พลวัตวัสดุใน "ศิลปสุโขทัย"

พลวัตวัสดใุ น “ศลิ ปะสุโขทยั ” ชนัญญา คงยืน* 637220012-4 ภาคเรยี นที่ 2 ปการศกึ ษา 2563 นกั ศึกษาปรญิ ญาดษุ ฎีบัณฑติ สาขาวฒั นธรรม ศลิ ปกรรม และการออกแบบ คณะศิลปกรรมศาสตร มหาวทิ ยาลัยขอนแกน

พลวตั วัสดุใน “ศิลปะสโุ ขทยั ” บทนำ ชนัญญา คงยืน* สุโขทัยไดขึ้นชื่อวาเปนเมืองมรกดโลก และรูจัก รามคำแหงไดมีการยายเมืองมาตั้งอยูบริเวณที่เปนเมือง กันทั่วไปวาเปนอาณาจักรของศิลปะและความงดงามที่มี โบราณสุโขทัยที่รูจักกันในปจจุบัน  โดยมีศูนยกลางคือ เอกลักษณโดดเดนเฉพาะตัวจากอิทธิพลตางๆที่สุโขทัย วัดมหาธาตุ เมืองแหงใหมนี้ไดสรางขึ้น ทางทิศใตของ ไดรับมาเกิดการพัฒนาและดัดแปลงจนเกิดเปน เมืองเกา มีกำแพงเมืองดานทิศเหนือติดกับคูเมืองดาน เอกลักษณเฉพาะตัวมาจนถึงปจจุบันอีกทั้งยังเปนตน- ทิศใตของเมืองสุโขทัยเดิม ซึ่งสานิฐานวากอนที่มี แบบของศิลปะในยุคสมัยตอมา เจดีย “ยอดพุมขาว อาณาจักรสุโขทัยมีชุมชนขอมอยูกอน อาจเปนขอมรุน บิณฑ หรือ ยอดดอกบัวตูม” ที่วัดมหาธาตุ สุโขทัย สุดทายสมัยบายนและเสื่อมอํานาจไปโดยที่ไมไดไป วัดเจดียเจ็ดแถว ศรีสัชนาลัย รวมไปถึงองคพระอจนะ ขับไล และเกิดอาณาจักรขึ้นใหม เชน สุโขทัย ลานนา ที่วัดศรีชุมอันมีชื่อเสียงเดนดังไปทั่วโลกทำใหแสดงให หรืออยุธยา (ศักดิ์ชัย สายสิงห, ม.ป.ป) โดยเมืองสุโขทัย เห็นถึงความสามารถทางชางของศิลปนสุโขทัยไดเปน เปนเมืองที่ขยายตัวออกมาจากเมืองเชลียง ซึ่งพอขุนศรี อยางดีซึ่งความสามารถของชางชาวสุโขทัยไมไดมีแตใน นาวนำถุม สรางขึ้นในราวกลางพุทธศตวรรษที่ 18 ดานสถาปตยกรรมหรือศิลปกรรมที่มีความใหญโอฬาร เปนเมืองสำคัญ ซึ่งนักวิชาการสวนหนึ่งเชื่อวาเปน เทานั้น แตยังรวมไปถึง “งานปูนปน” ซึ่งเปนสวน ราชธานีหรือศูนยกลางของแควนสุโขทัย ตั้งอยูบนที่ ประกอบสำคัญขององคเจดีย ปรางค หรือมณฑป ลาดระหวางเชิงเขาหลวงกับแมน้ำยม หางจากแมน้ำยม แมวาศิลปะบางอยางจะไดรับอิทธิพลจากภายนอก เชน (ที่อยูทางดานทิศตะวันออก) ประมาณ 12 กิโลเมตร จีน เขมร เปนตน แตดวยความชาญฉลาดของชาง (อภิรักษ กาญจนคงคา, 2562) รองรอยของโบราณสถาน สุโขทัยจึงนำศิลปะเหลานั้นมาผสมผสานกอใหเกิดเปน ที่เปนซากกำแพงเมือง และวัดวาอาราม ยังปรากฏให เอกลักษณของศิลปะสุโขทัยขึ้น และยังสงอิทธิพล เห็นเปนหลักฐาน ซึ่งแสดงถึงการเปนเมืองสำคัญที่มี รูปแบบศิลปะดังกลาวไปยังดินแดนตางๆของสยาม ความเจริญรุงเรืองมาแตกอน (สารานุกรมไทยสำหรับ ประเทศซึ่งยังคงหลงเหลืออยูใหเราไดเห็นไดศึกษามาจน เยาวชนฯ, ม.ป.