เอกสารประกอบการสอนอนามัยโรงเรียน รุ่น 27

วิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนี ชยั นาท เอกสารประกอบการสอน เรื่อง งานอนามัยโรงเรียน อ.ปารวีร ม่ันฟก ภาควชิ า การพยาบาลอนามัยชุมชน เดก็ เปน ทรัพยากรธรรมชาติท่ีสาํ คัญทีส่ ุดของทุกสงั คม ในทกุ ประเทศทัว่ โลก ความเปน อยู ทด่ี ีของเด็ก ความรูความสามารถและพละกาํ ลงั ของเด็ก จะเปนตัวกําหนดอนาคตของโลกประเทศ เมอื ง และหมูบาน ความมีชีวิตชีวา ความอยากรูความสนใจ และความกระตือรือรนรับรูส่ิงใหม ๆ ของเด็ก เปน สิ่งที่ไมม ีขอบเขตส้ินสุด ถาเดก็ มีสุขภาพไมด ี เด็กจะไมส ามารถรับรูวทิ ยาการและทักษะตาง ๆ ไดดี ทําใหเติบโตเปนประชากรท่ไี มมีสมรรถภาพพอท่ีจะสรา งสงั คมใหเจริญรุงเรืองได เดก็ วัยเรยี น (อายุ 6-10 ป) เปนวยั แหงการเจริญเติบโตดา นรางกาย อยากรู อยากเห็น อยาก ทดลอง มีสมาธิ ความสนใจ และความรวมมือมากขึน้ ทําใหเรียนรหู นังสือและส่ิงตางๆไดดีขึ้น เด็กจะ ชางสังเกต ชา งซัก ชา งถาม อยากทราบเหตุผล ทําใหสามารถเขา ใจสง่ิ ตา งๆ ทงั้ ตนเองและยอมรบั ความ แตกตางของคนอื่นมากข้ึน สามารถรวมกลมุ ทาํ กิจกรรมกับเพ่ือนไดด ี แตการรวมกลุม เด็กยังชอบที่จะ รวมกลุมเพอ่ื นท่ีเปนเพศเดียวกัน เดก็ วัยนี้เริ่มพ่ึงบิดามารดานอยลง ปจจุบันเด็กวัยนี้มักไดรับอิทธิพล จากส่ือภายนอกคอนขางมาก ท้ังโทรทัศน วิทยุ อินเตอรเ น็ต ซ่ึงมีทั้งผลดแี ละผลรายตอเด็ก ผูปกครอง จงึ ควรใหคาํ ชแี้ นะและอธิบายความเหมาะสมและกาํ หนดขอบเขตในการเรยี นรูจากสื่อตา งๆเหลา น้ี แนวคดิ สขุ ภาพกับการศึกษา โรงเรยี นเปนสถาบันทางสงั คมทีม่ ีหนาท่ีพัฒนาเดก็ วัยเรยี นใหมีศกั ยภาพเตบิ โตเปนผูใหญ ทมี่ ีคณุ ภาพ ดํารงชวี ิตอยใู นสงั คมไดอ ยางมีความสุข โดยโรงเรียนเปน สถานทป่ี ลกู ฝง ความรู เจตคติ และ พฤติกรรมทเี่ หมาะสมในทุกๆดา น รวมถึงพฤติกรรมสขุ ภาพ แตเ นอ่ื งจากโรงเรยี นเปนแหลงรวมของเด็ก ท่มี าจากครอบครัวท่แี ตกตางกนั มีวิถชี วี ิต วฒั นธรรมท่ีตา งๆกัน ซง่ึ ทําใหเดก็ ไดรบั การหลอ หลอมความรู วธิ ีปฏิบัติในการดํารงชีวิตที่ตางกนั ออกไป สง่ิ เหลานี้จึงเปนปจจัยสําคัญท่ีทําใหเ กิดปญหาสุขภาพของ เด็กวัยเรยี นได ท้ังโรคภัยไขเจ็บจากโรคติดตอ โรคไมติดตอ ท่ีมีสาเหตุจากพฤติกรรม และการเจ็บปวย จากส่ิงแวดลอม เมื่อนกั เรียนเจ็บปวยก็มีโอกาสแพรเชื้อโรคไปสูคนอืน่ ๆไดงายทัง้ ในหมูน ักเรียนดว ยกัน และหรอื แพรเ ช้อื โรคสูครอบครัวเมื่อกลับไปสูบาน ดังนนั้ การดูแลนักเรยี นไมใหเจบ็ ปวย เม่อื เจ็บปว ยให ไดร ับการรักษาท่ถี ูกตอง การเสริมสรางทกั ษะที่กอใหเกดิ พฤตกิ รรมสุขภาพท่ถี ูกตองแกน กั เรียน รวมทั้ง จัดการควบคุมปรับปรุงแกไขสภาพแวดลอมของโรงเรียนไมใหเกิดภาวะเส่ียง หรือเปนอันตรายตอ สุขภาพ จะชว ยปกปอง ปองกนั ปญหาสุขภาพในนกั เรียน ครอบครวั และชมุ ชนได โรงเรยี นจึงเปนสถาบันสําคัญในการอบรม สั่งสอน ช้ีแนะ ถายทอดคา นิยม วัฒนธรรมที่ดี ที่เหมาะสมใหแกเด็ก เพ่ือใหเด็กมีความรูทางสุขภาพและทัศนคติตอการดูแลสุขภาพท่ีดีใหเกิดเปน พฤติกรรมสุขภาพท่ีถูกตองเหมาะสม มีผลทําใหสุขภาพสมบูรณแข็งแรง ดังนั้นการพัฒนาเด็กใหมี ศกั ยภาพ เปนบุคคลท่ีสมบูรณตองพฒั นาอยางตอ เน่ืองท้ังจากครอบครอบครวั โรงเรยี น ชมุ ชน สังคม และเปนการพฒั นาอยา งบูรณาการจากทุกฝายไปพรอมๆกนั

2 บุคคลที่มีสุขภาพสมบูรณ ประกอบดวย 3 สวน (สํานักสงเสริมสุขภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสขุ , 2560) 1. สุขภาพกาย (Physical Health) คือ มสี ภาพรางกายดี ปราศจากโรคภยั ไขเจบ็ มี พัฒนาการเหมาะสมกับวัย 2. สุขภาพจติ (Mental Health) คือ สภาพจติ ปกติ สามารถปรับตัวใหเขา กบั บรรยากาศ ของสังคมไดท ุกระดับชั้น สามารถควบคมุ อารมณไดเหมาะสมกับสถานการณตางๆ ซึง่ ผูมสี ุขภาพจิตดี ยอมมผี ลมาจากสขุ ภาพกายดีดว ย 3. สุขภาพทางสังคม (Social Health) คือการมีสภาพของความเปนอยูหรือการดําเนิน ชวี ติ อยใู นสงั คมไดอยางปกติสขุ ไมทําใหผ ูอ ื่นหรือสังคมเดือดรอน สามารถเขากบั บคุ คลและชุมชนไดท ุก สถานะ อาชีพ ไมเปน คนเอารดั เอาเปรยี บบุคคลอน่ื เปนที่เคารพรักและนับถือของคนท่ัวไป ความสําคญั ของงานอนามัยโรงเรียน ตาม พระราชบัญญัติการศึกษาแหงชาติ พ.ศ.2542 (กระทรวงศึกษาธิการ, 2542) ระบุวา หนวยงานการศึกษามีหนาที่หลักในการพัฒนาคนใหมีความสมบูรณท้ังดานรางกาย จิตใจ สังคม จิต วญิ ญาณ มีคณุ ธรรม จริยธรรมอันดี สามารถดํารงชวี ิตอยใู นสังคมไดอยา งมีความสุข ดังนั้นงานอนามัย โรงเรยี นจึงมีความสําคญั เน่ืองจาก 1.โรงเรียนเปนแหลงกลางแหงการเรียนรูเร่ืองสุขภาพอนามัย เนื่องจากนักเรียนแตละคนมี ระยะเวลาของการใชช ีวิตประจาํ วันของตนอยูในโรงเรยี น คนละประมาณ 7-8 ช่วั โมงตอวนั ตลอดชีวิต ของการศึกษาเลา เรียนไมนอยกวา 6 ป ท่ีอยใู นโรงเรียน นอกจากจะไดรับความรูเร่ืองสุขภาพอนามัย ตามหลักสูตรแลว ยังมีโอกาสไดรับความรูในเรื่องสุขภาพอนามัยจากแพทย พยาบาล เจาหนาที่ สาธารณสุข ครู ซ่ึงจัดบริการดานสุขภาพอนามัยให รวมทั้งไดรับความรูทางออมจากการจัด สภาพแวดลอมที่สง ผลดตี อ สุขภาพ เชน การมสี ว มท่ีสะอาด การจดั สถานท่อี อกกาํ ลงั กาย การสอนใหใ ช ยาสามญั ประจําบา น ส่งิ ตางๆ เหลา นจี้ ะเปนแหลงเรยี นรขู องเด็ก เม่ือเด็กไดเรยี นรูจากประสบการณตรง ของตน จนรูสึกปฏิบัติได พอใจ เปนการนําไปใชจนเปนสุขนิสัย ก็จะชวยสรางพฤติกรรมอนามัยท่ีดี ใหแกนกั เรียนได 2. ควบคมุ และปอ งกันโรคตดิ ตอ ไมใหแ พรกระจายไปสูบ คุ คล/ครอบครัว/ชุมชน งานอนามัยโรงเรียนเปนการจัดบริการแบบผสมผสานทั้งดานการสงเสริมสุขภาพ ปองกันโรค รกั ษาพยาบาลและฟน ฟูสขุ ภาพ หากมีการจดั บริการที่ครบถวน จะสามารถคน หาความผิดปกตขิ องเด็ก นกั เรยี นไดแตเนน่ิ ๆ เด็กจะไดรับการตรวจวนิ ิจฉยั รกั ษาพยาบาลและแกไ ขความผิดปกตใิ หหายไมเปน ปญหาสขุ ภาพของนกั เรียนและนําไปสูปญหาในระดับครอบครัว ชุมชนตอไป 3. โรงเรียนเปนท่ีรวมของเด็กที่มาจากหลากหลายครอบครวั หลายหมูบาน โอกาสในการ แพรกระจายเชื้อโรคจากเด็กคนหนึ่งไปสูเด็กอีกหลายคนได และสามารถแพรกระจายไปสูบุคคลใน ครอบครัวได หากไดรบั การดแู ลทเี่ หมาะสมในโรงเรียนก็จะสามารถควบคุมไมใ หมีการแพรก ระจายของ เชอ้ื โรคไปสูค รอบครัวและชุมชนได

3 จดุ มุงหมายของงานอนามยั โรงเรยี น 1. เพ่ือสรางเสริมสุขภาพทั้งดานรางกายและจิตใจใหแกนักเรียนและบุคลากรของโรงเรียน มงุ เนน การสรา งพฤตกิ รรมสขุ ภาพ สขุ นสิ ัยและเจตคติท่ีถูกตอ งทางดานสุขภาพ 2. เพ่ือลดปจจัยเสี่ยงและปจจัยสาเหตุของโรคและปญหาสุขภาพในเด็กวัยเรียนเปนการ ปองกันและควบคุมโรค 3. เพื่อคน หาปญหาสขุ ภาพและปจจัยสาเหตุและใหการชวยเหลอื แกไ ขปญหาสุขภาพนักเรยี น ขอบเขตของงานอนามัยโรงเรียน งานอนามัยโรงเรียนมีขอบเขต ดังตอไปน้ี (สํานักสงเสริมสุขภาพ กรมอนามัย กระทรวง สาธารณสุข, 2558 อา งถงึ ใน สมศกั ดิ์ โทจําปา, 2562) 1. การบริการดานสุขภาพ (Health service) ประกอบดวย การตรวจสุขภาพนกั เรียน การ เฝาระวงั ภาวะสุขภาพ การรกั ษาพยาบาลเบื้องตน การประสานงานกบั เจาหนาทีห่ นว ยงานสาธารณสุข อ่ืนๆเพอ่ื วางแผนรวมกนั และการสง ตอ 2. การบริการดานการศึกษาหรือสุขศึกษา (Health Education) คือการท่ีโรงเรียนจัด กิจกรรมสุขศึกษาทั้งในและนอกหลักสูตร(ผานกิจกรรมพัฒนาผูเรยี น) เพ่ือใหนักเรียนเกิดการเรยี นรู และไดฝ กปฏิบตั ิจนนาํ ไปสกู ารมพี ฤติกรรมสขุ ภาพท่ีดี 3. การดูแลสิ่งแวดลอมในโรงเรียนใหถูกสุขลักษณะ (School Health Environment) คือ การจัดการดูแลควบคุม ปรับปรุงสิ่งแวดลอมของโรงเรียนใหอยูในสภาพท่ีเหมาะสม ไมกอใหเกิด อันตรายตอ ทุกคนในโรงเรยี น 4. การสรางความสมั พนั ธร ะหวางบาน โรงเรยี น ชุมชน (School Home and Community Relationship) คือการมีกิจกรรมสงเสริมสุขภาพที่ดาํ เนนิ การรวมกันระหวางโรงเรียน ผูป กครอง และ ชมุ ชน ซงึ่ จะตองรว มกนั พฒั นาสุขภาพนกั เรียนท้งั ดานสงเสรมิ ปองกนั ฟน ฟู และรักษาพยาบาล พฒั นาการของงานอนามัยโรงเรยี นสกู ารเปน โรงเรยี นสงเสริมสขุ ภาพ งานอนามัยโรงเรยี น หมายถึง การดําเนินกิจกรรมที่กอใหเกิดความรู ความเขาใจ ปองกัน รักษา เปนการสงเสริมสุขภาพของนักเรียนและบุคลากรทุกคนท่ีอาศัยอยูในโรงเรียนเพื่อใหทุกคนมี สขุ ภาพดี โดยการมีสวนรวมของโรงเรียน บาน และชุมชน ครอบคลุมกิจกรรมดานการบริการสุขภาพ การจัดสิง่ แวดลอม และ การสอนสุขศึกษา (สํานักสงเสริมสุขภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข, 2560) การดําเนินงานอนามัยโรงเรียน (School Health Program) แตเดิมเนนกจิ กรรมหลัก 4 เรื่อง คือ บริการอนามัยโรงเรียน (School Health Service) อนามัยสิ่งแวดลอมในโรงเรียน (School Health Environment) สุขศกึ ษาในโรงเรียน (School Health Education) และความสัมพนั ธระหวา ง บาน โรงเรียน ชุมชน (School Home and Community Relationship) ตอมามีการปรับเปล่ียน วิธีการดําเนินงานอนามยั โรงเรียนจากขอเสนอแนวคดิ “โรงเรียนสง เสริมสุขภาพ” ของคณะผเู ชยี่ วชาญ ดานการสงเสริมสุขภาพและสุขศึกษาขององคการอนามัยโลก ซ่ึงไดมีการจัดประชุม Intercountry Consultation on Health Promoting School เม่ือ วันที่ 2-5 ธันวาคม 2540 ณ กรุงเทพมหานคร สืบเน่ืองจากการประชุมดังกลาว กรมอนามัยนําแนวคิดและกลยุทธโรงเรียนสงเสริมสุขภาพมา ดาํ เนินการในชว งเวลาที่ตรงกบั แผนพฒั นาการสาธารณสขุ ฉบบั ที่ 8 (พ.ศ.2540-2544) โดยลักษณะการ

