aktines785

ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ-ΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΤΕΧΝΗ ΕΤΟΣ 84ο= | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2021 | ΑΡΙΘ. 785 «Ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες» «Ποῦ εἶναι ἡ πίστη σας;» «Πατερικὴ ἀπάντηση στὶς ἐνστάσεις κατὰ τῆς φύσεως» «Το ταξίδι τῶν δύο Voyager»

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ EΚ ΤHΣ ΔΙΕΥΘYΝΣΕΩΣ. ...................................................................................... 1 «ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ Η ΠΙΣΤΗ ΣΑΣ;» Γ.Β.Μ..................................................................................................................... 2 ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ Α. Ν. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ............................................................................................. 4 ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΕΝΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ. Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΖΩΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. ΤΣΕΝΤΟΣ...................................................................................... 14 ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΩΝ 43 ΧΡΟΝΩΝ (1977-2020) ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΗΛΙΑΚΟ ΜΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΩΝ ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ “VOYAGER 1 & 2” ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗΣ............................................................. 28 ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ I. Κ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ........................................................................................ 34 ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ Γ.Τ. ..................................................................................................................... 37 ΕΠΙΣΤΗΜΗ 14 37 ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΟΡΓΑΝΟ ΤΗΣ «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ» ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΕΧΝΗ Ἐκδότης «Χριστιανική Ἕνωσις Ἀκτῖνες» www.xee.gr • ΚΩΔΙΚΟΣ 1692. Καρύτση 14, 105 61 Ἀθῆναι, Τηλ. 210 32.35.023 Διμηνιαῖο περιοδικό Διευθυντής Σύνταξης Γιάννης Κ. Τσέντος Τιμή τεύχους 2,5€ Θελξινόης 1, 166 74 Γλυφάδα, e-mail: [email protected] Ἐτήσια συνδρομή Ἐσωτερικοῦ 15€ Ἡ Ἐπιτροπή ἐπιφυλάσσει σέ ἑαυτήν τό δικαίωμα νά μήν δημοσιεύει Ἐξωτερικοῦ 30€ ἤ νά συντέμνει κατά τήν κρίση της ὁποιοδήποτε χειρόγραφο. Χει- Κύπρου 20€ ρόγραφα, δημοσιευόμενα ἤ μή, δέν ἐπιστρέφονται. Δημιουργικό - Ἐκτύπωση «Λυχνία Α.Ε.» Ὁλοκληρωμένες λύσεις ἔντυπης ἐπικοινωνίας Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν, Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 www.lyhnia.com, [email protected] Τόπος ἔκδοσης: Ἀθήνα, Φεβρουάριος 2021 Eἰκόνα ἐξωφύλλου: « Ἡ δημιουργία τῶν ἰχθύων καὶ τῶν πτηνῶν», βυζαντινότροπο μωσαϊκὸ ἀπὸ τὸ Παλατινὸ Παρεκκλήσιο (Cappella Palatina), Παλέρμο, 12ος αἰ.

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ Τὸ 2021 εἶναι ἡ χρονιὰ τῆς ἱστορικῆς φορίες καὶ ὁδηγίες μπορεῖτε νὰ βρεῖτε στὴν ἐπετείου τῶν 200 ἐτῶν ἀπὸ τὴν τελευταία σελίδα κάθε τεύχους). ΠΡΟΣΟ- ἔναρξη τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστά- ΧΗ! Εἶναι πολὺ σημαντικό, σὲ τέτοια περί- σεως τοῦ 1821. Ὡς ἀφιέρωμα στὴ πτωση, στὴν ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ νὰ ἀναγράφετε μεγάλη αὐτὴ ἱστορικὴ ἐπέτειο τῆς ἐθνικῆς ὁπωσδήποτε τὸ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ σας μας Παλιγγενεσίας, θὰ δημοσιεύσουμε σὲ (ΚΑΙ ΤΙΠΟΤΕ ΑΛΛΟ). Ἡ αἰτιολογία εἶναι συνέχειες στὰ τεύχη τῆς χρονιᾶς αὐτῆς τὸ ἡ μόνη πληροφορία στὴν ὁποία μποροῦμε σπουδαῖο βιβλίο τοῦ ἀείμνηστου Καθη- νὰ ἔχουμε πρόσβαση (καὶ μάλιστα μέχρις γητῆ Ἀλέξανδρου Ν. Τσιριντάνη Ἐμεῖς οἱ ἑνὸς περιορισμένου ἀριθμοῦ χαρακτήρων). Ἕλληνες, ἕνα ἀληθινὰ μεῖζον ἔργο ἐθνικῆς Εἶναι δυστυχῶς ἀρκετὲς οἱ περιπτώσεις