ป) ปจจุบัน พลวัตวัสดุในศิลปะสุโขทัย ศิลปกรรมสมัยสุโขทัยเริ่มตั้งแตเมื่อพอขุนศรีอินทราทิต ยสถาปนากรุงสุโขทัยเปนอิสระไมขึ้นแกขอมเมื่อราว สุโขทัยเปนรัฐโบราณที่อยูในบริเวณลุมแมน้ำยม พ.ศ.1800 หลังจากนั้นก็มีการสรางสรรคผลงาน โดยมีศูนยกลางอยูที่วัดพระพายหลวง เปนรัฐที่มีความ ทัศนศิลปขึ้นมาอยางมากมาย (พสุชา อาจณรงค, 2559) สัมพันธกับขอมและละโว หรือลพบุรีในปจจุบัน หลัก- เกิดขึ้นในบริเวณลุมแมน้ำยม แมน้ำนาน แถบจังหวัด ฐานที่เปนประจักษพยานคือ วัดพระพายหลวง วัดศรี สุโขทัย อุตรดิตถ แพร พิษณุโลก และบริเวณลุมแมน้ำปง สวาย ซึ่งเปนศาสนสถานในศาสนาพุทธ นิกายมหายาน ทางตอนใตของจังหวัดกำแพงเพชร สรางขึ้นจากแรง และศาลตาผาแดง ซึ่งเปนเทวสถาน ตอมาในสมัยพอขุน

บันดาลใจทางพุทธศาสนาฝายเถรวาทระหวางพุทธศ- ใหมที่เกิดจากสภาพการณของสังคม ปจจุบันและปจจัย ตวรรษที่ 19-20 ดังปรากฏในโบราณสถานหลายแหงที่มี ที่เปนรากเหงาทางวัฒนธรรมและภูมิปญญาที่มีการสืบ- แนวความคิดและลักษณะรูปแบบคลายกับสถาปตย- สานตอเนื่องกันมา ทั้งปจจัยใหมและ ปจจัยดั้งเดิมที่มี กรรมลังกา เชน เจดียชางลอมมหิยังคณะในลังกา การผสมผสานกันอยางบูรณาการ จะนำ “ไปสูการคิด พระพุทธรูปวัดตะพานหินที่สุโขทัย พระสี่อิริยาบถที่ ใหมทำ” ใหมในการสรางสรรคเอกลักษณไทย กำแพงเพชร เปนตน นอกจากนี้ยังไดผสมผสานกับ (Horayangkura, 2011) หากเห็นพื้นที่สี่เหลี่ยมผืนผา ศิลปะอื่นๆ ไดแก พมา ขอม และจีน จนเกิดเปน ของวัดราง มีคูน้ำลอมรอบกำแพงเตี้ยดานหนาของวัด เอกลักษณที่ทำใหศิลปะสุโขทัยกลายเปนศิลปะสำคัญใน อยูทางตะวันออก เจดียประธานกอไวกลาง หรือคอนไป สมัยหนึ่งของคนไทย (สันติ เล็กสุขุม, 2540) ทางพื้นที่สวนหลังเล็กนอย วิหารตอเนื่องจากเจดีย ประธานออกไปทางดานหนา ทั้งสองจึงเปนแกนหลัก ศิลปะสุโขทัย รวมสมัยกับศิลปะลานนา (เรียก ของวัด รายลอมดวยเจดียบริวาร อาจมีวิหารนอย หรือ แทนศิลปะเชียงแสน)และคาบเกี่ยวกับ ระยะแรกของ อาคารชนิดอื่นบาง ดังกลาวนี้คือระเบียบที่พบโดยทั่วไป ศิลปะอยุธยา ศูนยกลางของงานชางทั้งสามอยูที่สุโขทัย สำหรับวัดในสมัยสุโขทัย (สันติ เล็กสุขุม, 2540) เชียงใหม และกรุงศรีอยุธยา อันเปรียบเสมือนสาม แตถาหากกลาวถึงศิลปะในยุคสมัยตางๆนั้น วโรดม ราชธานีทางชางและทางการปกครองพรอมกันไป ทาม ศุขสวัสดิ และ พฤฒิพร ลพเกิด (2556) ไดแบงออกเปน กลางบรรยากาศผสมผสานแรงบันดาลใจ และแบบอยาง พุทธศตวรรษโดยเริ่มตั้งแต พุทธศตวรรษที่ 12 ศิลปะที่รับมา หรือสืบทอดกันมา จากพมาลังกา