การสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์

วชิ าประวตั ศิ าสตร์ 5 ชั้นมธั ยมศกึ ษาปีท่ี 3 ครูผู้สอน ปยิ นชุ กอ้ นแก้ว

ตวั ชวี้ ดั ส 4.3 ม.3/1 วเิ คราะหพ์ ฒั นาการของไทยสมัยรตั นโกสินทร์ในดา้ นตา่ งๆ จดุ ประสงคก์ ารเรียนรู้ 1. อธิบายเหตุการณก์ ารย้ายราชธานีและการสถาปนากรุงรัตนโกสินทรไ์ ด้ถกู ต้อง 2. วิเคราะห์ปจั จยั ทม่ี ีผลต่อความมั่นคงและความเจรญิ ร่งุ เรืองของไทยสมยั รัตนโกสินทร์ได้ 3. ตระหนักถึงบทบาทของพระมหากษตั ริย์แห่งราชวงศ์จักรใี นการสร้างความเจริญและความ มั่นคงของชาติ

หลงั จากที่ “สมเด็จเจา้ พระยามหากษตั ริยศ์ กึ ” (ทองดว้ ง) ทรงปราบจลาจลในชว่ งปลายสมยั กรุงธนบรุ ีเสร็จสิน้ แลว้ ตอ่ มาไดร้ ับอญั เชญิ จากขุนนาง สมณพราหมณ์และประชาชน ให้ปราบดาภเิ ษกเปน็ ปฐมกษตั ริย์ แหง่ ราชวงศจ์ กั รี รัชกาลท่ี 1 ทรงพระนามว่า “พระบาทสมเด็จพระพทุ ธยอดฟ้า จุฬาโลกมหาราช” เม่อื วนั ที่ 6 เมษายน 2325 คือ วันจกั รี

สญั ลกั ษณป์ ระจาราชวงศจ์ กั รี ตรีศูล หรอื ตรี เปน็ อาวุธ ดวงตารปู จักรกบั ตรีศลู ประเภทสามง่าม ตรีเอกานุภาพ คือ การสรา้ ง การรกั ษา การทาลาย สญั ลกั ษณ์ประจาราชวงศ์

การสถาปนากรงุ รัตนโกสนิ ทร์ ได้ทรงยา้ ยราชธานีจากกรุงธนบรุ ี มายงั ฝั่ง กรุงเทพฯ แตเ่ ดมิ เรยี กว่า “บางกอก” ซ่งึ อยูท่ างด้าน ตะวันออกของแม่นา้ เจ้าพระยา เคยเป็นสถานีการคา้ ขายกับชาวตา่ งประเทศในแผ่นดนิ สมเดจ็ พระนารายณ์ มหาราช ซ่ึงในขณะน้นั เปน็ ทอ่ี ยูอ่ าศัยของชาวจีน จึงได้ ทรงชดเชยคา่ เสียหายใหพ้ อสมควร แลว้ ทรงใหช้ าวจีน ยา้ ยไปอยู่ตาบลสาเพง็

สาเหตกุ ารยา้ ยราชธานีจากกรุงธนบรุ มี าต้งั ทีก่ รงุ รัตนโกสนิ ทร์ 1.กรุงธนบรุ ีอย่ใู นทอ้ งคงุ้ นา้ ทาให้น้ากัดเซาะตลิ่งพงั ไดง้ า่ ย

สาเหตุการยา้ ยราชธานจี ากกรงุ ธนบรุ มี าต้งั ท่ีกรุงรตั นโกสนิ ทร์ 2.มแี มน่ า้ ผา่ กลาง เปน็ เมอื ง “อกแตก” ทาใหถ้ กู โจมตีไดง้ า่ ย กรุงธนบรุ ีเปน็ เมืองทม่ี กี ารสรา้ งปอ้ ม ปราการเอาไว้ทงั้ สองฝง่ั แม่น้า โดยมีแมน่ ้าผา่ กลาง เรยี กว่า เมอื งอกแตก เหมือนเมอื ง พิษณโุ ลก มปี ระโยชนต์ รงทอี่ าจเอาเรือรบไว้ใน เมอื งเมอื่ เวลาถกู ข้าศึกมาต้งั ประชดิ แตก่ าร รกั ษาเมือง คนขา้ งในจะถ่ายเทกาลงั เข้ารบพุ่ง รกั ษาหนา้ ทไี่ ดไ้ มท่ ันท่วงทีเพราะตอ้ งข้ามแม่น้า และแมน่ า้ เจา้ พระยาท้งั กว้างและลกึ จะทา สะพานข้ามกไ็ ม่ได้ ทาให้ยากแก่การรักษาพระ นครเวลาขา้ ศกึ บุก

