efimerios_2021_may_june

ÄÉÌÇÍÉÁÉÏ ÐÅÑÉÏÄÉÊÏ ÔÇÓ ÉÅÑÁÓ ÓÕÍÏÄÏÕ ÔÇÓ ÅÊÊËÇÓÉÁÓ ÔÇÓ ÅËËÁÄÏÓ Ἔτος 70όν - Τεῦχος 3ον Καί «Ἄλλη λαμπρὰ πανήγυρις τὴν σήμερον ἑορτάζεται εἰς τὴν Ἑλλάδα ...» Μάιος - Ἰούνιος 2021

ΕΚΔΙΔΕΤΑΙ ΠΡΟΝΟΙᾼ τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Κλάδος Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΛΑΔΟΥ: Ἐπίσκοπος Ὠρεῶν κ. Φιλόθεος ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Ἀλέξανδρος Ἰ. Κατσιάρας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 2020-2021 ΜΕ ΔΙΕΤΗ ΘΗΤΕΙΑ (ἀλφαβητικά): πρωτ. Ἀκίνδυνος Δαρδανός (Ἱ.Μ. Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης), π. Κωνσταντῖνος Καλλιανός (Ἱ.Μ. Χαλκίδος), πρωτ. Ἰγνάτιος Καλογεράκης (Ἱ.Μ. Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου), π. Ἠλίας-Συμεών Λαουλάκος (Ἱ.Μ. Κηφισίας, Ἀμαρουσίου καί Ὠρωποῦ), πρωτ. Νικόλαος Μεντζελίδης (Ἱ.Μ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας), Ἀθανάσιος Β. Γλάρος, (Ἀναπλ. Καθ. ΕΚΠΑ) – ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΥΛΗΣ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ἀλέξανδρος Κατσιάρας – ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Ζαμπία Ἀγριμάκη, Ἐμμανουήλ Πλοῦσος – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος – Ὑπεύθυνος Τυπογραφείου: Β. Μπίτσης, Πρωτομαγιᾶς 3 - 145 68 Κρυονέρι Ἀττικῆς, Τηλ.: 210- 8160.127 – Fax: 210-8160.128. Τιμή τεύχους 1 € (γιά ὅσους δέν τό δικαιοῦνται δωρεάν). ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Ἀθηνᾶς 30, 105 51 ΑΘΗΝΑ | Τηλ.: 211 18.25.298, Fax: 211 18.25.317 e-mail: [email protected] Προμετωπίδα ἐξωφύλλου: Στίχος ἀπό τήν ὠδή «Εἰς Σούλι» τοῦ Ἀνδρέα Κάλβου (1826) Φωτογραφία ἐξωφύλλου: Εὐγένιος Ντελακρουά, Δύο Σουλιῶτες πού χορεύουν (Μελέτη), 1825-1826 Παρίσι, Μουσεῖο τοῦ Λούβρου Τό τεῦχος εἰκονογραφεῖται μέ πίνακες Ἑλλήνων καί ξένων ζωγράφων, μέ σκηνές ἀπό τήν ἑλληνική Ἐπανάσταση τοῦ 1821 ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ: Τά κείμενα τῶν συνεργατῶν νά μήν ὑπερβαίνουν τίς 750 λέξεις. Δέν γίνονται δεκτά δημοσιευμένα κείμενα. Τό περιοδικό Ἐφημέριος δέν εὐθύνεται γιά τό γλωσσικό ἰδίωμα τῶν ἀρθρογράφων του. Δέν ἐπιτρέπεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή –ὁλική ἤ μερική– τοῦ περιεχομένου τοῦ περιοδικοῦ Ἐφημέριος καθ’ οἱονδήποτε τρόπο. Ἐπιτρέπεται μόνον ἡ παράθεση ἀποσπασμάτων ἀποκλειστικῶς γιά ἐπιστημονικούς καί ἐκπαιδευτικούς σκοπούς, μέ ἀναφορά τῆς πηγῆς προελεύσεως.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΕΡΕΙΣ Ἔτος 70όν Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον Περιεχόμενα ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ Ἐγκύκλιος τῆς Ἱερᾶς Συνόδου γιά τήν 25η Μαρτίου ......................................................3 ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΤΣΙΑΡΑ Εἰσοδικόν ..............................................................................................................7 ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΡΙΖΟΥ Ἡ πηγή τῆς γνώσης .............................................................................................10 π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΠΑΘΡΕΛΛΟΥ Ὁ Χριστιανισμός καί οἱ θρησκεῖες.................................................................................. 11 ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ἕνα προσκλητήριο ἐμπιστοσύνης στή δύναμη τοῦ Θεοῦ. Σχόλιο στό Ἠσα 61:10β-62:5..13 ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΥ Ἡ δημιουργική δυσπιστία τοῦ Ἀπόστολου Θωμᾶ. .........................................................16 ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Ἐκκλησία καί ἀποστολή.................................................................................................19 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Ι. ΣΚΑΛΤΣΗ Αἴτηση γιά τεκνογονία στά «Εἰρηνικά» τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἀρραβώνα (α) ................22 Πρωτ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗ Κυριακή τοῦ Πάσχα ......................................................................................................25 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΘΕΡΜΟΥ Κυριακή τῶν Μυροφόρων ............................................................................................. 27 Ἀρχιμ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Δ. ΠΑΠΑΘΩΜΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΕ´) (α) ........................29 ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΜΟΣΧΟΥ Ἀσθένεια καί μοναχισμός κατά τίς ἀπαρχές του ..........................................................31 ΣΤΑΥΡΟΥ ΓΟΥΛΟΥΛΗ «Κάθου ἐκ Δεξιῶν Μου…»: γήινος καί οὐράνιος Θρόνος τοῦ Χριστοῦ .........................33 Ἀρχιμ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά, VI ...................................................................35 Πρωτ. ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΛΟΝΤΟΥ Ὁ Παῦλος στήν πόλη τῶν Ἀθηνῶν (Πράξ. 17,15-34) ...................................................... 37 ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΟΥ Ἡ ἀριστοτελική σύλληψη τῆς οἰκονομίας .......................................................................39 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ Ἡ Θεολογική διακήρυξη τοῦ Barmen (1934). Μιά χριστιανική πράξη ἀντίστασης στό ναζιστικό καθεστώς ................................................................................................. 41 ΖΑΜΠΙΑΣ ΑΓΡΙΜΑΚΗ Τά λαμπρά παληκάρια: οἱ φωτεινοί πολεμιστές τῆς ἐλευθερίας ..................................43 ΜΑΡΙΟΥ-ΚΥΠΑΡΙΣΣΗ ΜΩΡΟΥ Κύριε / ἐπείγει μιά Ἀνάσταση........................................................................................45 Βιβλιοπαρουσίαση ............................................................................................................ 47 Ἐφημεριακά .....................................................................................................................48 Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 1

Ἀνδρέας Κάλβος, «Εἰς Σούλι» (ἀποσπάσματα) [...] [...] δ΄ κθ΄ Βράχοι ὑψηλοί, διαβόητοι, Ἰδοὺ ἀνὰ δεκάδας, βουνὰ τοῦ τετραχώρου, πετάουν καὶ τῶν Ἑλλήνων ἀπὸ σᾶς καταβαίνουσι τὰ πνεύματα ἐλαφρά· πολλοὶ καὶ δυνατοὶ ἀστράπτουν ὡς οἱ ἀκτῖνες ἀδάμαστοι άνδρες. τοῦ πρώτου ἡλίου. ε΄ λ΄ Κάθε χέρι, κλαδί· Φέρνει σταυρὸν καὶ βάια κάθε κεφάλι φέρνει ὁ πτερωμένος ἄγγελος στέφανον· ἀπὸ βράχον ποὺ τοὺς ἡγεμονεύει· πηδάουν εἰς βράχον ψάλλοντες ψάλλοντες ἀναβαίνουσιν πολέμιον ἆσμα. ὑπὲρ τὰ νέφη. ς΄ λα΄ «Μακρὰν καὶ σκοτεινὴν Ψυχαὶ μαρτύρων χαίρετε· ζωὴν τὰ παλικάρια τὴν ἀρετήν σας ἄμποτε μισοῦν· ὄνομα ἀθάνατον νὰ μιμηθῶ εἰς τὸν κόσμον, θέλουν καὶ τάφον ἔντιμον καὶ νὰ φέρω τὴν λύραν μου ἀντὶς διὰ στρῶμα.» μὲ σᾶς νὰ ψάλλω. ζ΄ (Ἀπό τή συλλογή Λυρικά, Παρίσι 1826) Οὕτως ἐβόουν· συμφώνως τ’ ἄρματά τους ἐβρόνταον καὶ τ’ ἄντρα… – Ὦ δὲν ἀκούω πλέον παρὰ τὸν ἄνεμον καὶ τοὺς χειμάρρους. – 2 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ - 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ '21 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Η ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Δ/νσις : Ἰωάννου Γενναδίου 14 – 115 21, Ἀθῆναι Τηλ. 210-72.72.204, Fax 210-72.72.210, e-mail: [email protected] ΠΡΩΤ. 1087 Ἀθήνησι τῇ 9ῃ Μαρτίου 2021 ΑΡΙΘ. ΔΙΕΚΠ. 507 ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ 3039 Θέμα: «Μήνυμα ἐπί τῇ Ἑορτῇ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου καί τῇ συμπλη- ρώσει διακοσίων ἐτῶν ἀπό τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως τῆς 25ης Μαρτίου 1821» «Ἐπὶ σοὶ ἤλπισαν οἱ πατέρες ἡμῶν, ἤλπισαν, καὶ ἐῤῥύσω αὐτούς· πρὸς σὲ ἐκέκραξαν καὶ ἐσώθησαν, ἐπὶ σοὶ ἤλπισαν καὶ οὐ κατῃσχύνθησαν» (Ψαλμός 21ος) Τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά, «Σήμερον τῆς σωτηρίας ἡμῶν τὸ κεφάλαιον καὶ τοῦ ἀπ’ αἰῶνος μυστηρίου ἡ φα- νέρωσις». Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἑορτάζει τόν Εὐαγγελισμό τῆς Θεοτόκου καί ὁ Ἑλληνισμός σύμπας, ἐντός καί ἐκτός Ἑλλάδος, τιμᾶ τήν Ἐπέτειο τῶν 200 ἐτῶν ἀπό τήν ἔναρξη τῆς Μεγάλης Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821. Παρά τίς δύσκολες συνθῆκες καί τούς ὑγειονομικούς περιορισμούς, καλούμαστε ὅλοι οἱ Ἕλληνες ἑνωμένοι νά προσευχηθοῦμε στήν Κυρία Θεοτόκο, Ὑπέρμαχο Στρα- τηγό τοῦ Γένους μας, νά τήν εὐχαριστήσουμε γιά τό γεγονός τῆς σωτηρίας, τήν ὁποία δι’ Αὐτῆς μᾶς χαρίζει ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστός, καθώς καί γιά τήν ἐλευθερία τῆς Πατρίδος μας καί τήν εὐόδωση τοῦ ἐθνικοῦ Ἀγῶνος. Ταυτόχρονα καλούμαστε νά Τήν παρακαλέσουμε, ὥστε νά πρεσβεύει στόν Υἱό Της, προκειμένου γρήγορα ν’ ἀπαλλα- γοῦμε ἀπό τά δεινά τῆς πανδημίας, ἡ ὁποία ταλαιπωρεῖ ὅλη τήν ἀνθρωπότητα. Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 3

Σήμερα εἶναι ἡμέρα Μνήμης, Τιμῆς καί Ἐλπίδος. Μνήμης Ἁγίων, Νεομαρτύρων, Ἐθνομαρτύρων, Ἡρώων, Ἀγωνιστῶν, Δασκάλων τοῦ Γένους, κληρικῶν καί λαϊκῶν, ἀνδρῶν καί γυναικῶν πού ἔδωσαν τά πάντα γιά τήν Πατρίδα. Θυμόμαστε ἐκείνους πού προετοίμασαν τό ἔδαφος. Ἐκείνους πού διαφύλαξαν τήν Πίστη, τήν γλῶσσα καί τήν ἐθνική συνείδηση. Ἐκείνους πού καλλιέργησαν τό ἀγωνι- στικό ἦθος. Ἐκείνους πού διατήρησαν τήν ἄσβεστη φλόγα τῆς ἐλπίδας. Θυμόμαστε τά λόγια του Ἁγίου καί Ἐθναποστόλου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, ὁ ὁποῖος δίδασκε ὅτι θά ἔλθει τό ποθούμενον (ἡ ἀπελευθέρωση), ἀρκεῖ νά κρατήσουμε τήν Χριστιανική Πίστη μας καί τήν ἑλληνική γλῶσσα καί παιδεία. Τιμοῦμε τούς Ἀγωνιστές τῶν πολλῶν προεπαναστατικῶν κινημάτων. Τούς ἄνδρες καί τίς γυναῖκες πού ἔπεσαν στούς ἀγῶνες τῶν 400 ἐτῶν γιά τήν Νότιο Ἑλλάδα, ἀλλά καί τῶν 500 ἐτῶν γιά τήν Βόρειο Ἑλλάδα. Τιμοῦμε τήν σεμνότητα καί τήν μα- χητικότητα τῶν μελῶν τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, οἱ ὁποῖοι ξεκίνησαν τό τόλμημά τους ἀνήμερα τοῦ Σταυροῦ στίς 14 Σεπτεμβρίου 1814 καί ὀργάνωσαν τήν Ἐθνεγερσία μέ μυστικότητα καί μέ εὐφυΐα, παρά τό ἀρνητικό διεθνές περιβάλλον. Τιμοῦμε ὅλους ἐκείνους πού ἔχυσαν τό αἷμα τους στίς μάχες, στίς πολιορκίες, στίς ναυμαχίες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως. Τιμοῦμε τά θύματα τῶν Ὁλοκαυτωμάτων καί τῶν σφα- γῶν στήν Νάουσα, στήν Χίο, στήν Κύπρο, στίς Κυδωνίες, στό Μεσολόγγι καί ἁπα- νταχοῦ τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἐλπίζουμε καί ὁραματιζόμαστε. Ἐλπίζουμε νά παραμείνει ἡ Ἑλλάδα ἐλεύθερη ἀπό κάθε καταπίεση καί ἀπειλή, στηριζόμενη στήν Ἁγία Πίστη τοῦ Χριστοῦ καί στίς δημοκρατικές ἀρχές καί ἀξίες. Ἐπιθυμοῦμε τήν εἰρηνική συμβίωση μέ ὅλους τούς λαούς τῆς γῆς, ἀλλά δέν εἴμαστε διατεθειμένοι νά ἀπεμπολήσουμε τά ἐθνικά μας δίκαια. Ὅσα ἀποκτήθηκαν μέ αἷμα ἀπό τούς προγόνους μας ὀφείλουμε νά τά διαφυ- λάξουμε, ὥστε νά παραδώσουμε στίς νεώτερες γενιές τήν Ἑλλάδα ἀσφαλῆ καί ἱκανή νά ἀναδείξει τήν πλούσια καί ζῶσα πολιτισμική κληρονομιά της. Καλούμαστε, λοιπόν, νά πορευθοῦμε μέ τήν ἐλπίδα τοῦ μέλλοντος, ἔχοντας τήν συ- νείδηση ὅτι τό μέλλον εἶναι αὐτό πού δίνει οὐσιαστικό νόημα σέ ὅσα προηγήθηκαν. Ἕνα μέλλον πού ἀποκαλύπτει τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ στήν ζωή μας. Οἱ πρόγονοί μας, τό 1821, δέν θά εἶχαν ἐπιτύχει σέ κανέναν ἀγῶνα τους χωρίς πίστη σ’ αὐτήν τήν ζωντανή παρουσία τοῦ ὄντως Ζῶντος Θεοῦ. Ἡ ἡμέρα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἡ ὁποία τόσα πολλά σηματοδοτεῖ γιά τό λαμπρό μέλ- λον τῆς πορείας τοῦ ἀνθρώπου στά ἔσχατα, εἶχε ἐπιλεγεῖ ἀπό τήν Φιλική Ἑταιρεία, ἤδη ἀπό τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1820, γιά τήν ἐξέγερση στήν Πελοπόννησο καί σέ ἄλλα μέρη τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Τό βεβαιώνουν πολλοί πρωταγωνιστές στά κείμενά τους, μέ πιό χαρακτηριστική τήν ἀναφορά τοῦ Θεόδωρου Κολοκοτρώνη στήν Διήγηση Συμ- βάντων τῆς Ἑλληνικῆς Φυλῆς. Ἐκεῖνοι πού προετοίμασαν τήν Ἐπανάσταση ἤθελαν νά συνδέσουν τόν Ἀγῶνα τους γιά τήν ἐλευθερία τῆς Πατρίδος μέ τήν Ὀρθόδοξη πί- στη καί ζωή, τό πρόσωπο τῆς Παναγίας μέ τήν σωτηρία τους. Καί στό τρίτο ἔτος τοῦ 4 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

Ἀγῶνος, στίς 30 Ἰανουαρίου 1823, ἡ Παναγία τούς ἔδωσε τό μήνυμα ὅτι ὁ Ἀγώνας θά εὐοδωθεῖ. Τότε ἀκριβῶς ἀνευρέθη μέ θαυματουργικό τρόπο ἡ εἰκόνα τοῦ Εὐαγ- γελισμοῦ τῆς Θεοτόκου στήν Τῆνο, κατόπιν ὑποδείξεως τῆς μοναχῆς Πελαγίας, ἤδη Ἁγίας τῆς Ἐκκλησίας μας. Τέκνα τῆς Ἐκκλησίας μας εὐλογημένα, Ἔχοντας ὅλα τά προαναφερθέντα στόν νοῦ μας, ἄς ἀτενίσουμε μέ αἰσιοδοξία τό μέλλον. Ἡ 25η Μαρτίου 2021 ἄς γίνει ἡ ἀφετηρία καί τό ἐφαλτήριο μίας νέας πορείας ὡς πρός τήν σχέση μας μέ τό Γένος καί τήν Πατρίδα μας. Ἄς προσπαθήσουμε νά συνδυάσουμε τήν Χριστιανική μας Παράδοση καί τήν ἱστορική μας συνέχεια μέ τίς ἀνάγκες τῆς σύγχρονης ἐποχῆς. Καί ἄς ξαναδιαβάσουμε μέ προσοχή τήν λαϊκή σοφία τοῦ Στρατηγοῦ Ἰωάννη Μακρυγιάννη, ὁ ὁποῖος συνοψίζει τό νόημα τοῦ Ἀγώνα σέ μία σύντομη συζήτησή του μέ τόν Γάλλο Ναύαρχο Δεριγνύ πρίν ἀπό τήν μάχη μέ τόν Ἰμπραήμ στούς Μύλους τῆς Ἀργολίδος: «Ἐκεῖ ὁπού 'φκιανα τίς θέσεις εἰς τούς Μύλους, ἦρθε ὁ Ντερνύς νά μέ ἰδεῖ». Μοῦ λέγει: «Τί κάνεις αὐτοῦ; Αὐτές οἱ θέσεις εἶναι ἀδύνατες· τί πόλεμον θά κάμετε μέ τόν Μπραΐμη αὐτοῦ;» Τοῦ λέγω: «Εἶναι ἀδύνατες οἱ θέσεις κι ἐμεῖς. Ὅμως εἶναι δυνατός ὁ Θεός ὁπού μᾶς προστατεύει...». Εἴμαστε ἀδύνατοι, ἀλλά εἶναι δυνατός ὁ Θεός μας, διδάσκει ὁ Μακρυγιάννης. Κι ἐμεῖς ἀδύναμοι νιώθουμε καί εἴμαστε, ἀλλά μέ πίστη στόν Θεό, μέ ἐπίγνωση τῆς ἱστορίας μας καί μέ ἐλπίδα στήν Ζωή πού ἔρχεται ἀπό τό μέλλον θά γίνουμε πιό δυνατοί γιά νά ἀντιμετωπίσουμε τίς δυσκολίες! Τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητά, Γιά μᾶς τούς Ὀρθοδόξους, αὐτός ὁ σταθερός προσανατολισμός τῆς ἱστορίας πρός τό μέλλον εἶναι πού μεταμορφώνει καί δίδει πραγματικό νόημα στόν παρόντα καιρό. Ἀποτελεῖ ἀπάντηση στό ζήτημα τοῦ θανάτου καί γι’ αὐτό ἀποτυπώθηκε μέ ἀπα- ράμιλλη εὐστοχία στό πάντα ἐπίκαιρο ἐπαναστατικό σύνθημα τῶν Ἀγωνιστῶν τοῦ 1821 «Ἐλευθερία ἤ Θάνατος». Ἡ πίστη ὅτι ἡ ἱστορία πορεύεται ὄχι στήν ἐπιστροφή της σέ ἕνα τέλειο παρελθόν, ἀλλά σέ ἕνα ἐσχατολογικό μέλλον τό ὁποῖο τήν ἀναμένει καί δέν δύναται νά ἀναιρέσει τήν μνήμη του, ἦταν πού κράτησε ἀπροσκύνητους ἐπί 400 χρόνια τούς προγόνους μας ὑπό τόν ὀθωμανικό ζυγό. Ἡ ἀπελευθέρωση ἀπό τήν ὅποια κοσμική σκλαβιά προϋποθέτει τήν πίστη ὅτι τό παρελθόν δέν μπορεῖ νά καθορίζει τόν ἄνθρωπο. Γιά τήν ζωή καί τήν πίστη τῆς Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 5

Ἐκκλησίας μας, τόν ἄνθρωπο μόνο τό μέλλον μπορεῖ νά τόν καθορίζει. Αὐτό εἶναι ἄλλωστε καί τό νόημα τῆς Μετάνοιας. Χρόνια πολλά, ἐλεύθερα, ἐν μετανοίᾳ καί χαρᾷ, ἐπ’ ἐλπίδι τοῦ μέλλοντος αἰῶνος! † Ὁ Ἀθηνῶν Ι Ε Ρ Ω Ν Υ Μ Ο Σ, Πρόεδρος † Ὁ Μυτιλήνης, Ἐρεσσοῦ καί Πλωμαρίου Ἰάκωβος † Ὁ Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου Δημήτριος † Ὁ Βεροίας, Ναούσης καί Καμπανίας Παντελεήμων † Ὁ Διδυμοτείχου, Ὀρεστιάδος καί Σουφλίου Δαμασκηνός † Ὁ Δρυϊνουπόλεως, Πωγωνιανῆς καί Κονίτσης Ἀνδρέας † Ὁ Ξάνθης καί Περιθεωρίου Παντελεήμων † Ὁ Ἄρτης Καλλίνικος † Ὁ Ἰλίου, Ἀχαρνῶν καί Πετρουπόλεως Ἀθηναγόρας † Ὁ Ζακύνθου Διονύσιος † Ὁ Κηφισίας, Ἀμαρουσίου καί Ὠρωποῦ Κύριλλος † Ὁ Νέας Ἰωνίας, Φιλαδελφείας, Ἡρακλείου καί Χαλκηδόνος Γαβριήλ † Ὁ Γλυφάδας, Ἑλληνικοῦ, Βούλας, Βουλιαγμένης καί Βάρης Ἀντώνιος Ὁ Ἀρχιγραμματεύς † Ὁ Ὠρεῶν Φιλόθεος Ludovico Lipparini, Ὁ θάνατος τοῦ Karl von Heideck, Μόσχω καί Λάμπρος Λάμπρου Τζαβέλα (1840) Τζαβέλας (1831), Συλλογή Ἑταιρίας γιά ἰδιωτική συλλογή τόν Ἑλληνισμό καί τόν Φιλελληνισμό 6 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

Εἰσοδικόν Τό πρωταρχικό Νόημα τοῦ 1821; Ἡ ἐπέτειος 200 ἐτῶν ἀπό τό 1821 μᾶς προκαλεῖ νά ἀναστοχαστοῦμε στό νόημά του, καθότι ὅ,τι ἔγινε, γίνεται, διότι τά ἱστορικά γεγονότα προϋποθέτουν προηγούμενα καί καθορίζουν τά ἑπόμενα. Κατανοοῦνται μόνον ὅταν ἐνταχθοῦν στόν περίγυρό τους. Ἐκ τῆς ἱστορικῆς μελέτης προκύπτει ὅτι πάντοτε ὑφίσταται μία διήκουσα ἔννοια πού κινεῖ καί ἐκφράζεται στά πάντα, ἔμμεσα ἤ ἄμεσα, πού σχετίζεται μέ τό θεμελιῶδες ἐρώτη- μα περί τοῦ νοήματος τῆς ζωῆς, τῆς ὑπάρξεως τῶν ὄντων, καί τήν ὑπεράσπισή του. Στήν Ἱερή ἱστορία τῆς ἁγ. Γραφῆς τό Νόημα τῆς ὕπαρξης τοῦ ἀνθρώπου βρίσκεται στήν κοινωνία του μέ τόν Θεό καί στήν ἐξ αὐτῆς ἀπορρέουσα ἀθανασία. Τό Νόημα τό καθόρισε ὁ ἀποκαλυφθείς στούς ἀνθρώπους Θεός, καί οὐχί ἐφευρεθείς, ὁ ὁποῖος ἀποκάλυψε ἐπιπλέον καί τόν τρόπο ἐπίτευξής του. Ὁ ἄνθρωπος ἀποδέχθηκε τό προ- καθορισθέν Νόημα, ἀλλά διαφώνησε στόν τρόπο κατάκτησής του. Ἀντί νά φθάσει στήν ὁμοίωση διά μέσου τοῦ Θεοῦ, ἀποφάσισε νά τό κατακτήσει ὑποκαθιστώντας τόν Θεό, ὁρίζοντας ὁ ἴδιος ἀπευθείας τόν τρόπο, τί εἶναι καλὸν καὶ πονηρόν (Γεν 3:5), θεω- ρώντας ὅτι ὁ Θεός τόν παραπλάνησε μέ ἕνα ψεύτικο τέχνασμα (Γεν 3:4) γιά νά διατη- ρήσει τά πρωτεῖα. Δοκίμασε, ἀλλά συνάντησε τόν θάνατο, τή συνεχῆ περιδίνηση πέριξ τοῦ ἑαυτοῦ του, τήν ἀσυνέχεια. Αὐτό ἐκφράστηκε μέ τήν εἰδωλολατρία, τήν ἀπώλεια τῆς πραγματικότητας, τή μονομερῆ ἑστίαση καί ἀπολυτοποίηση πλευρῶν τοῦ κτιστοῦ. Ἔκτοτε λειτουργεῖ δυϊστικά, ἀποσπασματικά, διλημματικά, ἀνταγωνιστικά πρός τό θεῖο, τόν συνάνθρωπο καί τό περιβάλλον, καί τόν «ἑαυτό του». Ἀπό τότε ὁ ἄνθρωπος ἀλλά καί λαοί καθημερινά βρίσκονται σέ διλήμματα πού κατά βάθος ἀνάγονται στό πρωταρχικό δίλημμα ἀναφορικά μέ τήν πηγή καί τόν τρόπο ἄντλησης τῆς Ἀθανασίας. Στίς ἀπαντήσεις των, ἀποκαλύπτεται ἐάν τό νόημα τό τοποθετοῦν πρωταρχικά στή σχέση τους μέ τόν Θεό ἤ στίς ἀνθρώπινες δυνα- τότητες καθαυτές. Ἡ πορεία τοῦ ἀνθρώπου, τῶν λαῶν ἐν γένει, μοιάζει μέ πάλη γεμάτη ἀντιφάσεις, πού ἀλλοῦ πλεονάζουν τά θριαμβευτικά ἀνοίγματα πρός τόν «Ξ(ξ)ένον» καί ἀλλοῦ κυριαρχεῖ ἡ ἀσύλληπτη αὐτοαναφορικότητα – αὐτοχειρία. Ἡ αὐτοαναφορικότητα πού μηδενίζει. Αὐτό πού κάθε φορά προσδιορίζεται ὡς νόημα ζωῆς καθορίζει τόν πολιτισμό μέχρι λεπτομέρειας. Ὁ δέ τρόπος κατάκτησής του λαμβάνει μεταφυσικές προεκτάσεις. Ἡ ἀμφισβήτησή του ἐγείρει ποταμούς αἱμάτων ἐκδίκησης. Ἡ ὑπεράσπισή του μᾶς ἀποδεικνύει ζωντανούς, καθότι ἄνθρωπος χωρίς νόημα-στόχο-σκοπό εἶναι οὐσιαστικά νεκρός. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι καί ὁ ἑλληνισμός στή διαχρονία του δέν ἀπέφυγε αὐτήν τήν πρόκληση. Καί τό 1821 τέθηκε τό δίλημμα ἄν θά ἔπρεπε οἱ ὑπόδουλοι νά ἐπαναστα- τήσουν ἀφοῦ πρῶτα ἀνακτήσουν τή χαμένη τους παιδεία ἤ χωρίς αὐτήν. Οὐσιαστικά Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 7

