พลวัตหมอลำอีสานในยุคโควิด-19

1 พลวตั หมอลำอีสานในยุคโควิด-19 (COVID-19) กฤษณากร มะเสนา1 วรศักด์ิ วรยศ2 บทคัดยอ่ บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาการเปลี่ยนแปลงของหมอลำอีสานในยคุ โควิด-19 (COVID- 19) โดยศึกษาข้อมูลจากข่าวและเหตุการณ์ปัจจุบัน เพื่อให้เห็นถึงพัฒนาการและการเปลี่ยนแปลงของ ศิลปวฒั นธรรมการแสดงหมอลำ ชาวอีสานเมื่อมีงานบุญมักจะมีการแสดงมหรสพมาร่วมสมโภชให้งานมีความสนุกสนานและ ยิ่งใหญ่ไปพร้อมๆ กัน ซึ่งชาวอีสานรู้จักกันเป็นอย่างดี นั่นก็คือ “หมอลำ” แต่เมื่อมีสถานการณ์การ ระบาดของโควิด-19 รอบ 2 งานบุญต่าง ๆ ก็ได้ถูกงดหรือเลื่อนออก ผลกระทบที่ตามมาก็คืออาชีพ หมอลำ รายได้หาย แต่ทุกชีวิตยังต้องดำเนินต่อไป หมอลำทุกคณะจะมีการปรับตัวและรับมือกับ สถานการณท์ เ่ี กิดขน้ึ อย่างไร คำสำคญั : พลวัต หมอลำอีสาน โควดิ -19 บทนำ “หมอลำ” เป็นศิลปะพื้นบ้านของชาวอีสานที่สืบทอดกันมาตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ยังคงเป็น มหรสพท่ีได้รบั ความนิยมอย่างต่อเน่ืองไม่ว่ากาลเวลาจะผา่ นพ้นไปกยี่ ุคสมัย หมอลำเป็นองค์วิชาความรู้ อย่างหนึ่ง ทำให้เราได้เรียนรู้วิถีชีวิตสังคมและวัฒนธรรม การแสดงหมอลำไม่ใช่แค่การอนุรักษ์ แต่ยัง อธิบายความหมายและการเปล่ยี นแปลงทางสังคมในวงชาวบา้ นซง่ึ เป็นการบง่ บอกถึงความเปน็ มาได้เป็น อย่างดี\"หมอ\" คือผู้ชำนาญในกิจการต่างๆ เช่น หมอแคน คือผู้ชำนาญในการเปา่ แคน หมอมอหรือหมอ โหร คือผู้ชำนาญในการทำนายโชคชะตา หมอเอน็ คือผ้ชู ำนาญในการบบี นวดเส้นเอ็นตามรา่ งกาย หมอ ยา คือผู้ท่ีชำนาญในการใชส้ มนุ ไพร หมอธรรม คอื ผู้ทช่ี ำนาญในการใช้วชิ า(ธรรม)ในทางไสยศาสตร์ หมอ สูตร คือ ผู้ชำนาญในการทำพิธีสูตรต่างๆ เช่น สูตรขวัญ หมอมวย คือผู้ชำนาญในการใช้วิชามวย \"ลำ\" คอื การขับร้องด้วยทำนองและภาษาถิ่นอีสานอย่างมศี ลิ ป์ โดยมแี คนเป็นเสียงดนตรีหลักประกอบการขับ ร้อง ดังนั้น \"หมอลำ\" จึงหมายถึง ผู้ที่ชำนาญในการร้องเพลงด้วยภาษาถิ่นอีสานประกอบเสียงดนตรี พน้ื บา้ นแคน (จารวุ รรณ ธรรมวตั ร, 2528: ออนไลน์) ในสมัยก่อนหมอลำจะเนน้ ลำเรื่องท่ีเป็นนิทานสอนใจ หรือเล่าเรือ่ งตามนิทานพื้นบ้าน เน้นร้อง ลำ ไม่เน้นร้องเพลงเหมือนปัจจุบัน แต่เมื่อยุคสมัยเปลี่ยนแปลงไปหมอลำจึงปรับตัวให้เข้ากับโลกและ 1 นิสิตฝึกประสบการณ์วิชาชีพ สาขาวิชาภาษาไทย ภาควิชาภาษาไทยและภาษาตะวันออก คณะมนษุ ยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลยั มหาสารคาม 2 นกั วิชาการวฒั นธรรม ศนู ย์ศิลปวฒั นธรรม มหาวทิ ยาลยั ขอนแกน่