4 ทํางานอยูบนพ้ืนฐานการมีสวนรวมของผูเก่ียวของทุกหนวยงาน องคกร และประชาชนในชุมชน โรงเรยี นสง เสรมิ สุขภาพไดม กี ารพัฒนามาอยา งตอ เนือ่ ง ดังนี้ (สมศักดิ์ โทจําปา, 2562) พ.ศ.2541 กรมอนามัยเริ่มดําเนนิ การกลยทุ ธโรงเรียนสงเสริมสุขภาพโดยกําหนดเปาหมาย ถา ยทอดแนวคิดและพัฒนาโรงเรียนสง เสริมสุขภาพตนแบบจังหวัดละ 1 โรงเรยี น และจัดทาํ คูมือแนว ทางการดาํ เนนิ งาน พ.ศ.2542 มตคิ ณะรฐั มนตรมี ีคาํ สง่ั แตง ต้ังคณะกรรมการโรงเรยี นสงเสริมสขุ ภาพแหงชาติ ซง่ึ กรมอนามัยไดจัดประชุม และกําหนดเปาประสงคของนโยบายโรงเรียนสงเสรมิ สุขภาพ กรมอนามัย แถลงนโยบายโรงเรียนสงเสริมสุขภาพ มีการจัดอบรมผูนําเพื่อดําเนินงานโรงเรียนสงเสริมสุขภาพแก ผบู ริหารโรงเรียนตน แบบจาํ นวน 89 โรงเรียน สวนระดับจังหวดั มกี ารถายทอดแนวคดิ แกฝายการศกึ ษา และสาธารณสขุ อาํ เภอทว่ั ประเทศ และขยายผลสูระดับอําเภอ อาํ เภอละ 1 โรงเรียน พ.ศ.2543 มีการจัดทําเกณฑประเมินโรงเรียนสงเสริมสุขภาพดานกระบวนการ 5 อง๕ ประกอบ คือ นโยบายดานการสงเสริมสุขภาพ คณะกรรมการสงเสรมิ สุขภาพ การคนหาและกําหนด ปญหา แผนงาน/โครงการดา นสงเสริมสขุ ภาพ การดําเนนิ งานตามแผนและการติดตามผล โดยกําหนด เปาหมายใหมีโรงเรียนสงเสริมสุขภาพตําบลละ 1 โรงเรียน และจัดประชุมสัมมนาเครือขายโรงเรียน สงเสริมสขุ ภาพระดบั ประเทศเพ่อื ประชาสัมพนั ธส ูสาธารณะ พ.ศ.2544 มีการลงนามขอตกลงความรวมมือในการพัฒนาโรงเรยี นสงเสรมิ สุขภาพระหวา ง กรมอนามัย กรมสามัญศึกษา และคณะกรรมการการประถมศึกษาแหงชาติ (สปช.) มีการจัดประชุม โรงเรียนสง เสริมสขุ ภาพทั้ง 4 ภาคเพื่อขยายผลสูโรงเรยี นทไ่ี มเขารว มโครงการ พ.ศ.2545 จัดทําเกณฑม าตรฐานการประเมนิ โรงเรยี นสง เสรมิ สขุ ภาพ 10 องคประกอบ และ บางการประเมินเปน 3 ระดบั คือ ระดบั ทอง เงิน และระดับทองแดง มีการจัดอบรมผูประเมินโรงเรียน สง เสริมสุขภาพ มโี รงเรียนเขารว มโครงการรอ ยละ 84.3 และผานการประเมนิ รอ ยละ 22.6 พ.ศ.2546 จดั ทําคูมือการดําเนนิ งานโรงเรยี นสงเสริมสุขภาพ จดั ประชุมสัมมนาวิชาการและ มหกรรมโรงเรยี นสง เสรมิ สขุ ภาพ มีโรงเรียนเขา รว มโครงการรอยละ 88.3 และผานการประเมินรอ ยละ 43.9 พ.ศ.2547 ไดข ยายเปา หมายสโู รงเรยี นในฝน กระทรวงศกึ ษาธิการ จงึ เกดิ โครงการ “โรงเรียน ในฝน สรรคสรางอนามัยดี” มีโรงเรยี นผา นการประเมินรอ ยละ 51.3 พ.ศ.2548 เรม่ิ โครงการ “เด็กไทยทาํ ได” เพอ่ื พัฒนาศกั ยภาพนักเรยี นดานสขุ ภาพเนนการให ความสําคัญและการมีสวนรวมของนักเรียน มีโรงเรียนผานการประเมินรอยละ 68.2 และเพิ่มขนึ้ เปน รอ ยละ 88.8 ในป พ.ศ.2549 พ.ศ.2550 มีการลงนามขอตกลงความรวมมือในการพัฒนาสุขภาพนักเรียนระหวางกรม อนามัย และสํานักงานคณะกรรมการศกึ ษาขั้นพ้ืนฐาน โดยกําหนดนโยบายพรอ มท้งั จดั ทําแผนปฏิบัติ รวมกัน เพื่อใชเ ปนกรอบปฏบิ ตั สิ สู ขุ ภาวะท่ยี ั่งยนื ของนกั เรยี น ภายใตกลยุทธโรงเรียนสงเสริมสขุ ภาพ ซง่ึ กรมอนามัยไดม ุงเนน พฒั นาศกั ยภาพนักเรยี นใหสามารถคิดวิเคราะห ประเมนิ สถานการณสุขภาพ และ วางแผนแกไขปญหาในรูปแบบของโครงงานสุขภาพ นํารอ งจงั หวัดละ 1 โรงเรยี น และมีการขยายผล โรงเรยี นสง เสริมสขุ ภาพอยางตอ เนือ่ ง โดยมโี รงเรียนผานการประเมนิ รอ ยละ 93.6

5 พ.ศ.2551มีการพัฒนาระบบประกันสุขภาพการศึกษาเพื่อสรางสุขภาวะระหวางกระทรวง สาธารณสุขกับกระทรวงศึกษาธิการ โดยกระทรวงศึกษาธิการเปนแกนหลักในการผลักดัน และ กระทรวงสาธารณสขุ ใหการสนับสนุนและสรา งเครอื ขายการดาํ เนนิ งาน พ.ศ.2552 มโี รงเรียนผานเกณฑสูงข้นึ รอ ยละ 96.8 กรมอนามัยไดพฒั นาเกณฑม าตรฐานใน ระดับสูงข้ึน คือโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับเพชรซ่ึงเนนคุณภาพวัดผลตามกระบวนการ 10 องคป ระกอบทั้งดานสขุ ภาพและพฤตกิ รรมสุขภาพ ผนวกกบั ผลลัพธจากการดําเนินงานตามนโยบาย มี โรงเรียนผา นการประเมนิ ระดับเพชร จาํ นวน 37 แหง พ.ศ.2553 มีการทบทวนเกณฑการประเมินระดับเพชร เนื่องจากพบปญหา และปรบั ปรุง เกณฑการประเมินมาตรฐานโรงเรยี นสงเสริมสขุ ภาพระดับเพชร มีโรงเรียนผา นการประเมินระดับเพชร จํานวน 60 แหง พ.ศ.2554 ผานการประเมิน 65 แหง พ.ศ.2555 กรมอนามัยจัดอบรมชี้แจงทีมประเมินโรงเรียนสงเสริมสุขภาพระดับเพชร มี โรงเรยี นผา นการประเมิน 105 แหง พ.ศ.2556 กรมอนามัยไดปรบั ปรุงเน้อื หาเกณฑมาตรฐานและแนวทางการประเมินโรงเรยี น ใหช ัดเจนมากขนึ้ สอดคลองกับบริบทโรงเรียนและสถานการณปญหาสขุ ภาพนักเรียนในปจ จุบันเพอื่ ใช เปน แนวทางการดําเนินการตอไป พ.ศ.2557 มีการเกณฑมาตรฐานการประเมินโรงเรียนสง เสรมิ สุขภาพตาม 10 องคป ระกอบ ใหส อดคลอ งกบั ความเปลยี่ นของสถานการณท มี่ ีผลกระทบตอสุขภาพเด็กและเยาวชน พ.ศ.2558 มีการสัมมนาโครงการโครงการโรงเรยี นสง เสริมสุขภาพแบบบูรณาการ โดยการ ชแี้ จงเกณฑมาตรฐานการประเมนิ โรงเรียนสง เสรมิ สุขภาพท่ีปรับปรงุ ใหม รว มกบั การประชุมชีแ้ จงการ ใชแ บบบันทึกการตรวจสขุ ภาพดว ยตนเอง โรงเรียนสงเสรมิ สขุ ภาพ โรงเรียนสงเสริมสุขภาพ ตามคํานิยามขององคการอนามัยโลก (WHO: World Health Organization) คอื เปน โรงเรยี นทมี่ ีขีดความสามารถแขง็ แกรงม่นั คงท่ีจะเปน สถานทีท่ มี่ ีสขุ ภาพอนามัย ท่ีดีเพื่อการอาศัย ศึกษา และทํางาน (A health promoting school is a school constantly strengthening its capacity as a healthy setting for living, learning and working) สํานักสงเสริมสุขภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข ไดใหความหมายของโรงเรียน สงเสริมสุขภาพ คือ โรงเรียนที่มีความรวมมือรวมใจกันพัฒนาพฤติกรรมและสิ่งแวดลอมใหเอ้ือตอ สขุ ภาพอยา งสมํ่าเสมอเพื่อการมสี ขุ ภาพดีของคนทุกคนในโรงเรยี น คุณลักษณะของโรงเรียนสงเสรมิ สขุ ภาพ โรงเรียนสงเสริมสุขภาพมีคุณลักษณะสําคัญ ดังน้ี (World Health Organization, 1998 อา งถงึ ใน สํานักสงเสรมิ สุขภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข, 2558 หนา 9-11) 1. สงเสริมสนับสนุนใหเจาหนาท่ีดานการศึกษาและสาธารณสุข ครู สหภาพครู นักเรียน ผปู กครอง และผนู าํ ชุมชน มสี วนรว มในการสงเสรมิ สุขภาพรวมกนั ไดแ ก 1.1 ครอบครัวและกลุมในชมุ ชนท่เี ก่ียวของกบั โรงเรียน 1.2 องคกรทใ่ี หบรกิ ารในชมุ ชนทเี่ ช่ือมโยงกบั โรงเรยี น

6 2. ใชความพยายามในการจดั ใหม ีสิ่งแวดลอมท่ีเออื้ ตอ สขุ ภาพและความปลอดภัย 2.1 การจัดสิ่งแวดลอมทางกายภาพและทางสังคม 2.2 ปราศจากความทารณุ โหดรา ย 2.3 มบี รรยากาศที่เอ้ืออาทร เชือ่ ม่ัน เคารพซึง่ กันและกัน 2.4 สนับสนนุ ความตอ งการทัง้ ทางรา งกาย จติ ใจ และอารมณ 2.5 มสี นามเดก็ เลน ทีป่ ลอดภัย องคประกอบโรงเรยี นสง เสริมสุขภาพ คณะผูเชย่ี วชาญองคการอนามัยโลก กําหนดองคประกอบของโรงเรียนสง เสรมิ สขุ ภาพไว 10 องคประกอบ ดงั น้ี (World Health Organization, 1998 อางถึงใน สาํ นกั สง เสรมิ สขุ ภาพ กรมอนามยั กระทรวงสาธารณสขุ , 2558) 1. นโยบายสง เสรมิ สุขภาพ (School Policies) โรงเรียนตองมีการกําหนดนโยบายสงเสริมสุขภาพของโรงเรยี นโดยตองเปนนโยบายที่เกิด จากความเห็นชอบของบุคลากรท่ีเก่ียวของท้ังในและนอกโรงเรียน และมีการถายทอดนโยบายสูการ ปฏิบตั ิ โดย 1.1 มีการแตงต้ังคณะกรรมการสงเสรมิ สุขภาพเปนลายลักษณอักษร ประกอบดว ย ครู นกั เรียน ผปู กครอง เจาหนา ทสี่ าธารณสุข และผูแทนองคกรชุมชน 1.2 มีนโยบายสง เสรมิ สขุ ภาพทีค่ รอบคลมุ 1.2.1 การสงเสรมิ สง่ิ แวดลอ มท่เี ออื้ ตอ การพฒั นาสุขภาพของนักเรยี น 1.2.2 การเฝา ระวงั ปญหาสุขภาพ 1.2.3 พฒั นาพฤตกิ รรมสุขภาพ ตามสุขบัญญัตแิ หง ชาติ 1.2.4 การคมุ ครองผบู ริโภค 1.2.5 การออกกาํ ลงั กาย 1.2.6 การสง เสรมิ สุขภาพจิต และการเฝาระวงั พฤติกรรมเสี่ยง 1.2.7 พัฒนาระดบั การเรียนรโู ดยมผี เู รยี นเปนสาํ คัญ 1.2.8 การสง เสรมิ สุขภาพของบคุ ลากรในโรงเรยี น 1.2.9 การมีสวนรว มของชมุ ชนในการพัฒนาสขุ ภาพนักเรยี นบคุ ลากรในโรงเรียนและ ชุมชน 1.3 มแี ผนงาน/โครงการ รองรับนโยบายในขอ 1.2 1.4 บุคลากรในโรงเรยี นผูปกครองและนกั เรียนชัน้ ประถมศกึ ษาปที่ 4 ข้ึนไปตอ งรับทราบ นโยบายเก่ยี วกบั การสง เสริมสขุ ภาพ 2. การบริหารจัดการในโรงเรียน (School Management Practices) การบริหารจัดการในโรงเรียน หมายถึง การจดั องคกรและระบบบริหารงานเพ่ือใหการ ดําเนินงานสง เสริมสขุ ภาพในโรงเรียนเปนไปอยา งมีประสิทธภิ าพและมีความตอ เนือ่ ง โดยโรงเรยี นควร จดั ระบบบรกิ ารงานใหเออ้ื ตอการพฒั นาโรงเรยี นสง เสริมสุขภาพ ดงั นี้ 2.1 จดั ทําแผนงาน / โครงการสง เสรมิ สุขภาพ ซึง่ แผนงานจะตอ งมรี ะบบและขัน้ ตอนทีด่ ี