τό δίλημμα σχετιζόταν μέ τήν πηγή ἀπό τήν ὁποία θά ἀντλήσουν τό Νόημα. Γιά ἐκεί- νους πού ἐξέφρασε ὁ Ἀδ. Κοραῆς, ἡ ἐπιτυχία τῆς Ἐπαναστάσεως καί ἡ μετέπειτα συγκρότηση ἐθνικοῦ Κράτους προϋπέθετε τή μετακένωση τῶν ἀρχῶν τοῦ διαφωτι- σμοῦ στούς ὑπόδουλους. Αὐτό ἀπηχοῦσε μία ἤδη ἐκπεφρασμένη δυτική ἀντίληψη ὅτι τά φῶτα τοῦ πολιτισμοῦ γεννήθηκαν στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, ἀλλά ἀπό ἐκεῖ, μέσῳ τῆς Ρωμαιοκρατίας, πέρασαν στή δυτική Εὐρώπη, τήν ὁποία ἐκπολίτισαν καί ἡ ὁποία τά διέσωσε. Ἀντίθετα, οἱ ὑπόδουλοι κατά τούς δυτικούς ἀποξενώθηκαν ἀπό αὐτά τά φῶτα ἐξαιτίας τῆς «Βυζαντινῆς» Αὐτοκρατορίας καί τῆς Ὀθωμανικῆς κυριαρχίας, μέ ἀποτέλεσμα νά ἀπωλέσουν τήν παιδεία καί νά ὑποβιβαστοῦν σέ «γραικούς» (Σύνο- δος Φρανκφούρτης 794 μ.Χ.) πού ὀνειδίζονταν ἀπό τά ἄλλα ἔθνη «ὡς ἔθνος ἠλίθιον, ὡς ἀνωφελές βάρος τῆς γῆς»1. Τούς διέφευγε ὅτι οἱ δυτικοί δέν εἶχαν διασώσει τήν αὐθεντική κλασική παιδεία, ὅτι ἡ παιδεία στά εὐρωπαϊκά πεφωτισμένα ἔθνη ἦταν τόσο ἐγκλειστικά ἀνθρωποκεντρική, χρησιμοθηρικά προσανατολισμένη (what is the use of it), πού θα προκαλοῦσε ἀσφυξία στόν ἀρχαῖο Ἕλληνα, ὁ ὁποῖος εἶχε προτάξει τήν ἀναζήτηση τοῦ νοήματος στήν οὐσία τῶν ὄντων, στό λεγόμενο ὀντολογικό ἐρώτημα. Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά μιά σειρά ἀγωνιστῶν ὅπως ὁ Μακρυγιάννης δέν βίωνε κα- μιά πολιτιστική ἀσυνέχεια. Γι’ αὐτούς ἡ ἔκβαση τῶν γεγονότων δέν καθοριζόταν ἀπό τίς ἀνθρώπινες δυνάμεις, ἀλλά πρωταρχικά ἀπό τόν Θεό. Χαρακτηριστική εἶναι ἡ ἀπάντηση τοῦ Μακρυγιάννη στόν Δεριγνύ: «Τοῦ λέγω, εἶναι ἀδύνατες οἱ θέσεις κι ἐμεῖς, ὅμως εἶναι δυνατός ὁ Θεός ὁπού μᾶς προστατεύει» (Ἀπομνημονεύματα). Ἡ ἔκβαση τῆς Ἐπανάστασης καθορίζεται ἀπό κάτι ριζικά πέρα ἀλλά καί ἄρρηκτα δεμένο μέ τόν ἄνθρωπο: τόν Θεό, πού «τὰ μωρὰ τοῦ κόσμου ἐξελέξατο ἵνα τοὺς σοφοὺς καταισχύνῃ» (Α΄ Κορ 1:27). Πίσω ἀπό τόν μύθο τῆς πολιτιστικῆς ἀσυνέχειας κρύβεται ἡ ἄρνηση τῆς νοηματοδότησης τοῦ βίου τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τόν Θεό καί ἡ σύνδεση τοῦ νοήματος τῆς ζωῆς μέ ἀνθρωποκεντρικές πρακτικές. Ἡ Ἀπελευθέρωση ἐπιτεύχθηκε ἀλλά ἡ κοραϊκή ἀντίληψη περί ἀσυνέχειας τοῦ Ἑλλη- νισμοῦ, δηλαδή περί ἀνθρωποκεντρικῆς ἀντλήσεως νοήματος τῆς ἱστορίας, ἐπικράτησε χάρη στόν Ὄθωνα καί τήν Ἀντιβασιλεία τῆς ὁποίας ἦταν ἤδη φορεῖς, ὅπως φανερώνει ὁ πλεονασμός τῆς ἀρχαιομάθειας, τοῦ ἀρχαιολατρικοῦ ζήλου, καί ἐπιβιώνει μέχρι σή- μερα, κατά τή διαπίστωση τοῦ Ε. Παπανούτσου: «…ποτέ δέν ἔπαψε αὐτή ἡ φυλή νά ἐκδηλώνεται πνευματικά μέ πρόσωπα καί ἀξιόλογα ἔργα… πῶς δημιουργήθηκε καί ἰδίως πῶς διαδόθηκε καί ἔπιασε αὐτός ὁ μύθος… πῶς ἡ ἐλεύθερη πατρίδα… ἔπεσε σέ αὐτή τή θανάσιμη πλάνη καί ἔκανε τήν ἀσύγγνωστη ἀδικία νά σκίσει μέ τά ἴδια της τά χέρια ἑκατοντάδες λαμπρῶν σελίδων μέ ἀποτέλεσμα νά ἀκρωτηριάσει τήν πνευ- ματική της ἱστορία… πάντως ἕνα εἶναι βέβαιο ὅτι ἡ πλάνη ἐξακολουθεῖ νά ὑπάρχει σέ πολλούς»2. Ἀλλά, ἀναμάρτητοι ἄνθρωποι, τέλειοι λαοί δέν ὑπάρχουν. Ὅ,τι δέν κατάφεραν οἱ Ὀθωμανοί, κατάφερε ἡ μανία τοῦ ἐξευρωπαϊσμοῦ. Ἡ μετακένωση τῶν ἀρχῶν τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ συνέκλινε στήν ἄντληση τοῦ νοήματος ζωῆς ἀπό τόν ἄν- 8 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

θρωπο καί ὄχι ἀπό τόν Θεό. «Ὡς διαφωτισμός πρέπει νά χαρακτηριστοῦν τά πνευμα- τικά ἐκεῖνα ρεύματα πού ἐπιθυμοῦν νά ἀντικαταστήσουν τήν παραδοσιακή θεολογική κοσμοαντίληψη μέ μία θύραθεν…»3. «Διαφωτισμός εἶναι ἡ ἔξοδος τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τήν ἀνωριμότητά του γιά τήν ὁποία φταίει ὁ ἴδιος… ἡ αἰτία της ἔγκειται ὄχι σέ ἀνε- πάρκεια τοῦ νοῦ ἀλλά στήν ἔλλειψη τῆς ἀπόφασης καί τοῦ θάρρους νά μεταχειριστεῖ τό νοῦ του χωρίς τήν καθοδήγηση ἑνός ἄλλου».4 Ὁ Διαφωτισμός μετέθεσε τό πρωτεῖο ἀπό τόν Θεό ἀποκλειστικά στόν ἄνθρωπο, στήν αὐτονομημένη ἀνθρώπινη λογική. Αὐτή ἡ μετατόπιση, οὐσιαστικά μετατόπιση ἄντλησης νοήματος, ἦταν ὑπεραρκετή γιά νά παραχθεῖ ἄλλη φιλοσοφία, ἄλλος πολιτισμός διαφορετικός τοῦ Ἑλληνικοῦ. Θεός, ἄνθρωπος, Ἐκκλησία, φύση, ἱστορία κ.λπ. – ὅλα ἀνανοηματοδοτήθηκαν μέ βάση τόν ὀρθό λόγο καί διαβρώθηκαν. Δέν χρειαζόταν νά καταρριφθεῖ ἡ ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ, ἡ ἀθεΐα, ἀρκοῦσε ἡ ἀπώθηση τοῦ Θεοῦ στό ὑπερφυσικό, ἡ δυϊστική διαίρεση κόσμου σέ ὑπερφυσικό καί αἰσθητό, ἡ ἀπόρριψη κάθε διαμεσολάβησης καί καθοδή- γησης γιά νά νοηματοδοτηθεῖ «τό σύμπαν» δαιμονικά. Ἐδῶ ἡ «θρησκεία» δέν ἔχει σχέση μέ τήν ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ ἀλλά «εἶναι μία ἁπλή σύλληψη τοῦ νοῦ σχετικά μέ τόν Θεό καί τά θεῖα πράγματα».5 Ἡ θεωρία τῆς πολιτιστικῆς ἤ ἄλλης ἀσυνέχειας (πού προκύπτει ἀπό τή διακοπή τῆς συνεχοῦς ἀναφορᾶς στόν Θεό) ἐξακολουθεῖ μέχρι σήμερα. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἡ ἀλλο- τρίωση βαθαίνει. Ἡ ἰδιοπροσωπία τῶν ὑπόδουλων πού σέ καιρούς σκλαβιᾶς μεσου- ρανοῦσε, συρρικνώνεται σέ καιρούς ἐλευθερίας καί εὐκολίας. Ἑπομένως ἡ πρόκληση εἶναι πάντοτε παροῦσα, τίθεται καθημερινά καί ἔχει νά κάνει μέ τό τί ὁρίζουμε ὡς νόημα τῆς ζωῆς καί ποῦ τό ἀναζητᾶμε. Δέν θά μποροῦσε νά γίνει διαφορετικά, τά ἀνθρώπινα εἶναι τρεπτά. Οἱ ἀγωνιστές τοῦ 1821 τή συγκεκριμένη στιγμή ἄντλησαν νόημα ἀπό τήν πίστη, σέ πεῖσμα ὅσων πρότειναν νά στηριχθοῦν σέ μία παιδεία ἀν- θρωποκεντρική, στήν “πρόοδο”, στόν ἐκσυγχρονισμό, στήν τεχνολογική ἐξέλιξη. Ἀπό μία ἀσκητική Ὀρθόδοξη πίστη πού ἔδωσε ἀπάντηση στό ὀντολογικό ἐρώτημα τῶν Ἑλλήνων καί πού ἔκτοτε χωρίς διακοπή διασώθηκε καί στή «Βυζαντινή» Αὐτοκρα- τορία καί στήν Ὀθωμανική κατοχή καί παραμένει ἔστω καί ὡς «μαγιά», ἱκανή νά ἀνανοηματοδότησει τό παρόν καί τό μέλλον μας πού μᾶς διαχωρίζει, ἀλλά δέν μᾶς διαιρεῖ ἀπό τούς δυτικούς. Ἡ οὐσιαστικότερη τιμή τῶν ἀγωνιστῶν τοῦ '21 εἶναι νά ταυτιστοῦμε μαζί τους στήν κοινή ἄντληση Νοήματος ζωῆς. Ἀλέξανδρος Κατσιάρας ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ἀδ. Κοραῆς, «Πρόλογος» στό Καίσαρος Βεκκαρίου, Περί ἁμαρτημάτων καί ποινῶν πολιτικῶν θεωρουμένων, Παρίσι: Baudelot et Eberhart 1802, σ. ιη΄. Βλ. καί Βεκκαρίου, Περί ἀδικημάτων καί ποινῶν, β΄ ἔκδοση, Παρίσι: τύπ. Φιρμίνου Διδότου 1823, σ. ιη΄-ιθ΄. 2. Ε.Π. Παπανοῦτσος, «Εἰσαγωγή», στόν τόμο Νεοελληνική φιλοσοφία, Βασική Βιβλιοθήκη τ. 35, Ἀθήνα: Ἀετός 21956, σ. 7, 8). 3. Π. Κονδύλης, Ὁ εὐρωπαϊκός διαφωτισμός, Ἀθήνα: Θεμέλιο 1987, σ. 31. 4. Ἐ. Κάντ, \"Was ist Aufklarung\", Berlinische Monatss- chrift (Δεκ. 1784)· ἑλλ. μτφ. στόν τόμο Τί εἶναι Διαφωτισμός, ἐπιμ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος – Π.Σ. Βαλλιάνος, Ἀθήνα: Κριτική 22014. 5. Al. Papaderos, Meakenosis: Griechenlands kulturelle Herausforderung durch die Aufklärung in der Sicht der Korais und des Oikonomos, Meisenheim am Glan: A. Hain 1970, σ. 32 Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 9

ΛΕΞΙΚΟ ΒΑΣΙΚΩΝ ΟΡΩΝ Ἡ πηγή τῆς γνώσης Αἰκατερίνης Ρίζου Δρος Φιλοσοφίας Ἀπό ποῦ πηγάζει ἡ γνώση μας γιά τόν κόσμο; Τό ἐρώτημα αὐτό, πού εἶναι κε- ντρικό γιά τήν Ἐπιστημολογία (δηλαδή τον κλάδο τῆς Φιλοσοφίας, πού ἀσχολεῖται μέ τή φύση τῆς γνώσης καί τῆς ἐπιστήμης) ἀπασχόλησε τούς φιλοσόφους ἀπό τήν ἀρχαιότητα ἀκόμη. Ὁ Πλάτων, λ.χ., ἐπιχειρεῖ νά τό ἀπαντήσει μέ τή θεωρία τῆς ἀνάμνησης: ὑποστηρίζει ὅτι ἡ ψυχή, πού κατ' αὐτόν εἶναι τό κέντρο τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης, ζοῦσε στόν κόσμο τῶν Ἰδεῶν, ὅπου ἀπέκτησε ὅλη τήν πρωτογενῆ γνώση· μετά τόν ἐγκλωβισμό της στό σῶμα, «θυμᾶται» αὐτά πού ἔχει γνωρίσει. Ἡ γνώση, λοιπόν, σύμφωνα μέ τόν Πλάτωνα εἶναι κάτι πού ὑπάρχει ἐξαρχῆς, ἐντυπωμένο, τρόπον τινα, στήν ἀνθρώπινη ψυχή. Ἕνα ἄλλο παράδειγμα ἀπό τήν ἀρχαιότητα εἶναι ὁ σκεπτικισμός. Μιά ὁμάδα σκεπτικῶν φιλοσόφων πιστεύει ὅτι ἡ γνώση τῶν πραγ- μάτων εἶναι ἐξ ἀρχῆς ἀδύνατη (Ἀκαδημαϊκός Σκεπτικισμός: Ἀρκεσίλαος, Καρνε- άδης). Μιά ἄλλη ὁμάδα (Αἰνησίδημος, Πύρρων) θεωρεῖ ὅτι μᾶς λείπουν τά ἀπαιτού- μενα δεδομένα καί, μέχρι νά τά ἔχουμε στή διάθεσή μας, βρισκόμαστε σέ κατάσταση «ἐποχῆς», δηλαδή ἀποφεύγουμε νά ἐκφέρουμε κρίση γιά κάτι. Στά νεότερα χρόνια, ἡ γνώση ἀποτέλεσε ἀντικείμενο διαμάχης ἀνάμεσα στον ὀρθολογισμό (rationalism) καί τόν ἐμπειρισμό. Οἱ ὀρθολογιστές (Καρτέσιος, Σπι- νόζα, Λάιμπνιτς κ.ἄ.) ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ γνώση μας γιά τόν κόσμο προέρχεται ἀπό τή νόηση, τόν ὀρθό λόγο, ἐνῶ οἱ ἐμπειριστές (Λόκ, Μπέρκλεϊ, Χιούμ) λένε ὅτι προέρχεται ἀπό τίς πέντε αἰσθήσεις. Διευκρινίζουμε ὅτι ὁ ὅροι ὀρθολογιστής καί ὀρθολογικός δέν σημαίνουν τό ἴδιο. Ὀρθολογιστής εἶναι ὁ ὀπαδός τῆς θεωρίας τοῦ ὀρθολογισμοῦ, ἐνῶ ὀρθολογικός ἐκεῖνος πού βασίζεται στή Λογική, γιά νά ἀποφα- σίσει, νά ἐπαληθεύσει ἤ νά διαψεύσει κάτι (π.χ., ἕνα ἐπιχείρημα, μιά θεωρία κ.τ.ὅ.)· ἕνας ὀρθολογικός ἄνθρωπος δέν εἶναι κατ’ ἀνάγκην ὀρθολογιστής. Τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τούς ὅρους ἐμπειριστής (ὀπαδός τῆς θεωρίας τοῦ ἐμπειρισμοῦ) καί ἐμπειρικός (αὐτός πού ἔχει ἀποκτήσει γνώσεις ἤ δεξιότητες ἀπό τήν ἐμπειρία του καί ὄχι μέσα ἀπό συστηματική ἐπιστημονική σπουδή ἑνός ἀντικειμένου, π.χ. ἐμπειρικός γιατρός). Γιά τήν Ὀρθόδοξη Θεολογία, ἡ γνώση δέν νοεῖται ἀνεξάρτητα ἀπό τόν Θεό. Παρέχεται ὡς δῶρο στόν ἄνθρωπο (Γαλ 4:8-9, Α΄ Κορ 13:12) ἐξ ἀποκαλύψεως. Προ- ϋπόθεση ὅμως γιά τή μετοχή σ' αὐτήν εἶναι ἡ κοινωνία, ἡ σχέση μέ τόν Θεό. Γι' αὐτό στήν Ἐκκλησία ἡ γνώση ταυτίζεται μέ τήν ἀγάπη: «ὁ μὴ ἀγαπῶν οὐκ ἔγνω τὸν Θεόν, ὅτι ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστίν» (Α΄ Ἰω 4:8). 10 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ Ὁ Χριστιανισμός καί οἱ θρησκεῖες π. Δημητρίου Μπαθρέλλου Ἐφημ. Ἱ.Ν. Ἀναλήψεως Ντράφι - Ἐπισκ. Καθηγητοῦ Παν. Emory Ι. τόν Χριστιανισμό, τόν Ἰουδαϊσμό, καί Ἕνας σύγχρονος πολέμιος τῆς θρησκεί- τό Ἰσλάμ, καί θά ἐπιχειρήσω νά ἀνα- ας ἰσχυρίζεται ὅτι, ἐφόσον οἱ θρησκεῖες δείξω ἕνα βασικό λόγο ὑπεροχῆς τοῦ ἔχουν διαφορετικές μεταξύ τους διδα- Χριστιανισμοῦ ἔναντι ἐκείνων. Θά θεμε- σκαλίες, δέν εἶναι ἀξιόπιστες. Ἀποτε- λιώσω τόν ἰσχυρισμό μου ἀναφερόμενος λοῦν, ἑπομένως, αὐθαίρετες καί ἀνα- πρῶτον στόν Θεό ὡς ἀγάπη, δεύτερον, ληθεῖς ἐπινοήσεις. Ὁ συλλογισμός του, πιό συγκεκριμένα, στό δόγμα τῆς Ἁγίας ὡστόσο, εἶναι ἐξόφθαλμα ἐσφαλμένος. Τριάδας, πού διαφοροποιεῖ τόν Χριστια- Πράγματι, οἱ διάφορες θρησκεῖες δέν νισμό ἀπό τίς ἄλλες δύο μονοθεϊστικές μοιράζονται τήν ἴδια διδασκαλία γιά τόν θρησκεῖες, καί τρίτον, ἀκόμα πιό συγκε- Θεό, τόν κόσμο, καί τόν ἄνθρωπο. Αὐτό κριμένα, στόν Ἰησοῦ Χριστό. ὅμως δέν σημαίνει ὅτι εἶναι κατ’ ἀνάγκην ὅλες ἀναληθεῖς. Ἁπλῶς σημαίνει ὅτι δέν ΙΙΙ. μπορεῖ νά εἶναι ὅλες ἀληθεῖς. Μία ἐξ Θεμελιῶδες στοιχεῖο πού διακρίνει τήν αὐτῶν εἶναι ἀληθής (δηλαδή, ἡ χριστια- περί Θεοῦ ἀντίληψη τοῦ Χριστιανισμοῦ νική θρησκεία), ὄχι ὅμως οἱ ὑπόλοιπες. ἀπό ἐκεῖνες τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καί τοῦ Ἰσλάμ ἀφορᾶ τό γεγονός ὅτι ὁ χριστια- ΙΙ. νικός Θεός εἶναι ἀγάπη. Στόν Ἰουδαϊσμό Ποιά εἶναι ἡ σχέση τοῦ χριστιανισμοῦ μέ καί τό Ἰσλάμ δέν συναντᾶμε τήν τέλεια τίς θρησκεῖες; Τό ἐρώτημα θά ἀπαιτοῦσε εἰκόνα τοῦ Θεοῦ τῆς ἀγάπης πού μᾶς μία σειρά ἀπό κείμενα γιά νά ἀπαντηθεῖ, παρουσιάζει ἡ Καινή Διαθήκη. Ὁ Θεός γι’ αὐτό ἐν προκειμένῳ θά ἐπιχειρήσω πού θυσιάζει τόν μονογενῆ του Υἱό γιά νά ἑστιάσω σέ μία μόνο πτυχή του. Θά τή σωτηρία κάθε ἀνθρώπου, ἀκόμα καί μπορούσαμε νά διακρίνουμε τίς θρησκεῖ- τοῦ πιό “ἀσήμαντου” ἤ ἁμαρτωλοῦ ἀν- ες σέ δύο κατηγορίες, τίς μονοθεϊστικές, θρώπου, εἶναι ἀποκλειστικά καί μόνο ὁ τίς θρησκεῖες δηλαδή πού ἀποδέχονται Θεός τοῦ χριστιανισμοῦ. τήν ὕπαρξη ἑνός καί μόνο Θεοῦ, καί τίς ὑπόλοιπες, ὅσες δηλαδή πιστεύουν εἴτε Ἐπιπλέον, ὁ Θεός τοῦ Χριστιανισμοῦ σέ κανένα Θεό, εἴτε σέ περισσότερους εἶναι ἡ Ἁγία Τριάδα, Πατέρας, Υἱός, ἀπό ἕνα θεούς. Στό ἀνά χείρας κείμε- καί Ἅγιο Πνεῦμα. Γι’ αὐτό μποροῦμε νο θά ἀσχοληθῶ μόνο μέ τίς τρεῖς με- νά ἰσχυριστοῦμε ὅτι μόνο ὁ χριστιανι- γάλες μονοθεϊστικές θρησκεῖες, δηλαδή κός Θεός ὄχι ἁπλῶς ἔχει ἀγάπη, ἀλλά εἶναι ἀγάπη. Ἄς τό ἐξηγήσουμε. Γιά νά Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 11

ἀγαπᾶς, θά πρέπει νά ὑπάρχει κάποιο τόσο ἑνωμένα μεταξύ τους ὥστε νά ἀπο- πρόσωπο τό ὁποῖο ἀγαπᾶς. Ἄν εἶσαι τελοῦν ἕνα Θεό, δέν ἔχει ἀνάγκη νά δη- μόνος σου, τότε δέν μπορεῖς νά ἔχεις μιουργήσει κάποιο ἄλλο πρόσωπο, ὥστε σχέσεις ἀγάπης μέ κανέναν ἄλλο, δέν νά καταστεῖ προσωπικός Θεός ἀναπτύσ- μπορεῖς κάν νά εἶσαι πρόσωπο, ὑπό τήν σοντας σχέσεις ἀγάπης μέ τό δημιούργη- ἔννοια ὅτι δέν ὑπάρχει κανείς μέ τόν μά του. Εἶναι ἀγάπη καθαυτόν οὕτως ἤ ὁποῖο νά μπορεῖς νά σχετιστεῖς καί τόν ἄλλως, ὅπως διαπιστώνεται ἀπό τή σχέση ὁποῖο νά μπορεῖς νά ἀγαπήσεις. Ἄν ὁ τῆς αἰώνιας τριαδικῆς κοινωνίας. Ἑπο- Θεός, λοιπόν, ἦταν ἕνα καί μόνο πρόσω- μένως, ὁ τριαδικός Θεός δημιουργεῖ τόν πο, ὅπως διατείνονται ὁ Ἰουδαϊσμός καί ἄνθρωπο ἀνιδιοτελῶς, ὄχι γιά χάρη Του τό Ἰσλάμ, ὁ Θεός αὐτός δέν θά ἦταν ἀλλά γιά χάρη μας, γιά νά μᾶς καταστή- οὔτε ἀγάπη ἀλλά οὔτε κάν πρόσωπο, σει δηλαδή μέτοχους στήν ἀγάπη του καί ὑπό τήν ἔννοια ὅτι δέν θά εἶχε προσωπι- στή ζωή του. κές σχέσεις ἀγάπης μέ κανέναν, διότι θά ὑπῆρχε ὡς πρόσωπο αὐτός καί μόνο. Θά Τέλος, μόνο ὁ Χριστιανισμός μᾶς δίνει ἔπρεπε, λοιπόν, ὁ Θεός νά δημιουργήσει ζωντανό παράδειγμα τέλειας ἀγάπης ἐν ἕνα ἄλλο πρόσωπο, γιά παράδειγμα τόν Ἰησοῦ Χριστῷ. Ὁ Χριστός, ὁ Υἱός τοῦ ἄνθρωπο, ὥστε νά καταστεῖ καί ὁ ἴδιος Θεοῦ, ἀγάπησε τούς ἀνθρώπους μέ τέλειο ἀγαπῶν πρόσωπο μέσα ἀπό τίς σχέσεις τρόπο, ἔζησε καί πέθανε ἀπό ἀγάπη γιά ἀγάπης πού θά ἀνέπτυσσε μέ τόν ἄν- τόν καθένα καί τήν καθεμία ἀπό ἐμᾶς. θρωπο. Ἄρα ὁ Θεός δέν θά μᾶς εἶχε δη- Ὅπως ἔγραψε κάποιος, «ἄν ὁ Θεός μιουργήσει ἀπό ἀνιδιοτέλεια ἀλλά ἀπό μοιάζει μέ τόν Ἰησοῦ Χριστό, τότε ἀξίζει ἀνάγκη. Θά μᾶς εἶχε ἀνάγκη γιά νά νά τόν πιστεύουμε». Στόν Ἰησοῦ Χριστό, καταστεῖ πρόσωπο, μέσα ἀπό σχέσεις καί μόνο σ’ αὐτόν, βλέπουμε καί συνα- ἀγάπης μαζί μας. ντᾶμε τήν τελειότητα τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Ἀντίθετα ὁ χριστιανικός Θεός εἶναι καί πρόσωπο, ἤ μᾶλλον πρόσωπα, ἀλλά καί Ἀναλογιζόμενοι τά παραπάνω κατα- ἀγάπη καθαυτόν, πρίν καί ἀνεξάρτητα λήγουμε στό συμπέρασμα ὅτι, παρά τά ἀπό τή δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ὅποια θετικά στοιχεῖα πού ἐνδέχεται χριστιανικός Θεός, ὄντας τρία πρόσωπα, νά συναντήσουμε στόν Ἰουδαϊσμό ἤ τό Πατήρ, Υἱός, καί Ἅγιο Πνεῦμα, τά ὁποῖα Ἰσλάμ, ἡ ἀγάπη στήν τέλεια μορφή τῆς ἀγαποῦν αἰωνίως τό ἕνα τό ἄλλο καί εἶναι ἀποτελεῖ ἀναμφισβήτητο συγκριτικό πλεονέκτημα τοῦ Χριστιανισμοῦ. Peter von Hess, Παληκάρια στήν Ἀθήνα (λεπτομέρεια), 1829, Βερολίνο, Παλαιά Ἐθνική Πινακοθήκη 12 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΠΑΛΑΙΟΔΙΑΘΗΚΙΚΑ Ἕνα προσκλητήριο ἐμπιστοσύνης στή δύναμη τοῦ Θεοῦ Σχόλιο στό Β΄ Ἀνάγνωσμα τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Γιορτῆς τῶν Ἁγ. Κωνσταντίνου καὶ Ἑλένης: Ἠσα 61:10β-62:5 Μιλτιάδου Κωνσταντίνου Ὁμ. Καθηγ. Α.Π.Θ. - Ἄρχ. Διδασκάλου τοῦ Εὐαγγελίου τῆς ΜτΧ Ἐκκλησίας ὉΜέγας Κωνσταντῖνος ἀποτελεῖ σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο. Ἔτσι, δέν εἶναι ἀναμφίβολα μία ἀπό τίς μεγαλύ- τυχαῖο ὅτι ὡς ἕνα ἀπό τά ἀναγνώσμα- τερες προσωπικότητες τόσο τῆς πολιτι- τα τοῦ Ἑσπερινοῦ της ἀφιερωμένης στή κῆς ὅσο καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας. μνήμη του γιορτῆς ἀποτελεῖ ἡ περικοπή Ἀκολουθώντας στρατιωτική σταδιοδρο- Ἠσα 61:10β-62:5, ὁποία ἀναφέρεται σέ μία καί μετά ἀπό μία σειρά νικηφόρων μία νέα ἐπέμβαση τοῦ Θεοῦ στήν ἱστορία ἐμφυλίων πολέμων ἀναδείχτηκε σέ μο- τοῦ λαοῦ του, ἡ ὁποία θά ἐπιφέρει ρι- ναδικό ἡγέτη ὁλόκληρης τῆς Ρωμαϊκῆς ζικές ἀνατροπές στίς συνθῆκες ζωῆς τῆς Αὐτοκρατορίας τό 326 μ.Χ., γεγονός πού μεταιχμαλωσιακῆς ἰουδαϊκῆς κοινότητας τοῦ ἐπέτρεψε νά προχωρήσει σέ ριζικές μέ ἐπίσης παγκοσμίων διαστάσεων συ- μεταρρυθμίσεις στήν πολιτική, τήν οἰκο- νέπειες. Πρόκειται γιά ἕνα ποίημα πού νομία καί τόν στρατό καί νά μεταφέρει ξεκινάει μέ ἕναν δοξολογικό ὕμνο εὐχα- τήν πρωτεύουσά του στήν Ἀνατολή. Ἡ ριστίας πρός τόν Θεό γιά τή σωτηρία πού θρησκευτική πολιτική του ὑπῆρξε ἰδιαί- προσφέρει καί συνεχίζεται μέ μία ποιητι- τερα εὐνοϊκή γιά τήν Ἐκκλησία, ἡ ὁποία κή περιγραφή τῆς νέας κατάστασης πού τόν ἀνακήρυξε “ἰσαπόστολο” καί ἅγιο, θά διαμορφωθεῖ μέ τήν ἐπέμβαση τοῦ μαζί μέ τή μητέρα του Ἑλένη, ἡ ὁποία Θεοῦ. ἀνέλαβε σημαντικές πρωτοβουλίες γιά τή στήριξη τῆς χριστιανικῆς πίστης. Τό ἀνάγνωσμα ἀποτελεῖ ἀπόσπασμα μίας εὐρύτερης ἑνότητας (κεφ. 60-62), Ἀνεξάρτητα ἀπό τό πῶς ἐκτιμᾶ κανείς τοποθετημένης στό κέντρο τοῦ τρίτου τίς πηγές πού ἀναφέρονται στήν προσω- μέρους τοῦ βιβλίου τοῦ Ἠσαΐα (κεφ. 56- πικότητα καί τό ἔργο τοῦ Μεγάλου Κων- 66). Οἱ ἐλπίδες πού διατυπώνονται στό σταντίνου, οὐδείς μπορεῖ νά ἀμφισβητή- δεύτερο μέρος τοῦ βιβλίου γιά ἀποκα- σει ὅτι ἡ περίοδος τῆς βασιλείας του ση- τάσταση τοῦ λαοῦ μέ τήν ἐπιστροφή τῶν μάδεψε μία ξεχωριστή ἐποχή τεράστιων ἐξορίστων στήν Ἰουδαία δέν δικαιώθηκαν ἀνατροπῶν στήν ἱστορία τῆς Ρωμαϊκῆς πλήρως, ὅποτε ἡ τρίτη ἑνότητα τοῦ βιβλί- Αὐτοκρατορίας, οἱ ὁποῖες εἶχαν συνέπειες ου περιέχει ἐλεγκτικούς ἀλλά καί ἐνθαρ- Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 13