สาเหตุการยา้ ยราชธานีจากกรงุ ธนบรุ มี าต้งั ท่กี รุงรัตนโกสินทร์ 3.คับแคบ มีวดั แจ้ง และวดั ท้ายตลาดขนาบอยู่

เหตุผลของการเลือกทาเลที่ต้งั ฝัง่ ตะวันออกของแม่น้าเจ้าพระยา 1. ทางฝั่งกรุงเทพฯเป็นชัยภมู ิเหมาะสม 2.มีพน้ื ท่ีกว้าง สามารถขยายเมืองได้ • ถา้ สรา้ งเมอื ง แตเ่ พยี งฟากเดียว จะไดแ้ มน่ ้าใหญ่ เป็นคเู มอื งท้งั ด้านตะวนั ตก และด้านใต้ เพยี งแต่ ขดุ คลองเปน็ คูเมอื ง แต่ดา้ นเหนอื และดา้ น ตะวนั ออกเท่าน้นั • ฝั่งตะวนั ออกเป็นพ้ืนท่ีใหม่ สนั นษิ ฐานวา่ ชมุ ชน ใหญ่ในขณะนัน้ คง จะมแี ต่ชาวจนี ทเี่ กาะกลุม่ กัน อยู่ จึงสามารถขยายออกไปได้อยา่ งกว้างขวาง และขยายเมืองไดเ้ ร่ือยๆ

ช่อื เตม็ กรงุ รตั นโกสินทร์ กรุงเทพมหานคร อมรรัตนโกสินทร์ มหนิ ทรายุธยา ความหมาย : พระนครอนั กว้างใหญด่ จุ เทพนคร เปน็ ทส่ี ถติ ของพระแกว้ มรกต เป็นนครทีไ่ มม่ ีใครรบชนะได้ มหาดลิ กภพแตนเ่ พดมิรตัใชน้คราาวชา่ ธ“านบีบวรุร”รี มย์ ความหมายต:่อมมีคาวพารมะงบาามทอสันมมเ่ันดค็จพงแรละะจเอจมริญยิ่ง เป็น เมอื งหลวงทเี่บกรลบิ า้ รูเจณา้ ด์อว้ยยู่หแวั ก(้วรเัชกก้าาปลรทะ่ีก4า)ร นา่ รนื่ รมย์ อุดมราชนิเวเปศลนี่ยม์ นหมาาสใถชาค้ นาวอา่ ม“รอพมิมรา”นอวตารสถิต ความหมาย : มพี ระราชนิเวศใหญโ่ ตมากมาย เป็น วมิ านเทพท่ีประทับของพระราชาผอู้ วตารลงมา สักกะทัตติยวษิ ณกุ รรมประสิทธ์ิ ความหมาย : ซ่งึ ทา้ วสักกเทวราชพระราชทานใหพ้ ระ วษิ ณกุ รรมลงมาเนรมติ ไว้

การสถาปนากรุงรตั นโกสนิ ทร์ สถาปนาตาแหน่งวงั หน้า (กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล) สมเด็จพระบวรราชเจา้ มหาสุรสงิ หนาท สถาปนาตาแหน่งวังหลัง (กรมพระราชวงั บวรสถานพมิ ขุ ) สมเดจ็ พระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระ อนุรักษ์เทเวศร์

การสถาปนากรงุ รตั นโกสินทร์ ได้สรา้ งวัดพระแกว้ (วัดพระศรีรตั น ศาสดาราม) ในบริเวณพระบรมมหาราชวงั เปน็ วัดทใี่ ชป้ ระกอบพระราชพิธที างศาสนา เปน็ วดั ที่ ไม่มีพระสงฆจ์ าพรรษาอยู่ และเมื่อสรา้ งพระนคร เสรจ็ สมบรู ณ์ ไดม้ ีการอญั เชิญพระแก้วมรกต มา ประดษิ ฐานทวี่ ดั น้ี และไดพ้ ระราชทานนามให้ ใหม่วา่ “พระพทุ ธมหามณีรตั นปฏิมากร” เพอ่ื ให้ สอดคล้องกับนามของพระนครใหม่

