บทความฮูปแต้มหมอลํา : ความม่วนที่ไม่เลือนลางจากสิมอีสาน

บทความอีสาน ฮูปแตม้ หมอลำ : ความมว่ นทไี่ ม่เลอื นลางจากสิมอสี าน นายบญุ ทัน โพธสิ์ งิ ห์ รหัสนกั ศึกษา 657220007-9 ปกี ารศกึ ษา 2565 นักศกึ ษาระดบั ปรญิ ญาเอก สาขาวจิ ัยวัฒนธรรม ศลิ ปะและการออกแบบ(หมอลำ) คณะศลิ ปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น

ฮปู แตม้ หมอลำ : ความมว่ นทไ่ี มเ่ ลือนลางจากสิมอสี าน บญุ ทัน โพธิ์สิงห์ 657220007-9 นักศกึ ษาปริญญาเอก สาขาวชิ าวจิ ยั วัฒนธรรม ศิลปกรรมและการออกแบบ(หมอลำ) คณะศิลปกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น “ฮปู แตม้ ” ท่ีเป็นท่ีรจู้ ักกันในภาคอีสาน หรือที่รจู้ กั กนั กว้างขวางในชื่อ “จิตรกรรมฝาผนงั ”ของภาคกลาง ณ เวลาน้คี งพดู ได้เต็มปากว่า คงมนี ้อยคนนกั ท่ีจะไมร่ จู้ ัก ย่ิงเวลาผา่ นไป คุณคา่ ของฮูปแต้มหรือจิตรกรรมฝาผนังท่ี อยูบ่ นผนังของสิม หรอื โบสถ์ ก็ยิง่ เพ่ิมมูลค่าอยา่ งมากมายมหาศาล โดยเฉพาะในชุมชนที่มีการต่อยอดเอาฮูปแต้ม ที่มีอยู่ ไปเพิ่มมูลค่าทางเศรษฐกิจและนำมาเป็นปัจจัยสำคัญในการผลิตผลิตภัณฑ์ของชุมชนเพื่อจำหน่าย บางที่ นำไปเพิ่มมูลค่าด้านการท่องเที่ยว การพัฒนาชุมชน รวมไปถึงการปลุกใจให้คนในท้องถิ่นหันมารักษ์บ้านเกิดของ ตนเอง ในภาคอีสานมีสิมที่ปรากฎฮูปแต้มกระจายอยู่หลายจังหวัด ซึ่งส่วนใหญ่อยู่ในภาคอีสานตอนกลาง ทั้ง ร้อยเอ็ด มหาสารคาม ขอนแก่น นอกจากนั้นยังมีกระจายในพื้นที่อีสานเหนือและใต้หลายจังหวัด ทั้งเลย หนองคาย อุบลราชธานี นครราชสีมา ฯลฯ ซึ่งคำว่าฮูปแต้มนี้ไม่ไดน้ ับรวมภาพวาดทีเ่ พิ่งเกิดมาเม่ือไม่นานมานีแ้ ต่ นับรวมเฉพาะสมิ หรือโบสถท์ ี่มฮี ปู แตม้ อายไุ มต่ ่ำกวา่ 150 ปขี ้ึนไป ส่วนที่มีการวาดฮูปแต้มตามผนังสิมในอีสานหลายแห่ง และลักษณะรูปแบบคล้าย ๆ กัน สันนิษฐานว่า เกดิ การลอกเลยี นแบบ เพราะสมัยกอ่ นไม่มีเทคโนโลยีการสอ่ื สาร หากมกี ารไปเจอ ไปเห็นท่ีไหน เหน็ วา่ สวยกม็ ีการ บอกต่อ จ้างช่างต่อ ทั้งช่างทำสมิ และช่างวาดภาพ อย่างวัดที่ ตำบลดงบัง ช่างคนเดียวกนั วาดภาพทัง้ วัดป่าเรไรย์ และวดั โพธาราม แม้เรื่องราวจะแตกตา่ งกันบ้าง แตก่ เ็ ป็นกลุ่มช่างเดียวกนั สิมหรือโบสถ์ที่มีฮูปแต้มอายุมากกว่า 150 ปีขึ้นไปนั้น มีการพูดถึงสิมอยู่ 5 แห่ง ที่ถูกยกให้เป็นสิมที่มี ลวดลายการวาดที่งดงาม และเรอื่ งเลา่ ท่แี ฝงคตธิ รรม ความเชอ่ื และวิถชี ีวิตของคนอีสานในน้ัน ไมว่ ่าจะเป็น สิมวัด โพธาราม และวัดป่าเรไรย์ ต.ดงบัง อ.นาดูน จ.มหาสารคาม สิมวัดบ้านยาง อ.บรบือ จ.มหาสารคาม สิมวัดโพ ธาราม ต.นาดนู อ.นาดนู จ.มหาสารคาม สมิ วดั สนวนวารี อ.บ้านไผ่ จงั หวดั ขอนแกน่ และ สมิ วดั ไชยศรี อ.เมอื ง จ. ขอนแก่น โดยทุกสิมเคยถูกการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทย (ททท.) ใช้ทำเป็นเส้นทางท่องเที่ยวชมสิมและฮูปแตม้ อสี านมากอ่ น และยังกลายเป็นเส้นทางทอ่ งเทยี่ วทน่ี กั ศลิ ปะ วรรณกรรม ชืน่ ชอบมาเท่ียวชมอยู่อย่างสม่ำเสมอ แตห่ ากจะมองฮปู แต้มใหเ้ ข้าใจ คงตอ้ งเขา้ ใจตัวบท หรือ เรอ่ื งราวของวรรณกรรมซ่งึ เปน็ ท่ีมาของภาพที่ถูก นำเสนอก่อน ไม่เช่นนั้นแม้จะมองฮูปแต้มนานแค่ไหนก็ไม่อาจจะเข้าใจได้ว่า เขาวาดเรื่องอะไร เพราะฮูปแต้มแต่ ลวั นั กจ็ ะมเี รื่องราวท่ีส่ือสารออกมาแตกต่างกนั ไป ขนึ้ อยกู่ บั บรบิ ทของบา้ นเมืองน้ันๆ หรอื อยูท่ ีช่ า่ งวาดจะได้รับการ เลา่ สื่อสารเรอื่ งราวต่างๆ มาอย่างไรบา้ ง มอี ยู่ฮูปแต้มหนึง่ ถ้าใครมองและก็จะเขา้ ใจได้ง่ายเลยก็จะเปน็ ฮูปแต้มของ การแสดงกจิ กรรมการแสดงลำ ท่ีจะส่ือใหเ้ หน็ ชัดจะเปน็ ภาพคนเป่าแคนและมภี าพคนยืนลำอยูข่ ้างๆ