ρυντικούς λόγους γιά τούς Ἰουδαίους, σωπάσω, δέν θά ἡσυχάσω γιά τήν Ἱερου- ὥστε νά ἀντιμετωπίσουν τίς δύσκολες σαλήμ, ὥσπου ἡ ἀγάπη μου γι' αὐτήν νά καταστάσεις, καθώς καί προρρήσεις γιά λάμψει σάν τό φῶς …» (62:1) Ἀπό τόν τήν τελική νίκη τοῦ Μεσσία καί τό ἔνδοξο στίχο 2 καί ἑξῆς μιλάει ὁ προφήτης, ὁ μέλλον τοῦ Ἰσραήλ καί τῆς Ἱερουσαλήμ. ὁποῖος, ἀπευθυνόμενος στήν Ἱερουσαλήμ Ἡ ἑνότητα τῶν κεφαλαίων 60-62 διαφο- περιγράφει μέ ζωηρές εἰκόνες τά εὐεργε- ροποιεῖται ἀπό τά προηγούμενα καί τά τικά ἀποτελέσματα τῆς ἐπέμβασης τοῦ ἑπόμενα κεφάλαια, καθώς, σέ ἀντίθεση Θεοῦ ὑπέρ τοῦ λαοῦ του. μέ τόν ἐλεγκτικό καί συχνά μεμψίμοιρο χαρακτήρα ἐκείνων, τό περιεχόμενό της Πέρα ὅμως ἀπό τά ὅποια φιλολογικά εἶναι περισσότερο αἰσιόδοξο καί ἐλπιδο- προβλήματα, τό μήνυμα πού διαλαλεῖ φόρο. μέ τόσο θριαμβευτικό τόνο ὁ ὕμνος τοῦ προφήτη εἶναι σαφές καί διαχρονικό· ὁ Ἡ κατανόηση τῆς περικοπῆς παρου- ἀληθινός Θεός εἶναι αὐτός πού ντύνει τόν σιάζει κάποιες δυσκολίες, καθώς οἱ ἐναλ- γυμνό καί ἐγγυᾶται τή δικαιοσύνη γιά λαγές τοῦ γένους καί τοῦ προσώπου τῶν ὅλους τούς λαούς, αὐτός πού σκορπάει ἀντωνυμιῶν, τόσο στό ἑβραϊκό κείμενο τή χαρά, ἀνακαινίζοντας τά πάντα καί (Μ) ὅσο καί στήν ἀρχαία ἑλληνική με- ἀποκαθιστώντας τίς σχέσεις. Εἶναι τόσο τάφρασή του (Ο΄), καθιστοῦν τό περιε- δυναμικός ὁ ποιητικός λόγος τοῦ προ- χόμενό του δυσερμήνευτο. Ἄν ἡ ἀπόδοση φήτη, καθώς περιγράφει τή σωτηριώδη τοῦ Ο΄ θεωρηθεῖ ὀρθή, στό πρῶτο μέρος ἐπέμβαση τοῦ Θεοῦ στήν Ἱστορία, πού θά τοῦ ποιήματος ἡ προσωποποιημένη Ἱε- μποροῦσε νά ἰσχυριστεῖ κανείς ὅτι περι- ρουσαλήμ ἀπευθύνει ἕναν ὕμνο εὐχαρι- γράφει τή σάρκωση τοῦ Λόγου, ὁ ὁποῖος στίας πρός τόν Θεό γιά τή σωτηρία καί ἔρχεται στόν κόσμο ὡς φῶς προσφέρο- τίς εὐεργεσίες πού προφέρει: «Ὅλο μου ντας δικαίωση γιά τούς ἁμαρτωλούς καί τό εἶναι σκιρτᾶ ἀπό χαρά γιά τόν Κύ- χαρίζοντας ζωή γιά ὅλον τόν κόσμο. Δέν ριο! Γιατί ἡ σωτηρία του μέ κάλυψε σάν εἶναι ἄλλωστε τυχαῖο ὅτι ὅταν ὁ δίκαιος πανωφόρι καί σάν χιτώνας ἡ χαρά … Συμεών ἀντικρύζει τό βρέφος Ἰησοῦ ἀνα- Κι ὅπως ἡ γῆ κάνει τά λουλούδια της ν' φωνεῖ, χρησιμοποιώντας λέξεις ἀπό τήν ἀναπτυχθοῦν κι ὅπως τούς σπόρους του παραπάνω προφητεία: «εἶδον οἱ ὀφθαλ- ὁ κῆπος, ἔτσι θά κάνει ὁ Κύριος τή σω- μοί μου τὸ σωτήριόν σου, ὃ ἡτοίμασας τηρία ν’ ἀνατείλει καί ἡ χαρά σέ ὅλους κατὰ πρόσωπον πάντων τῶν λαῶν. φῶς τους λαούς μπροστά» (61:10-11). Τό κεί- εἰς ἀποκάλυψιν ἐθνῶν καὶ δόξαν λαοῦ μενο συνεχίζεται στό ἑπόμενο κεφάλαιο, σου Ἰσραήλ» (Λου 2:30-32). ὅπου περιγράφεται ἡ σωτηρία πού ὁ Κύ- ριος θά χαρίσει στήν Ἱερουσαλήμ. Στόν Ἀνάμεσα στό πρῶτο καί στό δεύτερο πρῶτο στίχο ὁ Θεός, δηλώνει τό ἔντονο μέρος τῆς περικοπῆς φαίνεται νά ὑπάρ- ἐνδιαφέρον του γιά τήν ὅσο τό δυνατόν χει μία χρονική ἀνακολουθία. Στούς στχ ταχύτερη ἀποκατάσταση καί σωτηρία 61:10-11 ἡ Ἱερουσαλήμ δοξολογεῖ τόν τῆς Ἱερουσαλήμ: «Γιά τή Σιών δέν θά Θεό καί διατρανώνει τή χαρά της γιά τή σωτηρία πού τῆς χάρισε, ἐνῶ στούς στχ 14 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

62:1-5 δηλώνεται πώς ἀπομένουν ἀκόμη κατά τό Μ «Ἡ Ἀγαπημένη τοῦ Θεοῦ» ἀρκετά νά γίνουν ὥς τήν πλήρη ἀποκα- καί «Ἡ Γυναίκα του». Ἐδῶ ὁ προφήτης τάσταση τῆς Ἱερουσαλήμ. Ἡ ἔνταση αὐτή χρησιμοποιεῖ τή γνωστή καί ἀπό ἄλλα βι- ἀνάμεσα στό “ἤδη” καί στό “ὄχι ἀκόμα” βλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης εἰκόνα τοῦ ἐμπεριέχει ἕνα πολύ βασικό μήνυμα τόσο γάμου (πβ. Ὠσηέ, Ἆσμα Ἀσμάτων) γιά γιά τούς Ἰουδαίους τῆς μεταιχμαλωσια- τήν περιγραφή τῶν σχέσεων τοῦ Θεοῦ μέ κῆς περιόδου ὅσο καί γιά τούς χριστια- τόν Ἰσραήλ. Ἡ ἴδια εἰκόνα παρουσιάζε- νούς ὅλων τῶν ἐποχῶν. Ἡ παρέμβαση ται πιό περιγραφικά καί στόν ἑπόμενο τοῦ Θεοῦ πού ἀποκαθιστᾶ τήν Ἱερουσα- στίχο: «Ὅπως ἕνας νέος πού ἑνώνεται σέ λήμ στήν πρότερη δόξα της προτυπώνει γάμο μέ νεαρή παρθένα, ἔτσι θά ζήσουν τή σάρκωση τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ πού τά παιδιά σου ἑνωμένα· καί ὅπως γιά τή ἀποκαθιστᾶ τίς σχέσεις τῶν ἀνθρώπων νύφη χαίρεται ὁ γαμπρός, ἔτσι θά χαίρε- μέ τόν Θεό. Στόχος τῆς ἐπέμβασης τοῦ ται ὁ Κύριος γιά σένα» (62:5). Θεοῦ εἶναι ἡ πλήρης ἀνατροπή τῆς ὑφι- στάμενης κατάστασης καί ἡ ἔναρξη τῆς Ὅμως ἡ ἐξαγγελία τοῦ προφήτη πρός πορείας πρός ἕνα μέλλον πού θά ἔχει ὡς τούς Ἰουδαίους τῆς ἐποχῆς του λειτουρ- στόχο ὅλους τούς λαούς τῆς γῆς, καθώς: γεῖ καί ὡς ἕνα προσκλητήριο γιά τούς «Οἱ λαοί θά δοῦν τή σωτηρία σου, κι οἱ χριστιανούς τοῦ σήμερα. Ὁ προφήτης βασιλιάδες τή δόξα σου» (62:2). Ἡ ἀλ- ἀπευθύνεται σέ ἕνα ἀπογοητευμένο κοι- λαγή τοῦ στόχου προκύπτει καί ἀπό τήν νό πού εἶδε βέβαια τήν ἐκδίπλωση τῆς ἀλλαγή τοῦ ὀνόματος τῆς Ἱερουσαλήμ καί δύναμης τοῦ Θεοῦ στήν ἐπιστροφή τῶν τῆς χώρας: «Τό ὄνομά σου δέν θά εἶναι ἐξορίστων στήν κοιτίδα τους, ἀλλά δέν πιά “Ἐγκαταλειμμένη” οὔτε ἡ χώρα σου εἶδε νά πραγματώνονται τά ὄνειρά του, στό ἑξῆς θά ὀνομάζεται “Ἔρημη”, ἀλλά καί τούς διαβεβαιώνει ὅτι ὁ Θεός ἔχει θά ὀνομάζεσαι “Δικό μου Θέλημα” κι ἡ καί ἄλλα σχέδια γιά τόν κόσμο, ἀρκεῖ χώρα σου “Οἰκουμένη”, γιατί ὁ Κύριος θά νά τόν ἐμπιστευτοῦν. Οἱ χριστιανοί εἶδαν σοῦ χαρίσει τήν εὔνοιά του κι ἡ χώρα σου τήν ἐκπλήρωση τῆς προφητείας μέ τήν θά πυκνοκατοικηθεῖ» (62:4). Προφανῶς ἔναρξη τοῦ κηρύγματος τοῦ Ἰησοῦ (πβ. τό ὄνομα τῆς χώρας κατά τήν ἀπόδοση Λου 4:16-30), εἶδαν καί τήν ἐκδίπλωση τοῦ Ο΄ συνέδεσε τή συγκεκριμένη περικο- τῆς δύναμης τοῦ Θεοῦ στή μετατροπή τῆς πή μέ τό κράτος πού ἐγκαινίασε ὁ Μέγας Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας σέ χριστιανικό Κωνσταντῖνος καί πού σέ κείμενα τῆς βασίλειο, ὅμως ὁ προφήτης προειδοποιεῖ ἐποχῆς χαρακτηρίζεται ὡς “Οἰκουμένη”. ὅτι τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ δέν ὁλοκληρώθη- Τά ἀντίστοιχα ὀνόματα τῆς Ἱερουσαλήμ κε καί ὅτι μένουν πολλά ἀκόμη νά γίνουν καί τῆς χώρας πού τήν περιβάλλει εἶναι ὥς τή μετατροπή τοῦ κόσμου σέ Βασι- λεία τοῦ Θεοῦ. Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 15

ΚΑΙΝΟΔΙΑΘΗΚΙΚΟΙ ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ Ἡ δημιουργική δυσπιστία τοῦ Ἀποστόλου Θωμᾶ 'Ιωάννη Καραβιδόπουλου Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Α.Π.Θ. «Μακάριοι οἱ μή ἰδόντες καί πιστεύσαντες» (Ἰωάν. 20,29) Ὁλαϊκός χαρακτηρισμός πού ἐπι- τοῦ Θεοῦ, πού κατανικᾶ τόν θάνατο, καί κρατεῖ γιά τόν Ἀπόστολο Θωμᾶ, στήν ἀγάπη του, μέ τήν ὁποία ὑπόσχε- «ὁ ἄπιστος Θωμᾶς», εἶναι ἄδικος καί ται τήν ἴδια τύχη στούς ἀνθρώπους πού ἀνακριβής, ὅπως θά φανεῖ στή συνέχεια ἐλπίζουν καί, καθώς διακηρύττουν στό αὐτοῦ τοῦ ἄρθρου τόσο ἀπό τή στάση Σύμβολο τῆς πίστεως, «προσδοκοῦν τοῦ Θωμᾶ ὅσο καί ἀπό τή στάση τοῦ ἀνάστασιν νεκρῶν». ἴδιου τοῦ Ἀναστημένου Κυρίου. Ἄς δοῦ- με πρῶτα τό χρονικό πλαίσιο τῆς διήγη- Ἡ Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ, γιά τήν σης πού εἶναι ἡ πρώτη ἑβδομάδα μετά ὁποία μαρτυροῦν ὄχι μόνον οἱ διηγήσεις τήν Ἀνάσταση. τῶν εὐαγγελίων μέ τόν τρόπο πού ἀνα- φέραμε προηγουμένως ἀλλά καί ὁλόκλη- Ὅσο κι ἄν σέ ὁρισμένους φανεῖ πα- ρο τό πρωτοχριστιανικό κήρυγμα, εἶναι ράδοξο, εἶναι ἀλήθεια ὅτι τό γεγονός τό πλήρωμα καί ἀποκορύφωμα τῆς δυ- τῆς ἀνάστασης τοῦ Χριστοῦ καθ’ ἑαυ- ναμικῆς ἐπέμβασης τοῦ Θεοῦ μέσα στόν τό, παρά τό ὅτι εἶναι ἱστορικό καί δή κόσμο, πού ἀρχίζει μέ τήν ἐκ Παρθένου κοσμοϊστορικό γεγονός, ὑπερβαίνει τά γέννηση τοῦ Χριστοῦ καί τελειώνει μέ ὅρια τοῦ ἱστορικοῦ γεγονότος, καί ὡς ἐκ τόν σταυρό, γιά νά ὁλοκληρωθεῖ στόν τούτου δέν περιγράφεται ἀπό κανένα θρίαμβο τῆς νίκης κατά τοῦ θανάτου. Ἡ εὐαγγελιστή. Ὅλες οἱ σχετικές εὐαγγε- δυναμική αὐτή ἐπέμβαση τοῦ Θεοῦ ση- λικές διηγήσεις ἀναφέρουν τούς μάρτυ- μαίνει τή νίκη ἐπί τῆς φθορᾶς, ὥστε νά ρες πού ἐπισκέφτηκαν τόν κενό τάφο ἤ δοθεῖ στούς ἀνθρώπους ἡ ἀφθαρσία· τήν πού εἶδαν τόν Ἀναστημένο Χριστό. Κι κατάργηση τοῦ θανάτου, ὥστε νά δωρη- αὐτό γιατί ἡ Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ –ἄν θεῖ στούς ἀνθρώπους ἡ ζωή καί μάλιστα καί τεράστιας ἀνθρωπολογικῆς σπου- ἡ αἰώνια ζωή· τήν κατάλυση τοῦ φόβου δαιότητας γεγονός– δέν ἐμπίπτει στά καί τῆς ἀπογνώσεως μπροστά στό μηδέν στενά πλαίσια τῶν ἱστορικά διαπιστου- καί στό κενό, ὥστε νά ἀνθίσει στίς ψυχές μένων γεγονότων, ἀλλά στηρίζεται στήν ὅλων ἡ ἐλπίδα τῆς ἀναστάσεως. ἐμπειρία καί τό βίωμα τοῦ πιστοῦ. Προ- ϋποθέτει ὄχι τήν ἀπόδειξη ἤ τήν ἱστορι- Ἡ ἐμφάνιση τοῦ Ἀναστημένου Χρι- κή ἔρευνα ἀλλά τήν πίστη στή δύναμη στοῦ κατά τήν ἡμέρα ἐκείνη τοῦ συντα- ρακτικοῦ γεγονότος, κατά τήν πρώτη 16 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

δηλ. χριστιανική Κυριακή, σκόρπισε τή ξαναεμφανίζεται στούς μαθητές, μεταξύ χαρά στούς ἀπογοητευμένους καί φοβι- τῶν ὁποίων βρίσκεται καί ὁ Θωμᾶς, τόν σμένους μαθητές. «Οἱ μαθητές χάρηκαν καλεῖ μέν νά διαπιστώσει ἰδιοχείρως καί πού εἶδαν τόν Κύριο», σημειώνει ὁ εὐαγ- αὐτοπροσώπως τήν ταυτότητα τοῦ ἀνα- γελιστής Ἰωάννης στή διήγησή του γιά στημένου σώματός του, μακαρίζει ὅμως τήν ἐμφάνιση τοῦ Ἀναστημένου Χριστοῦ τίς ἐπερχόμενες γενεές πού θά πιστεύ- στούς μαθητές του (Ἰωάν. 20,19-31). Ἀπό σουν χωρίς νά ἰδοῦν: «Πείστηκες ἐπει- τήν ὁμάδα ὅμως τῶν μαθητῶν λείπει ὁ δή μέ εἶδες μέ τά μάτια σου· μακάριοι Θωμᾶς, ὁ γνωστός καί μέ τήν ἑλληνική ἐκεῖνοι πού πιστεύουν χωρίς νά μ' ἔχουν ὀνομασία Δίδυμος. Στόν ἐνθουσιασμό δεῖ!» τῶν ὑπολοίπων μαθητῶν ὅτι εἶδαν τόν Κύριον, ἐκεῖνος προβάλλει ἀμφιβολία: Ὁ Θωμᾶς, πρίν ἀκόμη ψηλαφήσει τόν «Ἐγώ ἄν δέν δῶ στά χέρια του τά ση- Χριστό ξεσπᾶ στήν ἑξῆς ὁμολογία πί- μάδια ἀπό τά καρφιά, κι ἄν δέ βάλω τό στης: «ὁ Κύριός μου καί ὁ Θεός μου». δάχτυλό μου στά σημάδια ἀπό τά καρ- Δύο σημεῖα κάνουν ἐντύπωση σέ αὐτήν φιά, καί δέν βάλω τό χέρι μου στή λογχι- τήν ὁμολογία: α) Δέν ἐπισημαίνει ἁπλῶς σμένη πλευρά του, δέν θά πιστέψω». ὁ Θωμᾶς τήν ταυτότητα τοῦ Ἀναστη- μένου Χριστοῦ μέ τόν προαναστάσιμο Ἀξίζει νά ὑπογραμμιστεῖ τό γεγονός Ἰησοῦ, ἀλλά καί ἀναγνωρίζει τή θεότητά ὅτι ὁ Χριστός δέχεται τίς ἀμφιβολίες τοῦ του. Καί β) ἡ ἀναγνώριση αὐτή δέν εἶναι Θωμᾶ. Δέν τόν ἐπικρίνει, ἀλλ' ἀπεναντίας γενικῆς φύσης, ἀλλ’ ἔχει τόν χαρακτήρα τοῦ δίνει τή δυνατότητα νά διαπιστώσει τῆς προσωπικῆς σχέσης καί τῆς ὑπαρ- ὁ ἴδιος ὅτι ἔχει ἐνώπιόν του τόν Ἀναστη- ξιακῆς τοποθέτησης: «Ὁ Κύριός μου καί μένο Χριστό. Σ’ ὅποιον ἔχει καλοπροαί- ὁ Θεός μου». Ἡ Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ ρετες ἀμφιβολίες δίνεται ἡ δυνατότητα ἔχει σημασία ὄχι μόνο ὡς ἀνεξάρτητο προσωπικῆς ἐμπειρίας. ἀπό ἐμᾶς γεγονός τῆς νίκης τοῦ Θεοῦ κατά τῶν δυνάμεων τῆς φθορᾶς καί τοῦ Ὁ Θωμᾶς ἐκπροσωπεῖ μέ τή στάση του θανάτου, ἀλλά ὡς γεγονός πού σχετίζε- τούς ἀνθρώπους ἐκείνους πού θέλουν νά ται ἄμεσα μέ τήν ὕπαρξη τοῦ κάθε ἀν- στηρίξουν τήν πίστη τους στή βεβαιότη- θρώπου, μέ τήν ἀλλαγή τῆς ζωῆς του, μέ τα τῶν ἁπτῶν ἀποδείξεων, στήν ἱστορική τήν κατανίκηση τῶν φόβων του μπροστά ἐξακρίβωση, στό πείραμα, στήν αὐτο- στό τρομακτικό φάσμα τοῦ θανάτου, μέ ψία. Πρόκειται γιά μία πολύ ἀνθρώπι- τό ἄνθισμα τῆς ἐλπίδας γιά μία καινούρ- νη στάση καί δικαιολογημένη ἀπαίτηση, για καί ἀτελεύτητη ζωή. πού ὅταν εἶναι καλοπροαίρετη, γίνεται ἀποδεκτή ἀπό τόν ἴδιο τόν Χριστό, ὁ Ἡ περικοπή τελειώνει μέ τά ἀκόλου- ὁποῖος παρέχει εὐκαιρίες προσωπικῆς θα λόγια τοῦ εὐαγγελιστῆ: « Ὁ Ἰησοῦς βιωματικῆς καί δημιουργικῆς ἐμπειρίας, ἔκανε βέβαια καί πολλά ἄλλα θαύματα ἀρκεῖ ὁ ἄνθρωπος νά εἶναι ἀνοικτός στό μπροστά στούς μαθητές του, πού δέν θαῦμα. Ὁ Ἀναστημένος Χριστός πού σέ εἶναι γραμμένα σ' αὐτό ἐδῶ τό βιβλίο. ὀκτώ μέρες, τήν ἑπομένη δηλ. Κυριακή, Αὐτά ὅμως γράφτηκαν γιά νά πιστέψε- Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 17

τε πώς ὁ Ἰησοῦς εἶναι ὁ Χριστός ὁ Υἱός μη τοῦ Θεοῦ ἐπάνω στίς καταστροφικές τοῦ Θεοῦ, καί πιστεύοντας νά ἔχετε δι' δυνάμεις τῆς φθορᾶς καί τοῦ θανάτου. αὐτοῦ τή ζωή». Τά λόγια αὐτά θέλουν νά ποῦν ὅτι δέν ὑστεροῦν οἱ κατοπινές Οἱ εὐαγγελιστές τῆς Καινῆς Διαθήκης, γενεές σέ σχέση μέ τή γενεά τῶν μαθη- χωρίς λυρικές ἐξάρσεις καί ὑπερβολές, τῶν πού εἶδαν τόν Κύριον, γιατί ἔχουν παραδίνουν τήν ἱστορική ἐμπειρία ὁρι- τόν γραπτό λόγο τοῦ Κυρίου, καί τά σμένων ἀνθρώπων πού συνάντησαν τόν «σημεῖα» (θαύματά) του, πού ἱστοροῦν Ἀναστημένο Χριστό ἤ ἐπισκέφθηκαν τόν τά εὐαγγέλια. Ἡ πίστη στόν Χριστό, τόν ἄδειο τάφο. Ἡ βεβαιότητα τῆς μαρτυρίας σταυρωμένο ἀλλά καί ἀναστημένο Χρι- τους ἦταν τόσο ἔντονη πού τούς ὁδήγησε στό, ὁ ὁποῖος διά τοῦ εὐαγγελίου καί τῶν κατόπιν στό μαρτύριο. Ἀλλιῶς δέν ἐξη- μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας εἶναι πάντα γεῖται πῶς οἱ πρῶτοι κήρυκες τῆς νέας παρών στόν κόσμο, εἶναι ὁ μόνος σωστός πίστης ἔγιναν οἱ πρῶτοι μάρτυρές της. δρόμος πρός τή ζωή τήν ἀληθινή, πρός τή μεταμόρφωση τοῦ φόβου τοῦ θανάτου σέ Ἡ μαρτυρία αὐτή τῆς ἀνθρωπολογικῆς ἐλπίδα ἀναστάσεως. σημασίας τῆς Ἀνάστασης τοῦ Χριστοῦ συνεχίζεται στή ζωή καί τή λατρεία τῆς Τό μήνυμα τῆς διήγησης γιά τήν ὁποία Ἐκκλησίας καί ἰδιαίτερα στή Βυζαντι- μιλᾶμε εἶναι ἀσφαλῶς ἕνα μήνυμα ζωῆς, νή τέχνη, στήν ὁποία δέν ἀπεικονίζεται χαρᾶς καί αἰσιοδοξίας· ζωῆς, γιατί ὁ Χρι- ἡ ἀνάσταση καθ’ ἑαυτήν (ἐκτός ἀπό στός «θανάτῳ θάνατον πατήσας» ἀνέστη κάποιες δυτικές ἀναγεννησιακές εἰκόνες ἐκ νεκρῶν καί χάρισε στούς ἀνθρώπους πού εἰσχώρησαν στήν Ἀνατολή χωρίς τή ζωή· χαρᾶς, γιατί μετέβαλε τήν κα- νά ἐπικρατήσουν), ἀλλά ὁ Χριστός πού τήφεια καί τήν ἀγωνία τοῦ θανάτου σπάζει τίς κλειδαριές τοῦ ἅδη καί νι- σέ παγκόσμια ἐλπίδα ἀνάστασης· καί κώντας τόν θάνατο δίνει τό χέρι του καί αἰσιοδοξίας, γιατί διετράνωσε τή δύνα- ἀνασταίνει τόν Ἀδάμ καί τήν Εὔα, ἐκ- προσώπους τοῦ ἀνθρώπινου γένους. Thomas Phillips, Ὁ Βύρων μέ στολή Σουλιώτη (1813), Λονδίνο, National Portrait Gallery Richard Parkes Bonington, Ὁ Κερκυραῖος Δημήτριος Παλατιανός μέ στολή Σουλιώτη (1825-26), ἰδιωτική συλλογή 18 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΚΑ Ἡ ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, ΛΣΤ´ Ἐκκλησία καί ἀποστολή Δημήτρη Μαυρόπουλου Ἡἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ τούς ἀνθρώπους νά ἐνταχθοῦν στό μυστη- καί ἡ ἐπίγεια πολιτεία του ὡς Υἱοῦ ριακό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας, παρέχοντάς τοῦ ἀνθρώπου ὑπόκεινται στή θεία βού- τους τήν ἐνίσχυση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. ληση γιά τή σωτηρία ὅλων τῶν ἀνθρώπων ἀπ᾽ ἀρχῆς τῆς δημιουργίας ἕως ἐσχάτων Αὐτό τό ἔργο τῆς Ἐκκλησίας τό ὀνο- καιρῶν. Αὐτή ἡ σωτηρία ἐνεργήθηκε (καί μάζουμε «ἀποστολή», ἕναν βιβλικό ὅρο ἐνεργεῖται) ἀπό τόν Ἰησοῦ Χριστό, α) διά πού ἀναφέρεται σέ θεία ἐντολή. Καί αὐτόν τῆς θεραπείας τῆς ἀνθρώπινης φύσης, πού πού δέχεται καί ἀναλαμβάνει αὐτή τή στό πρόσωπό του ἀπό φθαρτή καί θνητή θεία ἐντολή τόν ὀνομάζουμε «ἀπόστολο». γίνεται ἄφθαρτη καί ἀθάνατη, καί β) διά Κατά τόν ἱερό Χρυσόστομο, «ὁ ἀπόστολον τῆς διαδόσεως τῆς διδασκαλίας του σέ ὅλο ἑαυτὸν καλῶν, οὐ παρ᾽ ἑαυτοῦ διδάσκει, τόν κόσμο, ὥστε κάθε ἄνθρωπος νά βρεῖ ἀλλ᾽ ἅπερ ὁ ἀποστέλλων ἐκέλευσεν. Ἀπο- τήν ὁδό Κυρίου, νά τήν ἀκολουθήσει καί στόλου γὰρ ἀξίωμα, μηδὲν οἴκοθεν ἐπει- νά συνδεθεῖ μέ τόν Θεάνθρωπο Χριστό, σάγειν» (Εἰς τὸν προφήτην Ἠσαΐαν, Α´, γιά νά φτάσει καί αὐτός στήν κατάσταση α´, PG 56, 14). Κατ᾽ ἐξοχήν Ἀπόστολος τῆς ἀφθαρσίας καί τῆς ἀθανασίας, νά γίνει τῆς θείας βουλήσεως γιά τή σωτηρία τοῦ δηλαδή πολίτης τῆς θείας Βασιλείας. κόσμου εἶναι ὁ Χριστός, ὁ ὁποῖος μάλιστα συνοψίζει τό ἔργο τῆς θείας ἀποστολῆς Τό ἔργο τῆς σωτηρίας τῆς ἀνθρώπινης δηλώνοντας στούς μαθητές του ὅτι «κα- φύσης τό ἐνεργεῖ, ὅπως εἴπαμε, ὁ ἴδιος ὁ θὼς ἀπέσταλκέ με ὁ Πατήρ, κἀγὼ πέμπω Χριστός. Τό ἔργο τῆς διαδόσεως τῆς διδα- ὑμᾶς» (Ἰωάν. 10,21). σκαλίας τοῦ Χριστοῦ τό ἐνεργεῖ ἐντός τῆς ἱστορίας τό πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας μέ τή Ἡ ἀποστολή ἀποτελεῖ θεμελιῶδες στοι- συνδρομή τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πού τήν χεῖο τῆς ταυτότητας τῆς Ἐκκλησίας καί ἐνίσχυσε διά τῆς ἐπιδημίας του τήν ἡμέρα νοεῖται ὡς ἀναγνωριστικό σημεῖο τῶν μα- τῆς Πεντηκοστῆς καί συνεχίζει νά τήν ἐνι- θητῶν τοῦ Χριστοῦ. Καί ναί μέν ἡ ἀπο- σχύει διά τῆς παρουσίας του ἕως ἐσχάτων. στολή μέ τήν ἔννοια τοῦ εὐαγγελισμοῦ τῆς Γι᾽ αὐτό τόν λόγο ὁ Χριστός δημιούργησε θείας Βασιλείας ἀναδεικνύεται ὡς ἔργο τήν ὁμάδα τῶν Ἀποστόλων, τή στενή τῶν τοῦ Χριστοῦ, τῶν Ἀποστόλων καί ὅλων δώδεκα καί τήν εὐρύτερη τῶν ἑβδομήκο- τῶν πιστῶν, κατατίθεται ὅμως ὡς ἔργο ντα, πρός τούς ὁποίους ἄφησε τήν ἐντολή τοῦ ἀνθρώπου ἀπ᾽ ἀρχῆς τῆς δημιουργίας νά κηρύξουν σέ ὅλο τόν κόσμο καλώντας καί συνεχῶς ἀνανεώνεται αὐτή ἡ θεία βού- ληση ἐντός τῆς ἱστορίας διά τῆς κλήσεως Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 19

τῶν φίλων τοῦ Θεοῦ, δικαίων καί προφη- τοῦ Ἰσραήλ ὡς λαοῦ τοῦ Θεοῦ. Ὁ Θεός τῶν. Ἤδη στίς ἀπαρχές τῆς ἱστορίας κα- τοῦ ἀλλάζει τό ὄνομα καί ἀπό Ἅβραμ, ταγράφεται τό ἔργο τοῦ ἀνθρώπου ἐντός πού σημαίνει πατέρας λαοῦ, τόν ὀνοματί- τῆς ἱστορίας: α) ὡς πολλαπλασιασμός καί ζει Ἁβραάμ, πού σημαίνει πατέρας ἐθνῶν: κυριαρχία ἐπί τῆς γῆς («αὐξάνεσθε καὶ «καὶ ἐγὼ ἰδοὺ ἡ διαθήκη μου μετὰ σοῦ, πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ καὶ ἔσῃ πατὴρ πλήθους ἐθνῶν, καὶ οὐ κατακυριεύσατε αὐτῆς», Γέν. 1,28), καί κληθήσεται ἔτι τὸ ὄνομά σου Ἅβραμ, ἀλλ᾿ β) ὡς ἀνάληψη εὐθύνης γιά τή διαφύλαξη ἔσται τὸ ὄνομά σου Ἁβραάμ, ὅτι πατέρα τῆς δημιουργίας καί τήν ἀναγωγή της σέ πολλῶν ἐθνῶν τέθεικά σε» (Γέν. 17,4-5), τόπο τοῦ Θεοῦ («καὶ ἔθετο [τὸν ἄνθρω- πού ὁδηγεῖ στή συμπερασματική κατάθε- πον] ἐν τῷ παραδείσῳ τῆς τρυφῆς, ἐργάζε- ση τῆς θείας εὐλογίας: «Καὶ εἶπε Κύριος σθαι αὐτὸν καὶ φυλάσσειν», Γέν. 2,15). Σ᾽ τῷ Ἅβραμ […] καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν αὐτές τίς δύο μαρτυρίες τῆς Ἁγίας Γραφῆς σοὶ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς» (Γέν. 12,3). βλέπουν οἱ Πατέρες τό χάρισμα τοῦ ἀν- Αὐτή τήν οἰκουμενική διάσταση τοῦ εὐαγ- θρώπου νά προσαγάγει τήν κτίση ἐνώπιον γελισμοῦ γιά τή σωτηρία τῶν ἀνθρώπων τοῦ Θεοῦ μέ τό νά γίνει μάρτυρας τῶν με- θά ἀναδείξει ὁ προφητικός λόγος, ἰδιαίτε- γαλείων του καί εὐαγγελιστής τοῦ Λόγου ρα τοῦ Ἠσαΐα καί τοῦ Ἱερεμία. Ὁ πρῶτος του, κατά τή διατύπωση τοῦ ἁγίου Γρη- θά περιγράψει τούς ἔσχατους καιρούς πού γορίου Νύσσης: «Αὐξάνεσθε οὖν αὔξησιν θά ἐγκαινιάσει ὁ Ἀπόστολος τοῦ Θεοῦ, ὁ τὴν κατὰ Θεόν, τελείωσιν τὴν κατὰ τὸν Μεσσίας, καί ὁ δεύτερος θά ξεδιπλώσει ἔνδον ἄνθρωπον. Πληθύνεσθε· ἐκκλησίας τήν Ἡμέρα Κυρίου τή μεγάλη: «Ἐν ταῖς ἡ εὐλογία. Μὴ ἐν ἑνὶ περιγραφήτω ἡ θε- ἡμέραις ἐκείναις καὶ ἐν τῷ καιρῷ ἐκείνῳ ολογία, ἀλλ᾽ εἰς πᾶσαν τὴν γῆν κηρυχθήτω καλέσουσι τὴν Ἱερουσαλὴμ Θρόνον Κυ- τὸ εὐαγγέλιον τῆς σωτηρίας. Πληθύνεσθε. ρίου, καὶ συναχθήσονται πάντα τὰ ἔθνη εἰς Τίνες; οἱ κατὰ τὸ εὐαγγέλιον γενόμενοι. αὐτὴν καὶ οὐ πορεύσονται ἔτι ὀπίσω τῶν Καὶ πληρώσατε τὴν γῆν. Σάρκα τὴν δε- ἐνθυμημάτων τῆς καρδίας αὐτῶν τῆς πο- δομένην ὑμῖν εἰς ὑπηρεσίαν πληρώσατε νηρᾶς» (Ἱερ. 3,17). ἀγαθῶν ἔργων» (Εἰς τὴν κατασκευὴν τοῦ ἀνθρώπου, λόγος ἕτερος, PG 44, 281D). Μία ἀπό τίς πρῶτες πράξεις τοῦ Ἰησοῦ ἦταν νά συγκροτήσει τήν ὁμάδα τῶν μαθη- Ἡ Παλαιά Διαθήκη προετοιμάζει τό τῶν στούς ὁποίους θά ἀνέθετε τό ἔργο τοῦ ἔργο τῆς ἀποστολῆς πού θά ἐπιτελέσει εὐαγγελισμοῦ τῶν ἐθνῶν μετά τήν Ἀνάλη- τελικά ὁ Χριστός διά τῆς Ἐκκλησίας του. ψή του. Ἡ ἐκλογή τῶν Δώδεκα εἶναι ἔργο Οἱ προετοιμασίες αὐτές ἐμπεριέχουν τήν τοῦ Ἰησοῦ, ἄν καί ἐκ πρώτης ὄψεως φαί- οἰκουμενική διάσταση τῆς μαρτυρίας γιά νεται ὡς ἀπόφαση τῶν ἴδιων τῶν μαθητῶν τόν Λόγο τοῦ Θεοῦ, ἀκόμα κι ὅταν δεί- του νά τόν ἀκολουθήσουν. Αὐτό ἀποκαλύ- χνουν νά ἀφοροῦν τόν λαό τοῦ Ἰσραήλ. πτει ὁ Χριστός στούς μαθητές του: «Οὐχ Ἐνδεικτική παραμένει ἡ ἀναφορά τῆς ὑμεῖς με ἐξελέξασθε, ἀλλ’ ἐγὼ ἐξελεξάμην Γραφῆς ὅσον ἀφορᾶ τήν κλήση τοῦ Ἀβρα- ὑμᾶς, καὶ ἔθηκα ὑμᾶς ἵνα ὑμεῖς ὑπάγητε άμ, ὁ ὁποῖος θεωρεῖται γενάρχης τοῦ λαοῦ καὶ καρπόν φέρητε. […] Εἰ ἐκ τοῦ κόσμου 20 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ἦτε, ὁ κόσμος ἂν τὸ ἴδιον ἐφίλει· ὅτι δὲ Πνεύματος Ἁγίου») καί καταστάθηκε ἱε- ἐκ τοῦ κόσμου οὐκ ἐστέ, ἀλλ’ ἐγὼ ἐξε- ρέας, προφήτης καί βασιλέας. Ἄν σέ κάθε λεξάμην ὑμᾶς ἐκ τοῦ κόσμου, διὰ τοῦτο θεία Λειτουργία ψηλαφοῦμε τήν πραγμα- μισεῖ ὑμᾶς ὁ κόσμος» (Ἰωάν. 15,16.19). τικότητα τοῦ κενοῦ τάφου, τότε ἀκοῦμε Ἀντιλαμβανόμαστε λοιπόν ὅτι ὑπάρχει ἕνα καί τό μήνυμα τοῦ Ἀγγέλου: «δράμετε καὶ μυστήριον ἐκλογῆς καί ἀποστολῆς ἀπ᾽ ἀρ- τῷ κόσμῳ κηρύξατε ὅτι ἀνέστη ὁ Κύριος» χῆς τῆς ἱστορίας: ὁ Θεός ὁδηγεῖ τήν ἱστο- (βλ. ἀναστάσιμη Ἀκολουθία, Ἡ Ὑπακοή). ρία διά τῆς ἐκλογῆς καί ἀποστολῆς τῶν Αὐτή ἡ ἀποστολή κάθε πιστοῦ μέσα στόν φίλων του, δικαίων καί προφητῶν, ἐκλέγει κόσμο ὅταν εἶναι ἐνεργός ἀναδεικνύει τήν καί ἀποστέλλει τόν Υἱό του (βλ. «Ἀμὴν ταυτότητα ὅτι εἶναι πραγματικός μαθητής ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὁ λαμβάνων ἐάν τινα τοῦ Χριστοῦ, κατά τόν λόγο του ὅτι «ἐν πέμψω, ἐμὲ λαμβάνει, ὁ δὲ ἐμὲ λαμβάνων τούτῳ γνώσονται πάντες ὅτι ἐμοὶ μαθη- λαμβάνει τὸν πέμψαντά με», Ἰωάν. 13,20), ταί ἐστε, ἐὰν ἀγάπην ἔχητε ἐν ἀλλήλοις» καί τελικά διά τοῦ Υἱοῦ του ἐκλέγει καί (Ἰωάν. 13,35). Καί αὐτό σημαίνει ὅτι τελι- ἀποστέλλει τούς θεοφιλεῖς γιά τόν εὐαγ- κά ἡ ἀγάπη ὡς τρόπος ὑπάρξεως ἀποτε- γελισμό τῶν λαῶν. Εἶναι χαρακτηριστική ἡ λεῖ τή δυναμική τῆς ἀποστολῆς. ἀποστροφή τοῦ ἀποστόλου Παύλου ὅσον ἀφορᾶ τή δική του ἐκλογή καί ἀποστολή: Σήμερα ἀντί γιά τούς ὅρους «ἀποστο- «Ὅτε δὲ εὐδόκησεν ὁ Θεὸς ὁ ἀφορίσας με λή» καί «ἀπόστολος» χρησιμοποιοῦμε ἐκ κοιλίας μητρός μου καὶ καλέσας διὰ τούς ὅρους «ἱεραποστολή» καί «ἱερα- τῆς χάριτος αὐτοῦ ἀποκαλύψαι τὸν υἱὸν πόστολος», ἀναφερόμενοι μάλιστα σέ μία αὐτοῦ ἐν ἐμοί, ἵνα εὐαγγελίζωμαι αὐτὸν ὀργανωμένη δραστηριότητα ἐκκλησιαστι- ἐν τοῖς ἔθνεσιν…» (Γαλ. 1,15-16). Γι᾽ αὐτό κῶν ἀποστολῶν γιά τή διάδοση τοῦ εὐαγ- καί ὑπογραμμίζεται μέχρι σήμερα ὅτι στόν γελίου σέ μή χριστιανικούς λαούς, κυρίως ἀγρό τοῦ Κυρίου οἱ ἐργάτες τοῦ εὐαγγε- τῆς μέσης Ἀφρικῆς καί τῆς ἀνατολικῆς λίου φέρουν τήν ἐκ Θεοῦ κλήση (ὁ Θεός Ἀσίας. Πρόκειται γιά δάνειους ὅρους πού καλεῖ, ὁ ἄνθρωπος ἀνταποκρίνεται) καί μεταφράζουν τούς ἀντίστοιχους \"missio τήν ἐκ Θεοῦ ἐπίσης κλίση, τή δεξιότητα sacra\" (ἱερά ἀποστολή) καί \"missionnaire\" δηλαδή πού παρέχει ἡ θεία χάρη. ἤ \"missionary\" (ἱεραπόστολος, ἀπό ὅπου καί τό ἐξελληνισμένο μισσιονάριος) πού Ἡ ἀποστολή, ὡς ἀποστολικότητα, εἶναι πρωτοχρησιμοποιήθηκαν ἀπό τούς Κα- συνυφασμένη μέ τό εἶναι τῆς Ἐκκλησίας. θολικούς καί τούς Προτεστάντες ἀπό τίς Γι᾽ αὐτό καί κάθε θεία Λειτουργία ἀποτελεῖ ἀρχές τοῦ 19ου αἰώνα. Τό 1961 μάλιστα ἔναυσμα γιά μιά ἀποστολή στόν κόσμο, μιά ἱδρύεται τό σωματεῖο «Πορευθέντες» πού Λειτουργία μετά τή θεία Λειτουργία ἐντός ἐκδίδει καί τό ὁμώνυμο περιοδικό. Ἀρ- τῆς ἱστορίας, μιά ἀποστολή στήν ὁποία γότερα, γιά νά ἐπιστρέψουμε σέ βιβλικούς ἄλλωστε κλήθηκε κάθε πιστός ὅταν μέ τό καί πατερικούς ὅρους, εἰσάγεται καί ὁ ἱερό Χρίσμα σφραγίσθηκε μέ τή σφραγίδα ὅρος «μαρτυρία» ὡς ὁμόλογος τοῦ ὅρου τοῦ Ἁγίου Πνεύματος («σφραγὶς δωρεᾶς «ἱεραποστολή». Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 21

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ Αἴτηση για τεκνογονία στά «Εἰρηνικά» τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἀρραβώνα (α) Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ἐρώτηση: Στήν Ἀκολουθία τοῦ Ἀρραβώνα, καί συγκεκριμένα στά «Εἰρηνικά», ὑπάρχει ἡ αἴτηση: «Ὑπέρ τοῦ παρασχεθῆναι αὐτοῖς τέκνα…». Αὐτό ἔπρεπε λογικά νά ὑπάρχει μόνο στήν Ἀκολουθία τοῦ Γάμου. Συνιστᾶ λοιπόν ἡ αἴτηση αὐτή στή συγκεκριμένη θέση εὐλογία τῶν σαρκικῶν σχέσεων πρό τοῦ Γάμου; π.Α.Δ. α) Τό αἴτημα γιά τήν τεκνογονία στήν ἡμῶν, ὁ ἐν τῇ σωτηριώδει σου οἰκονο- Ἀκολουθία τοῦ Ἀρραβώνα εἶναι μεταγε- μίᾳ…», τήν εὐχή τοῦ κοινοῦ ποτηρίου νέστερη προσθήκη, μαρτυρούμενη στή «Ὁ Θεὸς ὁ τὰ πάντα ποιήσας τῇ ἰσχύι χειρόγραφη παράδοση ἀπό τόν 11ο αἰ.,1 σου…», τήν θεία Κοινωνία ἀπό κρατη- μέ τήν ἴδια μάλιστα διατύπωση πού θέντα τίμια δῶρα καί τήν Ἀπόλυση3. διασώζεται μέχρι σήμερα στό ἔντυπο Εὐχολόγιο· «Ὑπέρ τοῦ παρασχεθῆναι Ἀπό τή μελέτη τοῦ ὡς ἄνω παλαιοτέρου αὐτοῖς τέκνα εἰς διαδοχὴν γένους, καὶ λειτουργικοῦ χειρογράφου Εὐχολογίου πάντα τὰ πρὸς σωτηρίαν αἰτήματα». φαίνεται ἡ λιτότητα τῶν Ἀκολουθιῶν Ἀρ- Στό παλαιότερο διασωθέν λειτουργικό ραβώνα καί Γάμου, ἀλλά καί ἡ λειτουρ- χειρόγραφο Εὐχολόγιο, τόν Βαρβερινό γική των ἑνότητα, καθόσον ἡ δεύτερη (ὁ κώδικα 336 (8ου αἰ.), ἡ τάξη τοῦ Ἀρρα- Γάμος) ἔρχεται ὡς συνέχεια τῆς πρώτης βώνα περιλαμβάνει μόνο δύο εὐχές, τήν (τοῦ Ἀρραβώνα). Ἔκτοτε, μετά τόν 8ο ἐπί μνηστείας «Ὁ Θεὸς ὁ αἰώνιος, ὁ τὰ δηλαδή αἰ., οἱ δύο Ἀκολουθίες ἐμπλουτί- διῃρημένα συναγαγών…» καί τήν τῆς σθηκαν μέ νέες Εὐχές καί ἄλλα λειτουρ- κεφαλοκλισίας «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ γικά στοιχεῖα μέ συμβολικό ἐνδιαφέρον4. τὴν ἐξ ἐθνῶν προμνηστευσάμενος ἐκκλη- Διαμορφώθηκαν δέ σιγά-σιγά στή μορφή σίαν παρθένον ἁγνήν…» μέ τήν ὁποίαν πού εἶναι σήμερα, συνδεδεμένης μάλιστα εὐλογοῦνται τά μνῆστρα· «εὐλόγησον τὰ τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Γάμου, γιά πολλούς μνῆστρα ταῦτα»2. Ἕπεται ἀμέσως ἡ λιτή αἰῶνες, τουλάχιστον μέχρι τόν 12ο, μέ τή τάξη τοῦ Γάμου, μέ τή Συναπτή-Εἰρηνι- θεία Εὐχαριστία, εἴτε ἐντός τῆς πλήρους κά χωρίς τό αἴτημα γιά τεκνογονία, τήν θείας Λειτουργίας, εἴτε μέ κοινωνία τῶν εὐχή τῆς ἅρμοσης «Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, ὁ νεονύμφων ἀπό κρατηθέντα ἀπό προη- πλάσας τὸν ἄνθρωπον…», τή στέψη, τήν γηθεῖσα Λειτουργία τίμια δῶρα, κατά τό εὐχή τῆς κεφαλοκλισίας «Κύριε ὁ Θεὸς πρότυπο πού μᾶς παραδίδει τό σχολια- σθέν Βαρβερινό Εὐχολόγιο 3365. 22 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

Στήν πορεία τῶν αἰώνων ἡ Ἀκολουθία β) Ἡ ὡς ἄνω ἀδρή ἀναφορά στό ἱστο- τοῦ Ἀρραβώνα ἐμφανίζεται νά εἶναι ἄλ- ρικό πλαίσιο ἐξέλιξης τῶν Ἀκολουθιῶν λοτε συνδεδεμένη μέ τήν Ἀκολουθία τοῦ Ἀρραβώνα καί Γάμου μᾶς βοηθᾶ νά ἐμ- Γάμου καί ἄλλοτε ὄχι. Αὐτό δείχνει τόσο βαθύνουμε στή συνέχεια στή λειτουργική ἡ τάξη τοῦ Βαρβερινοῦ Εὐχολογίου 336 καί θεολογική σχέση τῶν δύο Ἀκολουθι- στήν ὁποίαν ἀναφερθήκαμε, ὅσο καί ἡ ῶν, ὡς μία ἐνιαία εἰκόνα τοῦ μυστηρίου ἀπό τόν 11ο αἰ. διάταξη στό τέλος τοῦ τοῦ Γάμου στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Ἀρραβώνα· «Εἰ δὲ βούλονται ἐν ταὐτῷ Εἶναι γεγονός ὅτι σέ ὅλες τίς ἐποχές ἡ καὶ στεφανωθῆναι εἰσέρχονται διὰ τοῦ σχέση μεταξύ τῶν μνηστευομένων εἶναι μέσου ναοῦ ἡγούμενοι μετὰ θυμιάματος πολύ δυνατή. Καί τοῦτο διότι ὁ Ἀρ- λέγοντες ψαλμόν ρκζ΄ καὶ ἐλθόντες πρὸ ραβώνας στόν ἀρχαῖο ἑλληνικό κόσμο τοῦ θυσιαστηρίου ἀπολύουσιν ἀλλήλων ἐθεωρεῖτο ἡ «ἐγγύηση», πού διδόταν τὰς χεῖρας καὶ ἵστανται πρὸ τῶν ἁγίων ἐνώπιον μαρτύρων πρίν ἀπό τό Γάμο με- θυρῶν»6. Αὐτήν τήν πράξη, τοῦ νά τελε- ταξύ τοῦ μνηστήρα καί τῆς κόρης13. Στό ῖται ὁ Ἀρραβώνας στόν νάρθηκα καί ἐν ρωμαϊκό δίκαιο ἐπίσης ἡ μνηστεία εἶχε συνεχείᾳ γιά τήν τέλεση τοῦ Γάμου, νά τόν χαρακτήρα ἀμοιβαίας ὑπόσχεσης εἰσάγονται οἱ μελλόνυμφοι «διὰ μέσου (ἐγγύησης) τοῦ μέλλοντος Γάμου14. Στήν τοῦ ναοῦ ἐν πολλοῖς μάρτυσιν, ὡς τῆς Παλαιά ἀλλά καί τήν Καινή Διαθήκη ἡ Ἐκκλησίας τέκνα, ἀντικρὺ τοῦ θυσιαστη- μνηστευθεῖσα θεωρεῖται ὡς σύζυγος τοῦ ρίου πρὸ τῶν ἁγίων θυρῶν, ὡς ἐνώπιον μνηστευθέντος15. Ὁ Μέγας Βασίλειος σέ ἄγων τοῦ Θεοῦ»7, διασώζει καί ὁ ἅγιος σχετικό κανόνα του λέγει ὅτι ἡ μνηστεία Συμεών Θεσσαλονίκης πού εἶναι ὁ κατ’ ἔχει ὑποχρεωτικό χαρακτήρα γι’αὐτόν ἐξοχήν ἑρμηνευτής τῶν δύο Ἀκολουθιῶν πού τή συνάπτει16. Μέ τήν ἴδια ἀκριβῶς μέ τόν ἐνιαῖο τίτλο· «Περὶ τοῦ τιμίου νο- ἔννοια ἡ μνηστεία, ὡς ἀμοιβαία δηλα- μίμου Γάμου»8. Ἡ παλαιά αὐτή διάτα- δή ὑπόσχεση τοῦ μέλλοντος Γάμου καί ξη «Εἰ δὲ βούλονται ἐν ταυτῷ καὶ στε- πράξη μέ δεσμευτικό χαρακτήρα, πέρα- φανωθῆναι…» πέρασε καί στά ἔντυπα σε καί στό βυζαντινό καί ἐκκλησιαστικό Εὐχολόγια καί εἶναι καταγεγραμμένη δίκαιο. Ἔτσι «μνηστεία ἐστι μνήμη καὶ μέχρι καί σήμερα, μολονότι γιά λόγους ἐπαγγελία τῶν μελλόντων γάμων»17. νομικούς, ἠθικούς καί κοινωνικούς ὁ Ἀρ- ραβώνας τελεῖται ὑποχρεωτικά λίγο πρίν Ἀναγνωρίζοντας ἡ Ἐκκλησία τήν σπου- τήν Ἀκολουθία τοῦ Γάμου καί στό κέντρο δαιότητα τῆς συμφωνίας πού ἐκφράζει τοῦ Ναοῦ9. «Ἡ κεχωρισμένως ἀπὸ τῆς ὁ Ἀρραβώνας καί θέλοντας νά τονίσει τελέσεως τοῦ μυστηρίου τοῦ γάμου ἱερο- ὅτι εἶναι κάτι πολύ περισσότερο ἀπό λογία τῆς μνηστείας ἀπαγορεύεται»10. Ἡ μία ἁπλή δέσμευση ἤ ὑποχρέωση, προ- δυνατότητα πάντως τέλεσης ἱερολογίας έβη σέ πράξεις πού σημαίνουν ὅτι ἡ τοῦ Ἀρραβώνα χωριστά ἀπό τόν Γάμο μνηστεία «ἀπεικονίζει τόν πραγματικό μαρτυρεῖται ὥς τά μέσα τοῦ 18ου αἰ.11 Σέ δεσμό τοῦ γάμου»18. Δέν χωρίζεται ἀπό ὁρισμένα δέ μέρη ἀκόμη πιό μετά.12 αὐτόν. Ἀπεναντίας μάλιστα ἐξομοιώνε- ται μέ αὐτόν. Τό πρῶτο λοιπόν πού Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 23

κάνει ἡ Ἐκκλησία πρός τήν κατεύθυνση σή της εἶχε συνέπειες, καθόσον ὁ νυμ- αὐτή, σέ συνεργασία μέ τόν πολιτικό νο- μοθέτη, εἶναι ἡ ἐπέκταση τοῦ ἁγιασμοῦ φευόμενος τή μνηστή ἄλλου ἐν ὅσῳ ζοῦσε καί τῆς εὐλογίας της καί στή μνηστεία, ἔτσι ὥστε ἡ ὑπόσχεση πού δίδεται μετα- ὁ μνηστήρας, ἐτιμωρεῖτο μέ τό ἐπιτίμιο ξύ τῶν δύο μελλονύμφων νά εἶναι ἱερή καί δεσμευτική ὡς «ἐνώπιον Θεοῦ δοθε- τῆς μοιχείας· «Ὁ ἑτέρῳ μνηστευθεῖσαν ῖσα καὶ ὑπό τοῦ Θεοῦ παραδεχθεῖσα»19. Καθοριστικές πρός τήν κατεύθυνση γυναῖκα ἔτι τοῦ μνηστευομένου ζῶντος, αὐτή, τῆς θέσπισης εὐχῶν καί ἱερολογί- ας γιά τά μνῆστρα εἶναι οἱ ἀποφάσεις πρὸς γάμου κοινωνίαν ἀγόμενος, τῷ τῆς τῶν αὐτοκρατόρων Λέοντος Στ΄ τοῦ Σο- φοῦ καί Ἀλεξίου τοῦ Κομνηνοῦ20. Τό γα- μοιχείας ὑποκείσθω ἐγκλήματι»23. Ἡ ἐν μήλιο συμβόλαιο πλέον εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Ἀρραβώνας. Εἶναι μάλιστα παλαιότατη λόγῳ διάταξη τῆς ἐν Τρούλλῳ Συνόδου ἡ συμβολική ἑρμηνεία τοῦ δακτυλιδίου ὡς ἐπιβεβαίωση κατά τόν Τερτυλλιανό πέρασε καί στήν πολιτική νομοθεσία24. αὐτοῦ τοῦ γαμηλίου δεσμοῦ21, καί σφρα- γίδα τῆς συμφωνίας κατά τόν ἅγιο Συ- Δημιουργήθηκαν ὅμως καί συγκρούσεις μεών Θεσσαλονίκης22. μεταξύ τοῦ πολιτικοῦ νόμου πού ἐπέτρε- Μέλος αὐτῆς τῆς συμφωνίας εἶναι καί ὁ ἴδιος ὁ Θεός. Γι’αὐτό καί ἡ παραβία- πε τή μνηστεία μέ ἄλλη μνηστή, ζῶντος τοῦ μνηστῆρος, καί τοῦ συνοδικοῦ κα- νόνα πού κάτι τέτοιο τό ἀπαγόρευε. Ἀπό τήν ἀπόλυτη μάλιστα ἐφαρμογή τοῦ ἐν λόγῳ κανόνα τῆς ἐν Τρούλλῳ Συνόδου θά προέκυπταν ἀπειράριθμοι σχέσεις συγγενείας ἐξ ἀγχιστείας καί πολλά ἄλλα ἄτοπα25, δεδομένου ὅτι πολλές φο- ρές οἱ μνηστεῖες συνήπτοντο πρόωρα, πρίν ἀπό τήν κανονική καί νόμιμη πρός γάμον ἡλικία. (συνεχίζεται) ΣΗΜΕΙΩΣΕ Ι Σ . 1. Miguel Arranz, L’Eucologio Constantinopolitano agli inizi del secolo XI. Hagiasmatarion & Archieratikon (Rituale & Pontificale) con l’ aggiunta del Leiturgikon (Messale), Roma 1996, σ. 324. 2. Stefano Parenti καί Elena Velkovska, L’Eucologio Barnerini gr. 336, Roma 22000, σ. 185. 3. Αὐτ., σ. 185-187. Βλ. καί Π. Ἰ. Σκαλτσῆς, Γάμος καί θεία Λειτουργία. Συμβολή στήν Ἱστορία καί τή Θεολογία τῆς Λατρείας, Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς 1998, σ. 164-169. 4. Βλ. Σκαλτσῆς, αὐτ., σ. 164 κ.ἑξ. 5. Αὐτ., σ. 194 κ.ἑξ. 6. Arranz, ὅ.π., σ. 326. Βλ. καί Σκαλτσῆς, ὅ.π., σ. 231 κ.ἑξ. 7. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος…, ΣΟΗ΄, PG 155:509A. 8. Συμεών, ὅ.π., ΣΟΕ΄-ΣΠΒ΄, PG 155:504C-516A. 9. Βλ. Σκαλτσῆς, ὅ.π., σ. 344, 329-338. 10. Καταστατικός Χάρτης τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (Ν.590/1977, ἄρθρ. 49§3). 11. Κ. Ἀρμενόπουλου, Πρόχειρον Νόμων ἢ Ἑξάβιβλος, ἐπιμ. Κ.Γ. Πιτσάκης, Ἀθήνα: Δωδώνη 1971, σ. 219, ὑποσημ. 12. Σκαλτσῆς, ὅ.π., σ. 343. Γιαννοπούλου, Συλλογή Ἐγκυκλίων Ἱερᾶς Συνόδου, Ἀθήνα 1901, σ. 456-457. 13. Πλάτωνος, Νόμοι, 774e. Βλ. καί Σκαλτσῆς, ὅ.π., σ. 49-50. 14. Digesta, XXIII, 1, 1. Βλ. Σκαλτσῆς, ὅ.π., σ. 338. 15. Δευτ. 22:23-24. Ματθ. 1:18-20. 16. Κανών ξθ΄. Βλ. καί Ἑρμηνεία Βαλσαμῶνος, στό Ράλλης-Ποτλῆς, Σύνταγμα, τ. Δ΄, σ. 225. 17. Βασιλικά κα΄, α΄, α΄. Βλ. καί Βαλσαμῶνος, Ἑρμηνεία εἰς Κανόνα ϟη΄ τῆς ἐν Τρούλλῳ, στό Ράλλης-Ποτλῆς, τ. Στ΄, σ. 180. 18. π. Ἰωάννης Μέγιεντορφ, Ὁ Ὀρθόδοξος Γάμος, μτφ. ἀρχιμ. Ἀθηναγόρας Δικαιάκος, Ἀθήνα: Ἀκρίτας 2004, σ. 88. 19. Ν. Μύλας, Τό ἐκκλησιαστικόν δίκαιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, μτφ. Μ. Ἀποστολοπούλου, Ἀθῆνα 1906 (φωτοαναστ. ἔκδ. Ἀθήνα 1970), σ. 839. Πβ. Φωτίου, Νομοκάνων, στό Ράλλης-Ποτλῆς, τ. Α΄, σ. 285. 20. Νεαρά ιδ΄ τοῦ 1092. Βλ. Φωτίου, Νομοκάνων, ΙΓ΄, Β΄, στό Ράλλης-Ποτλῆς, τ. Α΄, σ. 287. Δημητρίου Χωματιανοῦ, Πρὸς Ρήγα Σερβίας κυρὸν Στέφανον, στὸ Pitra, Analecta Sacra, τ. VI, σ. 61: «…θεσπίζει καὶ τὴν μνηστείαν μετὰ ἱερῶν εὐχῶν γίνεσθαι». 21. Apologia 6. PL 1:30A. 22. Συμεών, ὅ.π., PG 155:508 AB. Βλ. καί Π. Ἰ. Σκαλτσῆς, «Οἱ συμβολισμοί στήν Ἀκολουθία τοῦ Γάμου», στό Λειτουργικές Μελέτες Ι, Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς 2007, σ. 102-107. 23. Ϟη΄ Κανών τῆς ἐν Τρούλλῳ Οἰκουμενικῆς Συνόδου (Πενθέκτης), στό Ράλλης- Ποτλῆς, τ. Β΄, σ. 538. Βλ. καί π. Ἰ. Μέγιεντορφ, ὅ.π., σ. 87. 24. Ἐκλογή, ιζ΄, λβ΄. Βασιλικά, ξ΄, λζ΄, ωβ΄. 25. J. Zhishman, Τό δίκαιον τοῦ Γάμου τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας…, τ. Α΄, Ἀθήνα 1912, σ. 258. 24 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 1 Κυριακή τοῦ Πάσχα Πρωτ. Γεωργίου Δορμπαράκη Ἐφημ. Ἱ. Ν. Ἁγίας Παρασκευῆς Καλλιπόλεως, Ἱ. Μ. Πειραιῶς Οἷς (ἀποστόλοις) καί παρέστησεν ἑαυτόν ζῶντα μετά τό παθεῖν αὐτόν ἐν πολλοῖς τεκμηρίοις (Πράξ. 1, 3) Πάσχα Κυρίου καί ἀπαρχή καινούρ- διάβολο. Μέ τήν ᾽Ανάστασή Του ὅμως γιων ἀναγνωσμάτων στήν ᾽Εκκλη- «πάντα πεπλήρωται φωτός, οὐρανός τε σία μας – δηλωτικῶν τῆς νέας πραγμα- καὶ γῆ καὶ τὰ καταχθόνια». Τό φῶς καί τικότητας πού ἔφερε ἡ ᾽Ανάσταση τοῦ ἡ χαρά ἔγιναν πιά τά κυρίαρχα στοιχεῖα Κυρίου στόν κόσμο. Ξεκίνημα τοῦ Κατά τοῦ κόσμου. ᾽Ιωάννην Εὐαγγελίου, ξεκίνημα τῶν Πράξεων τῶν ᾽Αποστόλων. Κι ἀκριβῶς 2. Καί δέν πρόκειται γιά φαντασία στό βιβλίο τῶν Πράξεων ὁ ἅγιος Λουκᾶς κάποιων ἀνθρώπων. Ὁ ἀναστημένος θά σημειώσει μεταξύ ἄλλων: ῾Ο Κύριος Χριστός ἐπί σαράντα ἡμέρες ἐμφανι- ἀναστήθηκε ἐκ νεκρῶν, παρέστησε τόν ζόταν στούς μαθητές Του, συνέτρωγε ἑαυτό του ζῶντα μετά τό Πάθος Του καί μαζί τους, τούς ὁδηγοῦσε στή βαθύτερη μάλιστα μέ πολλές ἀποδείξεις. κατανόηση ὅσων τούς εἶχε ἀποκαλύ- ψει. Ἡ ᾽Ανάστασή Του δηλαδή δέν ἦταν 1. Ὁ Κύριος λοιπόν ἀναστήθηκε. Μπο- κάποια ἀδιόρατη παρουσία Του, ἀλλά ρεῖ ἡ σύλληψή Του στή γαστέρα τῆς Πα- μία ἐπίμονη καί «συστηματική» ἀπό ναγίας τήν ἡμέρα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, πλευρᾶς ᾽Εκείνου προσπάθεια νά δοῦν πολλῷ μᾶλλον ἡ ὑπερφυής Γέννησή Του, καί νά πεισθοῦν οἱ μαθητές Του –κι ὄχι νά θεωρεῖται ἡ ἀπαρχή τῆς σωτηρίας τοῦ μόνον οἱ δώδεκα– ὅτι ὄντως νίκησε τόν κόσμου, ὅμως ἐκεῖνο πού ἐπιβεβαίωσε τή θάνατο, ὅτι «Αὐτός ἐστιν ἡ ζωὴ καὶ ἡ σωτηρία αὐτή καί νοημάτισε κάθε στοι- ᾽Ανάστασις». «Παρέστησεν ἑαυτὸν ἐν χεῖο τῆς θαυμαστῆς πορείας Του στόν πολλοῖς τεκμηρίοις». ῎Αν μέ τή μαρτυρία κόσμο ἦταν ἡ ἐκ νεκρῶν ᾽Ανάστασή Του. δύο ἤ τριῶν ἀνθρώπων μπορεῖ νά στα- Χωρίς τήν ᾽Ανάσταση ἡ πορεία τοῦ Κυρί- θεῖ «πᾶν ρῆμα», πόσο βέβαιη δέν εἶναι ου θά ἦταν ἡ πορεία ἑνός πολύ σημαντι- ἡ μαρτυρία ἀκόμη καί πεντακοσίων κοῦ ἀνθρώπου, ἑνός μεγάλου Προφήτη, ἀδελφῶν κατά τόν ἀπόστολο Παῦλο, καί ἀλλά πέραν τούτου οὐδέν. ῾Ο κόσμος θά μάλιστα γιά μεγάλο χρονικό διάστημα! ἐξακολουθοῦσε νά βρίσκεται μέσα στή Δέν νομίζουμε ὅτι ὑπάρχουν πολλά ἱστο- φυλακή τῶν παθῶν καί τῆς ἁμαρτίας ρικά γεγονότα μαρτυρημένα τόσο πολύ του, τῆς κυριαρχίας του ἀπό τόν θάνα- καί ἐπιβεβαιωμένα μέ τό αἷμα χιλιάδων το, τῆς ὑποδούλωσής του στόν Πονηρό ἀνθρώπων, ὅσο ἡ ᾽Ανάσταση τοῦ Κυρίου. Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 25