7 เร่มิ ตงั้ แต การรวบรวม วิเคราะหป ญ หา ระบุกจิ กรรม ระบุเวลาและการใชท รัพยากรรวมถงึ การนาํ ภูมิ ปญญาทองถนิ่ มาใชประโยชน โดยแผนงานตอ งสอดคลองกบั ปญ หาของโรงเรียน และกจิ กรรมการเรยี น การสอน 2.2 การจัดองคกร ตองมคี ณะกรรมการทป่ี รกึ ษาใหก ารสนบั สนุนการดําเนินงานสง เสริม สุขภาพ และมีคณะกรรมการท่ีรบั ผดิ ชอบแตละแผนงานซึ่งประกอบดวย ครู นักเรยี น ผูปกครอง และ เจา หนาท่ีสาธารณสขุ มผี ูน ํานักเรยี นสง เสริมสุขภาพปฏบิ ัตงิ านตามบทบาทหนาที่ 2.3 การนเิ ทศติดตามงานจัดระบบการนเิ ทศอยางตอ เนอื่ งและมผี ลการสรปุ การนเิ ทศ และนาํ ผลการนิเทศไปพัฒนางาน 2.4 การประเมนิ ผล มกี ารประเมนิ ผลแผนงาน/โครงการ ตามกําหนดเวลาและจัดทาํ รายงานผลการประเมิน แผนงาน/โครงการ 3. โครงการรว มระหวา งโรงเรยี นและชมุ ชน (School / Community Projects) โครงการรวมระหวางโรงเรียนและชุมชน เปน แนวคิดท่ีสาํ คัญมากทเ่ี นน ใหช มุ ชนเขา มา สนับสนุนกิจกรรมในโรงเรียน มีสวนรวมในการสรางสุขภาพ และรวมรับผิดชอบการดําเนินชีวิตของ นักเรียนในโรงเรียน ลักษณะของโครงการรว มมดี งั น้ี 3.1 จัดโครงการทเี่ ก่ยี วของกบั สขุ ภาพทีเ่ กิดจากความรวมมือระหวางโรงเรยี นและชุมชน โดยมกี ารใชพ้ืนที่ของกันและกัน เชน โรงเรียนจัดกิจกรรมท่ีศาลาประชาคม ชุมชนก็จัดงานในบริเวณ โรงเรียน เปนตน 3.2 ชุมชนเขา มามีสวนรว มในข้นั ตอนตา ง ๆ ของโครงการรว ม ตัง้ แตก ารหาขอ มลู ปญ หา สุขภาพของนักเรียน การรว มกนั หาแนวทางแกไ ขปญ หาในรปู กิจกรรมตา ง ๆ 3.3 เตรยี มนักเรียนใหมีความพรอ มในการเขารว มโครงการทที่ าํ รวมกบั ชุมชน และรวมทํา กิจกรรมกบั ชมุ ชนหรอื ทอ งถ่นิ อยางสมํ่าเสมอ เชน งานกฬี า หรอื งานวฒั นธรรมของทองถน่ิ 3.4 ประเมินผลของการทําโครงการรวม และประเมินความพึงพอใจของทุกฝายที่ เก่ียวขอ ง 4. การจดั สิ่งแวดลอมในโรงเรยี นทเี่ อ้ือตอสขุ ภาพ (Healthy School Environment) การจัดส่ิงแวดลอ มทเ่ี ออื้ ตอสขุ ภาพ หมายถงึ การจัดการ ควบคุมดูแล ปรับปรงุ ภาวะตา งๆ และสงิ่ แวดลอ มของโรงเรียนใหอยูใ นสภาพท่ีถกู สขุ ลักษณะ เอื้อตอ การเรยี นรู สง เสรมิ สขุ ภาพกาย จิต และสงั คม รวมถงึ ปองกนั โรคและอันตรายท่ีอาจเกดิ ข้ึนตอนกั เรียนและบุคลากรในโรงเรยี น (วราภรณ บุญเชยี ง, 2558; สาํ นักสงเสรมิ สขุ ภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสขุ , 2558) การดแู ลส่ิงแวดลอ ม ในโรงเรียน มีดงั น้ี 4.1 การจดั การควบคุมดูแล ปรบั ปรุงสิ่งแวดลอมทางกายภาพใหถ กู สุขลกั ษณะ มแี นวทาง การดําเนนิ งานดังน้ี 4.1.1 สาํ รวจส่งิ แวดลอมทกุ ตนปการศึกษาโดยใชแบบสํารวจสุขาภบิ าลสง่ิ แวดลอมใน โรงเรียน 4.1.2 สรุปผลการสํารวจเพื่อเสนอตอท่ีประชุมคณะกรรมการสงเสริมสุขภาพของ โรงเรยี นและผูบริหาร เพื่อรว มกันหาทางแกไ ข

8 4.1.3 จัดทําแผนงาน/โครงการแกไขส่ิงแวดลอมในโรงเรียนใหเปนไปตามมาตรฐาน และประเมินซาํ้ เมือ่ สิน้ ป 4.1.4 จัดใหม ีการสาํ รวจและทาํ ลายลูกนา้ํ ยงุ ลาย อยางนอยเดือนละ 1 ครงั้ 4.2 การจัดสิ่งแวดลอมทางสงั คมในโรงเรียนทม่ี ีผลตอสขุ ภาพจิตนักเรยี นและบคุ ลากร มี แนวทางการดําเนนิ งาน ดังนี้ 4.2.1 สนับสนนุ ใหน กั เรียนมีสว นรว มเปนคณะทาํ งาน/คณะกรรมการตางๆในโรงเรียน รวมกบั ครูและบคุ คลภายนอก โดยเฉพาะเรอ่ื งเกีย่ วกับสุขภาพ 4.2.2 สนบั สนนุ กิจกรรมชมุ ชนของนักเรยี น เชนใหส ถานที่ งบประมาณ 4.2.3 เปดโอกาสใหนักเรียนทีร่ วมกลุมกันทาํ งานตางๆไดเสนอผลงานหรือกิจกรรมที่ ทําใหเปน ที่รับรตู อสมาชิกในโรงเรยี น 4.2.4 ใหนักเรียนมีสวนรวมในการทํากิจกรรมดานสุขภาพ หรือการพัฒนาคุณภาพ ชวี ติ ทโ่ี รงเรียนจัดขนึ้ สมํา่ เสมอ 4.2.5 จัดใหมีกจิ กรรมสงั สรรครวมกันระหวางครู นักเรียน ผูปกครอง และสมาชิกใน ชุมชน 4.2.6 นักเรียนมคี วามพงึ พอใจตอ บรรยากาศภายในโรงเรียน 5. บรกิ ารอนามัยโรงเรยี น (School Health Services) การใหบ รกิ ารอนามยั โรงเรยี นมวี ัตถุประสงคในการดําเนินงานและการบรกิ ารดา นตา งๆ ดงั น้ี 5.1 วัตถปุ ระสงค เพ่อื ให 5.1.1 โรงเรียน ผปู กครอง หนวยงานทเ่ี กยี่ วขอ ง และชมุ ชนไดทํางานรว มกัน ดดยผาน กระบวนการของการมสี ว นรว มทช่ี ัดเจน 5.1.2 นกั เรียนและบคุ ลากรในโรงเรียนทกุ คนไดร ับการดแู ลชวยเหลอื ดา นสุขภาพ 5.1.3 นกั เรยี นไดรบั การสง เสริมดานทักษะสุขภาพและทกั ษะชวี ิตทด่ี ี 5.1.4 นกั เรยี นมสี ุขภาวะสามารถมชี วี ติ อยูในสงั คมไดอยา งมคี วามสุข 5.2 ดานจดั บรกิ าร ประกอบดวย 5.2.1 ดานบริการ กจิ กรรมไดแ ก 1) การประเมนิ ภาวะสขุ ภาพ 2) การรักษาพยาบาลข้นั ตน แกนกั เรยี นและบุคลากรทีม่ ปี ญหาสขุ ภาพ สง ตอใน กรณีเกนิ ขีดความสามารถ และประสานงานผูปกครอง 3) ตรวจสุขภาพนักเรยี นโดยแพทยห รือเจาหนา ทสี่ าธารณสขุ อยางนอ ยปล ะ 1 ครง้ั บันทกึ ผลการตรวจและแจง ผลแกผ ปู กครอง พรอมใหคาํ แนะนาํ รายที่มปี ญหา 4) จัดหองพยาบาลใหมเี วชภัณฑ อุปกรณจ าํ เปน เพียงพอ พรอมใชงาน 5) ใหค าํ ปรกึ ษาปญ หาสขุ ภาพ 5.2.2 ดา นวิชาการ จัดทาํ บันทกึ สขุ ภาพ ใหค วามร/ู เผยแพรค วามรดู า นสขุ ภาพ พัฒนา ตนเอง/ดา นวิชาการและรวมพฒั นาบุคลากรที่เกยี่ วของ ริเรมิ่ /ประสานใหเ กิดโครงการสรา งเสริมสขุ ภาพ แกนักเรียนและบคุ ลบากรในโรงเรยี น

9 5.2.3 ดานการสรา งเสรมิ สขุ ภาพ บันทกึ การมารบั บรกิ าร ประวัตกิ ารเจบ็ ปวยในบัตร สขุ ภาพ ติดตามขาวสารเกี่ยวกบั สุขภาพอยางเทา ทัน และใหค วามรวมมอื กบั หนว ยงานอ่นื ๆ 5.2.4 ดานอนามัยส่ิงแวดลอ ม จัดหอ งพยาบาลใหไ ดต ามเกณฑม าตรฐาน และรว มมอื กบั หนว ยงานอืน่ ๆในการจัดส่งิ แวดลอ มใหถกู สขุ ลกั ษณะ 6. สขุ ศึกษาในโรงเรียน (School Health Education) สขุ ศึกษาในโรงเรยี นหมายถงึ การทโ่ี รงเรยี นจดั กจิ กรรมสขุ ศกึ ษาทงั้ ในหลักสตู รการศึกษา และผานทางกจิ กรรมพฒั นาผูเรยี น เพื่อมงุ ใหน ักเรียนเกดิ การเรียนรูและมีการฝกปฏิบัตทิ ่ีนาํ ไปสูการมี พฤติกรรมสุขภาพที่เหมาะสมตอการมีสุขภาพท่ีดี โดยมีวัตถุประสงคเพ่ือใหนักเรียนมีทักษะสุขภาพ (Health Skills) ทักษะชีวิต (Life Skills) มีพฤติกรรมสุขภาพที่เหมาะสมติดตัวไปสูวัยผูใหญ โดยมี แนวทางดําเนินงาน ดงั น้ี 6.1 การใหความรเู ดมิ และเสริมสรางทศั นคติ ตามสุขบญั ญตั แิ หงชาติ 10 ประการ 6.2 การฝกปฏบิ ัตเิ พอ่ื ใหเ กิดทักษะทจี่ ําเปน ตอ การดํารงชีวิต 7. โภชนาการและอาหารทปี่ ลอดภัย (Nutrition/Food Safety) โภชนาการและอาหารทป่ี ลอดภัย หมายถึง การสง เสรมิ ใหน กั เรียนมีภาวะการเจริญ เติบโตสมวัยโดยจัดใหไดรับสารอาหารที่มีคุณคาตอสุขภาพ สะอาด ปลอดภัยใหกับนักเรียนและ บุคลากรในโดรงเรียน มีวตั ถปุ ระสงคค ือเพ่ือใหมกี ารเฝาระวัง ปองกัน และแกไขปญหาดานโภชนาการ การดําเนนิ งานดานสุขาภิบาลอาหารและโภชนาการมีความสําคัญตอการเจริญเตบิ โตของนักเรียน หาก นกั เรยี นมโี ภชนาการทดี่ ี จะทาํ ใหม ีสุขภาพแขง็ แรง สงเสรมิ สติปญ ญาและการเรยี นรู การไดรับสารอาหารที่จําเปนตอรางกายอยางเพียงพอ และเหมาะสมตามวัย จะทําให นกั เรียนมีรา งกายท่ีเตบิ โต มีนา้ํ หนกั และสว นสูงเพม่ิ ตามเกณฑ ตรงกนั ขา มหากนักเรยี นไดร บั สารอาหาร ไมเพียงพอ จะทําใหสวนสูงและนํ้าหนักตํ่ากวาเกณฑ ติดเช้ือไดงาย มีอาการเจ็บปวยบอย และมี พฒั นาการ ตาง ๆ ชา การเฝา ระวงั และสงเสรมิ ภาวะการเจริญเติบโต และสงเสริมใหมีการดําเนินงาน ตามหลกั สขุ าภบิ าลอาหาร เปน สิ่งทจ่ี ําเปนและควรดาํ เนนิ การใหเกิดขึ้นดงั นี้ 7.1 ดานโภชนาการ โรงเรยี นมแี นวทางการดาํ เนนิ งาน ดงั น้ี 7.1.1 นักเรยี นทุกคนไดรบั การประเมนิ ภาวะการเจรญิ เตบิ โต อยางนอ ยภาคเรยี นละ 1 คร้งั โดยการชง่ั นาํ้ หนกั และวัดสว นสงู 7.1.2 นักเรียนมีนา้ํ หนกั สวนสงู ปกตติ ามกราฟแสดงเกณฑอา งอิงการเจริญเตบิ โต ของกรมอนามยั 7.1.3 นกั เรยี นท่เี จรญิ เติบโตผดิ ปกติไดรบั การแกไข 7.1.4 เด็กนกั เรยี นไดรับประทานอาหารกลางวนั ที่มคี ุณภาพทกุ วนั 7.1.5 นักเรียนในระดับชนั้ ม.1-ม.6 ไดร ับอาหารเสรมิ ตาง ๆ เพอื่ การเจรญิ เติบโตอยาง นอยสัปดาหล ะ 1 ครัง้ (ยกเวนนักเรยี นที่มภี าวะโภชนาการเกนิ ) 7.1.6 นักเรยี นมีความรูในการเลอื กรบั ประทานอาหารท่มี ีคณุ คาถูกหลักโภชนาการ และปลอดภยั 7.1.7 นกั เรียนไดร บั การตรวจประเมนิ ภาวะโลหติ จาง การขาดสารไอโอดนี ตลอดจน