ปัจจยั ทีส่ ง่ ผลตอ่ ความม่นั คงและความเจรญิ ร่งุ เรือง ของไทยในสมยั รตั นโกสินทร์ 1. มเี ส้นทางออกส่ทู ะเล ทาให้สะดวกตอ่ การติดตอ่ ค้าขาย กรุงรัตนโกสินทร์ มีท่ีตั้งไม่ไกลจากปาก แม่น้า มีแม่น้าเจ้าพระยา ไหลผ่านเมืองลงสู่ทะเล อ่าวไทย ทาให้การติดต่อค้าขายกับ ต่างประเทศมี ความสะดวก รวมไปถึงทาเลที่ตั้ง อยู่ในเส้นทาง การค้าระหว่างจีนกับอินเดีย จึงเป็นศูนย์กลาง การค้าระหว่าง ตะวันออกกับตะวันตก ทาให้ได้รับ วัฒนธรรมใหม่ๆ และนามาปรับใช้ให้เหมาะสมกับ อาณาจกั รได้

ปัจจยั ทส่ี ่งผลต่อความม่ันคงและความเจรญิ รุง่ เรือง ของไทยในสมัยรัตนโกสนิ ทร์ 2. มีลมมรสมุ ตะวันออกเฉยี งเหนอื และตะวันออกเฉียงใต้พัดผ่าน ทาใ ห้มีฝ นต กชุ ก เห มา ะแก่ กา ร เพาะปลูก ข้ึนช่ือว่าเป็นเมืองที่ “ในน้า มปี ลา ในนามขี ้าว”

ปัจจัยทีส่ ง่ ผลตอ่ ความมน่ั คงและความเจรญิ รุ่งเรือง ของไทยในสมยั รตั นโกสนิ ทร์ 3. เปน็ บรเิ วณท่มี คี วามอดุ มสมบูรณ์เหมาะแกก่ ารเกษตร พื้นท่ีทางฝ่ังตะวันออกของแม่น้า เ จ้ า พ ร ะ ย า มี ดิ น แ ล ะ น้ า อุ ด ม ส ม บู ร ณ์ สามารถทาการเพาะปลูกได้ผลดี ทาให้ เกษตรกรรมเจริญก้าวหน้า

ปจั จัยท่ีสง่ ผลต่อความม่ันคงและความเจรญิ รุ่งเรือง ของไทยในสมัยรัตนโกสนิ ทร์ 4. มีแม่นา้ หลายสายไหลผ่านออกสูท่ ะเลบรเิ วณอ่าวไทย • แมน่ า้ เจา้ พระยา • แม่น้าท่าจนี • แม่น้าแมก่ ลอง • แม่น้าบางปะกง ทาให้เหมาะแก่การ เพาะปลูกในพ้ืนท่ี บริเวณท่ีราบลุ่มแม่น้าและเป็นประโยชน์แก่ การคา้

ปัจจัยทส่ี ่งผลตอ่ ความมั่นคงและความเจรญิ ร่งุ เรอื ง ของไทยในสมยั รตั นโกสนิ ทร์ 5. เป็นศนู ยร์ วมของการขยายตัวทางด้านวัฒนธรรม กรุงรัตนโกสนิ ทร์ มีทา่ เรือบางกอก เปน็ จดุ พกั เรือของพ่อคา้ จากดนิ แดนต่างๆ ทเ่ี ดนิ ทาง เข้ามาค้าขายระหว่างดนิ แดนซีกโลกตะวนั ตก และซกี โลกตะวันออก นบั เปน็ ประโยชน์ต่อ พัฒนาการของอาณาจกั รไทย สมัยรตั นโกสนิ ทร์ ต้ังแตย่ คุ เริ่มตน้ ของการสถาปนาและสง่ ผลดมี า จนถงึ ปจั จุบัน

ปจั จยั ท่สี ง่ ผลตอ่ ความมั่นคงและความเจรญิ ร่งุ เรอื ง ของไทยในสมยั รัตนโกสินทร์ 6. พระปรีชาสามารถของพระมหากษัตริย์ในราชวงศจ์ ักรี

 สถาปนากรุงรัตนโกสนิ ทร์  ป้องกันราชอาณาจกั ร ทาสงครามกบั ประเทศเพือ่ นบา้ น เชน่ สงคราม 9 ทัพ  ชาระกฎหมายตราสามดวง

กฎหมายตราสามดวง  ตราพระราชสหี ์ เปน็ ตราประจาตาแหน่งสมุหนายก เป็นสัญลักษณข์ องการปกครองหัวเมอื งฝ่ายเหนือ  ตราพระคชสหี ์ เป็นตราประจาตาแหนง่ สมุหพระกลาโหม เป็นสญั ลักษณข์ องการปกครองหวั เมอื งฝ่ายใต้  ตราบัวแกว้ เปน็ ตราประจาตาแหน่งโกษาธบิ ดี เสนาบดีกรมพระคลงั เปน็ สัญลกั ษณ์ของการปกครองหวั เมืองชายทะเลตะวนั ออก

