหน้าจอ (Screen Time Management) ผู้เรียนต้องมี ความสามารถในการบริหารเวลาในการใช้อุปกรณ์ยุคดิจิทัล รวมไปถึงการควบคุมเพ่ือให้เกิดสมดุลระหว่าง โลกออนไลนแ์ ละโลกภายนอก ตระหนักถงึ อันตรายจากการใช้เวลาหนา้ จอนานเกินไป การทางานหลายอย่าง ในเวลาเดียวกันและผลเสียของการเสพติดสื่อดิจิทัล เช่น น่ังทางานอยู่กับท่ีนานๆ อาจจะทาให้เกิดอาการชา อ่อนแรง จากการไม่ลุกเดิน ดังนั้นจึงควรหาช่วงเวลาพักและขยับร่างกายเพื่อเป็นการผ่อนคลาย นั่งทางาน หนา้ จอคอมพิวเตอร์ตลอดทั้งวัน อาจจะส่งผลเสียต่อดวงตาที่ทางานมากเกินไป และส่งผลต่อความเครียดใน การทางาน จึงควรมีการพักระหว่างทางานเพ่อื เปน็ การพกั ผอ่ นสายตา ผ่อนคลายความเครยี ดให้ลดลง

7 ทั ก ษ ะ ใ น ก า ร บ ริ ห า ร จั ด ก า ร ข้ อ มู ล ท่ี ผู้ ใ ช้ ง า น มี ก า ร ทิ้ ง ไ ว้ บ น โ ล ก ออนไลน์ (DigitalFootprints) ผู้เรียนต้องมีความสามารถในการเข้าใจธรรมชาติของการใช้ชีวิตในโลก ดิจิทัลว่าจะหลงเหลือร่อยรอยข้อมูลทิ้งไว้เสมอ รวมไปถึงเข้าใจพลลัพธ์ที่อาจเกิดข้ึน เพื่อการดูแลสิ่งเหล่าน้ี อย่างมีความรับผิดชอบ รอยเท้าดิจิทัล คือ คาที่ใช้เรียกร่องรอยการกระทาต่าง ๆ ที่ผู้ใช้งานทิ้งรอยเอาไว้ใน โลกออนไลน์โซเชียลมีเดีย เว็บไซต์หรือ โปรแกรมสนทนา เช่นเดียวกับรอยเท้าของคนเดินทาง ข้อมูลดิจิทัล เช่น การลงทะเบยี น อีเมล การโพสต์ ข้อความหรอื รูปภาพ เมอ่ื ถูกสง่ เข้าโลกไซเบอร์แล้วจะทิ้งร่อยรอยข้อมูล ส่วนตัวของผู้ใช้งานไว้ให้ผู้อื่นติดตามได้เสมอ แม้ผู้ใช้งานจะลบไปแล้ว ดังนั้นหากเป็นการกระทาท่ีผิด กฎหมายหรือศลี ธรรมก็อาจมีผลกระทบตอ่ ชื่อเสียงและภาพลกั ษณข์ องผู้กระทา กล่าวง่ายๆรอยเท้าดิจิทัลคือ ทุกสิ่งทุกอย่างในโลกอินเทอร์เน็ตท่ีบอกเรื่องของเราความเป็นพลเมืองดิจิทัลจึงต้องมีทักษะความสามารถที่ จะเข้าใจธรรมชาติของการใช้ชีวิตในโลกดิจิทัลว่าจะหลงเหลือร่องรอยข้อมูลทิ้งไว้เสมอ รวมไปถึงต้องเข้าใจ ผลลัพธ์ที่อาจเกิดข้ึนเพื่อการดูแลส่ิงเหล่านี้อย่างมีความรับผิดชอบ เช่น ลงทะเบียนเพื่อลุ้นรับของรางวัลฟรี แต่ในขณะเดยี วกันเว็บไซต์น้ันอาจนาข้อมูลส่วนตัวของเราไปขายและนาไปใช้ในทางท่ีไม่ดี หรือการโพสต์รูป บตั รประชาชนลงในพนื้ ท่ีสาธารณะ ผู้ไมป่ ระสงคด์ ีอาจจะนาข้อมูลในบัตรไปกระทาส่ิงต่างๆ ต่อได้ซึ่งอาจเป็น อนั ตรายตอ่ เจา้ ของบตั ร ดังนั้นขอ้ มลู เหล่านี้ควรเก็บเปน็ ความลับ ไม่ควรเปิดเผยตอ่ ผคู้ นหากไมจ่ าเปน็