10 ไดร ับยาเมด็ เสริมธาตเุ หลก็ และสารไอโอดนี เม่อื มภี าวะโลหติ จางและอาการคอพอก 7.2 ดา นการสขุ าภิบาลอาหารและความปลอดภยั ของอาหาร 7.2.1สํารวจสุขาภิบาลอาหารในโรงเรียนตามแบบสํารวจของกรมอนามัยทุกป การศึกษา 7.2.2 ดําเนินการแกไขปรบั ปรงุ ใหไ ดต ามเกณฑม าตรฐาน 7.2.3 ควบคุมดูแลดานความปลอดภัยของอาหารโดยเฉพาะสารปนเปอ น และ ใหความรู เรือ่ งสขุ าภบิ าลอาหารแกนักเรยี น ผปู รงุ อาหาร และผจู ําหนา ยเปน ระยะ ๆ 7.2.4 จดั ต้งั ชมรม อย.นอ ย ในโรงเรยี น เพื่อทําหนาที่ตรวจสอบคณุ ภาพอาหาร รา นคา ใน โรงเรียน และรา นคาโดยรอบ อยา งนอ ยเดอื นละ 2 ครัง้ 7.2.5 โรงเรยี น ผปู กครอง และชมุ ชน มสี ว นรว มในการดําเนินการและควบคุมสถานที่ รับประทานอาหาร สถานทีเ่ ตรยี มอาหาร อาหารและเครื่องด่ืมรวมทั้งผปู รุงและผูจําหนายอาหาร ให ถกู ตอ งตามหลกั สขุ าภบิ าล ดังน้ี 1) ผูปรงุ อาหาร และผจู าํ หนา ยอาหาร ไดรบั การตรวจสขุ ภาพประจาํ ป 2) สถานทรี่ บั ประทานอาหาร มีอากาศถายเทดี โตะ เกาอี้ สะอาดเปน ระเบยี บ 3) สถานที่ปรงุ อาหาร ทาํ ดว ยวสั ดถุ าวร แข็งแรงคงทนมกี าระบายกล่ินดี ปรงุ อาหารบนโตะทมี่ คี วามสูงจากพืน้ อยางนอย 60 เซนตเิ มตร อปุ กรณตาง ๆ งา ยตอ การทําความสะอาด 4) ภาชนะอปุ กรณตาง ๆ เชน จาน ชาม ชอ น ตอ งทําดว ยวสั ดุ ทีป่ ลอดภัยและเกบ็ ไว ในทีม่ ิดชดิ เชน ในตูกบั ขาว อปุ กรณตางๆ ตอ งลางดว ยนา้ํ สะอาด และผา นข้ันตอนลา งดวยนํา้ ยาและน้ํา สะอาด 2 ครัง้ 5) การรวบรวมขยะและนํา้ โสโครก ตองจดั หาถงั ขยะทม่ี ฝี าปดมดิ ชิดมที อระบายน้าํ ทมี่ ี สภาพดี ระบายสูแหลง บําบดั ไมใ ชแหลง นา้ํ สาธารณะและควรมีบอดกั ไขมันทใ่ี ชการไดด ี 6) ผูป รงุ ผเู สริฟ ตอ งแตง กายสะอาด สวมเสอ้ื มแี ขน มีผา กนั เปอ น สวมหมวกหรือท่ี คลมุ ผม 8. การออกกําลงั กาย กฬี าและสนั ทนาการ (Physical Exercise , Sport , Recreation) การจัดกจิ กรรมการออกกําลังกาย กฬี าและสนั ทนาการ เปน วัตถุประสงคทส่ี าํ คญั ของ โรงเรยี นสงเสริมสุขภาพ โดยมีเปาหมายท่ีจะพัฒนาใหโรงเรียนเปนศูนยก ลางการออกกําลังกาย กีฬา และสันทนาการของชุมชน โดยมีแนวทางดําเนินงาน ดังน้ี 8.1 การจดั สิง่ แวดลอมที่สงเสรมิ การออกกาํ ลงั กาย กฬี า และนันทนาการ สาํ หรบั นกั เรียน และบุคลากรในโรงเรียน และการสรา งความสัมพันธระหวางโรงเรยี น และชุมชน โดยใชกิจกรรมออก กาํ ลังกาย กีฬา และนันทนาการ คือ 8.1.1 โรงเรียนตองจัดหาอุปกรณและสถานทีท่ ี่เอื้อตอการออกกําลังกาย และการเลน กฬี าใหแกน ักเรียนและชมุ ชน 8.1.2 สนับสนุนใหบุคลากรในโรงเรียนทุกคนมีการออกกําลังกาย เลนกีฬา และ นันทนาการ อยางสมาํ่ เสมอ คือ ไมนอ ยกวา 3 ครั้ง/สัปดาห และครงั้ ละไมตํา่ กวา 30 นาที 8.1.3 โรงเรียนตองเปดโอกาสใหประชาชนในชุมชนสามารถเขามาใชอุปกรณและ สถานที่ในการเลน กฬี า ออกกาํ ลังกาย และนนั ทนาการ และควรมีการเผยแพรประชาสัมพันธใ หความรู

11 เกี่ยวกับการออกาํ ลังกาย แกนักเรียน ครู ผูปกครองและประชาชน และการจัดใหม ีกีฬาสัมพันธร ะหวาง โรงเรยี นและชมุ ชนเปน ประจาํ อยา งนอ ยปล ะ 1 ครั้ง 8.2 การพัฒนาสมรรถภาพรางกายตามเกณฑมาตรฐาน 8.2.1 นักเรียนไดรบั การทดสอบสมรรถภาพทางกายตามเกณฑมาตรฐษนของกรมพล ศกึ ษาปละ 1 คร้งั 8.2.2 ใหค ําปรึกษา และตดิ ตามความกา วหนา แกน ักเรียนทไ่ี มผา นเกณฑทดสอบ 9. การใหค ําปรกึ ษาและสนับสนนุ ทางสังคม (Counseling / Social Support) การใหคําปรึกษาและสนับสนุนทางสังคม หมายถึง ระบบบริการใหคําปรึกษา แนะนํา ชว ยเหลือนักเรยี นทม่ี ีปญหาสขุ ภาพกาย สุขภาพจิต และภาวะเสยี่ ง รวมท้งั พฤตกิ รรมเสีย่ งของนักเรียน โดยมีวัตถปุ ระสงคเพ่ือใหนักเรียนไดรับการชวยเหลือตามระบบบริการของโรงเรียน โดยความรว มมือ ของครู เจา หนาทส่ี าธารณสขุ และผูเกี่ยวของในชมุ ชนน้ันๆ การใหคําปรึกษาเปนบริการที่ตองจัดใหมีขึน้ ในโรงเรยี น เพราะนักเรียนบางคนมปี ญหา ทั้งจากครอบครัว ปญหาดานการเรียน ปญหาการคบเพื่อน ปญหาการปรับตัวใหเขากับสังคมท่ี เปล่ียนแปลง ซึ่งบางครั้งครอบครัวเพียงลําพังก็ไมสามารถแกปญหาดังกลาวได ควรที่ทางโรงเรียน จะตอ งสนับสนนุ และเปดโอกาสใหเดก็ ไดเ ขา มารบั บรกิ ารคําแนะนําและคาํ ปรึกษา ทั้งนโ้ี รงเรยี นจะตอ ง จัดใหมีสถานที่ที่งายตอการเขารับคําปรึกษา โดยอาจจดั เปนหองหรือมุมเฉพาะ โดยมีครูผูรับผิดชอบ บริการใหคําปรึกษา มีการบันทึกขอมูลและการชวยเหลือในแตละครง้ั นอกจากนี้ครูประจําช้ันตองมี สว นในการรบั รแู ละคดั กรองนกั เรยี นทม่ี ปี ญ หาได นกั เรยี นรายใดทม่ี ีพฤตกิ รรมเสย่ี งทางเพศหรอื สารเสพ ติด ตองไดรบั การเฝาระวังและชวยเหลือ หากเกนิ ความสามารถจําเปนตองไดรบั การสงตอ และตดิ ตาม ชวยเหลือเปนระยะ ๆ ภายหลงั ไดรบั การสงตอ นอกจากนโี้ รงเรียนควรสรางความสัมพนั ธก ับผปู กครอง และชมุ ชนเผยแพรประชาสัมพันธ ขาวสารนารู เพ่ือใหผูปกครองดูแลและเปน ที่ปรึกษาของบุตรหลาน ท้ังนเี้ พื่อปอ งกนั มใิ หเดก็ กาวเขา สปู จจยั เสีย่ งตา ง ๆ ที่อยูรอบ ๆ ตัว 10. การสงเสรมิ สุขภาพบุคลากรในโรงเรยี น (Health Promotion for Staff) การสงเสริมสุขภาพบุคลากรในโรงเรียน หมายถึง การจัดกิจกรรมตางๆเพื่อกระจตุน สงเสริมใหบุคลากรในโรงเรียนมพี ฤตกิ รรมท่เี หมาะสม สงผลดตี อ สุขภาพตนเอง และเปนแบบอยางที่ดี แกน กั เรียนในโรงเรียน โดยมีวตั ถปุ ระสงคใ หบุคลากรในโรงเรียนไดรบั การประเมินสุขภาพ ปรบั เปล่ยี น พฤติกรรมสุขภาพท่ีเส่ียงตอสุขภาพ และมีสวนรวมในการดําเนินงานสงเสริมสุขภาพในโรงเรียนและ ชมุ ชน ซึ่งมีแนวทางดําเนินงาน ดังน้ี 10.1 บุคลากรในโรงเรยี นไดร บั การประเมนิ สขุ ภาพ อยา งนอ ยปละ 1 ครัง้ 10.2 บคุ ลากรไดร บั ขอมูล ขา วสารเรื่องสุขภาพ อยางนอ ยสปั ดาหละ 1 ครงั้ 10.3 ไมม ีการสบู บหุ ร่ี สารเสพตดิ และด่ืมสรุ าในโรงเรียน 10.4 บุคลากรในโรงเรียนเขา รวมกิจกรรมดา นสงเสรมิ สขุ ภาพทโ่ี รงเรียนจดั ข้นึ

12 พยาบาลอนามัยชมุ ชนกับงานอนามัยโรงเรยี น การพยาบาลอนามัยชุมชน (Community Health Nursing) คือการพยาบาลสาขาหนึ่งมี เปาหมายเพื่อสุขภาพของชุมชน โดยนําความรูทางการพยาบาลศาสตร การสาธารณสุขศาสตร สังคมศาสตร พฤติกรรมศาสตร มนุษยศาสตร วิทยาศาสตร ฯลฯ มาใชในการปฏิบัติงาน โดยนํา กระบวนการพยาบาลมาใชในการปฏิบัติงานรวมกับชุมชนหรือบุคลากรอ่ืนๆในทีมสุขภาพ สถานที่ ปฏิบตั ิงานมีทงั้ ในและนอกสถานบรกิ าร โดยโรงเรยี นเปนการปฏิบัตงิ านนอกสถานบริการของพยาบาล อนามัยชมุ ชน บทบาทหนา ท่พี ยาบาลอนามยั ชุมชนในงานอนามัยโรงเรยี น พยาบาลอนามยั ชมุ ชนมีการใหบริการแกนกั เรียนและบุคลากรในโรงเรยี น โดยเปน บริการที่ ครบถวน ผสมผสาน และตอเน่ือง คือใหบริการครบถวนท้ัง 4 ดาน คือ ดานการสงเสริมสุขภาพ การ ปองกันโรค การรักษาพยาบาลเบื้องตน และการฟนฟูสภาพ โดยใหบรกิ ารทั่วถึงครอบคลุมท้ังในภาวะ สุขภาพปกติ กลุมเสี่ยง และกลมุ ผปู วย โดยจดั บริการอยางตอ เน่อื งตั้งแตร ะยะกอ นปวย ระยะปว ย และ ระยะฟน ฟู โดยตองนําแนวคิด ทฤษฎที างการพยาบาลมาประยุกตใ ชใ หเหมาะสมดว ย ดังตอไปนี้ 1.การสรางเสรมิ สขุ ภาพ 1.1 การตรวจสุขภาพนักเรยี น เปน การคน หานกั เรียนทมี่ โี รคหรือขอบกพรอ งทางดา น สุขภาพเพอ่ื ใหการชวยเหลอื ในระยะเรมิ่ แรกเพ่ือปองกนั ความรุนแรงของโรค หรือปองกันการเกิดความ พกิ าร และยงั เปนแรงจูงใจใหน ักเรียนสนใจปรบั ปรงุ สขุ ภาพตนเอง ซ่ึงการตรวจสขุ ภาพนักเรยี นจะตรวจ ทุกคน อยา งนอยปก ารศึกษาละ 1 คร้งั 1.2 ใหความรเู รอ่ื งการตรวจสุขภาพแก ครู นกั เรียน หรอื ผนู าํ นกั เรียนเพ่ือใหนกั เรียนและ ครสู ามารถปฏิบัติตามได เชน การเปรียบเทียบน้ําหนกั กบั สว นสงู การวดั สายตา และทดสอบการ ไดยิน เปน ตน 1.3 การลงบันทึกบัตรสุขภาพ นักเรียนทุกคนตองมีบัตรบันทึกสุขภาพประจําตัว ซ่ึงเปน สง่ิ จาํ เปนในการลงบันทกึ ประวตั ิและภาวะสุขภาพของนกั เรียนแตละคนเปน ระยะๆ 1.4 การสงเสริมการออกกาํ ลังกาย โดยการประชาสมั พันธการออกกําลังกายเพ่ือสุขภาพ ในโรงเรียน เปนท่ีปรึกษา และใหคําแนะนําแกโรงเรียนจัดกิจกรรมออกกําลังกายแกคนทุกคนใน โรงเรยี นอยางสมาํ่ เสมอ อยางนอ ยสัปดาหล ะ 3 คร้งั 2. ดา นการปอ งกันโรค 2.1 สรา งเสรมิ ภมู คิ มุ กันโรค ใหค รอบคลมุ กลุมเปา หมายตามระดบั อายขุ องนักเรยี น สอดคลอ งตามแผนการสรา งเสรมิ ภูมิคุมกนั โรคในเด็กวัยเรียนของกระทรวงสาธารณสุข 2.2 การจดั อนามยั สง่ิ แวดลอ มของโรงเรียนใหถูกสขุ ลกั ษณะและถูกตองตามหลกั เกณฑ การสุขาภบิ าลโรงเรียน ยอมสงผลใหเ ด็กอยใู นส่งิ แวดลอมทดี่ แี ละหางไกลจากการเกดิ โรค 3. การรกั ษาพยาบาลนกั เรยี นทป่ี ว ย 3.1 ใหก ารรักษาพยาบาลเมื่อตรวจสุขภาพพบวา นักเรียนมีปญหา หรือมกี ารเจบ็ ปว ย เกดิ ขนึ้ เชน หดิ เหา กลาก เกลอื้ น ฯลฯ พยาบาลใหก ารรกั ษานกั เรยี นทีเ่ จบ็ ปว ยทุกโรคตามขอบเขตท่ี สามารถรักษาไดตามกฎหมายท่ีกําหนด แตกรณีรักษาไมไดเกินขอบเขตตอสงตอไปรับการรักษาท่ี ถกู ตองตอ ไป