2 ความต้องการของคนดูมากขึ้น เน้นให้การแสดงมีความกระชับ เพลงที่นำมาร้องประกอบกับงานโชว์ จึงต้องเป็นเพลงที่อยู่ในกระแสนิยม หมอลำแทบทุกคณะทุ่มเงินลงทุนพัฒนาวงให้มีความโดดเด่น หมอลำที่ยังหลงเหลืออยู่ในปจั จุบันถือว่าเปน็ วงหมอลำที่มีชือ่ เสยี ง มีเอกลักษณ์ ผู้คนในภาคอีสาน ให้ความนิยมกันมาก หมอลำแต่ละคณะจะมีจดุ เด่นที่แตกตา่ งกันไป ทั้งทำนองลำ รูปแบบการแสดงโชว์ เรียกได้ว่ามีเสน่ห์ที่เป็นของใครของมัน สำหรับทำนองของหมอลำจะแบ่งได้หลายทำนอง เช่น ทำนอง ของแก่น, ทำนองกาฬสินธ์ุ-สารคาม แต่ทำนองที่ผู้คนให้ความนิยมฟังกันมากในปัจจุบันเป็นทำนอง ขอนแก่น เพราะฟังง่าย ความหมายเข้าใจได้ไมย่ าก ทุกคณะจะต้องคิดโชว์การแสดงที่นำเสนอจุดเด่นและเอกลักษณ์เฉพาะวง ในยุคที่เทคโนโลยี เดินหน้าไปไกล คณะหมอลำต่างๆ จำเป็นจะตอ้ งหาวธิ ีการท่ที ำให้วงของตวั เองอยู่รอด ทัง้ การใชจ้ อ LED เข้ามาเพื่อให้เกิดความสวยงามของโชว์และเพิ่มความทันสมัย แตกต่างจากเมื่อก่อนที่ใช้ผ้าเป็นฉาก เท่านั้น ในบางคณะมีการใช้ระบบไฮโดริก (Hydraulic) และสลิงมาใช้ประกอบการแสดง การลงทุน ในระบบ แสง สี เสยี งท่ตี ้องใชเ้ งินหลักล้าน ทง้ั หมดทงั้ มวลนเ้ี พราะหมอลำนัน้ นับเป็นธุรกิจอย่างหน่ึงท่ีมี การแขง่ ขนั สงู หากไมล่ งทนุ ปรบั เปล่ียนใหเ้ ข้ากับยคุ สมัยก็ไม่สามารถจบั ใจคนดแู ละนำพาวงใหอ้ ยู่รอดได้ ตอ่ ให้ยุคสมัยจะผลัดเปลย่ี นหมนุ เวยี นไปอีกสกั ก่ปี ี แตค่ งปฏเิ สธไมไ่ ดว้ า่ หมอลำจะยังคงอย่คู ู่กับชาวอีสาน ไปทกุ ยคุ ทกุ สมยั อาจมีการเปลยี่ นไปบ้างตามสมยั นยิ ม แต่เอกลักษณก์ ารร้องลำ คำกลอนต่างๆ จะยังคง อยู่คู่กับหมอลำเป็นมรดกและวัฒนธรรมของชาวอีสานตราบนานเท่านาน (คณะมนุษศาสตร์และ สังคมศาสตร์ มหาวทิ ยาลัยมหาสารคาม, 2563:ออนไลน์) สถานการณ์การแพร่ระบาดโควิด-19 ในประเทศไทยยังคงมีการแพร่ระบาดอย่างต่อเนื่อง ทำให้มีการประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินตาม พระราชกำหนดการบริหารราชการในสถานการณ์ฉุกเฉิน การบริหารราชการในสถานการณ์ฉุกเฉิน เพื่อให้รัฐบาลสามารถควบคุมสถานการณ์แพร่ระบาดของเช้อื ไวรัสโควิด-19 ได้อย่างมีประสิทธิภาพ โดยมีการสั่งงดการจัดกิจกรรมต่าง ๆ เลื่อนการจัดงานบุญ งาน ประเพณี ทำใหม้ ผี ู้ได้รบั ผลกระทบจากการสง่ั งดกจิ กรรมเหลา่ น้ี เชน่ ศิลปิน นกั รอ้ ง นกั ดนตรี และคณะ หมอลำ จากการสั่งงดทำให้ผู้ประกอบอาชีพด้านศิลปินรายไดห้ ดหาย โดยเฉพาะอย่างยิ่งคณะหมอลำท่ี ได้รับผลกระทบหนักจากการถูกสั่งงดการแสดง รายได้ลดลงแต่ยังต้องคอยดูแลลูกวงให้หลายสิบชีวิต ผา่ นพน้ สถานการณ์นี้ไปได้ จากการได้รับผลกระทบโควิด-19 นี้ ทำให้รูปแบบวงหมอลำมีการปรับตวั ใหเ้ ข้ากับสถานการณ์ ปัจจุบัน โดยการนำโซเชียลมาใช้ประโยชน์ ในการถ่ายทอดสดการแสดงหมอลำผ่านรูปแบบออนไลน์ โดยมีการสร้างกลุ่มผู้ชมและเก็บค่าเข้าชมจากในกลุ่มเฟซบุ๊ก หรือบางคณะก็มีการขอรับบริจาคจากผู้ที่ เข้าชม ใหบ้ ริจาคตามความสมัครใจ โดยเรยี กรูปแบบนวี้ ่า “มาลัยออนไลน์” ตัวอยา่ งของการแสดงหมอ ลำออนไลน์ที่กำลังเป็นกระแสในช่วงนี้คือ คณะเสียงอีสานที่จะมีการแสดงคอนเสิร์ตไลฟ์สด ในวนั ที่ 19-20 มกราคม พ.ศ. 2564 เพอื่ ขอรับบรจิ าคและมาลยั ออนไลนช์ ว่ ยแม่นกน้อย อุไรพร หัวหน้า วงหมอลำคณะเสียงอิสาน ที่ขับเคลื่อนศิลปวัฒนธรรมผ่านการแสดงหมอลำ ดูแลสมาชิกในวงกว่า 200 ชวี ติ

3 ผลกระทบจากการแพรร่ ะบาดของโควิด-19 เป็นสง่ิ ทไ่ี มม่ ีใครอยากให้เกิดข้นึ แต่การพลิกวิกฤติ ให้เป็นโอกาสก็ถือเป็นเรื่องท่ีดีในช่วงเวลาที่ยากลำบากแบบนี้ ทำให้เราได้เห็นถึงการเปลี่ยนแปลงของ ศิลปวัฒนธรรมอสี านท่อี ย่คู ู่กับคนอีสานมาอย่างชา้ นาน แมจ้ ะเป็นศิลปะทมี่ ีการสืบทอดมาอยา่ งยาวนาน แต่เม่ือยคุ สมยั เปลย่ี น ก็ต้องพรอ้ มยอมรบั ต่อการเปลยี่ นแปลงเชน่ กนั เอกสารอ้างองิ คณะมนษุ ศาสตรแ์ ละสงั คมศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหาสารคาม. (2563). หมอลำในยคุ สมยั ท่ผี ันเปลย่ี น. สืบคน้ 22 มกราคม 2564, จาก http://human.msu.ac.th/lmcnews จารุวรรณ ธรรมวตั ร. (2528) การแสดงพนื้ บา้ น. สืบค้น 22 มกราคม 2564, จาก https://www.lib.ru.ac.th/journal/isan/art/index.html