ἠλε- αὐτοσυνειδησίας, μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι ἡ κτρονικῶν πληρωμῶν τὶς ὁποῖες ἀδυνατοῦμε μεγάλη ἐπέτειος πρέπει πρωτίστως νὰ ἀπο- νὰ ταὐτίσουμε, καθὼς στὴν ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ τελέσει γιὰ ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες μιὰ εὐκαιρία γράφουν, γιὰ παράδειγμα, «Συνδρομὴ γιὰ τὸ ἐπαναναζήτησης καί –ἂν χρειάζεται– ἐπα- περιοδικὸ Ἀκτῖνες 2021», καὶ ἀδυνατοῦμε νὰ νακατάκτησης τῆς συλλογικῆς ἐθνικῆς καὶ γνωρίζουμε ποιὸς ἔχει καταθέσει τὸ ποσό. πολιτιστικῆς μας ταὐτότητας. – Ὅσο χρονικὸ διάστημα ἰσχύουν τὰ Καὶ μιὰ σειρὰ ἀπὸ πιὸ πεζές, πλὴν περιοριστικὰ μέτρα, μὲ τοὺς περιορισμοὺς πρακτικὲς καὶ ἀπαραίτητες ἐνημερώσεις: στὴ μετακίνηση τῶν πολιτῶν, τὴν ὑπο- χρεωτικὴ τηλεργασία κτλ., εἶναι λογικὸ οἱ – Τὸ 2013, ἐν μέσῳ δεινῆς οἰκονομικῆς ἀναγνῶστες μας νὰ μὴν μποροῦν νὰ ἐπικοι- κρίσης, πήραμε τὴν πρωτοβουλία νὰ μειώ- νωνήσουν τηλεφωνικὰ μὲ τὰ γραφεῖα τοῦ σουμε τὴν ἐτήσια συνδρομὴ τοῦ περιοδικοῦ περιοδικοῦ μας. Ὅσοι τυχὸν θὰ χρειαζόταν μας ἀπὸ τὰ 15 στὰ 10 €. Ἀπὸ τὸ 2021, χωρὶς νὰ ἐπικοινωνήσουν μαζί μας γιὰ ὁποιον- δυστυχῶς ἡ κρίση νὰ ἔχει παρέλθει, ἀνα- δήποτε λόγο παρακαλοῦνται νὰ ἐπικοινω- γκαζόμαστε νὰ ἐπαναφέρουμε τὴν ἐτήσια νοῦν μέσῳ ἠλεκτρονικοῦ μηνύματος (e-mail) συνδρομὴ στὰ 15 €. Μιὰ τέτοια αὔξηση, στὴ διεύθυνση ἠλεκτρονικοῦ ταχυδρομείου ποὺ ἀσφαλῶς θὰ ἔχετε διαπιστώσει καὶ τοῦ διευθυντοῦ συντάξεως: tsentosg@gmail. σὲ ἄλλα ἔντυπα, δὲν γίνεται βεβαίως γιὰ com. Στὴν ἴδια διεύθυνση παρακαλεῖσθε νὰ λόγους κερδοφορίας, ἀλλὰ γιὰ λόγους βι- ἀποστέλλετε καὶ τὶς συνεργασίες ποὺ θὰ ωσιμότητας, δεδομένης τῆς αὔξησης τοῦ ἐπιθυμούσατε νὰ δημοσιευθοῦν στὶς σελίδες κόστους κυκλοφορίας καὶ κυρίως ταχυ- τοῦ περιοδικοῦ μας. δρομικῆς ἀποστολῆς τῶν περιοδικῶν. Ἡ ἀναπροσαρμογὴ ἰσχύει γιὰ συνδρομὲς ποὺ Ἂς προσπαθήσουμε ὅλοι νὰ ἀξιοποιή- θὰ πληρωθοῦν ἀπὸ τοῦδε καὶ ἑξῆς. σουμε πνευματικὰ τὴν περίοδο τοῦ ὑποχρε- ωτικοῦ περιορισμοῦ τῶν κινήσεών μας. Τὰ – Δεδομένων τῶν περιοριστικῶν μέτρων περιοριστικὰ μέτρα μποροῦν νὰ ἐμποδίσουν στὸ πλαίσιο τῆς προσπάθειας ἀντιμετώπι- ὅλες τὶς κινήσεις μας, ἐκτὸς ἀπὸ μία: τὴν σης τῆς πανδημίας τοῦ ἰοῦ Covid-19, εἶναι πρὸς τὰ ΑΝΩ! λογικὸ ὅλο καὶ περισσότεροι συνδρομητὲς νὰ ἐπιλέγουν τὴν ἠλεκτρονικὴ ἐξόφληση τῆς Ἐκ τῆς διευθύνσεως ἐτήσιας συνδρομῆς (γιὰ τὴν ὁποία πληρο- 1

«ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ Η ΠΙΣΤΗ ΣΑΣ;» Ὅλοι μας τὸ γνωρίζουμε (Λουκᾶ η´ 23). Πελώρια κύματα ἀπειλοῦν καὶ τὸ ζοῦμε καθημε- νὰ καταποντίσουν τὸ πλοῖο. Οἱ μαθητὲς ρινά: Οἱ δυσκολίες, οἱ ἀγωνιοῦν. Ἡ ὀλιγοπιστία τοὺς παραλύ- θλίψεις, οἱ πειρασμοὶ ει. Αὐτὴ τοὺς κάνει νὰ λησμονοῦν πὼς ἀποτελοῦν ἀναπόσπα- δίπλα τους βρίσκεται ὁ παντοδύναμος στο τμῆμα τῆς ζωῆς μας. Ὅμως σημασία Κύριος. Ἀτάραχος στὴ θύελλα. Κοιμᾶται. δὲν ἔχουν τόσο οἱ δυσκολίες, οἱ δοκιμα- Τὸν ξυπνοῦν. Τὸν ἱκετεύουν. Κύριε, σή- σίες. Σημασία ἔχει ἡ ἀντιμετώπισή τους. κω, χανόμαστε, σῶσέ μας. Καὶ ὁ Κύριος Ἀρκεῖ νὰ χρησιμοποιεῖ κανεὶς τὸν πανί- προστάζει τὸν ἄνεμο καὶ τὰ κύματα νὰ σχυρο ὁπλισμὸ τῆς πίστεως. Αὐτὴ τὴν ἡσυχάσουν. Ἡ γαλήνη ἔρχεται ἀμέσως. πίστη συνιστοῦσε ἀδιάκοπα ὁ Κύριος Καὶ τώρα ἡ σειρὰ τοῦ Ἰησοῦ νὰ ἐλέγξει στοὺς μαθητές Του. Αὐτὴν συνιστᾷ καὶ σὲ τὴν ὀλιγοπιστία τους. «Ποῦ εἶναι ἡ πί- μᾶς σήμερα. Ἡ περίπτωση τῆς θάλασσας στη σας;» τοὺς λέει. Γιατί εἴσαστε δειλοί; τῆς Τιβεριάδος εἶναι χαρακτηριστική. Ἕνα ταξίδι μὲ τρικυμίες καὶ ἡ δι- Ἔρχονται συχνὰ οἱ θλίψεις, ὁ πόνος, τὰ ἀναπάντεχα χτυπήματα, οἱ ἀποτυχίες, νὰ ἐλέγξουν τὴν ἀναιμική μας πίστη, τὴν ἀτροφικὴ πνευματική μας ζωή, τὸν ἐπιφανειακὸ Χριστιανισμό μας. Ξεκινᾶμε καὶ νομίζουμε πὼς ἡ χριστιανική μας ἰδιότητα, αὐτὴ καὶ μόνη, ἀποτελεῖ ἀσφάλεια ἀπὸ τοὺς κινδύνους καὶ τὶς δυσκολίες. Φανταζόμαστε πὼς ἡ παρουσία τοῦ Χριστοῦ στὸ πλοῖο τῆς ζωῆς μας θὰ μᾶς ἐξασφαλίσει ἄνετο ταξίδι. Ἐδῶ εἶναι τὸ λάθος μας. Ἡ περιπέτεια τῶν μαθητῶν μᾶς λέει κάτι πολὺ διαφορετικό. Ἡ παρουσία τοῦ Χριστοῦ δὲν ἀπομακρύνει τὴν τρικυμία. Κάποτε καὶ τὴν προκαλεῖ. Οἱ μαθητὲς περίμεναν ἕνα ταξίδι ἄνε- κή μας ζωή. Καὶ δυστυχῶς ἡ στάση μας το. Τίποτα δὲν προμηνοῦσε