13 3.2 สง ตอการรกั ษาเมื่อเด็กนกั เรียนมปี ญ หาหรอื การเจบ็ ปว ยท่ีรุนแรงติดตามเยี่ยมเดก็ ที่ ปว ยทัง้ ในขณะท่อี ยูในโรงพยาบาลและเมื่อกลับไปรกั ษาพยาบาลตอ ท่ีบาน 4. ดา นการฟน ฟสู ภาพนักเรยี น พยาบาลทีร่ ับผิดชอบงานอนามยั โรงเรยี นมหี นาที่ดแู ลชวยเหลือนักเรยี นทมี่ ีความผิดปกติ ท้ังดานรางกาย และจิตใจ เพื่อใหนักเรียนสามารถปรับตัวและคงไวซึ่งการทํางานของรางกายเพ่ือ ดาํ รงชีวิตปกติใหไดม ากที่สุด โดยการทํางานเปนทีมรว มกับสหสาขาวิชาชีพดานการฟนฟูสภาพ ไดแก แพทย นกั กายภาพบาํ บดั นักกจิ กรรมบําบดั ชา งกายอุปกรณ เปน ตน โดยมกี ารดําเนนิ งาน ดังน้ี 4.1 ติดตามใหการชวยเหลอื และแนะนําเด็กทีอ่ ยใู นระยะพกั ฟน จากการเจบ็ ปวย 4.2 สอนการดแู ลตนเองในระยะพักฟน แกเดก็ และผปู กครอง 4.3 ฟนฟสู ภาพนักเรยี นทมี่ คี วามพิการจากการเจบ็ ปวย การดาํ เนินงานอนามัยโรงเรียนของพยาบาลอนามัยชุมชน พยาบาลอนามัยชุมชนตองมีสวนรวมกับผูบริหารของโรงเรียน ครู ผูนํานักเรียนฝายสงเสริม อนามัยในการวางแผนงานเพือ่ ดาํ เนินงานอนามยั โรงเรียน ดังนี้ 1.สํารวจขอ มูล พยาบาลอนามัยชุมชน เจาหนาท่ีสาธารณสุข รวมกับครู และผูนํานักเรียนฝายสงเสริม อนามัย สํารวจขอมูลตางๆ ของโรงเรียน ท้ังขอมูลท่ัวไป ขอมูลปญหาสุขภาพ ขอมูลสิ่งแวดลอมใน โรงเรียน และขอมูลการจัดระดับบริการอนามยั โรงเรยี นและบรกิ ารอนามัยโรงเรียนท่ีมีอยูในโรงเรียน เพอื่ นํามาวิเคราะหหาปญ หาท่ีเกดิ ขึน้ ในโรงเรยี น และรวมกันคิดหาแนวทางแกไขปญหา วางแผนแกไข ปญหาใหสอดคลองกับปญหาสุขภาพและสิ่งแวดลอมของโรงเรียน พรอมทั้งจัดประชุมช้ีแจงปญหาท่ี เกดิ ขึน้ รวมกับผปู กครองและชุมชน 2. รว มกันแกไขปญ หารวมกบั ผบู รหิ าร ครู นักเรียน ผปู กครอง และชุมชน 3. ประสานงานกับหนวยงานท่ีเก่ียวของเพื่อจัดหา เวชภัณฑและอุปกรณก ารรักษาทีจ่ ําเปนไว ใชใ นโรงเรียน และประสานงานความรวมมอื จากฝายท่ีเกี่ยวของในการพัฒนาสขุ ภาพนกั เรยี น โดยการ ประชมุ ครูเพ่ือขอความรวมมือในการดาํ เนินงานอนามัยโรงเรียน และประชุมผปู กครอง อยา งนอยปละ 1 ครัง้ เพอื่ ขอความรวมมือในการดาํ เนนิ งานและเผยแพรความรูเรือ่ งสขุ ภาพอนามยั 4. การประเมนิ ผลการใหบ ริการอนามัยโรงเรยี น เปนการตดิ ตามและบนั ทึกผลการปฏบิ ัติงาน เพอื่ นํามาวางแผนในปตอ ไป บทบาทของพยาบาลอนามัยชมุ ชนในโรงเรียนสงเสรมิ สุขภาพ โรงเรียนสงเสรมิ สุขภาพเปนมิติใหมท ่ีกรมอนามัยกระทรวงสาธารณสุข ไดดําเนินการขึ้น เพอื่ ใหเ ปนโรงเรยี นของชมุ ชน ทเี่ กิดจากชุมชนมีสว นรว มในการดาํ เนินงาน อาศยั วิธีและทนุ ทางสังคมใน ทองถน่ิ มาใช เพื่อใหมองปญหาเปนระบบ ไมใชแยกสวน นนั่ คอื หากโรงเรยี นมีปญหา จะสง ผลกระทบ ตอครอบครัวและชุมชน ในทางกลับกันหาก ครอบครัว และชุมชน มีปญหายอมสงผลกระทบตอ โรงเรียนดวยเชนกัน ดังน้ัน การสนับสนุนใหโรงเรียนเปนโรงเรียนสงเสริมสุขภาพจึงเปนหนาที่ของ พยาบาลและเจา หนา ทสี่ าธารณสุขในพื้นที่ ซงึ่ ตองดาํ เนนิ การดงั น้ี

14 1. เลือกโรงเรยี นในเขตรับผิดชอบ ทมี่ ีความพรอ มกอนใหมแี นวคิดในการดําเนินงานโรงเรียน สงเสริมสุขภาพ 2. พฒั นาการใหค วามรคู วามเขาใจในการสนบั สนนุ โรงเรยี นใหเ ปน โรงเรียนสงเสริมสุขภาพ 3. สนบั สนุนใหนกั เรยี นในโรงเรียนมโี อกาสรว มดาํ เนนิ งานโรงเรียนสง เสรมิ สขุ ภาพ 4. ชแ้ี จง ชกั ชวนใหองคก รชุมชน ครอบครวั ผูปกครอง เห็นความสาํ คัญของโรงเรียนสงเสริม สุขภาพ และเปนสวนหน่งึ ในการสนับสนนุ โรงเรยี นสง เสรมิ สขุ ภาพ 5. ขยายโอกาสใหโรงเรยี นในเครอื ขายไดเ ขา รวมเปน โรงเรียนสง เสรมิ สขุ ภาพ ผูนํานักเรียนสง เสริมสขุ ภาพกับโรงเรยี นสง เสริมสขุ ภาพ ผูนํานักเรยี นสงเสรมิ สขุ ภาพเปนโครงการที่สนบั สนนุ การดาํ เนินงานสาธารณสขุ มูลฐานท่เี นน ใหนักเรียนมีการดูแลสุขภาพกันเองในเบื้องตนซ่ึงโครงการดังกลาวไดจัดทําข้ึนโดยความรวมมือของ กระทรวงศึกษาธิการและกระทรวงสาธารณสขุ โดยผูนํา นกั เรียนท่ปี ฏิบัตหิ นาทีใ่ นโรงเรยี นประถมศกึ ษา เรียกวา “ผูนาํ นกั เรียนสงเสริมสขุ ภาพ” และผูนํานกั เรียนทป่ี ฏิบตั ิหนา ท่ใี นโรงเรยี นมัธยมศกึ ษาเรียกวา “เยาวชนสาธารณสุขในโรงเรียน” ซ่ึงผูนํานักเรียนทั้ง 2 ประเภท ลว นไดร ับการฝกอบรม เปนเวลา 3 วัน และอบรมทดแทนทุก 2 ป คณุ สมบัตผิ ูนํานักเรยี นสง เสรมิ สุขภาพมีดงั นี้ 1. ในระดบั ประถม ควรเปน นักเรยี นชน้ั ประถมศึกษาปท่ี 4 ข้นึ ไป 2. ในระดับมัธยมตน ควรเปน นกั เรยี นชั้นมัธยมศกึ ษาปที่ 2 3. ในระดับมธั ยมปลาย ควรเปน นักเรยี นช้ันมธั ยมศกึ ษาปท ่ี 4 4. มคี วามสามารถในทจ่ี ะทํางานเพื่อสวนรวม 5. มีสุขภาพทแ่ี ข็งแรง และมีความประพฤติดี พรอมเปน แบบอยา ง บทบาทของผนู ํานกั เรียนดา นการสงเสรมิ สุขภาพ และเยาวชนสาธารณสุขมดี งั น้ี 1. บทบาทผนู ํานักเรยี นดา นการสง เสรมิ สุขภาพ 1.1 การใชบ ัตรสขุ ภาพ สศ.3 (แบบบนั ทึกสุขภาพนกั เรียน) ดงั น้ี 1.1.1 สาํ รวจบตั ร สศ.3 ของเพือ่ นนักเรียนวา มีครบหรอื ไม ถาไมค รบแจงครูประจาํ ชน้ั 1.1.2 ชว ยครปู ระจําช้นั จัดเกบ็ บตั ร สศ.3 1.1.3 ลงบันทกึ กจิ กรรมในแบบ สศ.3 เชน การตรวจสายตา การฉดี วัคซีน 1.2 การตรวจสขุ ภาพ การตรวจสปั ดาหล ะ 1 ครง้ั ถา พบความผดิ ปกตแิ จงครปู ระจําชั้น 1.3 การตรวจวดั สายตา ควรตรวจทกุ ตนปการศึกษา ถา พบความผิดปกติ ตั้งแต 6/9 ข้นึ ไป แจง ครูประจําชัน้ 1.4 การตรวจการไดย ิน ตรวจโดยใชว ธิ งี าย คอื นิว้ หวั แมม อื กบั นว้ิ ชถี้ กู นั เบา ๆ ขา งหู หากไมไ ดยินแจงครปู ระจาํ ชัน้ 1.5 การช่ังน้ําหนกั วัดสวนสูง และแปลผลภาวะโภชนาการปละ 2 คร้ัง 1.6 การสง เสรมิ ทนั ตสขุ ภาพ กระตนุ ใหส มาชกิ แปรงฟนหลงั อาหารกลางวันอยา งถูกวิธี 2. บทบาทผูนํานักเรียนดา นการดแู ลหอ งพยาบาลและการปฐมพยาบาลโดย 2.1 ชวยครูอนามยั จดั หอ งพยาบาล จัดตูยาและวสั ดอุ ปุ กรณในการปฐมพยาบาล

15 2.2 ใหก ารปฐมพยาบาลเบ้ืองตน อยางงา ย ๆ 2.3 ปฏบิ ตั ิงานประจําท่ีหอ งพยาบาล 2.4 ลงบันทกึ การปฏบิ ตั งิ านในรายทม่ี ารบั บรกิ าร 3. บทบาทผูนํานักเรียนดานการปอ งกนั โรคติดตอและไมตดิ ตอ 3.1 การควบคมุ ปอ งกนั โรคไขเลอื ดออก โดย สํารวจและทําลายแหลงเพาะพนั ธย งุ ลาย ในโรงเรยี นและชุมชน นาํ ทรายอะเบทใสภ าชนะที่ขงั น้ําในโรงเรยี นปล ะ 3 ครั้ง 3.2 การปอ งกันปญหาสารเสพตดิ โดยเฝาระวงั กลุม เพ่อื นทม่ี ีพฤติกรรมเสยี่ งและ รายงานครรู วมท้ังรวมปรึกษาหารอื กบั ครเู พือ่ หาแนวทางปอ งกันการแพรร ะบาดของสารเสพตดิ ใน โรงเรยี น 4. บทบาทผนู ํานักเรยี นดานการเผยแพรความรู 4.1 ทําตารางใหความรู บทความหรือขา วดานสุขภาพ เชน เสยี งตามสาย ปายนิเทศ หรอื หอกระจายขา วในหมบู า น 4.2 ชว ยครูจัดกจิ กรรมตา ง ๆ เชน การรณรงคป อ งกันโรคเอดส ยาเสพติด 4.3 เปน ผูนาํ ในการตอตา นผลิตภัณฑท ่ไี มควรบรโิ ภค เชน ไมด่มื นา้ํ อดั ลม ขนมใสส ี ทอฟฟ การตรวจสขุ ภาพนักเรยี น การตรวจสขุ ภาพนกั เรียน (Health Examination) เปน กจิ กรรมทจี่ ัดข้นึ เพือ่ ประเมินความ ผดิ ปกตทิ างดานสขุ ภาพของนกั เรยี นในระยะเร่มิ แรก และใหการชว ยเหลอื รกั ษา หรือสง ตอ เพื่อใหไ ดร บั การดูแลท่ีถกู ตอ งเหมาะสม ปองกนั ไมใหเ กดิ ปญ หาสขุ ภาพลกุ ลามออกไป วตั ถปุ ระสงคของการตรวจสขุ ภาพนกั เรียน 1. คน หานกั เรยี นที่มีปญหาดานสุขภาพอนามัยในระยะเริม่ แรก และใหค ําแนะนํา รักษา หรอื สงตอไปรับการรักษาทเ่ี หมาะสม 2. ปองกัน ควบคมุ ไมใ หเ กิดโรคตดิ ตอ ในโรงเรียน 3. ปองกนั โรคไมใหเกดิ ความรนุ แรง หรอื ความพกิ าร 4. เพ่ือใหน กั เรียนมีสว นรวมในการดแู ลสขุ ภาพตนเอง ฝก ใหมสี ุขนสิ ยั ดานสขุ ภาพทด่ี ี การตรวจสุขภาพโดยพยาบาลหรือเจาหนา ทีส่ าธารณสขุ การตรวจสุขภาพนักเรียนจะกระทําโดยแพทย ทันตแพทย ครู พยาบาล/เจาหนาท่ี สาธารณสุข และนักเรียนตรวจดวยตนเอง ซ่ึงมุงเนนใหนักเรียนรูจักดูแลสุขภาพตนเองใหมากขึ้น นักเรียน ป.5-ป.6 และ ม.1-ม.6 จะมีการบันทึกการตรวจสุขภาพตนเองในสมุดบันทึกการตรวจสุขภาพ ดว ยตนเอง สําหรบั การตรวจสุขภาพโดยพยาบาลหรือบุคลากรสาธารณสุขที่ไมใชแพทย เปนการคัด กรองนกั เรยี นท่ีมีความผิดปกติทางดานสุขภาพอนามัย เพ่ือใหการรักษาหรือสงตอไปรบั การรักษาจาก แพทย กิจกรรมการตรวจรา งกาย ประกอบดว ย 1. การประเมนิ ภาวการณเ จริญเติบโต โดยการชัง่ นํ้าหนัก และวดั สว นสูง 2. การวดั สายตา 3. การตรวจสุขภาพชอ งปาก

16 4. การทดสอบการไดยนิ 5. การตรวจรางกาย 6. การบนั ทกึ สขุ ภาพนกั เรยี น 7. การรกั ษาพยาบาล ใหส ุขศกึ ษาและติดตามผลการรักษา การเตรยี มนักเรียนกอนตรวจรางกาย การตรวจสุขภาพนกั เรียน เปน กจิ กรรมที่พยาบาลอนามัยชุมชน หรอื ครูอนามยั จดั ขน้ึ อยา ง นอ ยปละ 1 คร้ัง ใหกับเด็กนกั เรียนต้ังแตช้ันประถมปที่ 4 ลงมา สวนนักเรียนช้ันประถมปที่ 5 และ 6 ตองตรวจสุขภาพดวยตนเอง และลงบันทึกในแบบบันทกึ สขุ ภาพทีจ่ ัดใหอยางนอยภาคเรียนละ 1 ครั้ง สําหรบั การตรวจสุขภาพโดยครูนั้น สามารถตรวจสุขภาพไดท้ังในตอนเชากอนเขาเรียน สังเกตความ ผิดปกติขณะอยูในชั้นเรียนและการตรวจสุขภาพเปนครั้งคราวตามความเหมาะสม การตรวจสุขภาพ ใหแ กนักเรียน พยาบาลจะตอ งประสานงานกับครูอนามยั โรงเรียนกอน ในเร่ือง วนั และเวลา กิจกรรมที่ จะเขาไปทํา และเมื่อจะดําเนินการตรวจรางกายเด็กนักเรียน จะตองมีการเตรียมสถานที่และเตรยี ม นักเรียนกอ นการตรวจรางกาย ดังน้ี การเตรียมสถานที่ และอุปกรณสาํ หรบั ตรวจ 1.เลือกสถานท่ีท่ีเหมาะสม หองควรมีแสงสวางเพียงพอ เงียบ ไมมีนักเรียนเขา ออก พลุกพลาน 2. มีโตะ และเกา อี้สําหรับผูตรวจ มีอางลางมอื ในบริเวณท่ตี รวจ 3. เตรียมวัสดุอปุ กรณทีจ่ าํ เปน เชน ไฟฉาย ไมก ดล้นิ ปรอทวัดอณุ หภูมิ หฟู ง การเตรยี มนักเรยี น 1. นักเรียนทกุ คนจะตองมีบตั รสุขภาพประจาํ ตัว (สศ.3) 2. ช้แี จงวัตถปุ ระสงคข องการตรวจสุขภาพและสง่ิ ที่นกั เรียนตองปฏิบัติ 3. ใหนักเรียนถอดรองเทา และถงุ เทา พับแขนเสอื้ นักเรยี นชายใหแ กะกระดมุ เสอ้ื ทกุ เมด็ สวน นกั เรียนหญิงใหปลดกระดุมเสือ้ เม็ดบน 1 เม็ด เพอื่ สะดวกในการสังเกตความผดิ ปกตขิ องรางกายอยา ง ชัดเจน รวมทั้งกรณีทตี่ อ งฟงปอด หัวใจ 4. ผูตรวจทําทาตางๆใหน ักเรยี นดแู ละอธิบายถงึ เหตุผลของการกระทํานั้นๆ ใหนักเรยี น เขาใจเสียกอ น และใหนกั เรียนลองทาํ จนเห็นวาเขา ใจดแี ลว วิธกี ารตรวจรา งกาย 1.ผูตรวจควรอา นประวตั เิ ดก็ นกั เรียนในบตั รบันทึกสุขภาพวา ทผ่ี านมามีประวัตกิ ารเจบ็ ปวย และไดรับภูมิคุมกันชนิดใดบาง ผลการชั่งนํ้าหนัก วัดสวนสูงอยูในเกณฑปกติหรือไม และผลการวัด สายตาเปนอยางไร 2.ผูตรวจควรน่ังหันหลังใหแสงสวาง นักเรียนท่ีจะใหตรวจยืนหันหนาเขาหาผูตรวจหาง ประมาณ 2 ฟตุ ทาํ ทา ทใี่ ชในการตรวจรา งกายทั้ง 10 ทา 3. ขณะทําการตรวจตองสัมภาษณไปดวยทุกขั้นตอน ถาตรวจพบวามีปญหาสุขภาพ ก็ใหทําการ ตรวจละเอียดอีกคร้ัง 3.ขณะตรวจไมควรสัมผัสรางกายนักเรียน ถาหากสัมผัสเม่ือตรวจเสร็จตองลางมือทุกคร้ัง เพือ่ ปองกนั การแพรก ระจายเช้ือโรคสูนกั เรยี นคนอ่ืน