ขอม ศิลปะอินเดียที่แพรเขามา ทำใหเกิดรูปทรงของเจดีย และจีน ศักยภาพของชางจึงเดนชัดในดานการรับมา ทรงกลมแบบลังกา พุทธศตวรรษที่ 12-16 เปนยุคสมัย ปรับไดอยางเหมาะสม จนเปนศิลปะเฉพาะประจำแต ของทวารวดี รูปทรงเจดีย เครื่องยอดจึงไดรับอิทธิพล ละราชธานี แตในขณะเดียวกัน งานชางของทั้งสาม จากทวารวดี ในพุทธศตวรรษที่ 16 เกิดศิลปะขอม ราชธานีก็มีลักษณะรวม และเชื่อมโยงกันเมื่อสมัยของ จึงเกิดการเรียงหิน และศิลาแลงตามรูปแบบศิลปะขอม กรุงศรีอยุธยาสิ้นสุดลง ก็ไดสงทอดแบบอยางศิลปะมาสู จนถึงพุทธศตวรรษที่ 17-18 ยังอยูในศิลปะขอม และ สมัยรัตนโกสินทรในที่สุด ศิลปะสุโขทัยจึงเปนแบบฉบับ เริ่มเกิดการผสานความเชื่อทางศาสนาสื่อเปนสถาปตย- อันสำคัญยิ่งสำหรับศิลปะแบบแผนประเพณีไทยที่ยังสืบ กรรม จนกระทั่งพุทธศตวรรษที่ 19 เกิดการแพรเขามา เนื่องอยูในปจจุบัน (สันติ เล็กสุขุม, 2540) ซึ่งศิลปะ ของพมา (พุกาม) ลานนา และศรีวิชัย จึงเกิดเปน สุโขทัยจัดไดวาเปนศิลปะที่งดงามที่สุดและมีลักษณะ รูปแบบของเจดียทรงปราสาทยอดและยอดดอกบัวตูม เปนของตนเองมากที่สุด โดยเฉพาะในการสรางพระ วัสดุที่ใชในการกอสรางใชอิฐและศิลาแลง พุทธรูป ในสมัยนี้สุโขทัยติดตอรับพระพุทธศาสนาลัทธิ เปนหลัก  นอกจากนี้ยังมีหินชนวนเปนสวนประกอบบาง  เถรวาทนิกายลังกาวงศมาจากเกาะลังกา เหตุนั้นศิลปะ ศิลาแลงที่มีขนาดใหญและใชกอสวนฐานอาคารจะใชวิธี อิทธิแบบลังกาจึงมีผลตอศิลปกรรมสุโขทัยบาง เรียงทับตามแบบอิทธิพลเขมร โดยไมมีตัวประสาน เรียก (สุภัทรดิศ ดิศกุล, 2546) ซึ่งปรากฎในงานดาน เทคนิคการกอแบบนี้วากอแบบแหง  สวนศิลาแลงขนาด สถาปตยกรรม ประติมากรรม และจิตรกรรม แตสวน เล็กที่ใชกอโดยทั่วไปจะใชดินเปนตัวประสานเชนเดียว มากมีอยูกับสถาปตยกรรมมากกวาประติมากรรม กับอิฐ เมื่อกอวัสดุเสร็จแลวจะฉาบปูนทับอีกชั้นหนึ่ง ปูนที่ใชฉาบผนังหรือทำลวดลายประดับประกอบดวย อิทธิพลที่มีผลตอรูปแบบสถาปตยกรรม เนื่อง ปูนขาว  ทราย  น้ำออย หนังสัตวเคี่ยวจนเปอยเปนน้ำ จากพื้นที่บริเวณนี้เปนแหลงชุมชนโบราณเกาแก เหนียว ซึ่งวัสดุที่ใชในงานศิลปะสุโขทัย ไดถูกรวบรวม นับพันป การสั่งสมทางภูมิปญญา วัฒนธรรมและ โดยศ.ดร.สันติ เล็กสุขุม ไวดังนี้คือ ศิลาแลง ไม หินทราย ขนบธรรมเนียม ประเพณีตาง ๆ รวมไปถึงทางดาน และ การหลอสำริด สถาปตยกรรม ซึ่งมีการประยุกต และคัดเลือกรูปแบบ จากศิลปะยุคสมัยตาง ๆ มาผสมผสานจนมีลักษณะ เฉพาะตัว จนกอใหเกิดศิลปะแบบ สุโขทัยขึ้น ทั้งปจจัย