3. Γιά τήν ᾽Εκκλησία μας ὅμως, ἐκτός Του, πού τά περιμένει μέ πόνο γιά νά ἀπό τήν ἱστορική πραγματικότητα τῆς τά σφίξει κι αὐτά μέσα στή σταυρωμένη ᾽Αναστάσεως, τήν «ἐν πολλοῖς τεκμη- ἀπό ἀγάπη ἀγκαλιά Του. ρίοις» βεβαιωμένη, ὑπάρχει καί ἡ με- τέπειτα βεβαίωσή Της σέ ὅλη τήν πορεία 4. Ὁ εὐαγγελιστής Λουκᾶς ὑπενθυ- αὐτῆς. Πόσες φορές δέν ἐμφανίστηκε ὁ μίζει τέλος καί τό αὐτονόητο: ὁ Κύριος Κύριος στούς ἀποστόλους Του γιά νά ἀναστήθηκε «μετὰ τὸ παθεῖν», δηλαδή τούς καθοδηγήσει ἤ νά προκαλέσει ὁ Σταυρός καί ᾽Ανάσταση συνιστοῦν μία Ἴδιος τή μεταστροφή ἀνθρώπων, σάν πραγματικότητα μέ δύο ὄψεις. «᾽Ιδοὺ τοῦ ἀποστόλου Παύλου. Πόσες φορές γὰρ ἦλθε διὰ τοῦ Σταυροῦ χαρὰ ἐν ὅλῳ δέν ἔνιωσαν οἱ ἄνθρωποι τήν «ἐν ἑτέρᾳ τῷ κόσμῳ». ῞Οποιος θά θελήσει νά ἀπο- μορφῇ» παρουσία Του ἀπό τό «κάψιμο μονώσει τό ἕνα ἀπό τό ἄλλο διαστρέφει τῆς καρδιᾶς» τους, σάν τούς Λουκᾶ καί καί τά δύο. ῾Ο Κύριος λοιπόν ἔπαθε καί Κλεόπα στήν πορεία πρός ᾽Εμμαούς. ἀναστήθηκε ἀπό τούς νεκρούς, συμπα- ρασύροντας στήν ἀνάσταση καί ὅλο τό Ὁ ἀναστημένος πιά Χριστός βρίσκεται ἀνθρώπινο γένος – ἄς θυμηθοῦμε καί σέ ὅλους τούς αἰῶνες ἀνάμεσά μας, κα- τήν εἰκόνα τῆς εἰς ῞Αδου καθόδου. ῾Η λώντας μας μ᾽ ἕνα μυστικό τρόπο νά ποῦ- ᾽Ανάστασή Του σήμανε τήν ἐν Σταυρῷ με «ναί» στήν κλήση τῆς ἀγάπης Του, γιά κατάργηση τῆς ἁμαρτίας, τή θανάτωση νά γίνουμε ῞Ενα μαζί Του. ῾Η μόνη προ- τοῦ θανάτου, τήν καταπάτηση τοῦ δια- ϋπόθεση νά εἴμαστε κι ἐμεῖς μάρτυρες βόλου, κι ἀπό τήν ἄποψη αὐτή συνιστᾶ τῆς Ἀναστάσεώς Του εἶναι νά ἀμφισβητή- τή νίκη τῆς ζωῆς, τῆς ἀγάπης καί τῆς χα- σουμε τίς ἀγκυλώσεις τοῦ ἐγωισμοῦ μας ρᾶς. καί νά πορευτοῦμε μέ ὁρμή ψυχῆς στήν ὁδό τῶν ἁγίων ἐντολῶν Του. Στήν ὑπα- Ἡ ᾽Ανάσταση εἶναι «ἡ ἑορτή ἑορτῶν κοή αὐτή ἀνοίγεται ἡ ψυχή μας κι Ἐκεῖ- καί ἡ πανήγυρις τῶν πανηγύρεων». Για- νος φανερώνεται μέσα μας – γινόμαστε τί ἡ φυλακή τοῦ θανάτου, τῆς ἁμαρτί- οἱ δίοδοι γιά νά ἐξακτινωθεῖ τό φῶς τῆς ας, τοῦ διαβόλου γκρεμίστηκε. Μετά Ἀναστάσεώς Του σέ ὅλη τή δημιουργία. τήν ᾽Ανάσταση ζοῦμε τήν ἀτμόσφαιρα Χωρίς τήν ἀνταπόκρισή μας μία φα- τῆς ἐλευθερίας, ἀρκεῖ νά ὑπάρχει ἡ προ- νέρωσή Του, ἔστω καί στούς «ἐχθρούς» ϋπόθεση τοῦ Σταυροῦ καί στήν προσω- Του, θά σήμαινε ἕναν ρεβανσισμό κοσμι- πική μας ζωή, δηλαδή ἡ τήρηση τῆς ἐντο- κοῦ (ἁμαρτωλοῦ) τύπου – ὅ,τι συνιστᾶ λῆς τῆς ταπεινῆς ἀγάπης. Ἡ ἀγάπη συ- βλασφημία! Μά οἱ «ἐχθροί» τοῦ Χριστοῦ νιστᾶ τό (σταυρικό) ἄνοιγμα τῆς θύρας εἶναι τά πλανεμένα καί πονεμένα παιδιά τῆς ψυχῆς μας γιά νά γευόμαστε ὅλα τά ἀγαθά τῆς Ἀνάστασης. 26 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 2 Κυριακή τῶν Μυροφόρων πρωτ. Βασιλείου Θερμοῦ Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ ΑΕΑΑ - Παιδοψυχιάτρου Σήμερα τιμοῦμε, ἀδελφοί μου, τά ψυχική πραγματικότητα τῶν Μαθητῶν πρόσωπα ἐκεῖνα πού φρόντισαν ἦταν ἐκείνη τῆς ἥττας καί τῆς ματαίω- τό νεκρό σῶμα τοῦ Χριστοῦ. Τούς δύο σης. Ὅλα εἶχαν πλέον χαθεῖ. ἄνδρες πού τοῦ ἀπέδωσαν τιμή κηδεύ- οντάς το, καί τίς τουλάχιστον τρεῖς γυ- Εἶχαν ἄραγε καί οἱ γυναῖκες Μυρο- ναῖκες πού ξεκίνησαν γιά τόν τάφο μέ τά φόρες παρασυρθῆ ἀπό τόν ἴδιο “χει- ἀπαραίτητα μύρα. Γιά νά μάθουν τελικά μώνα” ὀλιγοπιστίας καί ἀπελπισίας, ὁ πρῶτες ὅτι ἀναστήθηκε. ὁποῖος εἶχε σκεπάσει καί τούς ἄνδρες Μαθητές; Δέν γνωρίζουμε σέ πόσο βαθ- Τά πρόσωπα τῶν Μυροφόρων, ἀνδρῶν μό. Μόνο ξέρουμε πώς ἡ Μαγδαληνή καί γυναικῶν, ἔγιναν διαχρονικά ὑπο- πίστεψε ὅτι ἐκλάπη τό σῶμα Του. Καί δείγματα ἀγαπητικῆς ἀφοσίωσης. Ὅμως ὅταν Τόν συναντᾶ δέν Τόν ἀναγνωρίζει, θά ἤθελα σήμερα νά ἀναδείξω μία ἐπι- Τόν ἐκλαμβάνει σάν τόν κηπουρό. Μέ πλέον διάσταση τῶν πράξεών τους, ἡ κάποιο τρόπο τό σύννεφο τῆς ἄγνοιας ὁποία ἀποκτᾶ βαθειά ὑπαρξιακή σημα- ἔπεσε βαρύ καί στή δική της ψυχή. σία γιά ἐμᾶς. Στό πέρασμα τῶν αἰώνων ὑπῆρξαν ἄν- Ὁ Ἰωσήφ, ὁ Νικόδημος, ἡ Μαρία Μα- θρωποι ἁπλοί πού ἔδωσαν τή ζωή τους γδαληνή, ἡ Μαρία τοῦ Ἰακώβου, καί ἡ γιά μία ἰδεολογία, μέ στόχο τό κοινό Σαλώμη, ἐπέδειξαν ἀφοσίωση στόν Χρι- καλό τῆς ἀνθρωπότητας. Τήν ὥρα πού στό, γνωρίζοντάς Τον μόνο σταυρωμένο γι’ αὐτούς τελείωναν ὅλα τούς στήριζε ἡ καί ὄχι ἀναστημένο. Ὁπωσδήποτε εἶχαν ἐλπίδα τῆς τελικῆς νίκης. Κάτι τέτοιο σί- προσλάβει τήν ἐμπειρία τῆς συνανα- γουρα δέν συνέβαινε μέ τούς ἄνδρες πού στροφῆς μαζί Του, εἶχαν ἐνισχυθεῖ μέ τά κήδευσαν τόν Χριστό καί μέ τίς γυναῖκες θαύματα καί τά λόγια Του, εἶχαν ἀφο- πού ξεκίνησαν γιά τόν τάφο Του. Δέν μοιώσει τή βεβαιότητα γιά τή θεότητά προσέβλεπαν σέ κάποιους πού θά συ- Του. Ἀλλά ἡ τελευταία τους ἐντύπωση, νέχιζαν τόν ἀγώνα. Ὅλα τελείωσαν κα- ἡ δραματική, ἦταν ὁ θάνατός Του. θώς ἔκλεισαν τά μάτια τοῦ Διδασκάλου. Καί αὐτό κάνει τίς πράξεις τους ἀκόμη Ἀδελφοί μου, οἱ μορφές τῶν Μυρο- πιό ἡρωικές καί θαυμαστές. φόρων ἀγκάλιασαν τόν (ἐκ πρώτης ὄψε- ως) ἡττημένο Χριστό! Φαινομενικά μόνο, Οἱ Μυροφόροι καί οἱ Μυροφόρες ἔμει- ὅπως ἀποδείχθηκε πολύ σύντομα. Ὅμως ναν ἀφοσιωμένες στόν ἡττημένο Χριστό. γιά ἐκεῖνες τίς τρεῖς κρίσιμες μέρες ἡ Ἡ στάση τους αὐτή δίκαια παραμένει Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 27

«εἰς μνημόσυνον αἰώνιον», ἀλλά δέν ἔχει Καί ναί, μᾶς συγκινοῦν καί μᾶς κινη- μεγάλη ἀξία ἡ τιμή, ἄν περιορίζεται στό τοποιοῦν τά ἀποτελέσματα αὐτῆς τῆς νά τούς ἑορτάζουμε μία Κυριακή τόν ἀφοσίωσης. Ἀλλά πῶς φθάνουμε ἕως χρόνο. Τιμοῦμε ὄντως τίς μορφές τῶν ἐκεῖ; «Τίς ἀποκυλίσει ἡμῖν τὸν λίθον» Μυροφόρων ὅταν ἀφοσιωνόμαστε στόν τῆς δειλίας, τήν ἀδυναμίας, τοῦ προφα- ἡττημένο Χριστό. νοῦς; Ἀπό ποῦ θά ἀντλήσουμε ἐνέργεια καί ἔμπνευση γιά νά Τόν ἀκολουθήσου- Καί πότε βιώνουμε ἡττημένο τόν Χριστό με ἀκόμη καί στή νεκροφάνειά Του; ἄραγε; Καί πῶς εἶναι δυνατόν νά συμβαί- νει αὐτό μετά ἀπό τήν Ἀνάστασή Του; Ἀδελφοί μου, ἡ ἀφοσίωση τῶν Μυρο- φόρων στόν νεκρό Χριστό δέν προέκυψε Ὁ Χριστός ἐμφανίζεται ἡττημένος, παρορμητικά. Προετοιμάστηκε ἀπό και- ὡσεί νεκρός, κάθε φορᾶ πού αἰσθανόμα- ρό πρίν. Μέ προθυμία καί ἄσκηση, μέ στε μόνοι στόν πόνο μας. ἄνοιγμα τοῦ νοῦ καί τῆς καρδιᾶς τους ὥστε νά ὑποδεχθοῦν τήν Ἀλήθεια, δη- Κάθε φορᾶ πού ἱκετεύουμε μέ ἀγωνία λαδή Ἐκεῖνον. Πάλι ὁ Χριστός ἦταν ὁ ἀλλά δέν λαμβάνουμε ἀπαντήσεις ἱκανές αἴτιος τῆς προετοιμασίας. νά μᾶς παρηγορήσουν. Κατά τόν Ἅγιο Γρηγόριο Νύσσης, πού Κάθε φορά πού μέ πίκρα διαπιστώνου- ἑρμηνεύει τό Ἆσμα Ἀσμάτων, ὁ Χρι- με ὅτι τό κακό καί ἡ ἁμαρτία κυριαρ- στός ἐκπέμπει τήν πληρότητα ὅλων τῶν χοῦν γύρω μας καί ἔτσι ἀπελπιζόμαστε ἀρωμάτων, δηλαδή τῶν ἀρετῶν. Αὐτές πώς αὐτά ἔχουν τή δύναμη, ὄχι τό καλό. μᾶς ἑλκύουν ὥστε νά τρέχουμε ξοπίσω Του, αὐτές μᾶς δυναμώνουν ὥστε νά Κάθε φορά πού ἐπικρατεῖ διωγμός. ἀντέχουμε τήν πρόσκαιρη ἀπουσία Του, Κάθε φορά πού ἡ ἀκεραιότητά μας αὐτές μᾶς λεπτύνουν τίς πνευματικές χλευάζεται καί πού θά εἰπωθοῦν ψέμα- αἰσθήσεις. Ἔτσι μόνο γινόμαστε ἱκανοί τα εἰς βάρος μας «ἕνεκεν τοῦ Χριστοῦ». νά διακρίνουμε τή Ζωή Του πίσω ἀπό Τίς στιγμές πού ὁ Χριστός βιώνεται ἀπό τόν θάνατο ὁ ὁποῖος μᾶς ἐπισκιάζει, ἔτσι τήν ψυχή μας ἀναστημένος καί δυνατός, μόνο βεβαιωνόμαστε γιά τήν παρουσία καί ἡ πίστη μας στόν Νικητή παραμένει Του πίσω ἀπό τό κενό τό ὁποῖο βιώνου- ἀκλόνητη, τότε ὁπωσδήποτε ἡ ἀφοσίωση με. στόν Χριστό εἶναι πιό εὔκολη. Καί πιό εὐχάριστη, γιά νά ἀναφέρουμε αὐτό πού Οἱ Μυροφόροι ἄνδρες καί οἱ Μυρο- ἔχει τήν περισσότερη σημασία γιά ἐμᾶς, φόρες γυναῖκες, μέ τό νά προσκομίζουν τούς ἀνθρώπους τῆς ἐποχῆς μας. μύρα ἀπό ἀγάπη γιά τόν θεϊκό Νεκρό, Ἄν ὅμως ἡ ἀφοσίωση στόν ἀναστημένο ταυτόχρονα ὁμολογοῦσαν ὅτι ὁ Χριστός Χριστό ἁγιάζει, μποροῦμε νά φαντασθο- φέρει ἐπάνω Του ὅλα τά ἀρώματα τῶν ῦμε ποιοί θά εἶναι οἱ πνευματικοί καρ- ἀρετῶν. Γιά τά ὁποῖα ἀξίζει νά πεθάνεις, ποί τῆς ἄλλης. Τῆς ἀφοσίωσης στόν ἡττη- δηλαδή νά ζήσεις μαζί Του. μένο Χριστό, τόν ἀκόμη καί τώρα «ὡσεί νεκρό»… 28 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΕ΄) Ὅταν οἱ Ἱεροί Κανόνες γίνονται … Δίκαιο (!) (α) Ἀρχιμ. Γρηγορίου Δ. Παπαθωμᾶ Καθηγητοῦ Κανονικοῦ Δικαίου Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. «Ὅσα ὁ νόμος λέγει, τοῖς ἐν τῷ νόμῳ λαλεῖ». (Κανόνας 87/ Μέγας Βασίλειος) Ὅσον ἀφορᾶ τήν ἐπιβολή τοῦ νο- μας καί καθιστᾶ τίς συνθῆκες ἄσκησής μικισμοῦ ἤ τοῦ ἠθικισμοῦ στούς της ἠθικά καί κοινωνικά ἀποδεκτές. Ἡ «κανόνες», αὐτή καθιερώθηκε ὡς ἀπο- νομική ἀντίληψη καί νοοτροπία ὁδηγεῖ τέλεσμα τῆς ροπῆς πρός τό δίκαιο καί ἀναπόφευκτα σέ ἀντικειμενοποίηση τῶν τόν δικαιωματισμό, προκειμένου νά ἀπο- ὑπαρξιακῶν συνθηκῶν, καλλιεργεῖ μέσα κτήσουμε αὐτό πού ὁ Leibniz ἀποκάλε- μας τήν τάση ἀντικατάστασης τῆς δυνα- σε «ἠθική δύναμη». Ἡ ροπή αὐτή μᾶς μικῆς ἀπροσδιοριστίας τῆς ζωῆς καί τῆς ἐνθαρρύνει νά ἀξιώσουμε, ἐάν χρειαστεῖ μοναδικότητας, μέ τήν ὁποία ἐκδηλώνο- καί ἐξαναγκαστικά, αὐτό πού μᾶς ὀφεί- νται τά γεγονότα στήν προσωπική ζωή λουν… Ἡ ἀπόκτηση ἑνός δικαιώματος (ἑνός ἀνθρώπου), μέ προκαθορισμένα συνεπάγεται τήν κατοχή καί τήν ἄσκη- καί ἀπρόσωπα μοντέλα ζωῆς, τά ὁποῖα ση ἐξουσίας. Οἱ Κανόνες τῆς Ἐκκλησί- ἕλκουν τήν ἀναφορά τους ἀπό τήν ἀντι- ας, ὅμως, εἶναι ἄλλου πνεύματος καί κειμενικότητα τῆς γενικόλογης περίπτω- ἄλλης προοπτικῆς… Ὁ νόμος λειτουργεῖ σης. Ἔτσι, γιά τό ὑπό συγκριτική ἐξέτα- ὡς ἀνάχωμα ἀπέναντι στήν καταπίεση ση θέμα μας, ὅσο περισσότερο ἡ θεολο- καί τίς παραβιάσεις τῶν ἄλλων κατά γία γίνεται «νόμ-ιμη», «νομ-ική» ἤ, σέ τῆς ἀτομικότητας ἤ τῆς συλλογικότητάς ἄλλες περιπτώσεις, «ἠθική», τόσο περισ- μας. Ὁρίζει τή σφαῖρα μέσα στήν ὁποία σότερο τείνει νά ἐξορθολογεῖται τό μυ- μποροῦμε νά δροῦμε ἐλεύθερα, χωρίς ἡ στήριο τῶν Ἐσχάτων, πού χαρακτηρίζει δραστηριότητά μας αὐτή νά παρεμποδί- τήν Ἐκκλησία, τόσο λιγώτερο θά εἶναι σέ ζεται ἀπό ἄλλους. Ἐπί πλέον, ὁ νόμος θέση νά συμβιβάσει τή λογική σκέψη καί εἶναι πρώτιστα καί κατά βάση ἀνθρω- τή ζωή, τήν ἐπιστήμη καί τή σοφία, τή πολογικά λογικός. Ἡ γέννηση καί λει- γνώση καί τήν ἀγάπη, καί, ἐν γένει, ὅλες τουργία του ἑδράζεται στό ἀνθρώπινο τίς πραγματικότητες πού διαχωρίζει καί πνεῦμα καί τήν ἱκανότητά του νά ἐπι- κατατέμνει ἡ δυαλιστική νοοτροπία. Γιά βάλλει τήν τάξη καί τήν κανονιστική τούς Πατέρες τῆς Ἀνατολῆς παρέμεινε ἰσχύ, ὡς λόγος πού νομιμοποιεῖ τή δράση πάντοτε ἄγνωστη καί δυτική ἡ μεθο- Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 29

δολογική προϋπόθεση τῶν Δυτικῶν ὅτι δικό Θεό νά σχετίζεται ἐξ ἀρχῆς εὐθυτε- ἡ Ἐκκλησία ἀποτελεῖ θεῖο καθίδρυμα νῶς καί ἄμεσα μέ τόν ἄνθρωπο, ὅταν ἐμ- (sic), τοῦ ὁποίου ἡ ἐσώτατη ὕπαρξη θά φανίζεται πρώτιστα στόν Μωυσῆ, μέ τό μποροῦσε νά ὁριστεῖ κατάλληλα μέ τή προσδιοριστικό ὄνομα («ὁ Ὤν»1: «Ἐγώ χρήση νομικῶν ὅρων. Οἱ νομικές ἔννοιες, εἶμαι ὁ Εἶναι» – καί ὄχι ὁ «Ὑπ-άρχων») ἐπινοήσεις καί θεωρήσεις δέν δύνανται καί μέ «Εἶναι-πρόσωπο»2, ἕνας δημιουρ- σέ τελική ἀνάλυση νά περιγράψουν καί γός στοργικός, ποθητῆς κοινωνίας μέ τό νά ἐξαντλήσουν τή βαθύτερη ὀντολογι- δημιούργημά Του, «πατέρας» σέ αὐτήν κή πραγματικότητα τῆς Ἐκκλησίας. Καί τή σχέση μέ τόν ἄνθρωπο. Ὁ Πατέρας ἀκόμη, ὁ νόμος πολλές φορές ἐξαντλεῖ- αὐτός ἀποστέλλει τόν Υἱόν Του3, γιά νά ται μέσα στά ὅρια τοῦ «δεῖ» καί «χρή», ἔχει μία ἰσότιμη σχέση ἀμεσότητας μέ τά τοῦ «πρέπει» καί τοῦ «ὀφείλειν», τέσ- παιδιά-δημιουργήματά Του, ὁ Ὁποῖος, σερα ἐφαρμοστικά ρήματα πού μπορεῖ μέ τή Σάρκωσή Του, ἐντάσσεται ἑκού- νά σκοτώσουν τήν ζωή (“πρέπει νά ἀγα- σια καί «σκηνώνει»4 καί ὁ Ἴδιος ἀνάμε- πᾶς ἤ ὀφείλεις νά ἀγαπᾶς”!! [sic]), ἀφοῦ σα στά δημιουργήματα. Καί γιά νά εἶναι τήν ἀποστεροῦν ἀπό κάθε παιδαγωγική ἀενάως κοντά σέ κάθε ἄνθρωπο, ἀπο- διάθεση, ἀπό κάθε διαλεκτικότητα, ἀπό στέλλεται ἀρωγός καί συν-οδοιπόρος5 ὁ κάθε αὐθορμητισμό, καί τήν καταδι- Παράκλητος, τό Ἅγιο Πνεῦμα, ὁ Ὁποῖος κάζουν σέ ἕναν ἐπιδερμικό καθωσπρε- παραμένει παρών μέσα στήν Ἱστορία πισμό μέ τήν τήρηση κοσμικῶν ὅρων καί «εἰς τούς αἰῶνας». Οἱ λαοί πού δέν εἶναι νομικιστικῶν σοφισμάτων. Ἀντίθετα, ὁ ἐξοικειωμένοι μέ τήν Τριαδικότητα τοῦ κανόνας δέν εἶναι παρών, γιά νά ἐπι- Θεοῦ ἀδυνατοῦν νά συλλάβουν τήν πραγ- βάλλεται ἐξω-καταναγκαστικά, γιά νά ματικότητα τῆς Τριαδικῆς κοινωνίας6 ἐφαρμόζεται τυφλά καί ἄτεγκτα, ἀλλά –ἐπειδή δίδουν προτεραιότητα στή μο- γιά νά δείχνει… Ἔτσι, οἱ Κανόνες ὑπάρ- ναδικότητα τῆς οὐσίας– καί ἀκολουθοῦν χουν ἐξ ὁρισμοῦ καί (καλοῦνται νά) τίς δικές τους ἑτεροκεντρισμένες καί ἐνι- λειτουργοῦν μέ ἀναφορικότητα…, ἀνα- στορικές ἑρμηνεῖες περί Θεοῦ, ἐν πολλοῖς φορικότητα στά Ἔσχατα καί τήν Βα- νομικές, γεγονός πού γέννησε διά μέσου σιλεία· δέν ὑπάρχουν αὐτόνομα μέσα τῶν αἰώνων τόσο τίς αἱρέσεις ὅσο καί τίς στήν Ἱστορία καί τήν πολιτειακή ἔννομη διαιρέσεις στόν Χριστιανικό κόσμο, ἤ τά τάξη, γιά νά λειτουργοῦν νομικ(ιστικ)ά. σύγχρονα ὑποκατάστατα: τή θρησκολη- ψία τοῦ ὑλισμοῦ, τῆς ἀτομοκρατίας καί, Ἐξ ἄλλου, στήν Ἐκκλησιακή παράδοση, τελευταία, τοῦ δικαιωματισμοῦ. κυριαρχεῖ ἡ σχέση κοινωνίας, μέ τόν Τρια- Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ . 1. Βλ. Ἐξ. 3, 14. 2. Πβ. Ἐξ. 3, 6. 3. Ἰω. 3, 16. Πβ. Α΄ Ἰω. 4, 9. 4. Ἰω. 1, 14. Βλ. Ἀποκ. 21, 3. 5. Πβ. τό «ἔδοξε τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι καὶ ἡμῖν» (Πρξ 15, 28, και καν. 7/Γ΄ και 12/Α-Β [συνοδική θεανθρωποσυνεργία]). 6. Πβ. Α΄ Ἰω. 4, 8 καί 16: «Ὁ Θεὸς ἀγάπη [= κοινωνία] ἐστί». 30 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΣΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Ἀσθένεια καί μοναχισμός κατά τίς ἀπαρχές του Δημητρίου Ν. Μόσχου Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. Στίς 15 Μαΐου 348 ὁ Μέγας Πα- τῆς Βασιλειάδας (μελετητές εἰκάζουν χώμιος, ὁ θεωρούμενος ἱδρυτής τοῦ ὅτι πρέπει νά ἐπισκέφθηκε τά παχωμια- κοινοβιακοῦ μοναχισμοῦ ὑπέκυψε στήν κά κοινόβια). Βεβαίως, ὁ ἀναχωρητικός πανδημία τῆς ἐποχῆς του, τήν πανώλη, μοναχισμός μέ τήν ἐξορκιστική του δύ- καί παρέδωσε τό πνεῦμα. Πρίν πεθάνει ναμη ἔγινε γνωστός καί γιά πολλές καί εἶχε ὁρίσει ὡς διάδοχό του στήν καθο- παντοδαπές θεραπεῖες ἀσθενειῶν. Ἀλλά δήγηση τοῦ συνδέσμου ἀπό ἑπτά ἀνδρι- στό λαϊκό ἀνάγνωσμα τοῦ 397 «Ἱστορία κές καί δύο γυναικεῖες μονές τῆς Ἄνω τῶν κατ’ Αἴγυπτον μοναχῶν» ὁ ἀσκητής Αἰγύπτου μέ τό ἑλληνικό ὄνομα «Κοι- Κόπρης θεωρεῖ ὅτι τά μεγάλα σημεῖα νωνία» τόν σύντροφό του Πετρώνιο, πού καί τέρατα πού ἔκαναν οἱ «παλαιοί» δέν σέ λίγους μῆνες πέθανε κι αὐτός ἀπό συγκρίνονται μέ τίς δικές τους θεραπεῖ- τήν ἴδια αἰτία, γιά νά ἀναλάβει τελικά ες χωλῶν καί τυφλῶν τίς ὁποῖες «καὶ ἐκ ὁ Ὀρσίσιος. Σύμφωνα μέ τόν Βίο του, τέχνης ἰατροὶ ἐνεργοῦσιν». Τέτοια ση- ὁ Παχώμιος εἶχε ἤδη ζήσει τό τέλος τοῦ μεῖα ἔκανε ὁ παλαιότερος, περίφημος αὐστηροῦ γέροντά του Παλάμωνος ἀπό Ἀμούν τῆς Νιτρίας, ἀπό τούς ἱδρυτές τή σκληρή ἄσκηση πού τοῦ εἶχε βλάψει τή τῆς κοινότητας τῆς Νιτρίας περί τό 340. σπλήνα. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι ἡ ἰδρυματι- Ὅμως, ὁ τρόπος πού θεραπεύει ἀπέχει κή, νοσοκομειακή περίθαλψη πού (σύμ- καί πάλι πολύ ἀπό τό καθηλωτικό «θαῦ- φωνα μέ τούς κοινωνικούς ἱστορικούς) μα» κατά τῆς νόσου. Στούς γονεῖς παι- ἐμφανίσθηκε στόν ἀρχαῖο κόσμο ὡς χρι- διοῦ πού προσβλήθηκε ἀπό λύσσα ἀπό στιανική ἀποκλειστικά ἐφεύρεση, εἶχε δάγκωμα σκύλου, ἀπαντᾶ ὅτι δέν χρεια- μία ἀπό τίς ἀφετηρίες της τό παχωμιακό ζόταν νά καταφύγουν σ’ ἐκεῖνον ἀφοῦ κοινόβιο, ὅπου περιθάλφθηκε κι ὁ ἴδιος μόνοι τους εἶχαν τή θεραπεία: «γυρίστε ὁ Παχώμιος ἐπιπλήττοντας αὐστηρά τόν πίσω στή χήρα τό βόδι πού τῆς σφάξατε μαθητή του Θεόδωρο πού τοῦ ἔφερε μιά κρυφά καί τό παιδί σας θά γίνει καλά!» καινούρια κουβέρτα καί τόν ἐξέθετε ἔτσι (στό ἴδιο κείμενο). Ὁ ἀρχέγονος μοναχι- ὡς ἀπολαμβάνοντα «προνομιακῆς μετα- σμός εἶναι ἕνας διαφορετικός τρόπος νά χείρισης»! Οὔτε εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ Μέγας βλέπεις καί νά νοηματοδοτεῖς τόν παλιό Βασίλειος πού ἐπισκέφθηκε ἀργότερα, κόσμο, ὅπου ἡ ἀσθένεια βρίσκεται πλάι τό 358, τήν Ἄνω Αἴγυπτο ἵδρυσε μέ τή στήν ἀδικία καί τήν ἀλλοτρίωση. σειρά του καί ἀσκητικές κοινότητες καί τό ὑποδειγματικό νοσοκομειακό ἵδρυμα Γιά τούς ἀρχαίους Ἕλληνες ἡ ὑγεία καί ἡ εὐεξία καί γιά τούς Αἰγυπτίους ἡ Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 31