ภาพ ฮูปแต้มสมิ วัดสนวนวารี อ.บ้านไผ่ จังหวัดขอนแก่น หมอลำเป็นศิลปะการแสดงพื้นบ้านของภาคอีสานที่ต้องอาศัยผู้ที่มีความรู้ ความสามารถ และความ ชำนาญในการท่องจำบทกลอนลำจากวรรณกรรมพื้นบ้านที่ ประพันธ์ขึ้นด้วยสำนวนภาษาถิ่นอีสาน (ราชบัณฑิย สถาน, 2542; ธวัช ปุณโณทก, 2537) หมอลำมีพัฒนาการเร่ิมจาก หมอลำผีฟ้าและผญาเกี้ยว เทศน์แหล่ของ พระสงฆ์ หมอลำพ้ืน หมอลำกลอน หมอลำโจทย์-แก้ หมอลำเรื่องต่อกลอน หมอลำเพลิน หมอลำชิงชู้ หมอลำ เพลินประยุกต์ และหมอลำซิ่ง (สนอง คลังพระศรี, 2541) ประเภท หมอลำท่ีกล่าวมานี้จะมีรูปแบบการแสดงท่ีมี ความแตกต่างกัน เช่น หมอลำท่ีใช้ในการแสดง ประกอบพิธีกรรม คือ หมอลำทรง หมอลำที่ใช้แสดงเพื่อความ บันเทิง คือ หมอลำเพลิน หมอลำเรื่องต่อกลอน และหมอลำซิ่ง นอกจากหมอลำจะมีรูปแบบการแสดงเพื่อใช้ ประกอบ พธิ กี รรมแลว้ และความบันเทิงแล้ว หมอลำยงั ไดถ้ า่ ยทอดเนือ้ หาสาระทเี่ ป็นความรู้แกผ่ ชู้ มผฟู้ ังอีกดว้ ย ในเนื้อหาฮูปแต้มหมอลำท่ีอยู่ตามสิมอีสานนั้น อาจกล่าวได้ว่าเป็นลำเพื่อความม่วน(สนุกสนาน) เป็นการ ลำตามประเพณี และเป็นการลำประกอบพิธีกรรม โดยหมอลำมีความสำคัญต่อชาวบ้านมาก ในสมัยนั้นจึงได้ ปรากฏหมอลำในฮูปแต้มสิมอีสาน สะท้อนให้เห็นว่าหมอลำเป็นมหรสพที่สร้างความบันเทิงนันทนาการให้แก่ ชาวบ้านมาโดยตลอดจากอดตี จนถงึ ปจั จุบันน้ี