งานกอสรางดวยศิลาแลง ข. ไม เปนวัสดุที่มีอายุการใชงานจำกัดแตมีน้ำหนักเบา คงใชกันอยางแพรหลาย โดยเฉพาะเปนโครงสราง ก. ศิลาแลง ที่ใชในงานกอสรางศาสนสถาน หลังคา เชน วิหาร ปราสาท ราชมนเทียร และบาน โดยทั่วไปมีขนาดเล็กกวาศิลาแลงที่ใชในงานกอปราสาท เรือนที่อยูอาศัย งานสลักไมสำหรับประดับตกแตง แบบขอม สวนอิฐก็เล็กกวาอิฐพุกาม ดังนั้นขนาดของ สถาปตยกรรมจึงชำรุดเสื่อมสภาพไปหมดแลว นอกจาก วัสดุกอสรางของชางสุโขทัยจึงมีผลตอรูปแบบ ลักษณะ งานระยะหลัง เชน ฝาเพดานไมชิ้นหนึ่งจากคูหาปรางค และขนาดของสถาปตยกรรมดวย งานกอสรางบางแหง พระศรีรัตนมหาธาตุ เชลียง ปจจุบันเก็บรักษาอยูใน ใชศิลาแลงกอเปนสวนรองรับน้ำหนัก เหนือขึ้นไปจึงใช พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ รามคำแหง ลวดลายสลักบน อิฐ นับเปนการเลือกวัสดุกอตามความเหมาะสม เจดีย ฝาเพดานดังกลาว ชวนใหนึกถึงอิทธิพลลวดลายแบบจีน รายขนาดเล็กบางองคมีทรงระฆังขนาดเล็กมาก เสนผา ที่คงผานมาทางศิลปะลานนาซึ่งศิลปะลานนาคงแพรหล ศูนยกลางราว 40 ซ.ม. จึงโกลนจากศิลาแลงเลย เนื่อง ายลงมาในคราวที่กองทัพของลานนาเขายึดครองเมือง จากทำไดงายและใหความมั่นคงกวาการใชอิฐเรียง สุโขทัย (สันติ เล็กสุขุม, 2540) ตามทฤษฎี เปนตัวอยางหนึ่งในการเลือกใชวัสดุเชนกัน ชางสุโขทัย การแพรกระจายทางวัฒนธรรม (Cultural Diffusion มีขอจำกัดที่เนื้อศิลาแลงมักพรุนมาก การตกแตงผิวให Theory) ซึ่งเปนทฤษฎีที่เนนถึงกระบวนการทาง เรียบเพื่อกอเรียงกันไดแนบสนิทจึงเปนไปไดยาก ประวัติศาสตรที่ใชอธิบายการเปลี่ยนแปลงทางวัฒน- ทำใหความแข็งแรงของโครงสรางลดลงบาง อยางไรก็ ธรรม เรียกวา “ลักษณะเฉพาะทางประวัติศาสตร”(His- ตามผิวพรุนของศิลาแลงก็เรียบไดดวยการใชปูนฉาบ torical Particularism) นักมานุษยวิทยา (สันติ เล็กสุขุม, 2540) นิยมนำมาใชสรางวัด วิหาร สถูป ในแนวความคิด นี้คือ ฟรานซ โบแอส (Franz Boas) เจดีย และอาคารตาง ๆ (อภิรักษ กาญจนคงคา, 2562) เปนนัก มานุษยวิทยาชาวเยอรมันทำงานในตำแหนง อาจารยใน มหาวิทยาลัยโคลัมเบียประเทศสหรัฐ อเมริกา เนนวา “การแพรกระจายทางวัฒนธรรมเปน กระบวนการที่มี ลักษณะสำคัญของวัฒนธรรมหนึ่งแพร กระจายไปสูอีก วัฒนธรรมหนึ่งโดยปรับเปลี่ยนใหสอด คลองกับ วัฒนธรรม ใหม” เพดานสลักไม วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ประตูระเบียงหินชนวน วัดเชตุพน สุโขทัย ค. ประติมากรรม หินทราย สรางขึ้นใน วัฒนธรรมขอม สำหรับชางสุโขทัยแลวหินทรายจะใช กันนอยมาก ที่มีอยูบางมักจะเปนงานขนาดเล็ก เชน สลัก-กลึงเปยเจดียจำลองสวนหินที่แกรงนอย ไดแก หินชนวน หินฟลไลท มีที่ใชอยูบางในงานกอสราง สมัยทวารวดีตั้งแตราวพุทธศตวรรษที่ 11-12 มาแลว ชางสุโขทัยก็ถนัดงานปนปูนดวยวัสดุประเภทนี้