17 4.ดาํ เนนิ การตรวจรางกาย โดยใหนักเรยี นทําทา 10 ทา และผูตรวจสงั เกตสิง่ ผิดปกติ ดังน้ี ทาที่ 1 ยื่นมือออกไปขา งหนาใหส ุดแขนท้ังสองขา ง ควาํ่ มอื กางน้วิ ทกุ น้ิว ทา ท่ี 2 ทําทา ตอ เนื่องจากทา ที่ 1 คอื พลิกมือ หงายมอื สง่ิ ที่ผดิ ปกตทิ ค่ี วรสงั เกต เลบ็ ยาว สกปรก ผิวหนงั บวม เปนแผล ผ่ืน มขี ไ้ี คล มีเมด็ ตมุ เลก็ ๆ มีนาํ้ ใสตามงา มมือ ตุมสากบรเิ วณดานนอกของแขน ทาท่ี 3 งอแขนพบั ขอศอก ใชน ิ้วดึงเปลือกตาลา ง พรอมกบั เหลือกตาขนึ้ และลงแลวจึงกรอกตาไป ดานขางซายและขวา ส่ิงที่ผิดปกติทคี่ วรสังเกต ดวงตาแดง มขี ี้ตา คันตา ขอบตาลา งแดงมาก อักเสบ เปนเม็ด หรือเม็ดอกั เสบ เปน หนองที่เปลอื ก ตา เปลอื กตาบวม เจบ็ ทา ที่ 4 ใชมอื ทั้ง 2 ขาง ดึงคอเสือ้ ออกใหกวา ง ภายหลังปลดกระดุมหนา อก 2 เม็ด แลวหมุนตัว ซา ย และขวาเล็กนอ ย เพอ่ื จะไดเ หน็ รอบ ๆ บริเวณคอ ทั้งดานหนาและดานหลงั สิ่งท่ีผิดปกติท่ีควรสังเกต เม็ดผื่นคันบริเวณผิวหนังใตคอบริเวณทรวงอก ผิวหนังเปนวง สีขาว ลักษณะเรียบ โดยเฉพาะบริเวณคอและใบหนา/ผิวหนังเปนวงกลมแดงเห็นขอบชัด ผิวหนัง สกปรกมีขีไ้ คล บริเวณคอดานหนาบวมโดยผดิ กติ ทาท่ี 5 สําหรับนักเรียนหญิง ใชมือขวาเปดผมทัดไวดานหลังหูซาย หันหนาไปทางขวา สวน นักเรยี นชายใหห ันหนาทางขวาเทา น้ัน ทา ที่ 6 ในทาเดียวกัน นักเรียนหญิงใชมือซายเปดผมไปทัดไวดา นหลังหูซายสวนนักเรียนชายให หนั หนาทางซา ยเทานั้น สงิ่ ผดิ ปกติทค่ี วรสงั เกต มไี ขเหา บริเวณโคนเสนผม มนี าํ้ หรือนํ้าหนองไหลออกมาจากหู ขางใดขา ง หนึง่ หรือทงั้ 2 ขาง มีขีห้ ูอดุ ตันขา งใดขา งหนงึ่ หรือท้งั 2 ขาง ทา ท่ี 7 ใหก ัดฟนและย้มิ กวาง ใหเ ห็นเหงือกเหนือฟน บน และฟนลา งใหเตม็ ท่ี สิง่ ผิดปกตทิ ีค่ วรสังเกต รมิ ฝป ากซีดมากเปนแผลทมี่ ุมปาก มมุ ปากเปอ ย เหงือกบวม เปน หนอง ฟน ผุ ผิวหนังบรเิ วณใบหนา หนา ผาก แกม คาง เปน วงขาว ๆ เรียบหรือเปน วงกลมแดง มีขอบซดี ทา ที่ 8 ใหอาปากกวา ง แลบลิน้ ยาว พรอ มทง้ั รอ ง “อา” ใหศีรษะเอนไปขางหลงั เล็กนอ ย ส่ิงผิดปกตทิ คี่ วรสงั เกต ฟน ผุ แผลแดง อกั เสบ บรเิ วณเยอ่ื บจุ มกู มีนํา้ มกู ไหลบรเิ วณ จมกู ไอ ตอ มทอนซลิ โต ทา ที่ 9 สาํ หรบั นกั เรียนหญงิ ใหแยกเทา ทง้ั 2 ขา งหางกัน 1 ฟุต ใชมือทง้ั 2 ขา งจบั กระโปรงดงึ ข้นึ เหนอื เขาทั้ง 2 ขา ง สวนนกั เรยี นชายเพยี งแยกเทาทง้ั 2 ขางใหห างกัน 1 ฟตุ เชนกัน ทาที่ 10 นักเรยี นหญิงชายอยูใ นทา ที่ 9 ใหกลับหันหลัง สงั เกตดานหลงั แลว ใหเ ดินไปขางหนา ประมาณ 4-5 กา ว แลว เดนิ หันกลับเขา หาผูตรวจ สง่ิ ผดิ ปกตทิ ่คี วรสงั เกต แผลบรเิ วณเขา หนาแขง นอง เปน ตุม พุพอง บริเวณหนา แขง ฟอง ความผิดปกติ ของฝา เทา ความพิกลของขา ทรวดทรง รูปราง ในการประเมนิ ภาวะสขุ ภาพเดก็ นกั เรยี น นอกจาการตรวจรา งกายเดก็ แลว จําเปน จะตอ ง ประเมินการเจรญิ เตบิ โตของเดก็ ดว ย โดยตอ งทําการช่ังนาํ้ หนกั และวัดสวนสงู เด็กกอ นตรวจรา งกาย เสมอ แลว นาํ ผลไปเทยี บกบั กราฟการเจรญิ เติบโต

18 ภาวะการเจรญิ เตบิ โตดี หมายถงึ การท่ีนกั เรยี นมสี วนสงู และนา้ํ หนกั อยใู นเกณฑดี ดังน้ี 1. สว นสูงตามเกณฑอ ยูในเกณฑดี มี 3 ระดบั คือ 1.1 สว นสงู ตามเกณฑ 1.2 คอนขา งสงู เด็กเตบิ โตดีมาก 1.3 สูงกวา เกณฑ เดก็ เติบโตมากกวาเกณฑท ่ัวไปในอายเุ ดยี วกัน 2. นํ้าหนักตามเกณฑสว นสงู อยูในเกณฑดี หมายถงึ มรี ปู รางสมสว น แสดงวา เด็กมนี ํา้ หนัก เหมาะสมกับสวนสูง ซงึ่ ตองสงเสริมใหเด็กมกี ารเจรญิ เตบิ โตในระดบั นี้ ภาวการณเ จรญิ เตบิ โตไมดี หมายถึง เดก็ มีน้าํ หนักมากกวาเกณฑ (อวน) หรือน้ําหนกั นอ ย กวา เกณฑ (ผอม) และสวนสงู ต่าํ กวา เกณฑ (เต้ีย) การวดั สายตา (Vision Screening) สายตาเปน สิ่งสาํ คญั มากสําหรบั การศกึ ษาเลาเรียน นักเรยี นจงึ ควรไดร บั การตรวจ สายตาเปนประจําทกุ ปห รือตรวจในรายท่คี รสู ังเกตวา นักเรียนคนนัน้ อาจมีความผิดปกติทางสายตา ทั้งน้ีเพอื่ คนหาและใหก ารชวยเหลือเดก็ ที่มสี ายตาผิดปกติ ใหไ ดร บั การตรวจรักษาหรือแกไขตอไป ผทู ี่ทําการตรวจสายตาอาจเปนครู พยาบาล หรือเจาหนาที่อ่ืนๆ ทไี่ ดรับการฝกฝนวิธีการตรวจสายตา มาแลว การทดสอบสายตาดวยวธิ ีน้ี ใชทดสอบเฉพาะในกรณีสายตาสัน้ เทาน้ัน สายตายาวหรือสายตา ผิดปกตอิ ยางอื่นไมส ามารถใชวธิ นี ี้ทดสอบได วธิ ีการทดสอบสายตา ควรจดั ใหม ที ดสอบสายตาอยา งนอ ย ปละ 1 ครงั้ การทดสอบสายตามีวธิ ีและขัน้ ตอนการปฏิบตั ดิ งั น้ี การเตรียมอปุ กรณ อปุ กรณท ีว่ ดั สายตา ประกอบดวย ดงั น้ี 1. แผนวดั สายตา 2. แวนรูเข็ม (Pinhold) สําหรับแยกความสามารถในการมองเห็นทีผ่ ิดปกตนิ ้ันมีสาเหตุ เกดิ จากโรคตาหรอื สายตาผิดปกติ 3. ไมส าํ หรบั ช้ี 4. เทปวดั ระยะทาง 5. กระดาษแข็งหรืออุปกรณใ นการปด ตา การเตรียมสถานที่ 1. สถานทต่ี อ งมแี สงสวา งเพียงพอ 2. มีความยาวไมน อยกวา 6 เมตร/20 ฟุต 3. มพี ้นื ทฝ่ี าผนังเรยี บทบึ 4. ติดแผน วัดสายตา โดยใหแ ถวที่ 5 (20/40 หรอื 6/12) อยูในระดบั สายตาโดยเฉลย่ี 5. วัดระยะทางจากแผนวัดสายตา ใหไ ดระยะ 6 เมตร และเขยี นเลขกาํ กบั แตล ะเมตร 6. ทําสญั ลักษณไวใ หนกั เรียนยนื โดยใหนักเรยี นวางเทาเหนือเสน ท่ีขดี ไว วธิ กี ารวัดสายตา 1. ใหผูทดสอบยืนหันหลังใหผนังและเห็นหนานักเรียนตลอดเวลาท่ีตรวจ แยกกลุม นักเรียนทย่ี งั ไมตรวจหา งจากบรเิ วณ เพือ่ ปองกันการรบกวน

19 2. ใหวัดสายตาทีละขาง โดยทําการทดสอบสายตาขางขวากอน (ตามหลักสากล) ให นักเรยี นอานตงั้ แตแถวบนสดุ ลงมาเร่อื ยๆ ในแตล ะแถว ถานกั เรยี นอานไดถ กู ตอ งมากกวา ครงึ่ หนง่ึ ใหถ ือ วา “อานผาน” ในแถวน้ัน หากนักเรียนคนใดสวมแวน ตา ใหถอดแวน สายตาวัดกอน แลวจึงทําการวัด โดยใสแวนอีกครั้ง เพ่ือเปนการตรวจสอบวาแวนสายตาที่นักเรียนสวมเหมาะสมกับสายตาปจจุบัน หรือไม 3. ใหน ักเรยี นยืนบนเสน ทก่ี าํ หนด นกั เรยี นยืนทร่ี ะยะ 6 เมตร 4. ใหน ักเรียนปดตาขา งท่ไี มไ ดต รวจ ทาํ การอานจากแถวบนสุดไลล งมาถงึ บรรทัดสดุ ทาย นกั เรียนท่ีมคี วามสามารถในการมองเห็นผดิ ไปจาก 6/6 คือ ตง้ั แต 6/9 ,6/12 ขนึ้ ไป ตอ งใชแวนรปู เข็ม (Pin-Hole) เปน เคร่อื งมอื แยกความผดิ ปกติ เพื่อสง ตอ ในการแกไ ขใหถ กู ตอง การบันทึกผล การบนั ทึกผลความสามารถในการมองเหน็ (Visual Acuity = V.A.) เปน เศษสว นโดย เศษ = ระยะทางท่นี กั เรยี นยนื (6,5,4,3,2,1) สวน = ระยะตวั อกั ษรที่อา นไดบนแผนวัดสายตา (6,9,12,18,24,36,60) ความสามารถในการมองเหน็ = ระยะทางทนี่ ักเรียน (ผถู ูกตรวจ) ระยะตวั อกั ษรที่อา นไดบนแผนวัดสายตา ตัวอยางการบนั ทกึ ผลและการแปลผล สายตา ปกติ คอื 6/6 การวดั สายตาได ขวา 6/9 ซา ย 6/6 หมายถึง ตาขวามองเหน็ ชดั ในระยะ 9 เมตร (ซง่ึ คนปกติเห็นชัดท่รี ะยะ 6 เมตร) ตาซา ยมองเห็นปกตหิ รือถา การมองเห็นเปน ขวา 6/18 ซา ย 6/36 เรา ตองแยกใหไดวานักเรียนผูนั้นสายตาสั้นหรือเปนโรคเก่ียวกับตา จึงตองใช Pin-Hole วัดซ้ําหาก ความสามารถในการมองเหน็ เปนขวา 6/18 และซาย 6/36 (เทาเดิม) แสดงวานักเรียนผูนั้นสายตาส้ัน แตถาการมองผาน Pin-Hole แลวความสามารถในการมองเหน็ เลวลง คือ ขวา 6/24 ซาย 6/60 แสดง วา มคี วามผิดปกตขิ องโรคตา การแปลผล ผลการทดสอบสายตาทถ่ี อื วา ผดิ ปกติ 1. นักเรยี นช้ันประถมศกึ ษาปท ี่ 1-3 ทม่ี คี วามสามารถในการมองเหน็ ตํ่าตั้งแต 6/12 ลงมา 2. นักเรียนชนั้ ประถมศึกษาปที่ 4-6 ท่มี คี วามสามารถในการมองเห็นต่าํ ตงั้ แต 6/9 ลงมา การวินิจฉัยภาวะสายตา 1. ความสามารถในการมองเหน็ 6/9 – 6/12 ตอ งทาํ การเฝาระวงั โดยการวดั สายตาปละ 1 ครง้ั โดยเฉพาะอยา งยง่ิ ในกรณีทม่ี อี าการปวดศรี ษะ ปวดกระบอกตา สายตามัวลง ฯลฯ ภายหลังการใช สายตา 2. ความสามารถในการมองเห็นนอ ยกวา ตอ งสง พบจกั ษแุ พทย 3. ความสามารถในการมองเห็นของตา 2 ขา ง ตา งกนั เกิน 2 แถว เชน ขวา 6/6 ซา ย 6/24 หรือ ขวา 6/6 ซาย 6/18 หรอื ขวา 6/9 ซาย 6/18 ตองสง จกั ษแุ พทยเ พ่ือวัดสายตาประกอบแวน