μακροζωία ἦταν ἀναμφισβήτητα ἰδανι- ἔξω. Ὡστόσο, ἐνόσῳ ζεῖ σ’ αὐτή τήν κα- κά ζωῆς, ἐνῶ ὁ φτωχός κι ἡ μοίρα του τάσταση θεραπεύει θαυματουργικά ἄλ- ἐξαρτιόταν ἀπό τήν καλή διάθεση τῶν λους, καί στούς σκανδαλιζόμενους Αἰγύ- τόσο γνωστῶν καί ἐνεργῶν στή ρωμαϊκή πτιους ἐπισκέπτες του ζητᾶ νά εὔχονται ἱστορία «πατρώνων»-εὐεργετῶν, τῶν «ὁ ἔσω ἄνθρωπος νά μήν ὑδρωπικιάσει» ὁποίων ἤλπιζε νά γίνει πελάτης (cliens). (Λαυσαϊκή Ἱστορία, γραμμένη περί τό Οἱ μοναχοί μέ πρῶτο τόν Μέγα Ἀντώνιο 420). Ὅταν ἡ ἀρρώστια δέν θεραπεύεται, ἔκαναν τό πρῶτο βῆμα ἐξόδου πρός τήν μέσα ἀπό τά μοναστικά πρότυπα τοῦ 4ου ἔρημο, τόν ἐπικίνδυνο τόπο κατοικίας αἰῶνα σφυρηλατεῖται ἡ κοινωνία ἀγάπης τῶν δαιμόνων, πού νικῶνται (ὅπως πολύ μέ τόν ὑπόλοιπο κόσμο καί καταδεικνύε- ὡραῖα διαζωγραφεῖ ὁ Μέγας Ἀθανάσιος ται ἡ ἀνάγκη γιά καταπολέμηση τῆς ἀδι- στόν Βίο τοῦ πατέρα τῶν ἀσκητῶν) κίας καί τοῦ κακοῦ. καί ταυτόχρονα ξαναστήνουν μία νέα «πόλι», «πολίζοντας» τήν ἔρημο. Αὐτή Μέσα ἀπ’ αὐτές τίς μικρές πινελιές ἡ νέα πόλη δέν ἔχει ἀνάγκη πλούσιους συνειδητοποιεῖ κανείς ὅτι ὁ μοναχισμός πάτρωνες γιατί, ὅταν τό ζητήσουν, ὁ Θεός μέ τήν ἐμφάνισή του, ἀνάμεσα σέ πολλά μπορεῖ τά πάντα «ἐξ ἀμηχάνων παρα- ἄλλα (μέ τά ὁποῖα θά ἀσχοληθοῦμε σέ στῆσαι» (Ἱστορία τῶν κατ’ Αἴγυπτον ἑπόμενες φορές), ἔστρεψε ξανά τή χρι- μοναχῶν). Σ' αὐτή τήν πρόγευση τῆς Βα- στιανική Ἐκκλησία στά βασικά τῆς ἀν- σιλείας ἀσκητές βαριά ἀσθενεῖς, ὅπως ὁ θρώπινης ὕπαρξης καί στό πῶς αὐτά φω- Ἀββάς Μπανέ μέ ἀγκυλωτική σπονδυλί- τίζονται ἀπό τό φῶς τῆς Βασιλείας τοῦ τιδα πού τοῦ ἀπαγορεύει νά ξαπλώσει τό Θεοῦ πού οἱ Χριστιανοί ἀναμένουν καί σῶμα του, μετατρέπει τήν μακρά ἐπώδυ- ζοῦν ἤδη ἀπ’ αὐτή τή ζωή: ἡ ἀσθένεια νη ἀναπηρία του σέ συνεχῆ προσευχή εἶναι, ταυτόχρονα μέ τήν ἀδικία ἤ τή φι- πού τοῦ ἐπιτρέπει (ὅπως διαβεβαιώνει ὁ λαυτία, μέρος ἑνός ἀνισόρροπου καί ἄδι- βίος του) νά ἁπλώσει τά χέρια του καί κου κόσμου. Ἀπάντηση σ’ αὐτό δέν εἶναι νά συγχωρηθοῦν οἱ ἁμαρτίες ὁλόκληρης ἡ θαυματουργική αὐτοματική κατάργηση τῆς γενιᾶς του. Ἀντίστοιχα, ἄλλος ἀσκη- τῶν ὑλικῶν ὅρων (τοῦ σώματος, τῆς ὕλης), τής πού πάσχει ἀπό ὑδρωπικία πρήζε- ἀλλά ἡ ἀλλαγή τῶν ἀνθρώπινων σχέσεων ται σέ τέτοιο βαθμό, πού ὅταν πεθαίνει πού νοηματοδοτοῦν τήν κατανόηση τοῦ πρέπει νά γκρεμισθοῦν οἱ παραστάδες κόσμου μέ τά κριτήρια τῆς Βασιλείας τοῦ τῆς πόρτας τοῦ κελλιοῦ του γιά νά βγεῖ Θεοῦ. Ἔτσι, ὁ πρωτοεμφανιζόμενος μο- ναχισμός ἐκκλησιάζει τήν ἀσθένεια. Ἀγνώστου, Ν. Λύτρας, Ὁ Κανάρης Λάμπρος Κατσώνης, πυρπολεῖ τήν τουρκική Ἀθήνα, Ἐθνικό Ἱστορικό ναυαρχίδα (λεπτομέρεια), 1873, Μέτσοβο, Πινακοθήκη Ἀβέρωφ Μουσεῖο Τεῦχος 3ον 32 Μάιος - Ἰούνιος 2021

TΟ ΑΓΡΙΕΛΑΙΟΝ ΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΛΑΙΟΝ «Κάθου ἐκ Δεξιῶν Μου…»: γήινος καί οὐράνιος Θρόνος τοῦ Χριστοῦ Σταύρου Γουλούλη Δρος Βυζαντινῆς Τέχνης Ὁἀπόστολος Πέτρος στό ἐναρκτήριο πλήρωση τοῦ θεϊκοῦ σχεδίου: ὁ Χριστός κήρυγμα (Πράξ. 2.14-36), κλείνο- ὡς ἄνθρωπος γήινος λυτρώνεται, βιώνει ντας, (2.32-36) μεταφέρει τά βιωματικά τήν Ἀνάσταση ἐντολῇ τοῦ Θεοῦ Πατέρα μεγαλεῖα τῆς Πεντηκοστῆς, ὡς διάδοχη (Πράξ. 2.23: «βουλῇ καὶ προγνώσει κατάσταση τῆς βασιλείας Δαυΐδ, προ- τοῦ Θεοῦ... προσπήξαντες ἀνείλατε… ὃν γόνου τοῦ Ἰησοῦ. Δείχνει μάλιστα τόν Θεὸς ἀνέστησεν λύσας τὰς ὠδῖνας τοῦ τάφο του πού ὑπῆρχε ἐκεῖ κοντά (βλ. θανάτου»). Τό στοιχεῖο τῆς δόξας θέτει στχ.29-30): «καὶ τὸ μνῆμα αὐτοῦ ἐστιν ἀργότερα (Α΄ Πέτ. 1.11: «τὰ εἰς Χριστὸν ἐν ἡμῖν…», «ὅτι «ὅρκῳ ὤμοσεν ὁ Θεὸς παθήματα καὶ τὰς μετὰ ταῦτα δόξας»). ἐκ καρποῦ τῆς ὀσφύος αὐτοῦ καθίσαι ἐπὶ Οἱ εὐαγγελιστές ἐπίσης ἀπέφυγαν νά τὸν θρόνον αὐτοῦ», τοῦ Δαυΐδ. (Ἡ ἀντί- δώσουν πλήρη τήν εἰκόνα τοῦ μηνύμα- ληψη ὅτι ὁ Ἰησοῦς εἶναι ὁ νόμιμος κληρο- τος τῆς Σταύρωσης-Ἀνάστασης, ἔμειναν νόμος τοῦ Δαβίδ, ὡς ἀπόγονoς ἦταν ἤδη περισσότερο στό γεγονός, ἐφόσον περι- ἐπικρατοῦσα, βλ. Μαρκ. 10.47, 12.35- γράφουν τή ζωή τοῦ Χριστοῦ ἤ τό τριετές 35, σέ συνάρτηση μέ τό Ψαλμ. 109.1). κήρυγμα. Ἔτσι ὁ Λουκᾶς (9.31: «τὴν ἔξο- Ὁ Ἰησοῦς «οὔτε ἐγκατελείφθη εἰς Ἅιδην δον αὐτοῦ ἣν ἔμελλεν πληροῦν ἐν Ἱερου- οὔτε ἡ σὰρξ αὐτοῦ εἶδεν διαφθοράν». σαλήμ») δίνει μία οὐδέτερη περιγραφή. Ὑψώθηκε λόγῳ θανάτου στόν Θρόνο εἰς τά Δεξιά τοῦ Πατρός καταξιωθείς αὐτός Τή βιωματική ἀντίληψη τῆς θυσίας τοῦ ὡς Χριστός καί ὄχι ὁ Δαυΐδ (Πράξ. 2.33- Χριστοῦ ὡς (βασιλικοῦ) θριάμβου ἔναντι 34), ὅπως ἑρμηνεύεται ὁ δαυΐδικός ψαλ- τῆς κοσμικῆς ἐξουσίας ἐκφράζει κυρίως ὁ μός 109.1: «εἶπεν ὁ Κύριος τῷ Κυρίῳ Ρωμαῖος πολίτης Παῦλος στά χωρία: α) μου. κάθου ἐκ δεξιῶν μου, ἕως ἂν θῷ Κολ. 2.15: «...ἐξαλείψας τὸ καθ’ ἡμῶν τοὺς ἐχθρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν χειρόγραφον.... προσηλώσας αὐτῷ τῷ σου». Ὁ Χριστός, ὡς Κεχρισμένος βασι- σταυρῷ. ἀπεκδυσάμενος τὰς ἀρχὰς καὶ λιάς, εἶναι κληρονόμος τοῦ πνευματικοῦ τὰς ἐξουσίας…, θριαμβεύσας αὐτοὺς ἐν θρόνου τοῦ Ἰσραήλ. αὐτῷ»· β) Ἑβρ. 2.9: «Βλέπομεν Ἰησοῦν διὰ τὸ πάθημα τοῦ θανάτου δόξῃ καὶ τιμῇ Τό χωρίο αὐτό θέτει θέμα συνέχειας, ἐστεφανωμένον». ριζῶν τῆς βασιλείας, ἀπαραίτητο γιά θε- σμική κατοχύρωση. Ἔτσι ὁ Πέτρος στήν Ἑρμηνεύοντας μέ τόν δικό του κόσμο ἀρχή τοῦ ἴδιου κηρύγματος βλέπει τήν ἐκ- ὁ Πιλάτος τήν ἀπολογία τοῦ Χριστοῦ βλέπει νά εἶναι “βασιλεύς” μέ ἀναφορά Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 33

στό Ἐπέκεινα (Ἰωάν. 18.33-38), ὁπότε ἦταν τόπος φέρων κατάλοιπα μιᾶς ἀρ- Τόν “ἀποστέλλει” μέ πομπή-“θρίαμβο” χέγονης τοπικῆς Μεγάλης Μητέρας, προ- στό μεταφυσικό βασίλειό του ὅπου ὁ φανῶς στό Κρανίον, ἀναπαριστῶντος τόν θρόνος του, τοῦ ἀπονέμει βασιλικό τίτλο Ἅδη, ὅπου ὅριζε τόν πέραν τοῦ τάφου (ΙΝΒΙ). Ὁ βασιλικός θρίαμβος φαίνεται ἀναγεννώμενο κόσμο, ἕναν τοπικό πα- νά ἐκτυλίσσεται σύμφωνα μέ τό πρότυ- ράδεισο, μέ τά μάτια τώρα τῶν Ἐθνικῶν. πο τοῦ ρωμαϊκοῦ θριάμβου τῶν νικητῶν στρατηγῶν.1 Ὡς βασιλιάς δέν διαμελί- Θεωρώντας τέτοια ἐθνικά δεδομένα ὁ στηκε ὅπως οἱ δύο ληστές “φρουροί” του, σταυρός τοῦ θανάτου νοεῖται ὡς θρόνος κοινοί θνητοί. Ἔπρεπε λοιπόν νά ἔχει βασιλιᾶ, ὅπως καί ὁ τάφος – πιθανόν ὁ ἀνάλογον τόπον ἀναπαύσεως στόν κῆπο Ἰησοῦς εἶχε ταφεῖ σέ καθιστή καί ὄχι ὁρι- (Ἰωάν. 19.41: «ἦν δὲ ἐν τῷ τόπῳ ὅπου ζόντια θέση. Ὁ Χριστός μέ τόν θρονισμό ἐσταυρώθη κῆπος καὶ ἐν τῷ κήπῳ μνη- στόν σταυρό καί τόν τάφο ἐκάθισε στόν μεῖον καινόν...»), σάν ἕνας θανατωθείς Θρόνο τοῦ Πατέρα (Μελίτωνος Σάρδεων, βασιλιάς στόν παράδεισό του, βασιλιάς Περί Σταυροῦ: «Πιλάτῳ παρίσταται καὶ στόν σταυρό-θρόνο Του καί τόν συναπτό μετὰ Πατρὸς ἐκαθέζετο. Ξύλῳ προσε- τάφο. Σταυρός καί τάφος εἶναι ἑνιαῖο πάγη καί τό σύμπαν ἐβάστασε»)3. σύνολο, ἔπρεπε νά μήν ἀπέχουν γιά νά γίνει γρήγορα ἡ ταφή.2 Ὁ τόπος βρίσκε- Ἡ ὑπερύψωση τοῦ Χριστοῦ στήν ἀρ- ται στήν περιοχή τοῦ «Κρανίου» (Γολγο- χέγονη περίοδο τῆς Ἐκκλησίας νοεῖται θᾶ), ἑνός τάφου-ναοῦ σέ τέτοια μορφή, ὅτι ἔγινε αὐτόματα μέ τήν Ἀνάσταση, ὅπου ὑπῆρχε ὁ ἀχρησιμοποίητος τάφος ὅταν Τόν ἀνήγειρεν ἐκ νεκρῶν ὁ Πα- τοῦ Ἰωσήφ καί δόθηκε ἡ ἄδεια νά τιμη- τήρ.4 Ἡ περιγραφή τῆς Ἀναλήψεως τοῦ θεῖ μέ ὅλες τίς μεταθανάτιες τιμές πού Χριστοῦ, τήν ὁποία μαρτυροῦσαν ἐκα- ἄξιζαν σέ ἕναν μοναδικό ἄνδρα, βασιλιά, τοντάδες Πιστοί (Α΄ Κορ. 15.6), δέν θά μέ μύρα καί ἀρώματα. Ἦταν ὁ χῶρος εἶχε τότε ἰδιαίτερη χρήση στή διατύπωση πού θάβονταν ἐπίσημοι νεκροί, ὅπως ὁ νοημάτων, ὁπότε ἰσχύει ὁ νόμος τῆς οἰκο- βουλευτής Ἰωσήφ. Προφανῶς ὑπῆρξε νομίας τοῦ λόγου, ἀφοῦ ὁ Χριστός πλέον συνεννόηση Πιλάτου καί Πιστῶν τοῦ Ἰη- ἦταν «ἐν ἑτέρα μορφῇ» (Μαρκ. 16.12). σοῦ ποῦ καί πῶς θά γινόταν ἡ ταφή. Ἡ οὐσιαστική πλευρά τοῦ θέματος ἦταν ἡ ἀνύψωση ἐκ τῶν νεκρῶν. Ἡ θεώρηση Ἄν κρίνουμε ἀπό τό γεγονός ὅτι ἐπί τῆς νίκης τοῦ Χριστοῦ στόν Σταυρό ἐμ- Ἀδριανοῦ κτίσθηκε ναός τῆς (ἀσιατικῆς) φανίζεται φυσιολογικά λίγο ἀργότερα, Ἀφροδίτης (Ἀσερά-Ἀστάρτη), ἡ περιοχή κατ’ ἐπίδραση ἴσως προτύπων τῆς ρω- μαϊκῆς κοινωνίας. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Βλ. Ἐφημέριος, 70, τχ. 2 (Μάρτιος-Ἀπρίλιος 2021) 33-34. 2. Ἐφημέριος, 67, τχ. 5 (Σεπτ.-Ὀκτ. 2018) 29-31. 3. Βασ. Ψευτογκάς, Αἱ περί σταυροῦ καί πάθους τοῦ Κυρίου ὁμιλίαι ἀνατολικῶν πατέρων καί συγγραφέων ἀπό τοῦ 2ου μέχρι καί τοῦ 4ου αἰῶνος, Θεσσαλονίκη 1975, σ. 42. 4. Νικ. Γκιολές, Ἡ Ἀνάληψις τοῦ Χριστοῦ βάσει τῶν μνημείων τῆς Α΄ χιλιετηρίδος, Ἀθήνα 1981, σ. 21 κ.ἑ., ὅπου βιβλιογραφία. 34 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ - ΚΕΛΤΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά VΙ. Θεόδωρος Ταρσέας ε. Ἐγκατάσταση στή Ρώμη Ἀρχιμ. Παντελεήμονος Τσορμπατζόγλου Δρος Θεολογίας - Ἱ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ἁγίων Ἀναργύρων Ψυρρῆ ὉΘεόδωρος ἀπό τήν Κωνσταντινού- ἀνάμεσα τῶν τε πάλαι παροικούντων καί πολη, ἤ Ἀθήνα, εἶναι ἄγνωστο πότε τῶν ἐνδεδημηκότων ἀρτίως, δηλ. στούς τε- ἐγκαταστάθηκε στή Ρώμη· πιθανόν νά λευταίως ἀφιχθέντες. Εὐλόγως, συμπεραί- ἀκολούθησε καί αὐτός τό μεγάλο μετανα- νουμε, ὅτι περιλαμβάνονται πολλοί μοναχοί στευτικό κύμα, μεταξύ τῶν ἄλλων καί τῶν συνέκδημοι τοῦ Mαξίμου καί πρόσφυγες μαθητῶν τοῦ Μαξίμου, πρός τή Β. Ἀφρική ἡγούμενοι μονῶν τῆς Ἀνατολῆς, οἱ ὁποῖοι καί ὕστερα στή Ρώμη ἐξαιτίας τῆς ἀραβι- ἔλαβαν μέρος στήν παραπάνω σύνοδο. κῆς προελάσεως καί λιγώτερο λόγῳ τῆς Στή συνέχεια στόν λίβελλο, ὁμολογία πί- ἐπίσημης Μονοθελητικῆς πολιτικῆς. Ἀπό στεως, πού ὑπέβαλαν στή σύνοδο δίδονται τίς μαρτυρίες πού διαθέτουμε γιά τήν πα- περισσότερες λεπτομέρειες καί ἀναφέρο- ραμονή τοῦ Μαξίμου καί τῶν μαθητῶν του νται ὀνομαστικά οἱ ἡγούμενοι καί οἱ μο- στή Ρώμη, μποροῦμε νά ὑποθέσουμε ὅτι θά νές: «Ἰωάννης πρεσβύτερος καὶ ἡγούμενος προσκολλήθηκε μέ τούς λοιπούς σέ ἕνα ἀπό τῆς εὐαγοῦς λαύρας τοῦ ἐν ἁγίοις Σάββα τά ἑλληνικά ἤ τά Βυζάντια μοναστήρια τῆς τῆς διακειμένης ἐν τῇ ἐρήμῳ τῆς κατὰ τὴν Ρώμης. Γιά τόν Θεόδωρο τό πιθανότερο ἁγίαν Xριστοῦ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν πόλιν καὶ εἶναι νά ἐγκαταστάθηκε ἀνάμεσα στούς Θεόδωρος πρεσβύτερος καὶ ἡγούμενος τῆς συμπατριῶτες του στήν ἐπονομαζομένη εὐαγοῦς λαύρας τῆς διακειμένης κατὰ τῶν μονή τῶν Κιλίκων, ἤ «Ἀκουασαλβίας». Ἄφρων φιλόχριστον χώραν, καὶ Θαλάσσιος πρεσβύτερος καὶ ἡγούμενος τῆς εὐαγοῦς Λίγα λόγια γιά τά ἑλληνικά (ἑλληνόφω- μονῆς τῶν Ἀρμενίων τῆς ἐνθάδε παροικού- να) μοναστήρια τῆς Ρώμης.1 Ἡ πρώτη σης εἰς τὴν ἐπιλεγομένην μονὴν ῾Ρενάτου, μνεία συναντᾶται στή δεύτερη συνεδρία καὶ Γεώργιος πρεσβύτερος καὶ ἡγούμενος τῆς συνόδου τοῦ Λατερανοῦ (649) ὅπου τῆς εὐαγοῦς μονῆς τῶν Kιλίκων τῆς ἐνθάδε ἀναφέρεται ἡ παρουσία ἡγουμένων καί μο- παροικούσης εἰς τὴν ἐπιλεγομένην Ἀκουα- ναχῶν ἐξ αὐτῶν: «ἡγούμενοι καὶ μονάζο- σαλβίας, καὶ οἱ σὺν αὐτοῖς πάντες εὐσεβεῖς ντες τῶν τε πάλαι παροικούντων καὶ τῶν ἡγούμενοι καὶ μονάζοντες ἔμπροσθεν τῆς ἐνδεδημηκότων ἀρτίως ἐνθάδε Γραικῶν, ἁγίας συνόδου παραστάντες εἶπον» (ACO τοὐτέστιν Ἰωάννης, Θεόδωρος, Θαλάσσιος, 2/I, σ. 50, 1-9). Oἱ μονές τῶν Ἀρμενίων καί Γεώργιος καὶ τῶν σὺν τούτοις ἕτεροι θεοφι- τοῦ ἁγίου Σάββα ταυτίζονται μέ τίς μονές λεῖς ἄνδρες» (ACO 2/I, σ. 48, 26-28), ὅπου Ρενάτης καί Kέλλα Nόβων, τῶν ὁποίων οἱ σαφῶς προϋποτίθεται ἡ σύστασή τους σέ ἡγούμενοι Γεώργιος καί Λεόντιος ἔλαβαν παλαιοτέρους χρόνους· γίνεται διαστολή Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 35