8 ทักษะในการรับมือกับการกล่ันแกล้งบนโลกไซเบอร์ (Cyberbullying Management) ผูเ้ รยี นต้องมีความสามารถในการรับรู้และรับมือการคุกคามข่มขู่บนโลกออนไลน์ได้อย่างชาญฉลาด การกลั่น แกล้งบนโลกไซเบอร์คือ การใช้อินเทอร์เน็ตเป็นเครื่องมือหรือช่องทางเพื่อก่อให้เกิดการคุกคาม ล่อลวงและ การกลั่นแกล้งบนโลกอินเทอร์เน็ตและส่ือสังคมออนไลน์ โดยกลุ่มเป้าหมายมักจะเป็น กลุ่มเด็กจนถึงเด็ก วัยรนุ่ การกลน่ั แกล้งบนโลกไซเบอรค์ ลา้ ยกันกบั การกลนั่ แกล้งในรปู แบบอ่ืน หากแต่การกล่ันแกล้งประเภทนี้ จะกระทาผา่ นส่ือออนไลน์หรือสือ่ ดิจิทัล เช่น การส่งข้อความทาง โทรศัพท์ ผู้กลั่นแกล้งอาจจะเป็นเพ่ือนร่วม ช้ัน คนรู้จักในสื่อสังคมออนไลน์ หรืออาจจะเป็นคนแปลกหน้าก็ได้ แต่ส่วนใหญ่ผู้ท่ีกระทาจะรู้จักผู้ที่ถูกกลั่น แกล้ง รูปแบบของการกล่ันแกล้งมักจะเป็น เช่น หญิงสาวถูกเพื่อนแกล้งโดยถ่ายคลิปแล้วเอาไปลงในสื่อ ออนไลน์ พร้อมข้อความบอกว่า “เพื่อนโสด โปรดจีบ” ปรากฏว่ามีผู้คนสนใจอย่างมาก และได้ติดต่อหญิง สาวคนน้ีให้มาเจอกัน หลังจากนั้นหญิงสาวก็ถูกวางยาสลบ หายไป 2 วัน ทาให้ทางบ้านเกิดความเป็นห่วง แตเ่ ม่ือตามจนพบทางบ้านกป็ ลอบใจ และชว่ ยกันรบั มอื กับปัญหาการกล่ันแกล้งทางออนไลน์ โดยไม่โพสต์รูป ไม่ระบตุ าแหน่งทีอ่ ยูใ่ ดๆ เพอ่ื ความปลอดภยั และการสง่ ข้อความให้ออกไปหาทสี่ ถานท่ีหนึ่ง แต่เม่ือไปถึงกลับ ไม่พบ ซึ่งอาจจะทาให้เกิดอันตรายได้ โดยก่อนเดินทางไปสถานท่ีนัดหมายควรเช็คเพ่ือความแน่ใจ แล้วจึง ตดั สินใจว่าควรไปหรอื ไม่

9 ทักษะการใช้เทคโนโลยีอย่างมีจริยธรรม (Digital Empathy) ผู้เรียนต้องมีความเห็นอก เห็นใจและสร้างความสัมพันธ์ที่ดีกับผู้อื่นบนโลกออนไลน์ แม้จะเป็นการส่ือสารท่ีไม่ได้เห็นหน้ากัน มี ปฏิสัมพันธ์อันดีต่อคนรอบข้าง ไม่ว่าพ่อแม่ ครู เพ่ือนท้ังในโลกออนไลน์และในชีวิตจริง ไม่ด่วนตัดสินผู้อื่น จากขอ้ มลู ออนไลน์แต่เพียงอย่างเดียวและจะเป็นกระบอกเสียงให้ผู้ท่ีต้องการความช่วยเหลือ เช่น การโพสต์ ข้อความต่อว่าผู้อ่ืนทันทีท่ีได้ทราบเรื่อง ซ่ึงไม่รู้ว่าเป็นเร่ืองที่เกิดขึ้นจริงหรือไม่ ดังนั้นก่อนจะโพสต์ข้อความ ใดๆ ควรเชค็ ให้ดีหรอื ถ้าเป็นไปไดก้ ็ไมค่ วรโพสต์ข้อความเหล่านี้ การแชร์รูปตอนอาบน้า ซ่ึงอาจเปิดโอกาสให้ ผู้ท่ีไม่หวังดี ผู้ที่คอยจะทาร้ายได้มีโอกาสนารูปเหล่านี้ไปหาผลประโยชน์ในทางที่ไม่ดีและทาให้เสื่อมเสีย ชื่อเสียงได้ ดังน้ันจึงไม่จาเป็นต้องแชร์รูปทุกรูป ไม่จาเป็นต้องบอกทุกกิจกรรมที่ได้ทาเพ่ือความปลอดภัยแก่ ตัวเราเอง