θύελλα. Διέ- δὲν διαφέρει ἀπὸ ἐκείνη τῶν μαθητῶν. σχιζαν μαζὶ μὲ τὸν Κύριο τὴ θάλασσα μὲ Ἔρχονται συχνὰ οἱ θλίψεις, ὁ πόνος, τὰ τὶς καλύτερες προϋποθέσεις. Ἄλλωστε, ἀναπάντεχα χτυπήματα, οἱ ἀποτυχίες, ἡ παρουσία τοῦ θείου Διδασκάλου μέσα νὰ ἐλέγξουν τὴν ἀναιμική μας πίστη, τὴν στὸ πλοῖο ἦταν φυσικὸ νὰ τοὺς ἐμπνέει ἀτροφικὴ πνευματική μας ζωή, τὸν ἐπι- σιγουριά, ἀσφάλεια. Ἔτσι ἔδειχνε τὸ ξε- φανειακὸ Χριστιανισμό μας. Ξεκινᾶμε καὶ κίνημα. Ὅμως τὰ πράγματα ἐξελίχθηκαν νομίζουμε πὼς ἡ χριστιανική μας ἰδιότη- πολὺ διαφορετικά. Τὴ γαλήνη διαδέχθη- τα, αὐτὴ καὶ μόνη, ἀποτελεῖ ἀσφάλεια κε ἡ θύελλα. «Κατέβη λαῖλαψ ἀνέμου» ἀπὸ τοὺς κινδύνους καὶ τὶς δυσκολίες. 2

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 Φανταζόμαστε πὼς ἡ παρουσία τοῦ Χρι- τοὺς ἀνέμους καὶ τὶς θύελλες. Τὰ πρῶτα στοῦ στὸ πλοῖο τῆς ζωῆς μας θὰ μᾶς νερὰ στὸ πλοῖο σᾶς πανικοβάλλουν. Γιατί ἐξασφαλίσει ἄνετο ταξίδι. ξεχνᾶτε τὴν παρουσία μου; Γιατί ἀφήνετε τὴν ὀλιγοπιστία νὰ φωλιάσει στὴν ψυχή Ἐδῶ εἶναι τὸ λάθος μας. Ἡ περιπέ- σας; «Χανόμαστε» λέτε; Νομίζετε πὼς τεια τῶν μαθητῶν μᾶς λέει κάτι πολὺ κοιμᾶμαι καὶ ἀδιαφορῶ; Αὐτὸ εἶναι τὸ διαφορετικό. Ἡ παρουσία τοῦ Χριστοῦ λάθος σας. Χανόσαστε ὄχι ἀπὸ τὰ κύμα- δὲν ἀπομακρύνει τὴν τρικυμία. Κάποτε τα, ἀλλὰ ἀπὸ τὴ δειλία σας. Ὁ φόβος πη- καὶ τὴν προκαλεῖ. Καὶ αὐτὸ θὰ τὸ ψη- γάζει ὄχι ἀπὸ τὰ τρομερὰ γεγονότα, ἀλλὰ λαφοῦσαν σὲ κάθε τους βῆμα οἱ μαθητὲς ἀπὸ τὴν ἀστήρικτη ψυχή σας. Γι’ αὐτὸ στὴν πολυκύμαντη πορεία τους. Καὶ ὄχι καὶ οἱ κραυγές σας δὲν εἶναι ἀπόδειξη μόνο οἱ τότε, ἀλλὰ καὶ ὅλοι οἱ πιστοὶ τῆς πίστεως, ἀλλὰ τῆς ὀλιγοπιστίας σας. στὸ πέρασμα τῶν αἰώνων. Δυὸ χιλιάδες Οἱ προσευχές σας τὴν ὥρα τοῦ κινδύνου χρόνια ἱστορία τοῦ Χριστιανισμοῦ τί ἄλλο δὲν προέρχονται ἀπὸ βαθιὰ πίστη, ἀλλὰ μαρτυρεῖ; Τὸ πλοῖο τῆς Ἐκκλησίας μὲ ἀπὸ ἔλλειψη πίστεως. Μιὰ πίστη ποὺ κυβερνήτη τὸν Χριστὸ δὲν διέσχισε ἤρεμες θέλει νὰ δεῖ, γιὰ νὰ πιστέψει, δὲν εἶναι θάλασσες. Ἀντιμετώπισε τρικυμίες. Οἱ πίστη. Ἡ πίστη βλέπει «ἥλιο τὰ μεσά- αἱματηροὶ διωγμοί, οἱ ἀδίστακτες συκο- νυχτα». Διατρυπᾷ τὰ σκοτάδια. Ἐλπίζει φαντίες, οἱ εἰρωνεῖες, συχνὸ φαινόμενο καὶ στὴν ἀπελπισία. στὴ ζωὴ τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ ἀληθινὸς πιστὸς γνωρίζει πὼς μαζὶ μὲ τὸν Χριστὸ τὸ σκάφος του «κλυδωνίζεται, ἀλλ’ οὐ καταποντίζεται, χειμάζεται, ἀλλὰ ναυάγιον οὐχ ὑπομένει». Περιμένει τὴν τρικυμία, ἀλλὰ δὲν φοβᾶται τὸ ναυάγιο. Αὐτὸ ποὺ δὲν εἶχαν καταλάβει τότε οἱ μαθητές. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Κύριος τοὺς ἐλέγχει. «Ποῦ εἶναι ἡ πίστη σας;» «Γιατί εἴσαστε δειλοί, ὀλιγόπιστοι; Γιατί δὲν ἔχετε πίστη;» Εἶναι μιὰ πραγματικότητα. Ὁ ἀλη- Καὶ ὅταν αὐτὴ ἡ πίστη λείπει, οἱ θινὸς πιστὸς γνωρίζει πὼς μαζὶ μὲ τὸν μαθητὲς φωνάζουν: «Χανόμαστε». Ἐδῶ Χριστὸ τὸ σκάφος του «κλυδωνίζεται, βρίσκεται τὸ κλειδὶ καὶ ἡ λύση. Κανένας ἀλλ’ οὐ καταποντίζεται, χειμάζεται, δὲν χάνεται, ὅταν δὲν χάνει τὴν πίστη ἀλλὰ ναυάγιον οὐχ ὑπομένει». Περι- του στὸν Σωτῆρα Χριστό. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ μένει τὴν τρικυμία, ἀλλὰ δὲν φοβᾶται τὸ ἀπόστολος Παῦλος, ὁ στερεωμένος στὸν ναυάγιο. Αὐτὸ ποὺ δὲν εἶχαν καταλάβει βράχο τῆς πίστεως, συνιστοῦσε στοὺς τότε οἱ μαθητές. Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Κύριος Χριστιανοὺς τῆς Κορίνθου: «Στήκετε ἐν τοὺς ἐλέγχει. «Ποῦ εἶναι ἡ πίστη σας;» τῇ πίστει» (Α´ Κορινθ. ιστ´ 13). Νὰ μέ- «Γιατί εἴσαστε δειλοί, ὀλιγόπιστοι; Για- νετε ἀσάλευτοι στὴν πίστη. Τὸ μυστικὸ τί δὲν ἔχετε πίστη;» τῆς νίκης. Τὸ ἴδιο ἐπαναλαμβάνει καὶ σὲ μᾶς Γ.Β.Μ. καὶ σὲ κάθε ἐποχὴ ὁ Κύριος: Βλέπετε τὰ κύματα καὶ τρομάζετε. Φοβόσαστε 3

ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ* ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΜΕ ΕΠΙΓΝΩΣΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εἶχε τυπωθῆ καὶ κυκλοφορήσει τὸ βι- λήψεις πρέπει νὰ παραμερισθοῦν, γιὰ νὰ βλίο μας «Γιὰ μιὰ πορεία μὲ ἐπίγνωση», μπορέσει νὰ γίνει μιὰ ἔρευνα μὲ τὸ φῶς καὶ ἀμέσως ἐφάνηκε ὅτι καὶ ὅμως δὲν εἴχα- τῆς ἀλήθειας καὶ νὰ συναχθοῦν συμπε- με τελειώσει, ὅτι καὶ ὅμως χρειαζόταν συ- ράσματα μὲ τὴν καθοδήγηση τῆς ὅλης νέχεια. Ὅσα ἐκεῖ ἐγράφηκαν ἀναφέρονται κοσμοθεωρίας μας. Νὰ δοῦμε τί εἴμαστε στὴν πορεία μὲ ἐπίγνωση τοῦ ἀνθρώπου ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες, εἰδικὰ τί προβλήματα γενικά. Εἶναι ὅμως ἀπαραίτητη μιὰ εἰδικὴ ἀντιμετωπίζομε, ποιὰ ἡ φύση τῶν προ- ἐφαρμογὴ στὴν ἑλληνικὴ πραγματικότητα. βλημάτων αὐτῶν, νὰ τὰ ἀντιμετωπίσωμε Πρέπει τώρα νὰ ἐξετάσωμε τὴν πορεία τὴν σὲ συνάρτηση μὲ τὴν ἱστορία μας καὶ τὰ εἰδικὰ ἑλληνική, τὴν πορεία ποὺ ἐμεῖς οἱ χαρακτηριστικὰ τῆς φυλῆς μας ἐλαττώμα- Ἕλληνες ἔχομε ταχθῆ νὰ βαδίσωμε. τα καὶ προτερήματα, ἀσθενεῖς καὶ ἰσχυρὲς πλευρές, ποιὲς οἱ εἰδικὲς συνθῆκες ζωῆς Αὐτὴ ἡ ἐθνικὴ πορεία χρειάζεται, βέ- μας, καὶ νὰ φθάσωμε σὲ δεοντολογικὰ βαια, πρῶτα πρῶτα τὸ φῶς τῆς κοσμοθε- συμπεράσματα γιὰ τὸ σήμερα καὶ γιὰ τὸ ωρίας μας, ποὺ τὴν δεχόμαστε γιὰ κάθε αὔριο. ἄνθρωπο. Χρειάζεται ὅμως καὶ εἰδικώτερα τὴν ἐπίγνωση τοῦ τί εἴμαστε, ποῦ βαδίζο- Ἔτσι, ἀρχίζομε τώρα αὐτὴ τὴ νέα, με, ποῦ πρέπει νὰ βαδίσωμε, μ’ ἄλλα λόγια ἀπαραίτητη ἔρευνα. Καὶ ἡ ἔρευνα αὐτὴ νὰ νιώσωμε τί εἴμαστε καὶ πῶς πρέπει νὰ θὰ εἶναι σκέψεις γιὰ μιὰ πορεία μὲ ἐπί- πορευθοῦμε ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες. γνωση τοῦ σημερινοῦ Ἕλληνος, ἀντίστοιχα μὲ τὶς σκέψεις ποὺ ἔχουν ἤδη ἐκτεθῆ στὸ Καὶ αὐτὸ χρειάζεται ἔρευνα. Ἔρευνα βιβλίο «Γιὰ μιὰ πορεία μὲ ἐπίγνωση» τοῦ ἐξαιρετικὰ δύσκολη, γιατὶ δυσκολευόμα- συγχρόνου ἀνθρώπου. Σὰν εἰδικὴ ἐφαρ- στε ἀκριβῶς ἀπὸ τὴν ἐγγύτητά μας ἤ, ἂν μογὴ τῶν γενικῶν σκέψεων ἐκείνων στὴν θέλετε, τὴν ταύτιση μὲ τὸ ἀντικείμενο τῆς ἑλληνικὴ ζωὴ εἰδικά. ἔρευνάς μας. Καί, πάνω ἀπ’ ὅλα, δύσκολο, πολὺ δύσκολο εἶναι νὰ κρίνωμε τὸν ἑαυτό Μόνο μιὰ ἐξήγηση ἀκόμη, σχετικὰ μὲ μας μὲ ἀντικειμενικότητα. τὸν συγγραφέα αὐτοῦ τοῦ βιβλίου. Καὶ αὐτὸ ἔχει τὸν ἴδιο συγγραφέα, ὅπως καὶ τὸ Καὶ ὅμως, μιὰ ἐθνικὴ αὐτοκριτικὴ εἶναι προηγούμενο «Γιὰ μιὰ πορεία μὲ ἐπίγνω- «ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ» γιὰ μιὰ τέτοια ἔρευ- ση»: Τὴν ἀνησυχία. Γιατί, ἂν ἡ πορεία μας να, γιατὶ ἡ προσπάθεια αὐτὴ σκοντάβει σὰν ἀνθρώπων γενικὰ μᾶς ἐμπνέει ἀνησυ- πότε στὴ μιὰ πότε στὴν ἄλλη προκατά- χία, ὅπως ἔχομε πολλὲς φορὲς ἀναπτύξει, ληψη, πότε στὴν ἄκριτη ἐθνικὴ ὑπεροψία, πολὺ περισσότερη ἀνησυχία μᾶς ἐμπνέει πότε στὴν ἐπίσης ἄκριτη καὶ καταστρε- ἡ ἐθνική μας πορεία σὰν Ἑλλήνων. πτικὴ ἐθνικὴ αὐτοκατάκριση καί, ἂς μὴ διστάσω νὰ τὸ πῶ, καὶ αὐτοπεριφρόνηση. Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΥΣ Καὶ οἱ δυὸ αὐτὲς ἀντίθετες προκατα- * Ἀ. Ν. Τσιριντάνη, Ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες, Ἐκδόσεις «Συζήτησις», Ἀθῆναι 1977. Στὸ παρὸν τεῦχος δημοσιεύεται τὸ κείμενο μέχρι τὴ σελ. 34. 4

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 1. ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΛΛΗΝΕΣ Α Τὸ πρῶτο ποὺ ἐδῶ πρέπει νὰ κάμωμε σπουδαῖος λογοτέχνης, ἀλλὰ ἦταν καὶ εἶναι νὰ τὸ πάρωμε ἀπόφαση ὅτι εἴμαστε κἄτι ἄλλο. Ὁ τρόπος ποὺ παίρνει καὶ Ἕλληνες. Θὰ ρωτήσετε, γιατί λέμε ὅτι πρέ- ἀλλοιώνει τὰ κείμενα καὶ ὑποχρεώνει δι- πει νὰ τὸ πάρωμε ἀπόφαση, σὰν νὰ ὑπάρ- αφόρους παλαιοὺς χρονογράφους νὰ λένε χει ἀμφιβολία γιὰ τὴν ἑλληνική μας ἰδιότη- ὅ,τι αὐτὸς τοὺς ὑπαγορεύει, καὶ ὑφαίνει, τα. Καὶ ὅμως, ἡ ἀμφιβολία ὑπάρχει. Ἔχει μὲ μιὰ λέξη ἀπ’ ἐδῶ καὶ μιὰ λέξη ἀπ’ ἐκεῖ, διατυπωθῆ πρῶτα-πρῶτα μὲ τὴ γνωστὴ τὴν θεωρία του, γιὰ νὰ ξεγράψει ἀπὸ τὴ ἀμφισβήτηση τοῦ ἂν εἴμαστε κἂν γνήσιοι ζωὴ ἕνα ἔθνος ὁλόκληρο (καὶ τί ἔθνος!), Ἕλληνες, ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. ὅλα αὐτὰ πράγματι δείχνουν μιὰν ἱκανό- Εἶναι δὰ γνωστὴ ἡ θεωρία τοῦ Fallmerayer τητα ταχυδακτυλουργική. Ἀλλά, βέβαια, (1790-1861), ποὺ ὑπεστήριξε ὅτι μὲ τὶς διά- σήμερα πιὰ ὁ Φαλλμεράυερ καὶ ἡ θεωρία φορες ἐπιδρομὲς ξένων καὶ ἰδίως Σλαύων του μᾶλλον ἔχουν ξεθωριάσει, καὶ πρέ- στὴν ἑλληνικὴ γῆ τὸ γένος τῶν Ἑλλήνων πει νὰ προσπαθήσεις, γιὰ νὰ τὰ θυμηθῆς. ἐξαφανίσθηκε, καὶ ἐμεῖς τώρα, ποὺ ἔχομε Γιατί, πῶς τὸ θέλετε, ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα αὐτὸ τὸ ὄνομα «Ἕλληνες», ἁπλούστατα ὣς τὰ σήμερα δὲν μπορεῖς, μὲ ὅλες τὶς δὲν εἴμαστε Ἕλληνες, εἴμαστε κἄτι ἄλλο, ταχυδακτυλουργίες στὰ κείμενα τῶν χρο- ὅ,τι θέλετε, πάντως