เอื้อตอการยักยายปรับเปลี่ยนจนแมงานเสร็จสิ้นลงเมื่อ จ. กรรมวิธีหลอ สำริด ซับซอน ใชความชำนาญสูง ปูนแข็งตัว การพอกเพิ่มหรือลดเอาออกก็ยังเปนไปได คงเจริญขึ้นภายหลังงานปนปูน เปนไปไดวาชางสุโขทัย งายดังการซอมเปลี่ยนแปลงในสมัยหลังที่มีตัวอยางใหพ รับความชำนาญมาจากชางลานนา ซึ่งหลอพระพุทธรูป บเสมอ นอกจากการใชปูนฉาบผิววัสดุที่กอแลว ชาง สำริดงามๆ ไดกอน หรืออีกทางหนึ่ง เทคนิควิทยา สุโขทัยยังใชปูนในการตกแตงเปนลวดบัวประดับ ทางดานนี้อาจตกทอดมาจากภาคตะวันออกเฉียงเหนือ สถาปตยกรรม หรือใชปนรูป และลวดลายประดับอีก เพราะงานชางประเภทนี้มีมาตั้งแตราวกลางพุทธ- ดวย แบบอยางศิลปะที่เกิดจากการปน ไดคลี่คลายใน ศตวรรษที่ 13 (สันติ เล็กสุขุม, 2540) ชวงเวลาสั้นกวางานสลักหิน เพราะกระบวนวิธีสลักหิน ตองผานการรางแบบใหรัดกุม เพื่อการสลักที่เอาสวน จากที่กลาวมาทั้งหมด แสดงใหเห็นวาศิลปะ- ไมตองการออกไป ใหเกิดรูปรางตามตองการ หากสลัก กรรมสุโขทัยนั้น นอกจากอิทธิพลทางดานรูปแบบ รูป ผิดไปก็ไมสามารถแกไขไดดวยการเพิ่ม แตขอดีของงาน ทรง และเทคนิคในเรื่องของสถาปตยกรรมที่ไดรับ สลักหิน คือคงทนยิ่งกวางานปูนปน ความถนัดในงาน อิทธิพลมาจากที่อื่น ดวยวิธีการหยิบยืมวัฒนธรรมหรือ ปนปูนซึ่งยืดหยุนไดดวยการเพิ่มหรือลด จึงอาจมีสวน การแพร กระจายของวัฒนาธรรมนั้น ยังมีในเรื่องของ รวมอยูในลักษณะทางสังคมวัฒนธรรมดวย วัสดุที่ใช ที่ยังสามารถบอกยุคสมัยของศิลปะไดเชนกัน ไมมากก็ นอย เชน ใชในงานกอปราสาทแบบขอม ง. การใชปูนปนพระพุทธรูปขนาดใหญ จำเปน สานิฐาน ไดวาอาจจะอยูในชวงพุทธศตวรรษที่ 16 ตองกอแกนใหเปนเคาโครงมั่นคง จึงมักใชอิฐหรือกอ สวนการใชไม ทำเปนโครงสรางของหลังคา ชวนใหนึกถึง โกลนจากแทงศิลาแลง ชวยใหประหยัดปูนที่ใชปน อิทธิพล ลวดลายแบบจีนที่คงผานมาทางศิลปะลานนา ไดมาก จะใชปูนเหลวหมาด ปนพอกเพิ่มทีละชั้น ทีละ ซึ่งศิลปะ ลานนาคงแพรหลายลงมาในคราวที่ กองทัพ นอย เมื่อเพิ่มหรือลดจนไดสัดสวน ไดรูปทรง และ ของลานนาเขายึดครองเมืองสุโขทัย เปนตน ปริมาตรตามตองการแลว จึงตกแตงรายละเอียด หากมี การปดทอง จะตองทาน้ำรัก และขัดแตงใหไดผิวเรียบ คุณคาอันแทจริงของศิลปะสุโขทัย อยูที่ภูมิ- ที่สุดเสียกอน สำหรับงานหลอพระพุทธรูปสำริดนั้น ปญญาชางในการปรับเปลี่ยนแรงบันดาลใจทางศาสนา