20 การทดสอบการไดยนิ (Hearing Test) นักเรียนควรไดร ับการทดสอบการไดยินอยา งนอยปละ 1 ครั้ง ดว ยเคร่ือง Audiometer ท่ี พยาบาลอนามัยชุมชนจัดเตรียม โดยเฉพาะนักเรยี น ป.1 ทกุ คนจําเปน ตอ งไดร บั การทดสอบการไดยนิ ซง่ึ ความดงั ปกติทน่ี กั เรียนไดยินควรมคี วามดงั อยใู นระหวา ง 30-40 เดซิเบล นักเรียนทมี่ ีความผิดปกติ ทางหู เชน หูตงึ หหู นวก ประสาทหูไมดี จะสง ผลตอ พัฒนาการดานตา งๆ ทงั้ การพดู การนัง่ การอาน และการเขียนเสียไปดว ย ทาํ ใหครแู ละผปู กครองเขา ใจผดิ ไดว า เดก็ ไมส นใจเรียน ไมฉ ลาด มกี ารทดสอบงา ยๆ ที่เจาหนาทหี่ รือครู สามารถทําไดโ ดยงา ย คอื 1. วธิ ีกระซบิ (Whispering Test) เปนการทดสอบโดยใหนักเรยี นพดู ตามเสยี งกระซบิ ทีไ่ ด ยินเปน คาํ ๆ หรอื ประโยคสน้ั ๆ 2. วิธีทดสอบดวยเสยี งนาฬิกา (Watch Test) เปน การทดสอบการไดยนิ โดยใชเ สียง นาฬิกา ซึง่ วิธนี ้จี ะชวยแกปญ หาความไมสมํา่ เสมอของเสียงท่ที ดสอบแบบวธิ ีกระซบิ ได แตอ ยางไรก็ตาม การตรวจหูดว ยท้ังสองวธิ นี ไี้ มเ ปน ทีน่ ิยมในปจจบุ ันเนอื่ งจากไมส ามารถบอกความผดิ ปกติของหูได แนนอน 3. วธิ ีทดสอบดว ยเครอ่ื ง Audiometer เปน การทดสอบการไดย ินท่ไี ดผลแนน อนกวาซงึ่ ใน ปจจบุ ันมีใชท ่ัวไปทงั้ ในโรงพยาบาล คลนิ กิ และตามสถานีอนามัย การทดสอบการไดย นิ วิธนี ีเ้ ปนการหา คาความเขมของเสียงทนี่ อ ยทสี่ ุดท่ีผูถกู ทดสอบสามารถไดยนิ ได ดวยการปลอยความดัง (loundness) ของเสยี งทม่ี คี วามถ่ี (frequency) ตางๆ ผลการทดสอบทถ่ี อื วาปกตคิ ือสามารถเริม่ ไดย นิ เสยี งที่ความดัง ไมเกิน 25 เดซิเบล ท่คี วามถ่ี 500, 1000, 2000 และ 4000 เฮริ ท การตรวจสขุ ภาพในชองปาก เปนการเฝาระวังทันตสุขภาพในโรงเรียน เปนการติดตาม สังเกตการณเ กิดโรคและภัยอันตราย ตอ สุขภาพฟนของนักเรียนอยางใกลช ิดและตอเนื่องทั้งขณะปกติและผิดปกตโิ ดยการตรวจสุขภาพปาก ฟนของนักเรียนโดยครู พยาบาล เจาหนาที่สาธารณสุขหรือ ทันตบุคลากรอยางสม่ําเสมอ เพื่อให สามารถตรวจพบโรคหรอื ความผดิ ปกติตั้งแตแรกรม่ิ สามารถปอ งกันควบคุมไดอ ยางทันทวงทีกอนทโี่ รค จะลุกลามจนยากจะแกไขได ในการเฝาระวังทําไดโ ดยการตรวจฟนและเหงือกนักเรียนทุกคน ทุกชั้น โดยครปู ละ 2 คร้งั หรือไดรบั การตรวจอยางนอ ยปละ 1 คร้ัง โดยบุคลากรสาธารณสุข และหากพบวา นักเรียนมฟี นผหุ รอื เหงอื กอกั เสบตอ งรีบดาํ เนนิ แกไขในกรณีที่มีนักเรียนปวดฟน ครูควรเปนบุคคลแรก ท่ีจะตองพิจารณาใหก ารชวยเหลือขั้นตน เพ่ือบรรเทาความเจ็บปวดชวั่ คราวกอนท่จี ะสงตอไปรับการ รกั ษาซึ่งอาจทําไดโดยใหยาแกปวดพาราเซตามอล หรอื น้ํายาแกปวดฟน และดําเนินการสงตอเพ่ือให นักเรียนไดรับการดูแลรักษาจากทันตบุคลากรตามความเหมาะสมตอไปภายหลังจากไดรับความ ชว ยเหลอื ขนั้ ตนแลว

21 การปอ งกนั โรคในโรงเรยี น เดก็ วัยเรยี นในชวงอายุ 6-12 ป เปนวัยท่ีเสีย่ งตอการเกดิ โรค เพราะเปน ชวงท่ีภูมิคุม กันโรคเร่ิม ลดลง นักเรียนควรไดรับวัคซีนเพื่อปองกันโรคติดตอที่อาจเกิดข้ึน การใหวัคซีนในเด็กวัยเรียน ตาม แผนการสรางเสริมภูมิคุม โรค มีดงั นี้ 1) การใหวคั ซนี ในนักเรยี นช้ัน ป. 1 1.1) BCG, HB, dT, OPV, IPV, MMR และ JE ใหกรณีท่ีไมไดรับวัคซีนไมครบตาม กาํ หนดปกติ (BCG หากมหี ลกั ฐานวาเคยไดรับเมื่อแรกเกิด และไมม ีแผลเปน ไมจําเปนตอ งใหซา้ํ แมจ ะ ไมมีแผลเปน และ ไมใหในเดก็ ทีต่ ดิ เชอ้ื HIV ท่มี อี าการของโรคเอดส) 2) การใหวัคซีนในนกั เรยี นชนั้ ป. 5 ใหว คั ซนี HPV 3) การใหว คั ซนี ในนักเรียนช้นั ป. 6 ใหว คั ซนี dT อนามยั สิ่งแวดลอมในโรงเรียน การอนามัยสิ่งแวดลอมในโรงเรียน เปนการนําศาสตรและศิลปมาใชในการดูแลและควบคุม ปจจัยทางดานส่ิงแวดลอมที่อาจกอใหเกิดผลเสียตอสุขภาพของเด็กและบุคลากรในโรงเรียนซ่ึงตอง ดําเนินการใหครอบคลุมท้ังดานกายภาพ เคมี ชีวภาพ และสงั คม การจัดส่ิงแวดลอมในโรงเรียนใหถูก สขุ ลักษณะควรคํานึงถึงหลัก 4 ประการ คือ (สํานกั สง เสรมิ สุขภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสุข, 2558 ) 1. ความปลอดภยั จากอุบตั ิเหตุและอันตราย 2. ความปลอดภยั จากโรคติดตอ 3. เปนสถานท่ีใหความสบายใจ เพือ่ สงเสริมสขุ ภาพจติ และอารมณซ่ึงมีผลตอ การศึกษา 4. ใหเ หมาะสมกบั สรีรวิทยาของเด็กนักเรยี นที่กําลังเจริญเติบโต การจดั สิง่ แวดลอมท่ีเหมาะสมในโรงเรยี น ดงั น้ี 1. ทต่ี ้ังโรงเรยี นมีความสําคญั เกยี่ วของกบั ความปลอดภัยของนักเรียนและบคุ ลากรในโรงเรยี น ควรเปนสถานที่ในยานกลางเมอื งมกี ารคมนาคมสะดวก มรี ั้วรอบขอบชดิ ไมอยูหางยา นชมุ ชนเกนิ กวา 2 กม. มเี นือ้ ที่ไมน อยกวา 2 ไรต ้ังหา งถนนใหญ พอสมควร หา งไกลสถานท่ีมเี สยี งรบกวน หางจากแหลงทง้ิ มูล ฝอย น้ําโสโครก 2. อาคารเรียน อาคารตา ง ๆ มคี วามมน่ั คงแขง็ แรง ถาเปนอาคารสงู ควรมบี นั ไดหนีไฟเมื่อเกิด เหตุเพลงิ ไหม มอี ปุ กรณด บั ไฟตงั้ ไวในทเี่ ห็นชัดเจนและพรอ มใช หอ งเรียนควรมพี น้ื ที่อตั ราเฉล่ยี 1.50- 2.00 ตารางเมตรตอ นกั เรยี น 1 คน (หองเรียนควรเปน 6x8 เมตร หรอื 7x8 เมตร บรรจุนักเรยี นได 30- 40 คน) ในหอ งเรียนควรจัดใหม กี ารระบายอากาศทดี่ ี โดยใหมีพน้ื ทห่ี นาตา ง 1 ใน 4 ของพื้นทีห่ องเรยี น นอกจากนี้ควรจัดใหมแี สงสวางจากธรรมชาตหิ รอื ไฟฟา ใหเ พยี งพอแกส ายตาและถูกทิศทาง โดยใหแ สง สวา งเขา ทางดา นซายและขวาของนกั เรยี นโดยระดบั ความเขม ของแสงในหองเรียน และระดับความดงั ควรอยูที่ 30 ฟตุ แรงเทยี น (300 ลักซ) หอ งทดลองวทิ ยาศาสตร 30 ฟุตเทยี น (300 ลักซ) แตถาเปน หอ งเรยี นพเิ ศษ เชน หองการฝม อื หองพิมพดีด หอ งคอมพวิ เตอร อาจมคี วามเขม ของแสงถงึ 50 ฟตุ แรงเทยี น (500 ลักซ) หอ งน้ํา หอ งสว ม ทางบันได 5 ฟตุ แรงเทยี น (50 ลกั ซ)

22 สาํ หรับความดงั ของเสียงในหอ งเรยี นไมค วรเกนิ 30-40 เดซเิ บล และความดงั นอกหองเรยี นไม ควรเกนิ 70 เดซิเบล 3. สนาม มีความสําคัญกับนักเรียนมาก เพราะเปนสถานท่ีเด็กใชออกกําลังกาย เลนและทํา กจิ กรรมทั้งในและนอกเวลาเรยี น สนามทีด่ ีและเหมาะสมกับนักเรียนตอ งมพี ื้นทีไ่ มนอยกวาคร่งึ หน่ึงของ พื้นท่ีของโรงเรียน พื้นสนามควรปรับใหเรียบเพื่อลดอุบัติเหตุหกลมขณะทํากิจกรรม นอกจากนีค้ วรมี สนามทเี่ หมาะกบั ประเภทของกฬี า เชน สนามฟตุ บอล สนามวอลเลยบอล เปนตน การจดั สวนหยอ มและการปลกู ตน ไมระหวางอาคารเรียน จะชวยใหนักเรยี นมีท่ี พกั ผอ น หยอนใจ เพอ่ื คลายความเครยี ด ความเม่อื ยลา ซึ่งจะสง ผลทดี่ ตี อ พฒั นาการทางดา นจิตใจ 4. น้าํ ดืม่ -นํา้ ใช น้าํ ทใี่ ชเ พ่ือการอุปโภค-บริโภค ในโรงเรยี นคือนา้ํ ประปา น้ําฝน และนํ้าบอทถ่ี กู สขุ ลักษณะ ถา โรงเรยี นใชน าํ้ บอ ในการบรโิ ภคตอ งไดรบั การตรวจสอบวา มคี วามลกึ มากกวา 3 เมตร และตอ งใสคลอรีนกอ นนํามาดมื่ ถา ใชนา้ํ ฝนดื่มตองพิถีพิถันกบั อปุ กรณท ่ใี ชเกบ็ กกั น้ํา หลงั คาและรางนํ้า ปรมิ าณนํ้าดืม่ ทใ่ี ชบรโิ ภคตอ วนั ตอ งมีอยา งนอ ย 2 ลติ ร/คน/วนั 5. หองสวมและท่ปี สสาวะหอ งสวมควรสรางตามหลกั สุขาภบิ าล ตอ งแหงสะอาด มีการระบาย อากาศดี มีแสงสวางอยางนอย 5 ฟุตแรงเทียน มีถังขยะ และอางลางมือ จํานวนหองสวมขึ้นอยูกับ จํานวนเด็กและขนาดของโรงเรยี นดงั น้ี ประเภทโรงเรยี น หอ งสว ม ที่/คน ทีป่ ส สาวะท่ี/คน อา งลา งมือ/คน อา งน้ําพุ /คน ประถมศกึ ษา - ชาย 1/60 1/30 1/50 1/75 มัธยมศกึ ษา - หญงิ 1/30 1/30 1/50 1/75 - ชาย 1/90 1/30 1/50 1/75 - หญงิ 1/50 1/50 1/50 1/75 หมายเหตุ : ใหม ีถงั ขยะทีถ่ ูกสขุ ลักษณะในหองสว มหญิง 1 ที/่ 1หอง 6. การกําจัดนํ้าโสโครก นํา้ โสโครกทอ่ี อกจากอาคารเรยี น หอ งครัว โรงอาหาร และรานคา ใน โรงเรียน จะตองไดรบั การดูแลท่ดี ี โดยมที อระบายนาํ้ และระบบบําบัดกอนระบายลงทอสาธารณะ และ ถาเปนนํา้ จากโรงครวั ควรจัดทาํ บอ ดกั ไขมันเพอ่ื ปองกนั การตกคา งของไขมัน ซ่งึ จะทําใหเ กิดกลนิ่ เหม็น จากการยอ ยสลายของจลุ นิ ทรีย 7. การกาํ จดั ขยะ โรงเรียนควรมีการกาํ จัดขยะมลู ฝอยใหถ กู สุขลกั ษณะ เพ่ือปอ งกนั ไมใหเ ปน แหลง สะสมเชือ้ โรค ขยะภายในโรงเรยี นแบง เปน ขยะแหงหรอื ขยะที่นํากลบั มาใชใ หมได เชน กระดาษ พลาสตกิ ขยะเปยก เชนขยะจากเศษอาหาร และขยะอนั ตราย เชน หลอดไฟ เปน ตน การกาํ จดั ขยะ ตองทําอยา งรดั กมุ โดยเฉพาะขยะอนั ตรายจะตองฝง ใหล กึ และไกลจากแหลง น้ํา ขยะเปย กอาจนาํ ไปใช เลีย้ งสัตว สว นขยะท่นี าํ กลบั มาใชใ หม อาจนํามาทาํ ประโยชนไ ดใหมห รอื ขายได สวนทท่ี าํ อะไรไมไดแลว อาจเผา หรอื นาํ ไปทิ้งในถงั รองรบั ขยะทเ่ี ทศบาล องคการบรหิ ารสว นตําบล (อบต.) จัดไวใ ห