Ἕλληνες δὲν εἴμαστε. νογράφων, νὰ σβήσεις τὴ γραμμὴ πορείας ποὺ χαρακώνει τὴν ἐθνική μας ὑπόσταση. Δὲν εἶμαι εἰδικός, βέβαια, γιὰ νὰ κάνω ἐπιστημονικὴ κριτικὴ τῆς θεωρίας αὐτῆς. Ὅτι ὁ καθένας ἀπὸ μᾶς, τοὺς σημερι- Τὴν κριτικὴ αὐτὴ τὴν ἔκαμαν μὲ τὸ πα- νοὺς Ἕλληνες, ἂν πάει πρὸς πατέρα καὶ ραπάνω οἱ εἰδικοί, καὶ πρῶτος, νομίζω, πάππου καὶ προπάππου, θὰ φθάσει εἰς ὁ Γερμανὸς ἱστορικὸς Zinkeisen. Ξέρω ἕνα Θεμιστοκλῆ, ἤ, ξέρω γώ, εἰς ἕναν ἀπὸ ὅμως ὅτι αὐτὸ ποὺ ἔκανε ὁ Φαλλμεράυερ ἐκείνους ποὺ στὴν ἐκκλησία τοῦ δήμου δὲν ἦταν ἐπιστήμη, ἀλλὰ μισελληνισμός. τῶν Ἀθηναίων ἔγραφαν τὰ ὄστρακα, γιὰ νὰ Ὁ μισελληνισμὸς θὰ μᾶς ἀπασχολήσει ἐξοστρακίσουν τὸν Ἀριστείδη, αὐτὸ βέβαια, παρακάτω, στὸ μεταξὺ ὅμως πρέπει νὰ δὲν μπορεῖ νὰ τὸ ξέρει κανείς. Ἀλλὰ καὶ ὅτι λεχθῆ ὅτι ἡ θεωρία τοῦ Φαλλμεράυερ ἦταν εἴμαστε ξένοι ἀπ’ αὐτοὺς τοὺς ἀνθρώπους, μᾶλλον μιὰ πολεμικὴ ἐναντίον τοῦ γένους καὶ αὐτὸ δὲν μποροῦμε νὰ τὸ εἰποῦμε μὲ τῶν Ἑλλήνων, καὶ τὴν πρόσεξαν ὄχι τόσο ἐπιστημονικὴ θεμελίωση. Εἴμαστε κοντύ- γιὰ τὰ ἐπιχειρήματα, ὅσο γιὰ τὴν πολι- τερα μ’ αὐτοὺς ἀπὸ κάθε ἄλλον σὲ μιὰ τικὴ σκοπιμότητα, καὶ ἀκόμη καὶ γιατὶ ὁ φυλετικὴ ἑνότητα. Ξένα στοιχεῖα ἐμπῆκαν Φαλλμεράυερ ἦταν χειριστὴς τοῦ λόγου στὸν ἐθνικό μας ὀργανισμό, χωρὶς καμ- ἀπαράμιλλος καὶ λογοτέχνης. Καὶ τὸ εἶπαν μιὰ ἀμφιβολία. Ἀλλὰ ἀφωμοιώθηκαν κάθε μάλιστα μερικοί, ὅτι ὁ Φαλλμεράυερ δὲν φορὰ ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ στοιχεῖο, ποὺ ἦταν εἶναι ἐπιστήμων, ἀλλὰ λογοτέχνης. καὶ ἔμεινε τὸ κύριο. Προσελήφθησαν, δὲν προσέλαβαν. Καὶ ἔτσι, στὴν ἔρευνά μας Ἂς μοῦ ἐπιτραπῆ νὰ πῶ ὅτι ὁ Φαλ- μποροῦμε νὰ προχωρήσουμε σὰν Ἕλλη- λμεράυερ μπορεῖ στ’ ἀλήθεια νὰ ἦταν 5

νες, χωρὶς καθόλου νὰ ἐνοχληθοῦμε ἀπὸ προγονοπληξία. Γιατί εἶναι -πληξία τὸ νὰ ὅσα ὁ Φαλλμεράυερ ἔγραψε τότε πάνω δέχεται κανεὶς τοὺς προγόνους του; Καὶ στὸ μῖσος του κατὰ τῶν Ἑλλήνων. Ἐὰν ἡ λέξη αὐτή, «προγονοπληξία», εἶναι ἕνα δὲ πάλι φοβᾶται κανεὶς ὅτι μ’ αὐτὸ ποὺ φάντασμα πού –τοῦ κάκου– προσπαθεῖ λέω θὰ ὁδηγηθοῦμε σὲ προγονοπληξία, νὰ μᾶς ἐμποδίσει νὰ δοῦμε κατάματα τὴ θὰ σᾶς πῶ ὅτι δὲν κατάλαβα τί θά πεῖ γραμμὴ ποὺ ἔχομε διανύσει στὴν ἱστορία. B Ἀλλὰ δὲν εἶναι μόνον ὁ Φαλλμεράυερ, ἦσαν ἀκόμη εἰδωλολάτρες, ἐνῶ οἱ βάρβαροι πού, ἐπὶ τέλους, ὅπως εἴπαμε, ἔχει πιὰ ἐπιδρομεῖς ἦσαν αἱρετικοὶ μέν (Ἀρειανοί), ξεπερασθῆ. Εἶναι ὅτι καμμιὰ φορὰ καὶ με- ἀλλὰ «χριστιανοὶ» πάντως1! ρικοὶ ἀπὸ μᾶς τοὺς ἴδιους δυσκολεύονται νὰ δεχθοῦν ὅτι εἶναι Ἕλληνες, γιατὶ ἴσως Τοῦ κάκου ὅμως τὸ Βυζάντιο ἐπάσχισε δὲν αἰσθάνονται ψυχικὴν ἑνότητα μὲ τὸ νὰ ξεχάσει ὅτι καὶ ὅμως εἴμαστε Ἕλληνες, γένος τῶν Ἑλλήνων. Αὐτὸ ἄλλως τε εἶναι ὅσο κι’ ἂν ἤμαστε, ἐκείνη τὴν περίοδο, βυ- παλαιὰ ἱστορία. Ἂς ποῦμε, στὸ Βυζάντιο ζαντινοί. Ὅταν ὁ Κωνσταντῖνος Παλαιολό- ἡ λέξη Ἕλλην ἦταν ὄνομα ὑποτιμητικό. γος, ἀντιμετωπίζοντας γιὰ τελευταία φορὰ Ἐσήμαινε τὸν εἰδωλολάτρη. Τὸ γένος τῶν τὸν Τοῦρκο κατακτητή, θέλησε νὰ τονώσει Ἑλλήνων ἦταν βέβαια τὸ ὄχημα, γιὰ νὰ τοὺς ὑπερασπιστὲς τοῦ Βυζαντίου, γιὰ νὰ ἔλθει τὸ κήρυγμα τῆς Τιβεριάδος καὶ νὰ ἀποκρούσουν τὴν ἐπίθεση τοῦ Μωάμεθ, κατακλύσει τὴν Εὐρώπη κι’ ὕστερα ὁλό- τότε ἐπικαλέσθηκε τὸ ὅτι εἴμαστε Ἕλληνες κληρο τὸν πλανήτη. Ὅμως τὸ γένος αὐτὸ καὶ ἀποτάθηκε πρὸς τοὺς Ἕλληνες καὶ στὴν ἀρχὴ καὶ σὲ μεγάλο τμῆμα ἔμενε προ- ἐζήτησε ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες νὰ θυσιασθοῦν, σκολλημένο στὴν ἀρχαία θρησκεία. Καὶ γιὰ νὰ σωθῆ ἡ Κωνσταντινούπολη. Καὶ μὲ αὐτὸ ἐνωχλοῦσε μερικοὺς ὑπερζηλωτὲς αὐτὴ τὴν ἐπίκληση ὁ Κωνσταντῖνος Πα- τοῦ Χριστιανισμοῦ. Ἔτσι, εἶχαν ἕνα μῖσος λαιολόγος δὲν μπόρεσε μὲν νὰ ἀποκρούσει οἱ βυζαντινοὶ αὐτοὶ (καλὰ-καλὰ δὲν ἦσαν τοὺς Τούρκους, «γιατ’ ἦταν θέλημα Θεοῦ ἀκόμη βυζαντινοί) κατὰ τῶν Ἑλλήνων, καὶ ἡ Πόλη νὰ τουρκέψει», μπόρεσε ὅμως νὰ ἔφθασαν καλόγεροι «χριστιανοί» νὰ ἀνοί- κάνει ὅ,τι χρειαζόταν, ὥστε τὸ Βυζάντιο νὰ ξουν τὶς Θερμοπύλες στοὺς βαρβάρους κα- κλείσει τὴν ζωή του μὲ τὸν πιὸ ἔνδοξο τρό- τακτητές, γιὰ νὰ εἰσβάλουν στὴν Ἑλλάδα πο, ἀσύγκριτα πιὸ ἔνδοξο ἀκόμη καὶ ἀπὸ καὶ νὰ ἐξολοθρεύσουν τοὺς Ἕλληνες ποὺ τὸν τρόπο ποὺ μὲ αὐτὸν ἡ ἀρχαία Ἑλλὰς ὑποτάχτηκε στοὺς Ρωμαίους. Γ Ἀλλὰ ὑπάρχουν καὶ πολλοὶ ἄλλοι, λουν νὰ ξεφύγουν ἀπὸ τὴν καταγωγή τους σημερινοί, ποὺ αἰσθάνονται ἕνα κομπλὲξ ἀπὸ ἕναν πατέρα ἢ μιὰν οἰκογένεια μὲ κατωτερότητος νὰ ἐκδηλώνεται μέσα τους, ὅταν σκέπτωνται ὅτι εἶναι Ἕλληνες. Δὲν 1. Αὐτὸ συνέβη μὲ τὴν ἐπιδρομὴ τοῦ Γότθου Ἀλαρίχου θέλουν νὰ εἶναι Ἕλληνες, προσπαθοῦν στὸ ἔτος 396. Βλ. τὴν ἐξιστόρηση ποὺ κάνει ὁ νὰ ξεχάσουν ὅτι εἶναι Ἕλληνες. Στὰ μάτια Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ τους κάθε τι τὸ ἑλληνικὸ εἶναι ξεπεσμέ- Ἔθνους, τόμος Ββ΄ (ἔκδοση τοῦ 1925), σελ. 205 ἐπ. νο, χρεωκοπημένο, ταπεινωμένο, καὶ οἱ Βλ. καὶ τὸ βιβλίο τοῦ κ. Π. Κανελλοπούλου, Πέντε ἄνθρωποι αὐτοὶ θέλουν νὰ μὴν ξέρουν τὴν ἀθηναϊκοὶ διάλογοι (1956), τέταρτος διάλογος, ὁ ἰδιότητα τὴν ἑλληνική, ὅπως μερικοὶ θέ- Ἀλάριχος στὴν Ἀθήνα, σελ. 131 ἐπ. 6

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 κοινωνικὸ ἐπίπεδο χαμηλό. Καὶ ὅλα αὐτὰ συμπατριώτης τους. Φροντίζεις νὰ μὴ μιλᾶς καταλήγουν σὲ μιὰ προσπάθεια φυγῆς ἑλληνικά, γιὰ νὰ μὴν μπλέξεις. Αὐτὸ εἶναι ἀπὸ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἕλληνος. Θυμᾶμαι ἀλήθεια. Καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ἀλήθεια τὴν ἔκπληξη ποὺ αἰσθάνθηκα, ὅταν, ἐξ εἶναι πὼς εἴμαστε μικρὸ κράτος, φτωχό. ἀφορμῆς τοῦ γάμου μὲ τὴν σημερινὴ βα- Θυμᾶσαι τὸν τίτλο «ψωροκώσταινα», ἢ σίλισσα τῆς Ἀγγλίας, ὁ Ἕλληνας πρίγκι- λές, μὲ μιὰ αὐτοπεριφρόνηση, «τὸ ρωμαί- πας, ὁ Φίλιππος, ἐφρόντισε καὶ κατάφερε ικο». Ὅλα αὐτὰ προκαλοῦν μιὰν ἐπιθυμία νὰ ἀποσιωπηθῆ τελείως ὅτι τὸ φῶς τῆς φυγῆς, καὶ σοῦ ἔρχεται ὁ πειρασμός, ἂχ νὰ ἡμέρας εἶδε στὴν Ἑλλάδα, ὅτι γεννήθηκε ἤμουν Ἑλβετός, Γάλλος, Ἄγγλος, Δανός... ἀπὸ γονεῖς Ἕλληνες. Ἐφρόντισε καὶ ἐπέ- Καὶ τὸ ἀκόμη χειρότερο εἶναι ὅτι μερικοὶ τυχε νὰ ξεχασθῆ ἐντελῶς ἡ ἑλληνική του νομίζουν ὅτι εἶναι κι’ ὅλας Ἑλβετοί, Γάλλοι, ἰδιότης, ἡ ὁποία καὶ ὅμως εἶναι πραγμα- Δανοί, Ἄγγλοι, ἐπειδὴ ἔτυχε νὰ ζοῦν ἐδῶ τικότης, καὶ σ’ αὐτὴ τὴν πραγματικότητα καὶ κάμποσα χρόνια σὲ μιὰ ἀπὸ αὐτὲς ἄλλωστε ὀφείλει ὁ Φίλιππος τὸν τίτλο τὶς χῶρες. «We Englishmen», ἔλεγε κάπο- τοῦ πρίγκιπος. τε κάποιος Ἕλλην ποὖχε γεννηθῆ σὲ ἕνα ὀρεινὸ χωριὸ τῆς Ἑλλάδος, ἔπειτα ἐπῆγε Καὶ ἡ ἀλήθεια εἶναι, νὰ ποῦμε λιγά- μετανάστης σὲ μιὰ ἀγγλικὴ ἀποικία καὶ κι καὶ τοῦ στραβοῦ τὸ δίκιο, ὅτι ὑπάρ- ἔπειτα κατέληξε στὴν Ἀγγλία καὶ ἐπολι- χουν περιπτώσεις ποὺ πᾶς νὰ αἰσθανθῆς τογραφήθηκε Ἄγγλος ὑπήκοος! ντροπή, γιατὶ εἶσαι Ἕλλην. Ὅταν εἶσαι σὲ μιὰ ξένη πόλη, ἂς ποῦμε γερμανική, καὶ Ἀλλά, καταλαβαίνετε, αὐτὰ εἶναι ψεύ- βλέπεις διαφόρους Ἕλληνες ποὺ φωνα- τικα πράγματα. Μπορεῖς νὰ λὲς ἐσὺ ὅτι σκοῦν ἑλληνικὰ καὶ τοὺς ἀκοῦς τί λένε, εἶσαι Ἄγγλος, ἀλλὰ ὁ Ἄγγλος θὰ σοῦ ὑπεν- πᾶς, θὲς δὲν θές, νὰ κρύψεις τὸ ὅτι εἶσαι θυμίσει ὅτι δὲν εἶσαι! Δ Προσωπικά, ἂς ἐπιτραπῆ στὸν γρά- νας, θὰ ἤθελα νὰ εἶμαι Ἕλληνας». Ἀλλὰ φοντα νὰ πεῖ ὅτι ποτὲ δὲν ἐσκέφθηκε νὰ ἀνεξαρτήτως αὐτοῦ, θέλομε δὲν θέλομε εἶναι κἄτι ἄλλο ἀπὸ Ἕλληνας. Καὶ δὲν καὶ ὅμως εἴμαστε Ἕλληνες. Καὶ τοῦ κάκου δυσκολεύεται νὰ ἐπαναλάβει τὸν γνωστὸ πᾶνε μερικοὶ νὰ νοθεύσουν τὴν ἐθνικότητά στίχο «εἶμαι Ἕλλην τὸ καυχῶμαι, ξέρω τὴν τους. Καὶ ἂν τὴν ξεχνᾶνε αὐτοί, τοὺς τὴν καταγωγή μου». Θυμᾶμαι ἕνα ἀνέκδοτο, θυμίζουν οἱ ἄλλοι, στοὺς ὁποίους πᾶνε ὅπου ἕνας Ἄγγλος καὶ ἕνας Γάλλος φρο- νὰ εἰσχωρήσουν. Καὶ ἐκεῖ ὑπάγεται καὶ ντίζουν ὁ καθένας νὰ ἐπαινέσει τὸ ἔθνος ἡ προσπάθεια πολλῶν Ἑλλήνων νὰ με- του. Ὁ Ἄγγλος ἀναπτύσσει τὸ (πάλαι πο- τασχηματίσουν τὴν ζωή τους σὲ ξένα κα- τέ) μεγαλεῖο τὸ ἀγγλικό, καὶ ὁ Γάλλος τὸ λούπια, ἰδίως ἀγγλοφέρνοντας, νὰ πίνουν ἴδιο γιὰ τὴν Γαλλία, ἀλλὰ στὸ τέλος ὁ τὸ τσάι τους ὅπως τὸ πίνουν οἱ Ἄγγλοι, Γάλλος, μὲ γαλατικὴ εὐγένεια, προσπαθεῖ νὰ παίρνουν τὸ πρωὶ ἀγγλικὸ ἢ ἀμερικα- νὰ δώσει τέρμα στὸν καυγᾶ λέγοντας: «ἡ νικὸ μπρέκφαστ καὶ ἀπαγορεύουν στοὺς ἀλήθεια εἶναι ὅτι, ἂν δὲν ἤμουν Γάλλος, Ἕλληνες νὰ ἔχουν δικό τους τρόπο ζωῆς. θὰ ἤθελα καὶ ἐγὼ νὰ εἶμαι Ἄγγλος». Καὶ Αὐτὸ τὸ τελευταῖο φθάνει καμμιὰ φορὰ ὁ Ἄγγλος τοῦ ἀπαντᾶ, «ἐγώ, ἂν δὲν ἤμουν σὲ σημεῖο κυριολεκτικὰ ἀπίστευτο. Δὲν Ἄγγλος, θὰ ἤθελα νὰ εἶμαι Ἄγγλος»! Καὶ θὰ τὸ φανταζόμουν, ἂν δὲν εἶχα ὑπ’ ὄψιν ξέρω ὅτι ὑπάρχουν καὶ σήμερα πολλοὶ μου αὐθεντικὴ ἀφήγηση ὅτι ἡ μακαρίτισσα Ἕλληνες ποὺ λένε, «ἂν δὲν ἤμουν Ἕλλη- ἡ Ἕλενα Σκυλίτση-Βενιζέλου ἐπάσχιζε νὰ 7