ἀργότερα μέρος στήν Στ΄ Oἰκουμενική σύ- μονή τοῦ ἁγ. Σάββα στό μικρό Ἀβεντῖνο νοδο (680-681) (ACO 2/II, 1, σ. 6 καί σ. 764). ὅπου μᾶλλον θά ἐγκαταβίωσε ὁ Μάξιμος, ἀφοῦ ὁ τελευταῖος μέσῳ τοῦ πατριάρ- Ἡ μονή τῶν Κιλίκων, ἤ «Ἀκουασαλβί- χου Σωφρονίου συνδεόταν στενά μέ τούς ας», ὅπου ἐγκαταστάθηκε ὁ Θεόδωρος, Παλαιστίνιους, Σαββαΐτες, μοναχούς πού εὑρίσκεται στά νότια τῆς Ρώμης, μεταξύ εἶχαν καταφύγει στή μονή. Ἐκτός τῶν πα- τοῦ ἁγ. Παύλου «πρό τῶν τειχῶν» καί ραπάνω μονῶν, ὑπάρχει καί μία μαρτυρία τῶν κατακομβῶν τῆς Ἀππίας ὁδοῦ· μᾶλλον γιά τήν ὕπαρξη μονῆς ὀνομαζομένης Boetia, ταυτίζεται μέ τή σημερινή ἐκκλησία τῶν ἁγ. τῆς ὁποίας οἱ μοναχοί ἦταν συρόφωνοι καί Βικεντίου καί Ἀναστασίου κοντά στίς Tre ὁ πάπας Δόνος (676-678), ἀνεκάλυψε ὅτι Fontane. Θεωρεῖται ὡς ἡ ἀρχαιότερη ἑλλη- εἶναι Νεστοριανοί καί τότε τούς διεσκόρ- νική μονή στήν Αἰωνία Πόλη· ἡ πρώτη μαρ- πισε σέ ἄλλες μονές καί τήν ἐπάνδρωσε μέ τυρία γιά τήν ὕπαρξή της προέρχεται ἀπό Λατίνους (Liber Pontificalis, I, σ. 348). Πιθα- τά πρακτικά τῆς συνόδου τοῦ Λατερανοῦ νολογῶ ὅτι δέν ἀναφέρεται στόν γνωστό (649), κάτι πού ὑποδηλώνει τή σύστασή της Νεστοριανισμό τοῦ 5ου αι., πού εἶχε κατα- σέ παλαιότερη ἐποχή. Ἡ ἵδρυση τῆς μονῆς δικασθεῖ ἀπό τήν Δ´ (451) καί τήν Ε´ (553) συνδέεται μέ τήν ἐγκατάσταση προσφύγων Οἰκουμενικές συνόδους, ἀλλά γιά μοναχούς Κιλίκων μοναχῶν, μετά τή φυγή πού ἐπα- τῆς ἐπίσημης πολιτικῆς τοῦ Μονοθελητι- κολούθησε τῆς κατακτήσεως τῆς Ταρσοῦ σμοῦ, μέ τήν ὁποία συμφωνοῦσε τότε καί ὁ καί τῆς ὅλης τῆς Κιλικίας ἀπό τούς Πέρ- πάπας Ὁνώριος (625-638), ἡ ὁποία ἄν καί σες τό 611, στό σημεῖο ὅπου πιστευόταν ὅτι εἶχε καταδικασθεῖ προσφάτως ἀπό τή σύ- ἀποκεφαλίσθηκε ὁ ἀπ. Παῦλος, προστάτης νοδο τοῦ Λατερανοῦ (649) δέν ἀπετέλεσε ἅγιος τῆς Ταρσοῦ.2 Στήν προκειμένη πε- ὅμως ἐπίσημη πολιτική τοῦ κράτους πρίν ρίπτωση, ἡ μονή προφανῶς ἐξαρχῆς ὀνο- τήν Στ´ Οἰκουμενική σύνοδο (681). Ἴσως μαζόταν ὡς Ἀκουασαλβίας (Aquas Salvias) μεταξύ τῶν τε πάλαι παροικούντων ἡγου- ἀπό τήν τοποθεσία, ἤ τῶν Kιλίκων μετά μένων καί μοναχῶν πού ἀναφέρεται πα- τήν ἐγκατάσταση τῶν Κιλίκων προσφύγων ραπάνω, νά συγκαταλέγεται καί ἡ παρα- μοναχῶν καί ἐπισήμως, μετά τήν ἀποθη- πάνω μονή. Ἀσχέτως, ὅμως τῶν ἐπισήμων σαύριση τῆς κάρας, ὡς τοῦ ἁγ. Ἀναστασίου μαρτυριῶν, ἐν πολλοῖς συμπτωματικῶν, πι- τοῦ Πέρσου, πρός τιμήν τοῦ μάρτυρος. Ὁ στεύω ὅτι οἱ μοναστικές κοινότητες ἐθνικῆς πάπας Μαρτῖνος (649-655), σύμφωνα μέ προελεύσεως εἶναι πολύ παλαιότερες τῆς τόν συριακό Βίο Μαξίμου τοῦ Ὁμολογη- ἐποχῆς αὐτῆς καί συνδέονται μέ τίς ἱερα- τοῦ [AB 91 (1973) 318-319, 328], δώρισε ποδημίες στή Ρώμη, ἡ ὁποία κατ᾽ ἀναλογία μεγάλη ἐδαφική ἔκταση στό μοναστήρι τοῦ τῶν Ἱεροσολύμων, ἀποτελοῦσε πάντοτε Μαξίμου, γεγονός πού ὠθεῖ στή σκέψη ὅτι θελκτικό προσκυνηματικό προορισμό3. ἡ χειρονομία αὐτή συνδέεται ἄμεσα μέ τή ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Βλ. J.-M. Sansterre, Les moines grecs et orientaux à Rome aux époque byzantine et carolingiene, (milieu du VIe s.- fin du IXe s.), I texte, II bibliographie, notes, Bruxelles 1983. 2. Acta Petri et Pauli, στό Acta Apostolorum Apocrypha, Ι, R. Lipsius (ἔκδ.), Leipzig 1891, ἀνατύπ. Darmstadt 1959, σ. 214. 3. Διέμεναν σέ εἰδικούς χώρους, ἐθνικά καταλύματα γνωστά ὡς scholae· βλ. H. Dey, \"Diaconiae, Xenodochia, Hospitalia and Monasteries: “Social Security” and the Meaning of Monasticism in Early Medieval Rome\", Early Medieval Europe 16 (2008) 398-422. 36 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΒΙΒΛΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΘΕΣΙΕΣ Ὁ Παῦλος στήν πόλη τῶν Ἀθηνῶν (Πράξ 17,15-34) Πρωτ. Σπυρίδωνος Λόντου Ἱερ. Προϊσταμένου Ι.Ν. Ἁγ. Παντελεήμονος Ἰλισσοῦ Ὑποψ. Διδάκτορος Θεολογίας Ε.Κ.Π.Α. Μετά τήν ἐπίσκεψη τοῦ Ἀποστόλου κούς φιλοσόφους2 σχετικά μέ τόν Ἰησοῦ Παύλου στή Βέροια, ὁ Ἀπόστολος καί τήν ἀνάσταση (Πράξ. 17,18.). ἀναχωρεῖ ἐσπευσμένα ἀπό τήν πόλη μέ προορισμό τήν πόλη τῶν Ἀθηνῶν, ἀφή- Οἱ φιλόσοφοι ἀκούγοντας τόν Παῦλο νοντας στή Βέροια τούς συνεργάτες του, τόν χαρακτήρισαν «σπερμολόγο», δηλ. Τιμόθεο καί Σίλα. Ἄλλοι συνεργάτες τόν φλύαρο, ἐπειδή τούς δίδαξε νέες καί συνόδεψαν μέχρι τήν Ἀθήνα καί ἔπειτα ξένες θεότητες, μέ ἀποτέλεσμα νά τόν ἐπέστρεψαν στή Βέροια μέ τήν ἐντολή νά ὁδηγήσουν στόν Ἄρειο Πάγο, τό ἀνώτα- ἐνημερώσουν τόν Σίλα καί τόν Τιμόθεο το διοικητικό καί δικαστικό σῶμα, γιά νά νά τόν συναντήσουν τό συντομότερο ἐξηγήσει ποιά εἶναι ἡ νέα «ξενίζουσα» (Πράξ. 17,14-15). διδασκαλία πού κηρύττει (Πράξ. 17,19- 21). Σταθείς ὁ Παῦλος ἐνώπιον τοῦ Συμ- Ἡ πόλη τῶν Ἀθηνῶν τήν ἐποχή τῆς βουλίου ἀπολογεῖται λέγοντας ὅτι ἐνῶ ἐπίσκεψης τοῦ Παύλου, στό τέλος τοῦ περπατοῦσε στούς δρόμους τῆς πόλης 50 μ.Χ., διατηροῦσε τήν αἴγλη τοῦ πα- καί ἐξετάζοντας τά «σεβάσματα» πού ρελθόντος. Ὁ Παῦλος παρατήρησε ὅτι ἡ λάτρευαν, παρατήρησε ἕνα βωμό πού πόλη ἦταν «κατείδωλος», γεμάτη δηλ. στήν ἐπιγραφή του ἔγραφε «ἀγνώστῳ ἀπό εἴδωλα1 καί παροξυνόταν τό πνεῦμα θεῷ», διαπίστωσε δηλ. ὅτι οἱ Ἀθηνα- του (Πράξ. 17,16), ἀφοῦ ὁ ἴδιος πίστευε ῖοι λάτρευαν κάποιον ἄγνωστο θεό, τόν στόν ἕνα καί ἀληθινό Θεό. ὁποῖο τώρα κηρύττει σέ αὐτούς ὁ ἴδιος (Πράξ. 17,22-23). Ἔτσι ξεκίνησε ἄμεσα τό κήρυγμά του στή Συναγωγή μέ τούς Ἰουδαίους καί Ὁ Παῦλος κηρύσσει στούς Ἐθνικούς προσήλυτους, καθώς καί στήν ἀγορά, ἡ εἰδωλολάτρες τόν Ἕνα Θεό πού δημιούρ- ὁποία βρισκόταν βόρεια τῆς Ἀκρόπο- γησε τόν κόσμο, τόν Κύριο τοῦ οὐρανοῦ λης καί ἦταν τό κέντρο τῆς ἀθηναϊκῆς καί τῆς γῆς, πού δέν κατοικεῖ σέ χειρο- ζωῆς (Πράξ. 17,17). Στή βιβλική ἀφήγη- ποίητους ναούς, οὔτε ὑπηρετεῖται ἀπό ση δέν δίνεται ἔμφαση στό ἀποτέλεσμα χέρια ἀνθρώπινα, Αὐτόν πού δημιούργη- τοῦ κηρύγματος τοῦ Παύλου, ὅπως στίς σε ἀπό ἕναν ἄνθρωπο ὅλα τά ἔθνη τῶν ἀντίστοιχες τῶν ἄλλων πόλεων πού εἶχε ἀνθρώπων καί τούς ἐγκατέστησε πάνω ἐπισκεφθεῖ προηγουμένως. Ἀντίθετα, τό σ’ ὅλη τή γῆ, θέλοντας νά Τόν ἀναζητοῦν. κείμενο ἀφηγεῖται τίς συζητήσεις τοῦ Γιατί εἴμαστε δική Του γενεά καί δέν θά Ἀποστόλου μέ ἐπικούρειους καί στωι- πρέπει νά νομίζουμε ὅτι ἡ θεότητα εἶναι Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 37

κάτι ὅμοιο μέ χρυσάφι ἤ ἀσήμι ἤ πέτρα, τῶν ἀνθρώπων θά γίνει ἀπό τόν Ἰησοῦ δηλαδή μέ γλυπτό ἔργο τῆς τέχνης ἤ τῆς Χριστό μέ δικαιοσύνη. Μέ αὐτόν τόν φαντασίας τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Θεός πού τρόπο, ἡ εἰκόνα τοῦ δημιουργοῦ συνδέε- παράβλεψε τά χρόνια τῆς ἄγνοιας, ἀπαι- ται μέ αὐτήν τοῦ τελικοῦ κριτῆ ὅλων. τεῖ ἀπ’ ὅλους τούς ἀνθρώπους σέ κάθε τόπο νά μετανοήσουν, γιατί ἔχει καθο- Τό κήρυγμα μετανοίας τοῦ Παύλου ρίσει μιά μέρα πού θά κρίνει τήν οἰκου- δέν εἶχε ἰδιαίτερη ἀπήχηση, διότι ὁ λόγος μένη μέ δικαιοσύνη, μέσῳ ἑνός ἀνδρός του περί ἀναστάσεως φάνηκε στούς (δηλ. τοῦ Χριστοῦ) πού τόν ἔχει ὁρίσει Ἀθηναίους ἀπαράδεκτος. Ἡ μονοθεΐα, ἡ γι’ αὐτό τόν σκοπό. Κι ἔδωσε βέβαιη μετάνοια καί ἡ ἀνάσταση τοῦ σώματος ἀπόδειξη σέ ὅλους, ὅτι αὐτός θά εἶναι ὁ ἦταν ἐντελῶς ἀδιανόητα γιά τήν ἑλλη- κριτής, ἀνασταίνοντάς τον ἀπό τούς νε- νική σκέψη. Οἱ φιλόσοφοι ἀντιλήφθηκαν κρούς (Πράξ. 17,24-31). τό μήνυμα τοῦ Παύλου ὡς «ξένα δαι- μόνια». Ἀπό τούς ἀκροατές του, ἄλ- Τό δόγμα τῆς δημιουργίας εἶναι βασικό λοι τόν χλεύασαν καί ἄλλοι δέχθηκαν γιά τή χριστιανική θεολογία. Στίς ἐπιστο- νά τόν ἀκούσουν ξανά. Ὑπῆρχαν ὅμως λές του ὁ Παῦλος ὑποθέτει συχνά ἤ δι- κάποιοι πού πίστεψαν, ὅπως ὁ Διονύσιος δάσκει ρητά ὅτι ὁ Θεός εἶναι ὁ Δημιουρ- ὁ Ἀρεοπαγίτης, κάποια γυναίκα πού λε- γός ὁλόκληρου τοῦ σύμπαντος.3 Ὅλα γόταν Δάμαρις καί μερικοί ἄλλοι μαζί ἀνήκουν στόν Κύριο τοῦ οὐρανοῦ καί μέ αὐτούς (Πράξ. 17,32-34). Παρ' ὅλα τῆς γῆς. Ἀκόμα, διακηρύσσει τήν ἑνότητα αὐτά δέν ὑπάρχει καμμία ἀναφορά στίς τῆς ἀνθρώπινης φυλῆς καί τήν κυριαρχία ἐπιστολές τοῦ Παύλου περί ὕπαρξης χρι- τοῦ Θεοῦ στήν ἱστορία. Ἡ ὑπεροχή τῆς στιανικῆς κοινότητας στήν Ἀθήνα. «εἰκόνας τοῦ Θεοῦ» πού διαγγέλλει ὁ Παῦλος ἔναντι τῶν εἰδώλων συνίσταται Ἡ συμπεριφορά τῶν Ἀθηναίων ἀπέναντι στό ὅτι τά τελευταῖα δέν ἀνταποκρίνο- στόν Παῦλο δέν εἶχε τήν κατάληξη ἀνα- νται σέ καμιά ὑπαρκτή πραγματικότη- λόγων συμπεριφορῶν στίς ἄλλες πόλεις τα, ἐνῶ ἡ εἰκόνα εἶναι ἡ ἀποκάλυψη τοῦ πού κήρυξε τόν ἀληθινό Θεό. Ὁ Ἀπόστο- ὄντως Ὄντος, τοῦ Ἑνός Θεοῦ, ἡ ἐνσάρ- λος ἀναχώρησε εἰρηνικά ἀπό τήν πόλη κωσή του μέσα στόν κόσμο.4 Ἡ κρίση μέ προορισμό τήν Κόρινθο (Πράξ. 18,1), πρωτεύουσα τῆς ἐπαρχίας τῆς Ἀχαΐας. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ἰ. Καραβιδόπουλος, «Εἴδωλο καί εἰκόνα. Ὁ θρησκευτικός πλουραλισμός τῆς Κορίνθου καί τό ἱεραποστολικό κήρυγμα τοῦ ἀποστόλου Παύλου», στό Ἀπόστολος Παῦλος καί Κόρινθος. Πρακτικά Διεθνοῦς Ἐπιστ. Συνεδρίου, τ. Β΄, Αθήνα 2009, σ. 22. 2. Ὁ φιλόσοφος Ἐπίκουρος δέν πίστευε στή θεϊκή πρόνοια, δίδασκε ὅτι ἡ ψυχή δέν εἶναι ἀνώτερη ἀπό τήν ὕλη καί ἀθάνατη καί ὅτι δέν ὑπάρχει μετά θάνατον ζωή. Οἱ Στωικοί φιλόσοφοι, μαθητές τοῦ Ζήνωνος, ἦταν πανθεϊστές. Κατ’ αὐτούς δέν ὑπάρχει κάποιος προσωπικός θεός, ἀλλά ὅλη ἡ κοσμική τάξη διέπεται ἀπό τήν «παγκόσμια ψυχή», τόν θεό. Ὑποστήριζαν ὅτι ἡ ὕλη καί ἡ δύναμη ἦταν οἱ θεμελιώδεις ἀρχές τοῦ σύμπαντος. 3. Ρωμ. 1,25. Ἐφ. 1,4. Κολ. 3,9-10. Α΄ Τιμ. 4,3-4. 4. Ἰ. Καραβιδόπουλος, ὅ.π., σ. 23. 38 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ: Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Ἡ ἀριστοτελική σύλληψη τῆς οἰκονομίας Ἑλένης Κακλαμάνου Δρος Φιλοσοφίας Ἡοἰκονομική κρίση πού ταλάνισε καί Ἀνεξαρτήτως ἄν οἱ φιλοσοφικές ἀπα- ταλανίζει τήν ἀνθρωπότητα τίς τε- ντήσεις τῆς ἀρχαιότητας συνυφαίνονται μέ λευταῖες δεκαετίες καί οἱ πολλαπλές της τίς ἀντίστοιχες τῆς χριστιανικῆς πίστεως, ἐπιπτώσεις γιά τό ἄτομο καί τήν κοινότη- εἶναι σημαντικό νά τίς γνωρίζουμε εἴτε τα, ἐπανέφεραν στόν δημόσιο διάλογο ὡς μία σημαντική στιγμή στήν ἱστορία τῆς τό ζήτημα τῆς σχέσης μεταξύ ἠθικῆς καί σκέψης εἴτε γιατί μέ κάποιον τρόπο ἔχουν οἰκονομίας. Ἐρωτήματα ὅπως «πῶς μπο- ἐπηρεάσει τή διαμόρφωση τῆς χριστιανι- ρεῖ κανείς νά εἶναι ἀποτελεσματικός στίς κῆς ἀντίληψης γιά τή ζωή, τόν κόσμο καί οἰκονομικές πρακτικές καί ταυτόχρονα τόν ἄνθρωπο. Στό ἀριστοτελικό φιλοσο- ἐνάρετος;», «εἶναι ἡ ἠθική ἕνα σύνολο κα- φικό σύστημα, οἱ ἐπιστῆμες διαιροῦνται νόνων ἠθικῆς συμπεριφορᾶς πού ἐξασφα- σέ τρεῖς κατηγορίες: α) στίς θεωρητικές, λίζουν τήν ἐπιτυχημένη κοινωνική συμβίω- ὅπου ἀνήκουν ἡ πρώτη φιλοσοφία, ἡ φυ- ση, ἐνῶ ἡ οἰκονομία ἕνα πεδίο ἀνταγωνι- σική καί τά μαθηματικά, β) στίς πρακτι- σμοῦ ἀτόμων πού τό καθένα ἐπιδιώκει τό κές ἐπιστῆμες, ὅπου ἀνήκουν ἡ ἠθική καί στενά ἀτομικό του συμφέρον μέ στόχο τήν ἡ πολιτική καί γ) στίς ποιητικές ἤ παρα- ἐπικράτησή του ἔναντι τῶν ἄλλων;» ἀπα- γωγικές ἐπιστῆμες, ὅπου ἀνήκουν ἡ ναυ- σχόλησαν ἐπιστήμονες ἀπό ὅλο τό φάσμα πηγική, ἡ ἰατρική, ἡ ἀρχιτεκτονική κ.ἄ., οἱ τῶν κοινωνικῶν καί ἀνθρωπιστικῶν σπου- ὁποῖες, στηριζόμενες στήν ἐμπειρία, πα- δῶν. Ἡ πλειονότητα τῶν ἐπιστημόνων, καί ράγουν προϊόντα ἀναγκαῖα γιά τή βελτί- ὄχι μόνο, στήν προσπάθειά τους νά ἀναλύ- ωση τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Οἱ πρακτικές σουν, νά ἐξηγήσουν ἤ ἀκόμα καί νά θεμε- ἐπιστῆμες ἔχουν ὡς ἀντικείμενο μελέτης λιώσουν τήν ἄρρηκτη σχέση μεταξύ ἠθικῆς τήν ἀνθρώπινη συμπεριφορά εἴτε σέ ἀτο- καί οἰκονομίας προσφεύγουν στίς ἠθικές μικό εἴτε σέ συλλογικό ἐπίπεδο, καί αὐτό καί πολιτικές πραγματεῖες τοῦ Ἀριστο- πού τίς διακρίνει ἀπό τίς θεωρητικές εἶναι τέλη. Ὁ σταγειρίτης φιλόσοφος σέ μόλις ἕξι ὅτι δέν ἔχουν ὡς ἀποκλειστικό στόχο τή σελίδες τῆς στερεότυπης ἔκδοσης Bekker γνώση. Στά Ἠθικά Νικομάχεια, ὁ Σταγει- τῶν Ἠθικῶν Νικομαχείων καί τῶν Πολι- ρίτης κάνει σαφές ὅτι στόχος τοῦ ἀτόμου τικῶν σκιαγραφεῖ μέ σαφήνεια τή σχέση καί τῆς κοινότητας εἶναι ἡ ἐπιδίωξη τοῦ μεταξύ αὐτῶν τῶν δύο τομέων τοῦ ἐπιστη- ὑπέρτατου ἀγαθοῦ πού εἶναι ἡ εὐδαιμο- τοῦ, ἐντός τοῦ πλαισίου τῆς ἐπιδίωξης τοῦ νία καί εἶναι ἡ πιό ἄξια νά ἀποτελέσει ὑπέρτατου ἀγαθοῦ πού εἶναι ἡ εὐδαιμονία τό ἀντικείμενο ἐπιλογῆς. Τονίζεται ὅτι δέν γιά τό ἄτομο καί τήν κοινότητα. εἶναι ἕνα συναίσθημα ἤ μία κατάσταση· Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 39

εἶναι μακρόχρονη ἐνάρετη δραστηριότη- δέν δρᾶ αὐτόνομα ἀλλά ὑπό τήν καθοδή- τα. Συγκεκριμένα, εἶναι μιά μακρόχρονη γηση τῆς πολιτικῆς ἐπιστήμης. Αὐτός πού δραστηριότητα πού πραγματώνεται ἀπό γνωρίζει τήν οἰκονομική, γνωρίζει τί εἶναι πράξεις πού χαρακτηρίζονται ἀπό ἠθικές καλό γιά τόν οἶκο του καί τήν κοινότη- ἀρετές καί ἀπό μιά συγκεκριμένη διανοη- τα στό σύνολό της. Ὡστόσο, ὑπάρχει καί τική ἀρετή, τή φρόνηση. Ἡ φρόνηση εἶναι ἡ καπηλική, ὅπως ἀποκαλεῖται ἀπό τόν ἡ δύναμη πού εὐθύνεται γιά τήν ὀρθότητα Σταγειρίτη, ἡ ὁποία, χρησιμοποιώντας ὡς τῶν πράξεών μας καί ἐκλαμβάνεται ὡς ἡ ὄχημα τό νόμισμα στή συναλλαγή, στοχεύ- νοητική ἱκανότητα πού ἀπαιτεῖται γιά τή ει στόν ἀπεριόριστο πλοῦτο, ἀντίθετα μέ λήψη ἐπιμέρους ἀποφάσεων πού συμβάλ- τή χρηματιστική, πού θέτει ὅρια σύμφωνα λουν στήν εὐδαιμονία. Πρόκειται λοιπόν μέ τήν ὀρθή κρίση. Στήν περίπτωσή της «γιά τήν ἱκανότητα στάθμισης τοῦ χρήσι- ἀρνεῖται νά ὑπηρετήσει τήν πολιτική ἐπι- μου καί τοῦ ἀγαθοῦ, ὄχι ὅμως ὑπό τό πρί- στήμη, συνεπῶς ὑπηρετεῖ τίς ἐπίπλαστες σμα μίας ἐπιμέρους ὠφέλειας ἀλλά τοῦ καί ὄχι πραγματικές ἀνάγκες τοῦ ἀτόμου βίου συνολικά».1 Τόν Ἀριστοτέλη δέν τόν καί τῆς κοινότητας. Αὐτοί πού στρέφο- ἐνδιαφέρει ἡ ἠθική ὡς θεωρία, ἀλλά ἡ ἠθι- νται στήν καπηλική στοχεύουν στίς ὑλικές κή του εἶναι μιά διδασκαλία γιά τό πῶς ὁ ἀπολαύσεις καί, προκειμένου νά τίς ἀπο- καθένας μας θά πετύχει τήν εὐδαιμονία. κτήσουν, μεταχειρίζονται τρόπους ἐνάντια στήν ἴδια τή φύση. Ἀρετές καί τέχνες, Ἀναγκαία συνθήκη τῆς ἐπίτευξης τῆς ὅπως ἡ ἀνδρεία, ἡ στρατηγική καί ἡ ἰα- εὐδαιμονίας τόσο σέ ἀτομικό ὅσο καί σέ τρική, πού ἡ πραγματική τους φύση ὑπα- συλλογικό ἐπίπεδο εἶναι ἡ ὀρθή διαχείρι- γορεύει ὠφέλεια γιά τήν κοινότητα, δύνα- ση καί κατανομή τοῦ πλούτου, ἑπομένως νται νά ἀπωλέσουν αὐτή τή φύση καί νά πρωτεύοντα ρόλο παίζει ἡ ἀποκαλούμε- γίνουν μέσο ἀπόκτησης χρημάτων, καθώς, νη πολιτική τέχνη, μέ τήν εὐρεῖα ἔννοια. ὅταν κυριαρχεῖ ἡ καπηλική, o μοναδικός Ὑποστηρίζει ὅτι ἡ εὐδαιμονία δέν προκύ- σκοπός στόν ὁποῖο στρέφονται τά πάντα πτει ἀπό τόν χρηματιστικό βίο, δηλ. αὐτόν εἶναι ὁ χωρίς ὅρια πλουτισμός (Πολιτικά Ι πού ἀναλώνεται στήν ἀπόκτηση πλού- 9 1257b23-1258a14). του (Πολιτικά Ι 5 1096a 5-7). Στόχος τῆς οἰκονομικῆς ἐπιστήμης, τῆς χρηματιστικῆς, Συνεπῶς, τό ζητούμενο καί ἡ ἐπιδίωξη ὅπως ἀποσαφηνίζεται στό Α΄ Βιβλίο τῶν τῆς ἀριστοτελικῆς θεώρησης εἶναι ἡ χρη- Πολιτικῶν, εἶναι ἡ συσσώρευση τοῦ πλού- ματιστική νά ὑπακούει στίς ἐπιταγές τῆς του πού ἀπαιτεῖται προκειμένου κάποιος πολιτικῆς ἐπιστήμης καί ὑπ' αὐτή τήν προ- νά ζεῖ μιά εὐδαίμονα ζωή καί νά λειτουρ- ϋπόθεση ὁ οἰκονόμος γνωρίζει πόσο πλοῦτο γοῦν εὔρυθμα οἱ κοινότητες. Γίνεται σα- χρειάζεται γιά τό εὖ ζῆν τοῦ οἴκου του καί φές ὅτι ἡ χρηματιστική εἶναι μιά τεχνική ὁ πολιτικός γνωρίζει πόσο πλοῦτο χρειάζε- γνώση ἀναγκαία γιά τή συσσώρευση τοῦ ται ἡ πόλη καί μέ ποιόν τρόπο καί ὑπό ἀναγκαίου καί μέ μέτρο πλούτου, ἡ ὁποία ποιούς ὅρους πρέπει αὐτός νά διανέμεται. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. C. Rapp, Eἰσαγωγή στόν Ἀριστοτέλη, μτφ. Ἠ. Τσιριγκάκης, Ἀθήνα: Ὀχτώ, 2012, σ. 28-29. 40 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΠΡΟΣ ΔΙΑΚΡΙΣΙΝ Ἡ Θεολογική διακήρυξη τοῦ Barmen (1934) Μιά χριστιανική πράξη ἀντίστασης στό ναζιστικό καθεστώς Πρωτ. Βασιλείου Ἀ. Γεωργόπουλου Ἀναπλ. Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Στά γεγονότα πού ἔχουν ξεχωριστή Χίτλερ καί τοῦ πολιτικοῦ μεσσιανισμοῦ σημασία στή συνείδηση ὅλων τῶν ἀν- του2. θρώπων πού ἀντιτάχθηκαν στήν ἐγκλημα- τική θηριωδία τῆς ναζιστικῆς ἰδεολογίας Μπροστά σ’ αὐτήν τήν κατάσταση, καί καί τοῦ χιτλερικοῦ καθεστῶτος, ἡ Θεολο- ἀφοῦ μετά τίς ἐκλογές τοῦ 1933 ἡ ἐπι- γική διακήρυξη τοῦ Barmen, 29- 31 Μα- χειρούμενη ἅλωση ἔπαιρνε διαστάσεις, ΐου 1934, στό Βούπερταλ, ἔχει ξεχωριστή στό Barmen, τό χρονικό διάστημα 29- θέση1. Ἀποτελεῖ μιά χριστιανική πράξη 31 Μαΐου τοῦ 1934 συγκεντρώθηκαν ἀντίστασης ἀπέναντι στή ναζιστική ἰδεο- 139 ἐκπρόσωποι τῶν Λουθηρανῶν καί λογία, ἡ ὁποία στόν χῶρο τῆς Γερμανίας, τῶν Μεταρρυθμισμένων κοινοτήτων τῆς μέσῳ ποικίλων πρακτικῶν, προσπάθησε Γερμανίας, θεολόγοι καί πάστορες πού νά χειραγωγήσει καί νά χρησιμοποιήσει ἀντιτάχθηκαν γιά λόγους συνείδησης καί τίς Διαμαρτυρόμενες Ἐκκλησίες ὡς ὑπη- χριστιανικῆς διδασκαλίας στίς μεθοδεύ- ρέτες τοῦ ναζιστικοῦ μορφώματος. σεις τῶν Γερμανῶν Χριστιανῶν καί κατ’ ἐπέκταση τοῦ ναζιστικοῦ καθεστῶτος. Ἡ κυριώτερη ἔκφραση αὐτῆς τῆς προ- Ἡ συνάντηση αὐτή ἀποτέλεσε καί τήν σπάθειας ὑπῆρξε, ἐκ μέρους τοῦ Χίτλερ πρώτη συνόδο τῆς «Ὁμολογιακῆς Ἐκ- καί τῶν ὀργάνων του, ἡ δημιουργία τῶν κλησίας» (bekennende Kirche), κίνησης λεγόμενων «Γερμανῶν Χριστιανῶν». Οἱ πού συγκροτήθηκε ἐκείνη τήν περίοδο Γερμανοί Χριστιανοί (Deutsche Christen) ἀπό μέλη Προτεσταντικῶν κοινοτήτων ἦταν μιά συγκρητιστική πολιτικοθρη- πού ἀρνοῦνταν νά καταστήσουν τή χρι- σκευτική κίνηση, μέ ἀντισημιτικό ρα- στιανική πίστη, δορυφόρο-ὑπηρέτη τῆς τσιστικό ὑπόβαθρο. Ἡ διδασκαλία τους ναζιστικῆς ἰδεολογίας3. ἐπίσης ἦταν συγκρητιστική, μέ μείξη χρι- στιανικῶν καί ἀντιχριστιανικῶν στοιχεί- Ἡ θεολογική διακήρυξη, πού ἐπιγρα- ων, μέ ἀντισημιτική ἀφετηρία καί μέ πο- φόταν: «Θεολογική διακήρυξη σχετικά λιτική προοπτική. Ἀφοῦ ἀκρωτηρίασαν μέ τήν παροῦσα κατάσταση τῆς Γερμα- τό Εὐαγγέλιο, δημιούργησαν ἕνα «χρι- νικῆς Εὐαγγελικῆς Ἐκκλησίας», εἶχε ὡς στιανισμό» καρικατούρα, ὑπηρέτη τῶν κύριους συγγραφεῖς ἀπό τόν χῶρο τῶν ἐθνικοσοσιαλιστικῶν ἀντιλήψεων τοῦ λουθηρανῶν τούς θεολόγους Th. Breit καί Η. Αsmussen καί ἀπό τόν χῶρο τῶν Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 41