ภาพ ฮปู แต้มสิมวดั หน้าพระธาตุ(ตะข)ุ อ.ปักธงชยั จังหวัดนครราชราชสมี า ภาพ ฮูปแต้มสมิ วัดโพธาราม อ.นาดนู จังหวัดมหาสารคาม

ภาพ ฮูปแต้มสมิ วัดปา่ เรไรย์ อ.นาดนู จงั หวัดมหาสารคาม ผู้ศึกษาจึงมองปรากฏการณ์ของวิถีชีวิตในชุมชน บริบทของสังคม ประเพณี ได้ว่าหมอลำในฮูปแต้มสิม อีสาน เป็นมหรสพการแสดงพื้นบ้านคนอีสานที่ขาดไม่ได้ ซึ่งหมอลำเป็นการละเล่นสร้างความบันเทิงในงานบุญ ประเพณีต่างๆ ที่ปรากฏในฮูปแต้มสิมอีสานในจังหวัดขอนแก่น จังหวัดมหาสารคาม จังหวัดร้อยเอ็ด เพื่อหา ความสำคญั ของมหรสพการแสดงหมอลำพื้นบ้าน หมอลำทีป่ รากฏอยู่ในฮูปแตม้ สิมอสี านโดยการเวลาไม่อาจทำให้ ภาพนั้นเลือนลางหายไปได้ สอื บเน่ืองจากมีความร่วมมือของคนในชุมชนและภาครฐั เขา้ มาช่วยทำนุบำรุงให้ยังคงมี เรื่องราวมความม่วน(สนุกสนาน)ต่อ มหรสพการแสดงหมอลำมีความสำคัญกับคนอีสานเท่ากับลม หายใจเลยก็ว่า ได้ ดังท่ีปรากฏฮูปแต้มมหรสพการแสดงหมอลำในสิมอีสานซ่ึงยืนยันได้ แล้วว่าหมอลำเป็นมหรสพทีม่ ีความสำคัญ ต่ออสี านอยา่ งแทจ้ ริง เหตใุ ดหมอลำจึงมคี วามสำคญั ต่อคนอสี านยง่ิ นกั และมีคณุ ค่าตอ่ คนอสี านอย่างไรนัน้ เอง

เอกสารอ้างอิง บญุ จันทร์ เพชรเมืองเลย . (2565). หมอลำในฮูปแต้มสมิ อีสาน มหรสพการแสดงพ้ืนบา้ นคนอสี านท่ีขาดไม่ได้ , วารสารศลิ ปกรรมและการออกแบบแหง่ เอเชีย : มหาวทิ ยาลยั ขอนแก่น. กลั ญาณี กจิ โชตปิ ระเสรฐิ . (2545). ฮูปแต้มสมิ วนั สนวนวารีพัฒนาราม, นิตยสาร ศลิ ปากร (ก.ย.–ต.ค. 2545). ขนษิ ฐา ขนั คำ. (2560). โฮมภมู ิ ครง้ั ท่ี 3 ภมู ิปัญญาสูอ่ นาคต. คณะ สถาปัตยกรรมศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั ขอนแก่น. 15-16 มิถุนายน 2560. เวบ็ ไซต์ แผนงานสอ่ื ศลิ ปวัฒนธรรมสรา้ งเสริมสขุ ภาพ https://www.artculture4health.com/contents/view/1203