10 จากการจัดทาเอกสารคู่มือทักษะความฉลาดทางดิจิทัลสาหรับครูนั้น ทาให้ได้ทราบว่า อันตรายจากโลกออนไลน์นั้นมีอยู่รอบตัวเรา ดังนั้นจึงไม่ควรไว้ใจหรือกระทาการใดๆที่จะแสดงถึงข้อมูล ส่วนตัวหรือข้อมูลใดๆที่ผู้อ่ืนไม่ควรรู้ เพราะสิ่งเหล่าน้ีอาจย้อนกลับมาเป็นอันตรายต่อเจ้าของข้อมูลได้ และ เพื่อความปลอดภยั จงึ ไมค่ วรบอกหรอื เกบ็ ข้อมลู สว่ นตัว ข้อมูลทเี่ ปน็ ความลบั ไวใ้ นออนไลน์จะดีทสี่ ดุ

11 ธนวัฒน์ เจริญษา. (2563). ความฉลาดทางดิจิทัลกับทักษะการเรียนรู้ และนวัตกรรมในศตวรรษที่ 21. วารสารวิจัยและนวัตกรรม สถาบนั การอาชีวศึกษากรุงเทพมหานคร. 3(2). 21–29. สรานนท์ อินทนนท์. (2563). [ออนไลน์]. ความฉลาดทางดิจิทัล (DQ Digital Intelligence). มูลนิธิส่งเสริม ส่ือเด็กและเยาวชน (สสย.). [สืบค้นเมื่อวันท่ี 6 กุมภาพันธ์ 2565]. จาก www. Childmedia.net

ประวัติผู้จัดทำ กันยารัตน์ บูรณะ นักศึกษาประกาศนียบัตรวิชาชีพครู รุ่นที่ 23 หมู่ที่ 5 เลขที่ 25 รหัสนักศึกษา 647190525 ประวัติการศึกษา ประสบการณ์การทำงาน 2555 - 2559 สาขาชีววิทยา 2560 - 2565 คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยศิลปากร ครูผู้สอน วิชาวิทยาศาสตร์ ชั้น ป. 3 โรงเรียนอนุบาลสุธีธร เสนอ อ.ดร. สุจิตตรา จันทร์ลอย อ.ดร. สุธิดา ปรีชานนท์ คู่มือทักษะความฉลาดทางดิจิทัลสำหรับครู เป็นส่วนหนึ่งของรายวิชาการพัฒนาความเป็นครู GD 58201 คณะครุศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏหมู่บ้านจอมบึง

FEBRUARY 2022 คู่มือทักษะความ ฉลาดทางดิจิทัล ความฉลาดทางดิจิทัล เป็นผลจากศึกษาและพัฒนาของ DQ institute หน่วยงานที่เกิดจากความร่วมมือกันของภาครัฐและ เอกชนทั่วโลกประสานงานร่วมกับ เวิลด์อีโคโนมิกฟอรั่ม (World Economic Forum) ที่มุ่งมั่นให้เด็ก ๆ ทุกประเทศได้รับการศึกษา ด้านทักษะพลเมืองดิจิทัลที่มีคุณภาพและใช้ชีวิตบนโลกออนไลน์ อย่างปลอดภัยด้วยความก้าวหน้าของเทคโนโลยีสมัยใหม่