จะตองผานงานปนแตงขี้ผึ้งเสียกอน ซึ่งมีการเพิ่มการลด และศิลปะจาก แหลงที่เจริญขึ้นกอน เชน พมา กัมพูชา ไดเชนเดียวกับงานปนปูน รวมทั้งแหลง ความเจริญรวมสมัย คือลานนา โดย นำมาผสมผสาน ปรับปรุงไดอยางเหมาะสมกลมกลืน ในสภาพแวดลอมของสุโขทัยเอง จนเปนแบบฉบับ เฉพาะตัวไดอยางนาชื่นชม อัตลักษณของศิลปะสมัย สุโขทัยนี้ สืบเนื่องมาจนถึงเวลาที่ราชสำนักสุโขทัย หมดความสำคัญลง งานชางก็ขาดความเกื้อหนุนค้ำจุน แตแบบฉบับความงามของศิลปะสุโขทัย ก็ยังเปนแรง บันดาลใจสำหรับชางในแควนลานนากรุงศรีอยุธยา รวม ทั้งกรุงรัตนโกสินทร ซึ่งก็ยังมีการสรางพระพุทธรูปแบบ สุโขทัย ประตูระเบียงหินชนวน วัดเชตุพน สุโขทัย

บรรณานุกรม สันติ เล็กสุขุม. 2540. ศิลปะสุโขทัย. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ. สันติ เล็กสุขุม. 2549. ศิลปะสุโขทัย. พิมพครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพฟสิกสเซ็นเตอร. สุภัทรดิศ ดิศกุล. 2550. ศิลปะในประเทศไทย. พิมพครั้งงที่ 13. กรุงเทพฯ : มติชน. Horayangkura. 2011. Creating a Living Urban Environment : Unseen Problems and Possible Solutions. Journal of Architectural / Planning Research and Studies, 8(2), 9-26. พรพรรณ จันทโรนานนท. 2547. ศิลปะวิจักษณ. พิมพครั้งที่ ๓. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพมหาวิทยาลัยรามคำแหง. วโรดม ศุขสวัสดิ และ พฤฒิพร ลพเกิด. 2556. การสันนิษฐานโบราณสถานในสภาพแวดลอมเสมือน: กรณี ศึกษาวัดมหาธาตุ มรดกโลกทางวัฒนธรรมอุทยานประวัติศาสตรสุโขทัย. ปทุมธานี : มหาวิทยาลัย ธรรมศาสตร. วริศรา ตั้งคาวานิช. 2555. “รุงอรุณแหงความสุข”การสรางประวัติศาสตร “สุโขทัย” พ.ศ. 2450-2534. กรุงเทพฯ : จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย. มานพ ถาวรวัฒนสกุล. 2543. สถานภาพการศึกษาประวัติศาษสตรสุโขทัย พ.ศ.2518-2539. (วารสารมหา วิทยาลัยศิลปากร). 19-20(3). 172-197. อภิรักษ กาญจนคงคา. 2562. อาณาจักรสุโขทันตอนที่1. สืบคนวันที่ 25 เมษายน 2564. จาก http://huexonline.com/knowledge/32/253/ ศักดิ์ชัย สายสิงห. (ม.ป.ป). ศิลปะสุโขทัย. สืบคนวันที่ 26 เมษายน 2564. จาก https:// welovemuseum.files.wordpress.com/2011/02/ สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชนฯ. ม.ป.ป. เมืองสุโขทัย. สืบคนวันที่ 26 เมษายน 2564. จาก https:// www.saranukromthai.or.th/sub/book/book.php?book=24&chap=3&page=t24-3- infodetail03.html