 นาบทละครเก่ามาทรงแต่งใหม่ เชน่ รามเกียรต์ิ อุณรุท และอิเหนา  พระราชนิพนธ์บทพากย์โขนหลายชดุ

 หนังสือจินดามณเี ลม่ ท่สี อง  ความร้บู นฝาผนงั วดั พระเชตุพนวิมลมงั คลารามราชวรมหาวหิ าร

 พระบิดาแห่งวทิ ยาศาสตร์ไทย  ทรงการคานวณการเกดิ สรุ ยิ ุปราคาเต็ม ดวงไดอ้ ยา่ งแม่นยา

 ทรงเลกิ ทาส  พัฒนาสยามให้มีความทันสมยั โดยได้ ทรงก่อตงั้ การประปา การไฟฟ้า ไปรษณยี ์โทรเลข โทรศัพท์ การสือ่ สาร การรถไฟ รวมถึงการขุดคลองหลายแหง่  ความเจรญิ ดา้ นการทตู ทรงเจรญิ พระ ราชสัมพนั ธไมตรตี อ่ ชาตติ ะวันตกหลาย ประเทศ เพอื่ ปอ้ งกนั การรกุ รานของ จักรวรรดิ

 จดั ตั้งโรงเรยี น โรงเรียนวชริ าวธุ วทิ ยาลัย  จดั ตัง้ มหาวิทยาลยั จฬุ าลงกรณ์ มหาวทิ ยาลยั  สร้างเมอื งจาลองประชาธปิ ไตย เมือง ดสุ ติ ธานี  จัดตั้งลูกเสอื ไทย

 พระราชทานรัฐธรรมนญู ความเสยี สละของพระองค์ตอ่ การ เปลี่ยนแปลงระบอบการปกครองจากระบอบ สมบรู ณาญาสิทธิราชยไ์ ปเปน็ ประชาธิปไตย ภายใตร้ ัฐธรรมนูญ

 ยตุ ิความขัดแยง้ ระหวา่ งชาวไทยและชาว ไทยเชื้อสายจีน  พระราชปรารภในการผลิตแพทย์เพิ่มขนึ้

 โครงการอนั เน่อื งมาจากพระราชดาริ 4,741 โครงการ เชน่ โครงการฝนหลวง โครงการแกลง้ ดนิ โครงการแก้มลิง  ปรชั ญาเศรษฐกิจพอเพียง

 สนบั สนนุ ทนุ การศึกษาแก่เยาวชนยากไร้  สร้างโรงพยาบาลสมเด็จพระยพุ ราช

ปัจจยั ทสี่ ่งผลตอ่ ความมั่นคงและความเจรญิ รงุ่ เรอื ง ของไทยในสมัยรตั นโกสนิ ทร์ 7.มีทตี่ ้งั ในทางยุทธศาสตรเ์ หมาะสม  ตาบลบางกอกซ่งึ เปน็ ทีต่ ัง้ ของกรงุ รตั นโกสนิ ทรม์ ี ลกั ษณะเป็นแหลม  มแี มน่ ้าเป็นกาแพงเกือบคร่งึ เมอื ง  ดา้ นตะวนั ออกของเมืองเปน็ ทีร่ าบลุ่มทะเลตม น้า ท่วมเป็นเวลานาน ในฤดนู ้าหลาก เปน็ ดา่ นปอ้ งกนั ขา้ ศึกได้อยา่ งดี  มกี ารสรา้ งกาแพงเมืองลอ้ มรอบอยา่ งแข็งแรง มีปอ้ ม ปราการโดยรอบ  นอกกาแพงเมืองมกี ารขดุ คูเมอื งเป็นแนวปอ้ งกัน ขา้ ศกึ  บรเิ วณโดยรอบของพระนครเปน็ ทีร่ าบ ทาให้ สามารถขยายเมอื งออกไปได้เรื่อยๆ

ปจั จยั ที่ส่งผลต่อความมัน่ คงและความเจรญิ รงุ่ เรือง ของไทยในสมัยรตั นโกสนิ ทร์ 8. ประเทศเพอ่ื นบ้านมปี ัญหาภายใน และถูกคกุ คามจากชาติตะวันตก ในสมยั รัตนโกสนิ ทรต์ อนตน้ บางช่วงประเทศ เพือ่ นบา้ นของเรามีปัญหาภายในจึงไมม่ โี อกาสยกทพั มา รกุ รานไทย ครนั้ ถึงสมัยรัชกาลท่ี 3 ประเทศตะวันตกเริ่ม เข้ามารกุ รานประทศในภูมภิ าคเอเชียตะวนั ออกเฉยี งใต้ ประเทศเพอื่ นบา้ นต่างๆ จึงตอ้ งแกป้ ญั หาของตนเอง เปน็ ปัจจยั หนง่ึ ทที่ าใหห้ ลังจากปลายรชั กาลท่ี 3 เปน็ ต้นมา ไทยกม็ ิตอ้ งทาสงครามกบั ประเทศเพอ่ื นบา้ นอกี เลย