23 หลักเกณฑก ารจดั การขยะมลู ฝอยในโรงเรียน เรอื่ ง จํานวน ลักษณะ ท่รี องรบั ขยะ -มอี ยางนอ ย 1 ท่ี/ 1 หอ ง -มฝี าปด ทาํ ดวยวัสดแุ ขง็ แรง -จดุ ทพี่ กั ทางเดนิ ควรมีถงั ขยะ 1 ท่ี/ระยะทาง 50 ทนทาน ไมรวั่ ซึม เปนวัสดทุ ี่ เมตร ทําความสะอาดงาย ทพ่ี ักขยะรวม -ควรมอี ยางนอย 1 ที่/โรงเรยี น -อยูหา งจากโรงอาหาร โรง ครัว 30 เมตร เตาเผาขยะ -มีเตาเผาขยะ อตั ราการเผาขยะ 1 ลบ.ม./เตา/ -ตามแบบกองสขุ าภบิ าล วัน/นักเรียน 200 คน ที่กาํ จัดขยะโดยวิธี -ตามความตองการและความเหมาะสมของ ตามแบบกองสุขาภบิ าล หมกั โรงเรียน 8. มแี ผนการปอ งกันอุบัตเิ หตุ และเฝาระวงั การเกดิ อบุ ัตเิ หตุ เชน จดั ทาํ เครอ่ื งมือดับ เพลิงปอ งกันอัคคีภัย มีการสํารวจอาคารสถานที่สม่ําเสมอ ซอมแซมอุปกรณท่ีชํารุดใหมีสภาพพรอมใช เสมอ 9. มีการสํารวจภาชนะทอ่ี าจเปน แหลง เพาะพันธยุ ุงลาย อยา งสมาํ่ เสมอโดยเฉพาะใน ชว งที่มกี ารระบาดของโรคไขเ ลอื ดออก 10.จัดบรรยากาศในสถานศกึ ษาใหน าอยนู าเรยี น สวยงามเปนระเบยี บ สรางพนื้ ทสี่ ี เขยี ว เพือ่ ใหน ักเรียนอยใู นสงิ่ แวดลอ มทด่ี ี การจดั บริการรกั ษาพยาบาลเบื้องตน เม่ือพบนักเรียนที่มีปญหาสุขภาพ ครูควรใหการแกไขชวยเหลือในเบ้ืองตน แลวสงตอให เจาหนาทส่ี าธารณสุขใหก ารรักษาในรายทจ่ี ําเปน และควรแจงใหผูปกครองทราบถงึ ปญ หาสขุ ภาพของ นักเรียนดังกลาว รวมทั้งตองมีการติดตามผลการรักษาหรือสงตอดวย โดยท่ีโรงเรียนตองจัดหอง พยาบาลหรือมุมพยาบาลเพื่อใหการรักษาพยาบาลข้ันตนแกนักเรียน นอกจากนี้ยังตองจัดหายาที่ จําเปน ไวใช และหมั่นตรวจสอบดวู นั หมดอายุของยาอยา งนอ ยภาคเรียนละ 1 คร้งั ประโยชนข องการมีมุมพยาบาลหรอื หอ งพยาบาล 1. เปนท่ีใหน กั เรียนปวยไดพ ักผอ น 2. เปน ทส่ี ําหรบั แยกนกั เรยี นปวยออกจากนกั เรยี นสุขภาพดีชวั่ คราว 3. เปน ท่ใี หนกั เรียนมารบั บรกิ ารดา นสุขภาพอนามัย เชน การตรวจสุขภาพ การปฐม พยาบาล 4. เปน ทสี่ ําหรบั เกบ็ อปุ กรณการพยาบาล และเอกสารดา นสขุ ภาพอนามัย 5. เปน ทสี่ าธิตและฝก ปฏบิ ัติดานสุขภาพอนามยั แกน กั เรียน ลักษณะของหองพยาบาลที่ดี 1. อยชู นั้ ลางของอาคารเพอื่ สะดวกในการเคลอื่ นยา ยผปู วย 2. ขนาดของหองควรมีความเหมาะสม แตควรมคี วามยาวไมนอยกวา 6 เมตร เพ่ือประโยชน ในการวัดสายตา

24 3. ตง้ั อยูหางจากสิ่งรบกวนและเหตุรําคาญ 4. หอ งตอ งสะอาด มีแสงสวางเพียงพอ และอากาศถา ยเทสะดวก 5. ควรมอี า งลา งมือ หรือมที ล่ี างมอื อยูใกล ๆ 6. มีพยาบาลหรอื ครเู วรประจํา 7. ถา มนี กั เรยี นเกิน 1,000 คน ควรมีเรือนพยาบาลแยกตางหาก 8. จํานวนเตยี งทเี่ หมาะสม คือ มนี กั เรียน 1,500 คน ควรมเี ตียง 4 เตียง มนี ักเรยี น 500-1,000 คนควรมเี ตียง 2 เตียง มนี ักเรยี น ไมเ กิน 500 ควรมีเตยี ง 1 เตยี ง การจัดตูยา ควรมกี ารจดั เกบ็ ยาใหเ ปน หมวดหมู เพ่ือสะดวกหยบิ ใช และปองกนั ไมใ หห ยบิ ยาผดิ และตยู าควรจดั ดังน้ี ชั้นบน เปน ยารบั ประทาน (ตดิ ปา ยตวั หนังสือสนี ํ้าเงนิ ) ช้ันกลาง เปนเครือ่ งมอื เครื่องใชตาง ๆ เชน ลาํ ลี ผากอ ช กรรไกร (ตดิ ปายตวั หนงั สือสีน้าํ เงิน) ชั้นลา ง เปนยาใชภ ายนอก (ตดิ ปายตัวหนงั สือสแี ดง) สขุ ศึกษาในโรงเรยี น การใหสุขศึกษาในโรงเรียนมีความจําเปนมาก นักเรียนควรไดรับการสงเสริมความรูความ เขาใจในเรือ่ งของสุขภาพอนามัยทเ่ี หมาะสมกับวัย การใหค วามรอู าจทาํ ในลกั ษณะการใหค วามรโู ดยตรง คอื ในรูปของการเสริมหลักสูตรโดยสอดแทรกเนื้อหาในบทเรียนของวิชาตาง ๆ หรือใหในรปู ของการ กระทําเปนตัวอยาง เพื่อใหนักเรียนสามารถนําความรูไปใชในการดูแลสุขภาพของตนเอง และ ประยุกตใ ชใหเหมาะสมกับชีวิตประจาํ วัน การใหสุขศึกษาตองคํานึงถึงสภาพปญหาท่ีเกิดข้ึนในทองถ่ิน ฤดูกาล และสภาพสังคมที่อยู รอบตวั นักเรยี น ทั้งนี้สภาพสงั คมทมี่ ีปญหาจะทาํ ใหนกั เรียนมีโอกาสเสย่ี งตอการสมั ผสั กับอบายมขุ และ ถูกชักพาไปในทางท่ีเส่ือม ดังนี้การใหความรูท่ีดี และการสงเสริมทักษะชีวิตอยางสม่ําเสมอจะทําให นักเรียนหา งไกลจากปจจัยเสย่ี งหรอื อบายมขุ นักเรียนควรไดร ับสขุ ศกึ ษาที่มปี ระโยชนและจาํ เปน ดงั นี้ 1) สุขบัญญัตแิ หง ชาติ 10 ประการ 2) ทกั ษะในการดูแลอนามยั สวนบุคคล เชน การลา งมือ สระผม การแปรงฟน 3) ทกั ษะใหหลีกเลย่ี งและปองกันปจจัยเสี่ยง จากสารเสพติดทุกชนิด โรคเอดส อุบัตเิ หตุ อบายมุขตาง ๆ เชน เลนการพนันทกุ ชนิด นอกจากนี้การใหความรูดานเพศศึกษา จะชวยให นกั เรยี นมคี วามเขา ใจท่ีถกู ตอง และสามารถดํารงตนใหเหมาะสมกบั เพศ อายุ และวัย 4) การจัดการกับความเครยี ด เชน การออกกําลังกาย การทาํ งานอดิเรก การฟงเพลง การฝก สมาธิ และการทํากิจกรรมทตี่ นเองสนใจ 5) การดแู ลตนเองใหป ลอดภยั ในชวี ติ และการถกู ลว งละเมดิ ทางเพศ 6) การปองกนั ตนเองจากโรคท่ีมกี ารระบาดตามฤดูกาล และโรคทพ่ี บบอยในทอ งถิ่น รวมถึงโรคติดตอ ในทอ งถ่นิ

25 การกาํ หนดวตั ถุประสงคใ นการใหสขุ ศึกษาจะตางกนั ดงั นี้ ระดบั ชัน้ อันดับ 1 อันดบั 2 อันดับ 3 ประถมศกึ ษาปที่ 1-4 การปฏบิ ัติ ทัศนคติ ความรู ประถมศกึ ษาปท่ี 5-6 ทัศนคติ การปฏบิ ัติ ความรู มธั ยมศกึ ษา ความรู ทศั นคติ การปฏิบตั ิ การดําเนนิ งานอนามยั โรงเรยี นโดยใชกระบวนการพยาบาล การใชกระบวนการพยาบาลมาประยกุ ตใ ชในการดาํ เนนิ งานอนามัยโรงเรยี นมขี น้ั ตอน ดงั น้ี 1. การประเมนิ ภาวะสขุ ภาพของนกั เรียน 2. การวนิ ิจฉัยปญ หาสุขภาพนักเรียน 3. การจัดทําแผนงาน/โครงการ 4. การดาํ เนินงานตามแผน 5. การประเมินผลการแกไขปญ หาสุขภาพนักเรยี น 1. การประเมนิ ภาวะสขุ ภาพของนักเรยี น เปน ขนั้ ตอนการเกบ็ รวบรวมขอมลู และปญ หาของนกั เรยี น ตลอดจนสภาพแวดลอม ทั่วไปของโรงเรยี น ซ่งึ ขอ มูลไดจากขอมลู ปฐมภมู ิ ไมวาจะเปน ขอ มูลจากการตรวจรางกายนักเรยี น การ สังเกต การสัมภาษณครู ผปู กครอง คนในชุมชน เจา หนาท่ี หรือเก็บขอ มูลจากการบนั ทกึ รายงานตางๆ เอกสารตา งๆของโรงเรยี น นอกจากน้ีตองมีการสํารวจและประเมินปจ จัยเสยี่ งของนักเรยี นจากการ ประเมินอนามัยสง่ิ แวดลอ มประกอบดวย 2. การวนิ ิจฉยั ปญ หาสขุ ภาพเด็กนกั เรยี น ในขัน้ ตอนนี้เปน การนาํ ขอ มูลทร่ี วบรวมไดม าทําการวิเคราะห เพอ่ื แยกใหเหน็ ลกั ษณะ ของปญหา สาเหต/ุ ปจ จัยทเี่ กย่ี วขอ งกับปญ หา ทง้ั ปจ จยั ทางตรง ทางออ ม วามีอะไรบา งทมี่ ผี ลกระทบ ตอสุขภาพนักเรียน 3. การจัดทาํ แผนงาน/โครงการ ข้ันตอนนพ้ี ยาบาลอนามยั ชมุ ชนสามารถวางแผนแกไขปญ หาใหสอดคลองกบั สภาพและความตองการ ของนักเรยี นแตละรายหรอื แตล ะกลุม โดยตอ งประสานงานความรวมมอื กบั ทกุ ฝายทเ่ี ก่ียวขอ ง ท้งั นกั เรยี น ครุ ผปู กครอง ผูนําชมุ ชน ในการวางแผนงานหรือจดั ทาํ โครงการเพื่อแกไ ขปญหา 4. การดาํ เนินงานตามแผน พยาบาลตอ งประสานงานในการจดั เตรยี มทรัพยากร และสรา งความรว มมือของทกุ ฝา ยในการ ดาํ เนนิ การแกไ ขปญ หา 5. การประเมินผลการแกไขปญ หาสขุ ภาพนักเรยี น เปนขั้นตอนทมี่ คี วามสาํ คัญ ซึ่งควรมีการตดิ ตามและประเมนิ ผลเปน ระยะๆ เพือ่ ใหม ีการปรบั ปรงุ แกไข ในการประเมนิ ผลตอ งมีการกาํ หนดเกณฑแ ละตวั ชีว้ ดั ที่ชัดเจน ซงึ่ จะชว ยใหการประเมินผลมีความ เท่ียงตรงและเปน แนวทางในการเกบ็ ขอ มลู มาใชป รบั ปรงุ แนวทางในการทาํ งานตอ เนอ่ื ง

26 งานอนามยั โรงเรยี น เปน การดําเนนิ งานทกี่ อ ใหเ กิดการเปลยี่ นแปลงดานสขุ ภาพของ นกั เรียน และบุคลากรในโรงเรยี น กจิ กรรมของงานอนามัยโรงเรียนทกุ กิจกรรมมีความสาํ คัญ บทบาท ของพยาบาลชุมชนในการดูแลสุขภาพเดก็ นักเรยี น จะชว ยใหเด็กทกุ คนใหไ ดร บั บริการจากกิจกรรมที่ จดั บรกิ ารอยางทั่วถงึ ซึ่งจะทาํ ใหพยาบาลปฏบิ ตั ิงานไดอ ยางมีความครอบคลุมและมีประสทิ ธิภาพ บรรณานุกรม วราภรณ บุญเชียง. (2558). อนามัยโรงเรยี น. เชยี งใหม: สํานักพิมพม หาวิทยาลัยเชยี งใหม. สมศกั ด์ิ โทจําปา. (2562). อนามยั โรงเรยี น. พษิ ณโุ ลก: สํานกั พิมพม หาวิทยาลยั พษิ ณโุ ลก สํานักสง เสรมิ สุขภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสขุ . (2560). แนวทางการสงเสริมสขุ ภาพ ปองกันโรคเดก็ วัยเรยี น. กรงุ เทพฯ: มหาวิทยาลัยศลิ ปากร. สาํ นักสง เสรมิ สขุ ภาพ กรมอนามัย กระทรวงสาธารณสขุ . (2558). คูมือการดาํ เนินงานโรงเรียน สง เสริมสขุ ภาพ (ฉบับปรบั ปรงุ พ.ศ.2558). กรงุ เทพฯ: สาํ นักบรกิ ารวทิ ยาการ มหาวทิ ยาลัย ศิลปากร.

27