Μεταρρυθμισμένων τόν κορυφαῖο ἐκ- Ἡ διακήρυξη τόνιζε στό σύνολό της φραστή τῆς λεγόμενης Διαλεκτικῆς Θεο- τήν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ ἐλευθερία τῶν Ἐκ- λογίας τόν Karl Barth. Περιέχει 6 ἄρθρα κλησιῶν, τήν ἄρνηση κάθε συσχετισμοῦ καί συντάχθηκε στό πρότυπο τῶν ἀρ- τῆς χριστιανικῆς πίστης μέ φυλετικές χικῶν Ὁμολογιῶν τῆς Μεταρρύθμισης4. ρατσιστικές θεωρίες καί ὑπενθύμιζε ὅτι Στό πρῶτο μέρος καταγράφεται ἡ χρι- μοναδικός καί ἀποκλειστικός γνώμονας στιανική διδασκαλία μέ βάση τήν Ἁγία προσδιορισμοῦ τῶν διακονιῶν, τῆς τάξης Γραφή καί στό δεύτερο μέρος καταδι- τῆς Ἐκκλησίας καί τῶν σχέσεών της μέ κάζονται, ὡς ἐσφαλμένες θέσεις, θεολο- τό κράτος εἶναι ἡ Ἁγία Γραφή. γικές δοξασίες τῶν Γερμανῶν Χριστια- νῶν, ἄκρως παραμορφωτικές τῆς χρι- Ἡ θεολογική διακήρυξη τοῦ Βarmen στιανικῆς πίστης. ἐγκρίθηκε μέ ἀπόλυτη ὁμοφωνία. Ἀπο- τέλεσε δημόσια παρέμβαση καί ἔκκλη- Ἀξίζει ἐν προκειμένῳ νά ἐπισημανθεῖ, ση στούς Προτεσταντικούς κλάδους τῆς ὅτι τά ἄρθρα 1 καί 4, χωρίς νά γίνεται Γερμανίας γιά ἀποφυγή κάθε συσχέτι- ὀνομαστική ἀναφορά, ἀφοροῦσαν στό σης τῆς χριστιανικῆς πίστης μέ τό ναζι- πρόσωπο τοῦ Χίτλερ. Συγκεκριμένα στό στικό καθεστώς καί ἰδεολογία καί ἔγινε πρῶτο ἄρθρο δηλώνεται μέ χαρακτη- ἀφορμή ἔμπνευσης ἀγώνων, ὄχι παθητι- ριστική σαφήνεια ὅτι ἀπορρίπτεται ὡς κῆς ἀντίστασης, διαφόρων ποιμένων καί λανθασμένη δοξασία ἡ θέση πού ὑπο- χριστιανῶν, ἀπέναντι στό χιτλερικό κα- στηρίζει ὅτι ἡ Ἐκκλησία, ἐκτός ἀπό τήν θεστώς. Ἁγία Γραφή, θά μποροῦσε καί πρέπει νά ἀναγνωρίσει ὡς πηγή τῆς διδασκαλίας Ταυτοχρόνως ἀποτέλεσε τό καταστα- της ἄλλα γεγονότα, ἐξουσίες καί ἱστορι- τικό κείμενο καί δημόσια μορφή διαμαρ- κά πρόσωπα ὡς ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ. τυρίας ὅλων τῶν χριστιανῶν πού ἀντι- Ὁμοίως, στό τέταρτο ἄρθρο, ἀπορρίπτε- στάθηκαν ἐνεργά στό ναζιστικό μόρφω- ται ἐπίσης ὡς λανθασμένη δοξασία ὅτι μα τῶν Γερμανῶν Χριστιανῶν ἀλλά καί ἡ Ἐκκλησία μπορεῖ νά ἐπιτρέψει στόν σέ καθέναν πού προσπάθησε, ἐκεῖνα τά ἑαυτό της νά ἔχει ὡς ἡγέτες πολιτικά χρόνια, νά νοθεύσει καί νά προσαρμόσει πρόσωπα, ἐπιφορτισμένα μέ διοικητική τήν χριστιανική διδασκαλία στόν Ἐθνι- ἐξουσία.5 κοσοσιαλισμό6. Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ . 1. C. Nikolaisen, Der Weg nach Barmen. Die Entstehungsgeschichte der Theolo- gischen Erklärung von 1934, Neukirchen - Vluyn 1985. 2. K. Meier, Die Deutsche Christen. Das Bild einer Bewegung im Kirchenkamf des Dritten Reiches, Göttingen 1964. J. Sonne, Die politische Theologie der Deutschen Christen, Göttingen 1982 3. W. Koch, Der Kamf der Bekennende Kirche im Dritten Reich, Berlin 1974. 4. Tό κείμενο βλ. H. Steubing u.a (Hrsg), Bekenntnisse der Kirche. Bekenntnistexte aus zwanzig Jahrhunderten, Wuppertal 1985, σ. 300-302. 5. H. Steubing, ὅ.π., σ. 300-301. 6. Πβ. Ε.Η. Robertson, Christians against Hitler, London 1962. V. Barnett, For the Soul of the People. Protestant Protest Against Hitler, Oxford - New York 1998. 42 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - 1821 ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Τά λαμπρά παληκάρια: οἱ φωτεινοί πολεμιστές τῆς ἐλευθερίας Ζαμπίας Ἀγριμάκη Ἱστορικοῦ - Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας Λάμπρος, Φῶτος, Λαμπέτης, Φωτει- στό Αἰγαῖο· τόν Κατσώνη μνημονεύει καί νός, Ἀστραπόγιαννος, Λαμπρινός, ὁ Γάλλος περιηγητής Πουκεβίλ (1805), Λιάκος. Αὐτό πού συνδέει τά παραπάνω ἀναφέροντας ὅτι συνεργάστηκε μέ τόν ὀνόματα εἶναι ὅτι ἀνήκουν σέ λογοτεχνι- Τζαβέλα. κούς χαρακτῆρες τοῦ καλλιτεχνικοῦ κινή- ματος τοῦ ἑλληνικοῦ ρομαντισμοῦ. Ὅλοι Λίγο ἀργότερα, ὁ Τζαβέλας θά ἐμφανι- τους εἶναι πολεμιστές ἐναντίον ξένων στεῖ ὡς λογοτεχνικός ἥρωας σ' ἕνα θεα- κατακτητῶν: τῶν Φράγκων (ὁ Φωτεινός) τρικό ἔργο γιά τούς Σουλιῶτες, τό ὁποῖο καί τῶν Τούρκων (οἱ ὑπόλοιποι)· καί, ὅλοι συνέθεσε στή Ρωσία, τό 1809, ἕνας ἑλ- τους, μέσῳ τοῦ ὀνόματός τους, σχετίζο- ληνομαθής Ἑβραῖος· δέν γνωρίζουμε τό νται μέ τό φῶς: λάμψη, ἀστραπή, ἥλιος. ὄνομά του οὔτε τον ἀκριβῆ τίτλο τοῦ ἔρ- γου (πιθανολογεῖται πώς ἦταν: Οἱ Σουλι- Ἡ ἱστορία ξεκινᾶ περί τά τέλη τοῦ 18ου ῶται εἰς τά Ἰωάννινα) οὔτε ἄν γράφηκε αἰ., ὅταν Εὐρωπαῖοι περιηγητές στήν στά ἑλληνικά ἤ στά ρωσικά. Τό ἔργο πα- Ἑλλάδα περνοῦν ἀπό τήν αὐλή τοῦ Ἀλῆ ραστάθηκε στην Πετρούπολη (1809 καί πασᾶ καί γνωρίζουν τούς Σουλιῶτες. Τά 1816), πιθανόν στήν Ὀδησσό (1817) καί κατορθώματα τῶν ἀδάμαστων πολεμι- στή Στοκχόλμη (1827) καί μεταφράστη- στῶν ἔχουν ἤδη καταγραφεῖ σέ δημοτικά κε στά γερμανικά. Παράλληλα, ὁ ἄλλος τραγούδια, ὅπου προβάλλεται ἰδιαίτερα Λάμπρος, ὁ Κατσώνης, ἐμφανίζεται στόν ὁ Λάμπρος Τζαβέλας. Γνωστός ἀπό τούς ποιητικό κόσμο τοῦ λόρδου Βύρωνα: ὁ ἀγῶνες του ἐναντίον τοῦ Ἀλῆ πασᾶ, ὁ Σελήμ, πρωταγωνιστής τοῦ ποιήματος Ἡ Σουλιώτης ἀρχηγός προσελκύει τό ἐνδια- νύφη τῆς Ἀβύδου (1813), συμμετέχει σέ φέρον τοῦ Βρετανοῦ περιηγητῆ Γουΐλιαμ μιά πειρατική ὁμάδα, πού ἔχει δημιουρ- Ἦτον, ὁ ὁποῖος τοῦ ἀφιερώνει ἀρκετές γηθεῖ ἀπό «τούς τελευταίους πατριῶτες σελίδες στό βιβλίο του Περιήγηση στην (δηλ. συναγωνιστές) τοῦ Λάμπρου» τουρκική αὐτοκρατορία (1798). Στό ἴδιο (\"the last of Lambro’s patriots\"). Πολύ βιβλίο, ὁ Τζαβέλας συνδέεται μέ μιά πιό ἰσχυρή εἶναι ἡ σφραγίδα τοῦ θρυλι- ἄλλη ἐμβληματική μορφή τῶν προεπανα- κοῦ πειρατῆ στό ποίημα Ντόν Τζούαν στατικῶν χρόνων, τόν Λάμπρο Κατσώνη, (1819-1821): ἡ Χαϊδή, ἡ νεαρή Ἑλληνίδα ἀξιωματικό τοῦ τσαρικοῦ στρατοῦ, πού πού ἐρωτεύεται τόν Τζούαν, εἶναι κόρη ἔλαβε μέρος στη Ὀρλωφικά (1770) καί τοῦ Λάμπρου, ἑνός πειρατῆ, πού ἔχει στή συνέχεια ἀνέπτυξε πειρατική δράση τό ὁρμητήριό του σέ κάποιο νησάκι τῶν Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 43

Κυκλάδων. Ἄς σημειώσουμε ἐδῶ δύο ματολοί, οἱ Σουλιῶτες. Ὁ Κάλβος ἐξυ- ἐνδιαφέροντα στοιχεῖα: πρῶτον, Χαϊδή μνεῖ τήν πολεμική ἀρετή τῶν Σουλιωτῶν ὀνομάζεται ἡ κόρη τοῦ Ἀλῆ πασᾶ ἀλλά («Εἰς Σούλι» συλ. Λυρικά, 1826)· ὁ Σο- καί μιά ξακουσμένη Σουλιώτισσα, ἴσως λωμός φιλοτεχνεῖ τήν εἰκόνα τοῦ «Σου- ψυχοκόρη τοῦ Λάμπρου Τζαβέλα (Χάι- λιώτη τοῦ καλοῦ», πού, ἐξαντλημένος, δω)· δεύτερον, στό ποίημα «Τά νησιά νιώθει νά τόν βαραίνει τό τουφέκι του τῆς Ἑλλάδας», πού εἰσάγεται παρενθε- (Ἐλεύθεροι Πολιορκημένοι, 1833-1834)· τικά στόν Ντόν Τζούαν, ὁ Βύρων μνη- ὁ Ἀ.Ρ. Ραγκαβῆς συνθέτει τό ποίημα μονεύει ἐγκωμιαστικά τούς Σουλιῶτες, «Ὁ κλέφτης» σέ δημοτική γλῶσσα (τό παραβάλλοντάς τους με τούς ἀρχαίους γνωστό «Μαύρη εἶν’ ἡ νύχτα στα βου- Σπαρτιάτες. νά», 1834). Παραλλήλως, ὁ Δ.Ι. Λάκων ἐμπνέεται ἀπό τόν Κατσώνη (1855), ὁ Ἡ ἀκτινοβολία τοῦ Βύρωνα, κυρίως Ἰούλιος Τυπάλδος συνθέτει ὕμνους καί μετά τόν θάνατό του (1824), σέ ὅλη τήν γιά τούς δύο Λάμπρους (1856 και 1857) Εὐρώπη, προσέδωσε μυθικές διαστάσεις καί ὁ Βαλαωρίτης ἀποτυπώνει ποιητι- καί στόν ἴδιο τόν ποιητή, ἀλλά καί στούς κά τόν ἡρωισμό τοῦ Τζαβέλα μέσῳ τοῦ ἥρωές του – ἀκόμη καί τούς δευτερεύο- τρόμου πού προκαλεῖ στόν Ἀλῆ πασᾶ ντες. Ἔτσι, ὁ βυρωνικός Λάμπρος ἔγινε («Ἡ φυγή», συλ. Μνημόσυνα 1857). ἕνα εἶδος ἀρχετυπικοῦ ἥρωα, πού συγ- χώνευσε στή μορφή του τούς δύο ἱστορι- Ἐκτός ἀπό τήν ἱστορική του βαρύτη- κούς Λάμπρους, τόν Τζαβέλα καί τόν Κα- τα, ὅμως, τό ὄνομα Λάμπρος εἶχε μιά τσώνη. Μέ αὐτούς τούς ὅρους, δημιουργεῖ ἰδιαίτερη ποιότητα, τή σύνδεσή του μέ ὁ Σολωμός τόν δικό του Λάμπρο (1829)· τήν ἔννοια τοῦ φωτός. Ἀλλά, ἄν γιά τούς καί, ὑπό τή σκιά τοῦ Βύρωνα, θά συνθέσει Εὐρωπαίους, ὁ φορέας τοῦ ὀνόματος, τό ποίημα Lambro (1833), ὁ κορυφαῖος ὡς ἀγωνιστής τῆς ἐλευθερίας, μποροῦσε Πολωνός ρομαντικός ποιητής Γιούλιους ἐμμέσως νά συνδυαστεῖ μέ τόν Διαφωτι- Σλοβάτσκι, ὁ ὁποῖος μάλιστα συναντήθη- σμό, γιά τούς Ἕλληνες παρέπεμπε ἄμε- κε μέ τόν Σολωμό ταξιδεύοντας ἀπό τήν σα στή Λαμπρή, στήν Ἀνάσταση τοῦ Χρι- Κέρκυρα στή Ζάκυνθο τό 1836. στοῦ, κατ’ ἐπέκταση στήν ἀνάσταση τοῦ Γένους. Μέσα ἀπό αὐτόν τόν αὐτόματο Οἱ ποιητές τοῦ ἑλληνικοῦ ρομαντισμοῦ, συνειρμό, ὅλοι οἱ πολεμιστές τῆς ἐλευ- λοιπόν, κληρονομοῦν τόν λογοτεχνικά θερίας συνδέθηκαν μέ τό φῶς – γι’ αὐτό μεταπλασμένο θρύλο τοῦ Λάμπρου ἀπό στή λογοτεχνική τους μετάπλαση ἔφεραν τόν Βύρωνα καί τήν εὐρωπαϊκή φαντα- «φωτεινά» ὀνόματα. Καί διατήρησαν σία. Ἀλλά, γι’ αὐτούς, οἱ δύο Λάμπροι αὐτή τή φωτεινή ποιότητα, ἀκόμη κι ἄν δέν ἦταν οὔτε ἐξωτικοί πολεμιστές οὔτε δέν ἦσαν γνωστά τά πραγματικά τους λογοτεχνικές κατασκευές· ἦταν μέρος ὀνόματα: στήν ἱστορία καταγράφηκαν, τῆς πρόσφατης ἱστορίας τους, οἱ ἄμε- μέ τή λογοτεχνική πένα, ὡς «λαμπρά σοι «προπάτορές» τους. Πλάι τους δέν παληκάρια» (Σολωμός, «Ἡ καταστροφή ἄργησαν να προστεθοῦν ὅλοι οἱ ἐπανα- τῶν Ψαρῶν»). στατημένοι Ἕλληνες, οἱ κλέφτες, οἱ ἀρ- 44 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΠΟΙΗΤΙΚΑ ΚΑΤΟΙΚΕΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ Κύριε / ἐπείγει μιά Ἀνάσταση Μάριου-Κυπαρίσση Μώρου Ὑποψ. Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας Α.Π.Θ. Κυριάκος Συφιλτζόγλου, έκαστος εφ' ω ετάφη, Λάρισα: Θράκα 2017 Στήν ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας ὁ // σ’ εγκαταλείπουμε. Ἄν ὁ Θεός κα- χρόνος, ὅπως δηλώνεται μέ ποικί- λεῖται στόν ἐναρκτήριο στίχο νά πράξει λους τρόπους μέσα στούς στίχους, δέν μιάν Ἀνάσταση, καί μάλιστα μέ τρόπο εἶναι ποτέ ἄμοιρος στήν ὁλοκλήρωση ἐπείγοντα, αὐτή ἡ βία προκύπτει ἀπό τίς τοῦ νοήματος· δύο παραδείγματα πού πράξεις τῶν ἀνθρώπων πού Τόν ἀφήνουν, θά μᾶς φανοῦν ἀρκετά χρήσιμα εἶναι τά σέ ἕναν κόσμο, τόν ὁποῖο πρῶτοι ἐγκα- ἑξῆς: α) ἀπό τήν ὑμνογραφία τῶν Θε- τέλειψαν. Ἡ Ἀνάσταση, ὅπως προκύπτει οφανίων: Σήμερον ὁ δεσπότης πρὸς ἀπό τούς στίχους πού μόλις παραθέσαμε, τὸ βάπτισμα ἐπείγεται καί β) ἀπό τήν λειτουργεῖ εἰς βάρος τῆς παράκρουσης. ὑμνογραφία τῶν Παθῶν: Χριστὸς γὰρ Ἄς τό δοῦμε πιό προσεκτικά αὐτό. ἐπείγεται τοῦ παθεῖν. Κοινός τους πα- ρονομαστής ἡ βιασύνη, τό ἐπεῖγον δύο Σέ ἕναν παράλογο κόσμο τό ὑπέρλογο πράξεων, τῆς Βάπτισης καί τοῦ Πάθους. λειτουργεῖ ὡς ἀντίδοτο, ὡς φαρμακεία. Ὁ βίος τοῦ Ἰησοῦ, ἄλλωστε, ἀποδεικνύει Ἡ Ἀνάσταση σάν γεγονός, γιά νά θυ- τή σημασία τῆς βιασύνης καί στίς δύο μηθοῦμε ὅσα γράφαμε σέ προηγούμενο περιπτώσεις. κείμενό μας γιά τόν Νίκο Καροῦζο, ἔρ- χεται νά ἄρει τό παράλογο ἑνός κόσμου Αὐτό τό ἐπεῖγον θά τό συναντήσουμε πού ἐγκαταλείπει τόν Κτίστη του· ἡ καί στούς στίχους τοῦ Κυριάκου Συφιλ- Ἀνάσταση πού βιάζεται νά συντελεστεῖ, τζόγλου (γέν. 1983) «Κύριε / επείγει μια νά πραγματωθεῖ ἐνώπιον σωμάτων καί Ανάσταση», παρμένους ἀπό ἕνα ἄτιτλο ἀσωμάτων, νά βάλει ξανά τόν ἐκτροχια- ποίημα τῆς συλλογῆς έκαστος ἐφ’ ω σμένο χρόνο στήν τροχιά τῆς ὕψιστης δι- ετάφη (2017). Ὁλόκληρο τό ποίημα ἀπο- δαχῆς, τῆς Ἀγάπης ἄνευ ὅρων καί ὁρίων. τελεῖται ἀπό δέκα στίχους καί ἑδράζε- Τό ποίημα, σέ πρώτη ἀνάγνωση, μοιάζει ται στή λειτουργία τῆς ἐπίκλησης: Κύριε πεσιμιστικό· τό συλλογικό ποιητικό ὑπο- // επείγει μια Ανάσταση, / κάνε την κείμενο («ἐμεῖς») κλείνει τό ποίημα μέ όσο είναι καιρός / η παράκρουση βρο- τήν παραδοχή τῆς ἐγκατάλειψης τοῦ ντά την πόρτα // Κύριε // κατεβάσα- Θεοῦ. Ἡ ἐπίκληση, ὅμως, τοῦ πρώτου με ασφάλειες / κλείσαμε τον γενικό / στίχου δέν ἀφήνει περιθώρια γιά τόν πήραμε κάτι κουβέρτες Ε.Σ. // Κύριε πόθο τοῦ ἴδιου ὑποκειμένου: χρειαζόμα- Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 45

στε μιάν Ἀνάσταση. Καί πράγματι, πόσο ἐπίσης ἐλάχιστη εἶναι ἡ σχέση του μέ τή ἀναγκαία εἶναι ἡ διαρκής παρουσία τοῦ μεταφυσική ὅπως ἔχουμε συνηθίσει νά μηνύματος τῆς Ἀνάστασης σέ ἕναν κόσμο τήν ἐντοπίζουμε στή λογοτεχνία. Μέσα, πού δέν τήν ἀποδέχεται, πού ἀηδιάζει, ὅμως, ἀπό τήν ἀντεστραμμένη μεταφυ- ὅπως ἔγραφε ὁ Σεφέρης, μέ τό θαῦμα; σική τοῦ Συφιλτζόγλου, τήν ὁποία, μάλι- στα, μοιράζεται μέ πολλούς ὁμοτέχνους Ἡ Ἱστορία, θά τό ποῦμε καί πάλι, καί ὁμηλίκους του ποιητές (ὅπως ὁ Γι- χρειάζεται τήν εἰσβολή τοῦ ὑπέρλογου ῶργος Πρεβεδουράκης, πού ἤδη συνα- (Παπαθανασίου 2007, σ. 56). Χρειάζεται ντήσαμε, ἤ ἡ Μαίρη Κλιγκάτση, πού θά τήν εἰσβολή τῆς Ἀνάστασης πού ἔρχεται δοῦμε σέ κατοπινό μας κείμενο), προκύ- νά διασαλεύσει τή λογική τοῦ παράλογου πτει ξεκάθαρα ἡ ἀνάγκη γιά τό μήνυμα πού τή διακρίνει. Ὁ κόσμος πού ἐγκα- τῆς Ἀνάστασης, γιά τή δυνατότητα τοῦ ταλείπεται εἶναι ὁ κόσμος τῶν εὐτελῶν: νέου, αὐτοῦ πού ἔρχεται νά διασαλεύσει τῶν κουβερτῶν Ε.Σ., ἕνας κόσμος χωρίς τήν ὑπάρχουσα κατάσταση, νά νικήσει φῶς καί χωρίς ἀσφάλεια. Οἱ συμβολισμοί τή φθορά καί νά ἀναδείξει τίς δυνατότη- δέν εἶναι τυχαῖοι· ὁ κόσμος πού ἐγκατα- τες τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Θεός τοῦ ποιήμα- λείπεται εἶναι ἕνας κόσμος πού βιώνει τος εἶναι ἕνας Θεός πού ἀπεργάζεται τή τή φθορά σέ ὅλα τά ἐπίπεδα καί πλέον σωτηρία τῶν ἀνθρώπων, ἀκόμα καί τήν δέν ὑπάρχει διάθεση γιά τήν ἀλλαγή, ἔσχατη στιγμή τῆς ἐγκατάλειψής Του παρά ἐπικρατεῖ μιά διαρκής παραίτηση. ἀπ’ αὐτούς. Εἶναι ὁ Θεός τῆς Ἀνάστα- Ὁ νέος κόσμος, ὁ ὁποῖος δέν φαίνεται σης, τοῦ Ἤδη καί τοῦ Ὄχι ἀκόμα· εἶναι πουθενά στό προσκήνιο, οὔτε καί ὑπο- ἡ ἐπιβεβαίωση πώς ἡ Ἀνάσταση «δέν νοεῖται, εἶναι ὁ ἀναστάσιμος κόσμος, ὁ εἶναι ἕνα γεγονός πού ἔγινε, τελείωσε κόσμος πού περιγράφεται ἀπό τόν Ἰω- στό παρελθόν καί παραμένει ἔγκλειστο άννη στήν Ἀποκάλυψή του, ὁ κόσμος τοῦ ἐκεῖ, ἀλλά τό ξεκίνημα μίας διαδικασίας γάμου τοῦ ἀρνίου (Ἀπ 19:7), ὁ κόσμος πού συνεχίζεται καί πού θά ὁλοκληρω- πού ὁρίζεται ἀπό τήν Ἀνάσταση, ἀπό τή θεῖ στό μέλλον» (Παπαθανασίου 2007, σ. βία της καί τίς ἐξακτινώσεις της. 31). Ὅπου μιά Ἀνάσταση σημαίνει τήν πάντα ἐπίκαιρη Ἀνάσταση. Τό ποίημα μόλις πού θά μποροῦσε νά χαρακτηριστεῖ «θρησκευτικό», ὅπως Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ ΙΚΗ Β ΙΒ Λ ΙΟΓ ΡΑ Φ ΙΑ . Κυριάκος Συφιλτζόγλου, έκαστος εφ’ ω ετάφη, Λάρισα: Θράκα 2017. Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, Με την ψυχή στα πόδια. Από το μνήμα το κενό στους δρόμους του κόσμου, Αθήνα: Ἐν πλῷ 2007. Richard Parkes Bonington, Ludovico Lipparini, Ἕλληνας ἀρματολός Σουλιώτης πού σκέφτεται (1825-26), Ἀθήνα, τήν πατρίδα του (1837) Μουσεῖο Μπενάκη ἰδιωτική συλλογή 46 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ζαμπίας Ἀγριμάκη Ἱστορικοῦ - Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας E. Padilla – P.C. Phan (επιμ.), Θεολογία της μετανάστευσης στις Αβρααμικές θρησκείες: Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός, Ισλάμ, μτφ. Ν. Κουρεμένος, (συλλογικός τόμος), Ἀκαδημία Θεολογικῶν Σπουδῶν Βόλου 2020. Στόν τόμο συγκεντρώνονται ἀπόψεις ἀπό τά διαφορετικά θρησκεύματα ἀλλά καί ἀπό τίς ἐπιμέρους χριστιανικές παραδόσεις, καθώς καί μία θεώρηση ἀπό τή σκοπιά τῆς οἰκουμενικῆς κίνησης, δίνοντας τήν εὐκαιρία στόν ἀναγνώστη νά γνωρίσει τόν κε- ντρικό ρόλο πού κατέχει ἡ μεταναστευτική πράξη σέ ὅλες τίς Ἀβρααμικές θρησκεῖες. 10 Τόμοι γιά τήν Ἐπανάσταση του 1821 Ἐκδόθηκαν, σέ αὐτοτελεῖς τόμους, τά Πρακτικά τῶν δέκα ἐπιστημονικῶν συνε- δρίων γιά τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821, πού ὀργάνωσε ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος διά τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Πολιτιστικῆς Ταυτότητος (2012- 2020). Ἡ θεματολογία εἶναι ἡ ἑξῆς: Ἱστοριογραφία καί πηγές γιά τήν ἑρμηνεία τοῦ 1821 (2012), Ἡ ζωή τῶν ὑποδούλων Ἑλλήνων ἐπί Τουρκοκρατίας. Καταπί- εση-Κοινοτισμός-Παιδεία (2013), Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί διαφύλαξη τῆς ἐθνικῆς ταυτότητος. Νεομάρτυρες, Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, Ἐπαναστατικά Κινήματα (2014), Ἑλληνικός καί Εὐρωπαϊκός Διαφωτισμός (2015), Ὁ διεθνής περίγυρος καί ὁ φιλελληνισμός κατά τήν Ἑλληνική Ἐπανάσταση (2016), Πολεμικές συγκρούσεις καί τόποι καθαγιασμοῦ τοῦ ἀπελευθερωτικοῦ Ἀγῶνος κατά τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 (2017), Οἱ φιλελεύθεροι θεσμοί τοῦ Ἀγῶνος τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως (2018), Οἱ μεγάλες Προσωπικότητες τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως - Ὁμοψυχία καί διχόνοια κατά τήν Ἐπανάσταση (2019), Τά οἰκονομικά τοῦ Ἀγῶνος - Ἡ ἐπίτευ- ξη καί ἡ ἀναγνώριση τῆς Ἑλληνικῆς Ἀνεξαρτησίας (2020), Ἡ ἐπίδραση τῆς Ἑλλη- νικῆς Ἐπαναστάσεως στή λογοτεχνία καί στήν Τέχνη (2020). Ἀρχιμ. Ἰωαννίκιος (Καθηγούμενος), Ἡ Ἑλληνική Ψυχή. Ἀρετές καί Ἐλαττώματα – Σάλπισμα ἑνότητας καί ὁμοψυχίας, ἔκδ. Ι.Μ. Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος Σοχοῦ Λαγκαδᾶ 2018. Μία σκιαγράφηση τῶν ἰδιομορφιῶν τοῦ ἑλληνικοῦ χαρακτή- ρα, μέσα ἀπό τήν ἱστορία, τή λογοτεχνία καί μικρά καθημερινά περιστατικά. Βιβλία πού λάβαμε - Νέες κυκλοφορίες Κατερίνα Θεοδωρακοπούλου, Το χωριό του καυγά που έγινε εργαστήρι της χα- ράς, και άλλα παραμύθια, εικόνες: Έλενα Κρυστάλλη, Ἀθήνα: Ἑλληνική Ἑταιρεία Προγεννητικῆς Ἀγωγῆς 2020. Τεῦχος 3ον Μάιος - Ἰούνιος 2021 47

ΕΦΗΜΕΡΙΑΚΑ Διευκρινίσεις γιά τά μισθολογικά κλιμάκια Πρωτ. Γεωργίου Βαμβακίδη Γεν. Ἀρχιερ. Ἐπιτρ. Ἱ.Μ. Ζιχνῶν καί Νευροκοπίου Ἀντιπροέδρου Ι.Σ.Κ.Ε. Σέ συνέχεια μέ τό προηγούμενο τεῦχος Μισθολογικό Κλιμάκιο τοῦ ποσοῦ πού σχετικά μέ τίς μισθολογικές ἐξελίξεις, προκύπτει ἀπό τόν πολλαπλασιασμό τοῦ καταθέτουμε ἀπό τό παρόν τεῦχος ὁρι- ποσοῦ τῶν 780,00 € μέ τούς παραπάνω σμένες διευκρινίσεις καί γιά τίς ὑπόλοι- συντελεστές καί στή συνέχεια μέ τόν συ- πες Μισθολογικές Κατηγορίες δηλαδή ντελεστή 0,0699 γιά τή ΔΕ Μισθολογική τῆς ΔΕ, ΤΕ, καί ΠΕ. Οἱ βασικοί μισθοί Κατηγορία, 0,0530 γιά τήν ΤΕ Μισθολο- ὅλων τῶν ὡς ἄνω ἀναφερομένων Μι- γική Κατηγορία καί τέλος 0,0540 γιά τήν σθολογικῶν Κατηγοριῶν, ὅπως ἄλλωστε ΠΕ Μισθολογική Κατηγορία. Τό προ- καί τῆς ΥΕ, καθορίζονται ἀπό τόν Νόμο στιθέμενο ποσό στρογγυλοποιεῖται στήν 4354/2015. Συνεπῶς ἐφόσον ὁ βασικός πλησιέστερη μονάδα εὐρώ. μισθός τῆς ΥΕ Μισθολογικῆς Κατηγο- ρίας ΥΕ ἔχει καθοριστεῖ στό ποσόν τῶν Σέ ὁρισμένες περιπτώσεις παρατη- 780,00 εὐρώ, οἱ ὑπόλοιπες τρεῖς καθορί- ρεῖται χρονοβόρα, πολλές φορές ἀδι- ζονται καί προσδιορίζονται μέ βάση τόν καιολόγητη, καθυστέρηση χορήγησης βασικό μισθό τοῦ Μισθολογικοῦ Κλιμα- Μισθολογικῶν Κλιμακίων. Οἱ ἐκκαθα- κίου 1 τῆς ΥΕ κατηγορίας, πολλαπλα- ριστές τῶν Μισθολογικῶν Καταστάσε- σιαζόμενο μέ τούς παρακάτω βασικούς ων ἑκάστης Ἱερᾶς Μητροπόλεως ἔχουν συντελεστές: καθῆκον καί ὑποχρέωση νά ἐνημερώνουν λεπτομερέστατα γιά τίς μισθολογικές α) γιά τή Μισθολογική Κατηγορία ΔΕ προαγωγές καί ἐξελίξεις τῶν ἐν Χριστῷ ὁ συντελεστής εἶναι 1,10 ἀδελφῶν μας. Οἱ περισσότεροι Κληρικοί δέν γνωρίζουν τίς νομοθετικές διατάξεις β) γιά τή Μισθολογική Κατηγορία ΤΕ ὁ καί τά ἰσχύοντα γιά τήν οἰκονομική τους συντελεστής εἶναι 1,33, καί ἐξέλιξη. Ταυτόχρονα τυγχάνουν οἰκογε- νειάρχες μέ πολλά οἰκονομικά προβλή- γ) γιά τή Μισθολογική Κατηγορία ΠΕ ματα καί εἶναι φυσικό νά ρωτοῦν καί νά ὁ συντελεστής εἶναι 1,40. ξαναρωτοῦν γιά θέματα πού σχετίζονται μέ τήν καθημερινή βιοποριστική τους Ὁ μηνιαῖος λοιπόν βασικός μισθός τῶν ἀνάγκη. τριῶν συγκεκριμένων Μισθολογικῶν Κα- τηγοριῶν (ΔΕ, ΤΕ, ΠΕ) διαμορφώνεται μέ πρόσθεση στό ἀμέσως προηγούμενο 48 Μάιος - Ἰούνιος 2021 Τεῦχος 3ον