แ บ บ ฝึ ก หั ด ท้ า ย ค า บ คาช้ีแจง : ให้นักเรียนเตรียมสมุดและปากกาให้พร้อม เพื่อตอบคาถามแบบฝึกหัดท้ายบท จานวน 10 ข้อ

1. ราชวงศจ์ กั รี สถาปนาข้ึนเมื่อใด? 2. ปฐมกษัตรยิ แ์ หง่ ราชวงศ์จักรีมพี ระนามว่าอย่างไร? 3. รชั กาลท่ี 1 พระนามเดมิ ของพระองคค์ ือ? 4. กรงุ ธนบุรเี ปรียบเสมอื นเมืองอกแตกซึ่งทาให้เกิดปัญหาใด? 5. ทตี่ ัง้ ราชธานใี หมอ่ ยทู่ างทศิ ใดของแมน่ ้าเจ้าพระยา? 6. พระอารามหลวงท่สี รา้ งในเขตพระราชฐานของราชธานีใหม่มชี ่อื ว่าอย่างไร? 7. จงบอกนามราชธานีกรงุ รัตนโกสินทร?์ 8. บริเวณท่ตี ง้ั พระราชวังใหม่สมยั รัตนโกสินทร์เดิมเปน็ ทอ่ี ยขู่ องกลุ่มชาติใด? 9. กฎหมายตราสามดวงมตี ราสัญลักษณใ์ ดบา้ ง? 10. ปัจจยั ท่เี อ้อื ตอ่ การสถาปนากรงุ รตั นโกสินทร์เปน็ ราชธานีทส่ี าคญั ท่สี ดุ คืออะไร?

1.ราชวงศ์จักรี สถาปนาขึ้นเมอ่ื ใด? คาตอบ : 6 เมษายน พ.ศ.2325

2.ปฐมกษัตรยิ ์แหง่ ราชวงศจ์ กั รีมพี ระนามวา่ อยา่ งไร? คาตอบ : พระบาทสมเดจ็ พระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช

3.รชั กาลท่ี 1 พระนามเดมิ ของพระองค์คอื ? คาตอบ : สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตรยิ ์ศกึ (ทองดว้ ง)

4. กรงุ ธนบรุ เี ปรยี บเสมอื นเมอื งอกแตกซึง่ ทาให้เกิดปัญหาใด? คาตอบ : ทาใหย้ ากแกก่ ารรกั ษาพระนครเวลาขา้ ศึกบกุ

5. ท่ตี ง้ั ราชธานใี หม่อยู่ทางทิศใดของ แมน่ ้าเจ้าพระยา? คาตอบ : ทางด้านตะวนั ออกของแม่นา้ เจา้ พระยา

6. พระอารามหลวงท่สี รา้ งในเขตพระราชฐาน ของราชธานใี หมม่ ชี ื่อวา่ อยา่ งไร? คาตอบ : วดั พระศรรี ัตนศาสดาราม หรือ วดั พระแก้ว

7. จงบอกนามราชธานีกรุงรตั นโกสินทร์? คาตอบ : กรุงเทพมหานคร อมรรัตรโกสนิ ทร์ มหนิ ทรายุธยา มหาดลิ กภพ นพรัตนราชธานีบรุ ีรมย์ อดุ มราชนเิ วศน์มหาสถาน อมรพิมานอวตารสถิตสกั กะทัตตยิ วิษณกุ รรมประสิทธิ์

8. บรเิ วณทต่ี งั้ พระราชวังใหม่สมยั รัตนโกสนิ ทร์ เดมิ เป็นท่อี ยอู่ าศยั ของกลมุ่ ชาติใด? คาตอบ : ชาวจีน

9. กฎหมายตราสามดวงมีตราสญั ลกั ษณ์ ใดบ้าง? คาตอบ : ตราพระราชสหี ์ ตราพระคชสหี ์ ตราบวั แกว้

10.ปจั จยั ที่เอื้อตอ่ การสถาปนากรงุ รัตนโกสนิ ทร์เป็นราชธานที ีส่ าคัญทีส่ ดุ คอื อะไร? คาตอบ : มีลาน้าเจ้าพระยาเป็นปราการธรรมชาติ