κάνει καὶ αὐτὸν τὸν Ἐλευθέριο Βενιζέ- πολιτικὰ ἀντιθέτους, διότι... στὴν Ἀγγλία λο νὰ ἀγγλοφέρνει στὸν τρόπο τῆς ζωῆς κλπ. κλπ.2 του, ἀκόμη καὶ σωματοφύλακες νὰ παίρνει Ε Εἴτε, λοιπόν, μὲ ἐνθουσιασμό, μὲ καύ- τῶν σκέψεων ποὺ προηγήθηκαν. Εἴτε μὲ χηση, μὲ ὑπερηφάνεια, εἴτε, ἐπὶ τέλους, καύχηση εἴτε χωρὶς καύχηση, καὶ ὅμως μὲ καρτερία, θὰ τὸ πάρουμε ἀπόφαση ὅτι εἴμαστε Ἕλληνες. Αὐτὴ εἶναι ἡ πραγμα- εἴμαστε Ἕλληνες. Δὲν θέλετε νὰ δοξάσωμε τικότης. Κι’ ἂν ἀκόμη γιὰ μιὰ στιγμὴ μᾶς τὸν Θεὸ διότι εἴμαστε Ἕλληνες; Ἔστω! πιάνει ἡ μελαγχολία γιὰ τὴν πραγματικό- Ἀλλὰ ἂς μὴ κοροϊδεύωμε τὸν ἑαυτό μας τητα αὐτή, καὶ ὅμως ἔχει καὶ τὰ πολλὰ ὅτι τάχα δὲν εἴμαστε. Διότι καὶ ὅμως εἴμα- καλά του τὸ ὅτι εἴμαστε Ἕλληνες. Καὶ στε Ἕλληνες. Εἴμαστε Ἕλληνες καὶ ἡ ζωή ὑπάρχουν πολλοὶ ποὺ μᾶς ζηλεύουν γιὰ μας γράφεται ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα, ἀπὸ τὴν τὴν ἰδιότητα αὐτή. σημερινὴ ἑλληνικὴ πραγματικότητα καὶ ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ ἱστορία. Καὶ ἂν τίποτ’ Πρέπει, λοιπόν, νὰ ἀξιοποιήσωμε τὰ ἄλλο δὲν ξέρω, ξέρω ὅτι ἡ ζωή μου σήμερα καλὰ καὶ νὰ ὑπερνικήσωμε τὰ μειονεκτή- θὰ ἦταν διαφορετική, ἂν δὲν εἶχε γίνει ἡ ματα. ἐν Σαλαμῖνι ναυμαχία ἢ ἂν εἶχεν ἄλλην ἔκβαση. Καὶ γιὰ νὰ γίνει αὐτό, μὲ ἄλλα λόγια, ὄχι νὰ ξεφύγωμε ἀπὸ τὴν πραγματικότη- Καὶ γι’ αὐτὸ μὲν τὸ τελευταῖο θὰ τὰ τα, ἀλλὰ νὰ δαμάσωμε τὴν πραγματικό- ξαναποῦμε στὸ ἑπόμενο κεφάλαιο. Γιὰ τητα, πορευόμενοι μιὰν ἑλληνικὴ πορεία τὴν ὥρα, ἂς βγάλουμε τὸ συμπέρασμα μὲ ἐπίγνωση, θέλουν νὰ βοηθήσουν ὅσα ἐκτίθενται στὴ συνέχεια. 2. ΚΑΤΙ ΤΟ ΜΟΝΑΔΙΚΟ Α Στὴν ἐθνικὴ πορεία μας, γιὰ νὰ εἶναι συγγενικούς τους δεσμούς, ποὺ τὶς φέρ- πράγματι πορεία μὲ ἐπίγνωση, ἐμεῖς οἱ νουν σὲ ἐπαφὴ καὶ μὲ ἄλλες οἰκογένειες, Ἕλληνες πρέπει νὰ ξεκινήσωμε ἀπὸ μιὰ ἐνῶ, ἀντίθετα, ὑπάρχουν ἄλλες οἰκογένειες βασικὴ διαπίστωση. Ὅτι εἴμαστε ἔθνος ὁλότελα ἀπομονωμένες, χωρὶς συγγενικοὺς ποὺ στέκει κἄτι τὸ μοναδικὸ μέσα εἰς τὴν δεσμοὺς καὶ ἐπαφές. Ἔτσι καὶ τὸ ἔθνος ἀνθρωπότητα. Θὰ πῆτε ἴσως, καὶ μὲ πολὺ μας ἔχει μιά μοναδικότητα ποὺ τὸ κάνει δίκιο, ὅτι κάθε ἔθνος εἶναι κἄτι τὸ μονα- ἀπομονωμένο στὴν ἱστορική του πορεία. δικὸ ἀπέναντι στὰ ὑπόλοιπα ἔθνη τῆς γῆς. Μένομε μόνοι μας καὶ γράφομε τὴν ἱστο- Ἔτσι εἶναι. Ἀλλὰ τὸ δικό μας ἔθνος σὰν ρία μόνοι μας. Δὲν ἔχομε συγγενικὰ ἔθνη, νὰ ἔχει μιὰ ξεχωριστὴ μοναδικότητα, σὰν ὅπως ἔχουν τὰ ἔθνη τῶν Φράγκων, τῶν νὰ εἶναι ἀπομονωμένο ἀπὸ τ’ ἄλλα ἔθνη. Σκανδιναβῶν, τῶν Σλαύων, τῶν Ἀράβων. Γιὰ νὰ πάρωμε παράδειγμα τί γίνεται μὲ τὶς οἰκογένειες, κάθε οἰκογένεια, βέβαια, Καὶ αὐτὸ φαίνεται πρῶτα-πρῶτα στὴν εἶναι κἄτι τὸ μοναδικὸ μπροστὰ σὲ ὅλες ἱστορία μας. Βέβαια, κάθε ἔθνους ἡ ἱστορία τὶς ἄλλες οἰκογένειες ποὺ ἀπαρτίζουν τὴν ἀνθρωπότητα. Ὅμως πολλές, ἴσως 2. Βλ. ὅσα γράφει ἁρμοδιώτατο πρόσωπο, ὁ κ. Στ. οἱ περισσότερες οἰκογένειες ἔχουν τοὺς Στεφάνου στὸ βιβλίο του Ὁ Βενιζέλος, ὅπως τὸν ἔζησα ἀπὸ κοντά, τόμος Β΄, 1975. 8

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 εἶναι κἄτι τὸ μοναδικὸ ἀπέναντι στὴν ἱστο- τοῦ τί ἔγινε εἰς τὸ παρελθὸν καὶ δὲν ἔχει ρία ἄλλων ἐθνῶν. Ὅμως ἄλλων ἐθνῶν ἡ σχέση μὲ μᾶς τοὺς σημερινοὺς ἀνθρώπους. ἱστορία βρίσκεται σὲ μιὰ συνάρτηση μὲ τὴν Ἴσα-ἴσα, ἐπειδὴ πονοῦμε γιὰ τὸ σήμερα ἱστορία ἄλλων ἐθνῶν. Ἡ δική μας ἱστορία καὶ καρδιοχτυποῦμε γιὰ τὸ αὔριο, γι’ αὐτὸν ὅμως εἶναι ὁλότελα ξεχωριστή. Αὐτὸ εἶναι ἀκριβῶς τὸν λόγο πρέπει νὰ ἔχωμε ὑπ’ τὸ ἕνα ποὺ πρέπει νὰ ἔχωμε ὑπ’ ὄψιν μας. ὄψιν τὴν ἱστορία μας, γιατὶ ἡ ἱστορία μας εἴμαστε ἐμεῖς οἱ σημερινοὶ Ἕλληνες. Καὶ Καὶ κἄτι ἄλλο. Ἂς μὴν πεῖ κανεὶς ὅτι τὸ παρόν μας καὶ τὸ μέλλον μας ἀκόμη δὲν ἐνδιαφέρεται γιὰ τὴν ἱστορία, ὅτι τὸ γράφονται ἀπὸ τὴν ἱστορία μας. Ὄχι, βέ- παρὸν τὸν γεμίζει μὲ τόσους πονοκεφά- βαια, μόνο ἀπὸ τὴν ἱστορία μας. Ἀλλὰ λους, ὥστε δὲν ἔχει διάθεση νὰ ἀσχοληθῆ κατὰ ἀποφασιστικὸ τρόπο καὶ ἀπὸ τὴν μὲ τὴν ἱστορία μας. Ἡ ἱστορία δὲν εἶναι ἱστορία μας. ἁπλῶς ἱστορία, δηλαδὴ μιὰ ἀνασκόπηση Β Καὶ γενικώτερα, ἐκεῖνος ποὺ λέει ὅτι ἡ ἱστορία μας; Γιά νὰ ἰδοῦμε: Ποιὸς θὰ τὸ παρελθὸν δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἢ ὅτι τὸ ἀρνηθῆ ὅτι ὁλότελα διαφορετικὴ θὰ ἦταν παρελθὸν εἶναι κἄτι τὸ κακὸ καὶ ἑπομένως ἡ σημερινὴ ζωή μας, ἐὰν πρὶν ἀπὸ τριάντα πρέπει νὰ τὸ ξεχάσωμε ὁλότελα καὶ νὰ τόσα χρόνια τὸν Β΄ παγκόσμιο πόλεμο τὸν τὸ ἀγνοήσωμε, νὰ τὸ θάψωμε ὁριστικά, εἶχε κερδίσει ὁ Χίτλερ; Ἀνατριχίλα σὲ πιά- πρέπει νὰ ξέρει ὅτι, γιὰ νὰ θάψωμε τὸ νει, ἅμα σκεφθῆς μιὰ τέτοια δυνατότητα. παρελθόν μας, ἕνας μόνο τρόπος ὑπάρχει: Καὶ πάλι, ποιὸς ἀμφισβητεῖ ὅτι διαφορε- Νὰ θάψωμε τὸν ἑαυτό μας. Τὸ παρελθὸν τικὴ θὰ ἦταν ἡ σημερινή μας ζωή, ἂν δὲν εἶναι καὶ μέσα μας. Ζῆ σήμερα μαζί μας. εἶχε γίνει ἡ μικρασιατικὴ καταστροφὴ τοῦ 1922; Καὶ σήμερα ἀκόμη ἡ πρωτεύουσα καὶ Καὶ ὡς πρὸς τὴν ἀξιολόγηση, τὸ πα- ἡ ἐπαρχία εἶναι γεμᾶτες ἀπὸ πρόσφυγες, ρελθὸν τί εἶναι, ἆρά γε, καλὸ ἢ κακό; Μά, πού, ὅσο καὶ νὰ θέλωμε νὰ ξεχάσωμε καὶ καὶ τὰ δύο. Ὑπάρχει καὶ καλὸ παρελθόν, τὴ λέξη ἀκόμη, εἶναι καὶ σήμερα οἱ ξερρι- ὑπάρχει καὶ κακὸ παρελθόν. Οὔτε τὸ ἕνα ζωμένοι ἀπὸ τὴ Μικρὰ Ἀσία, ἔστω καὶ ἂν μποροῦμε νὰ ἀρνηθοῦμε, οὔτε τὸ ἄλλο. σήμερα εἶναι οἱ πρόσφυγες τῆς δεύτερης Μὲ μιὰ διαφορά. Τὸ κακὸ παρελθὸν μᾶς ἢ καὶ τῆς τρίτης γενεᾶς. Καὶ αὐτὸ βέβαια κυβερνᾶ, εἴτε θέλομε εἴτε δὲν θέλομε, κι’ μπορεῖ ἆρά γε νὰ μὴν γράφει τὸ παρὸν ἂν ἀκόμη τὸ ἀγνοοῦμε ἢ κάνομε πὼς τὸ τῆς Ἑλλάδος, παρὸν ποὺ θἆταν ὁλότελα ἀγνοοῦμε. Τὸ καλὸ παρελθόν, ἀντίθετα, διαφορετικό, ἂν δὲν γινόταν ἡ μικρασια- τότε μόνο ἐνεργεῖ ἐπάνω μας, ὅταν τὸ τικὴ καταστροφή; Καὶ ποιὸς Μακεδόνας γνωρίζομε καὶ τὸ ἀξιοποιοῦμε. Δὲν ζητάει ἢ Ἠπειρώτης ἢ Θρακιώτης ἢ Κρητικός, τὴν ἄδειά μας τὸ κακὸ παρελθόν, γιὰ νὰ ἀλλὰ καὶ ποιὸς Παλαιοελλαδίτης ἀκόμη μολύνει τὸ παρόν. Ἀλλὰ τὸ καλὸ παρελθὸν θὰ ἀρνηθῆ ὅτι ἄλλη θὰ ἦταν ἡ ζωή του, ζητάει τὴν σύμπραξή μας, γιὰ νὰ φέρει τὰ ἂν δὲν εἶχαν γίνει οἱ βαλκανικοὶ πόλεμοι εὐεργετικά του ἀποτελέσματα στὸ παρὸν ἢ εἶχαν ἄλλη ἔκβαση; καὶ στὸ μέλλον. Ἔτσι, μόνο ὅποιος κατέχει τὸ παρελθὸν μπορεῖ νὰ δαμάσει τὸ παρὸν Καὶ γιατί νὰ σταματήσωμε στοὺς βαλ- καὶ νὰ ἑτοιμάσει τὸ μέλλον. κανικοὺς πολέμους καὶ νὰ μὴν πᾶμε παρὰ πίσω; Τὸ 1821 τὸ ζοῦμε σήμερα. Ἂν δὲν Μήπως ὅμως εἶναι ὑπερβολή, ὅταν γινόταν τὸ 1821... πολλοὶ σοφοὶ εἶχαν πῆ, λέμε ὅτι τὸ σήμερα καὶ τὸ αὔριο μᾶς τὸ καλύτερα νὰ μὴν εἶχε γίνει ἡ ἐπανάσταση γράφει ἡ ἱστορία μας, ἢ τουλάχιστον καὶ 9

τοῦ 1821 καὶ σιγὰ-σιγὰ θὰ ἀπορροφούσαμε, ὁλότελα διαφορετική, ἐὰν δὲν εἶχε γίνει ἡ ἐν μὲ τοὺς Φαναριῶτες σὰν ὄργανο, τὸ τουρ- Σαλαμῖνι ναυμαχία, ἢ εἶχε ἄλλη ἔκβαση; Καὶ κικὸ στοιχεῖο, ὅπως οἱ Ἕλληνες ἐξελλήνι- νὰ ποὺ μᾶς κυβερνᾶ καὶ σήμερα ἡ ἐν Σα- σαν τοὺς Ρωμαίους ἐπιδρομεῖς ποὺ τοὺς λαμῖνι ναυμαχία καὶ τὴν ζοῦμε καὶ σήμερα! εἶχαν ὑποτάξει. Ἐκεῖνοι ποὺ λένε αὐτὰ τὰ ὡραῖα λόγια, ἀλλὰ λόγια, δὲν σκέπτονται Ἀναφέραμε καὶ θὰ ἀναφέρωμε καὶ στὴ ὅτι τὸ Φανάρι εἶχε κι’ ὅλας ἀρχίσει νὰ ἀπο- συνέχεια τὸν Κωνσταντῖνο Παπαρρηγό- δυναμώνεται, ὅταν ἔγινε ἡ Ἐπανάσταση. πουλο, τὸν μεγάλο ἐθνικό μας ἱστορικό, Οἱ Τοῦρκοι εἶχαν ἀρχίσει πιὰ νὰ «ἐκπολιτί- ποὺ μᾶς παρουσιάζει μιὰ σύνθεση τοῦ ζωνται» καὶ νὰ ρωτᾶνε τί τοὺς χρειάζονται Ἑλληνικοῦ Ἔθνους ἀπὸ τὰ ὁμηρικὰ καὶ στὰ πιὸ κρίσιμα πόστα τῆς αὐτοκρατορίας τὰ προομηρικὰ ἕως τὸν περασμένο αἰῶνα. τους τοὺς γκιαούρηδες Φαναριῶτες. Κι’ Θέλετε νὰ πῆτε ὅτι ὁ Κωνσταντῖνος Πα- ἀκόμη δὲν σκέπτονται ὅσοι λὲν κἄτι τέτοια παρρηγόπουλος εἶναι πιὰ ξεπερασμένος; ὅτι οἱ Τοῦρκοι σιγὰ-σιγὰ ἄρχισαν νὰ ζητοῦν Ἔστω, ξεπερασμένος. Ἀλλὰ τὸ ἀκόλουθο νὰ καταλυθοῦν τὰ προνόμια ποὺ μᾶς εἶχε ἐρώτημα δὲν εἶναι ξεπερασμένο. Ἂς ὑπο- δώσει ὁ Μωάμεθ ὁ κατακτητής, νὰ ἐκτουρ- θέσωμε ὅτι ἕνας Γάλλος ἢ ἕνας Ἄγγλος ἢ κίσουν στ’ ἀλήθεια καὶ ὁλοκληρωτικὰ τὴν ἕνας Γερμανὸς εἶχε τὸ ἴδιο ὄνειρο, τὸ ἴδιο ἐπικράτειά τους, ἄσε ποὺ εἶχε ἀρχίσει νὰ καρδιοχτύπι ποὺ εἶχε ὁ Κωνσταντῖνος Πα- διαδίδεται ἡ σκέψη νὰ πάρουν τοὺς ἑλλη- παρρηγόπουλος, καὶ ἤθελε νὰ γράψει τὴν νικοὺς πληθυσμοὺς ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα καὶ ἱστορία τοῦ ἔθνους του σὲ μιὰν ἱστορικὴ νὰ τοὺς μεταφέρουν στὰ βάθη τῆς Μικρᾶς συνοχὴ ἀπὸ τὰ χρόνια ποὺ ἀντιστοιχοῦσαν Ἀσίας. Κἄτι τέτοιες σκέψεις δὲν τὶς εἴδαμε στὰ ὁμηρικὰ ἴσαμε σήμερα ἢ ἔστω ἴσαμε στὸ κίνημα τῶν νεοτούρκων; τὸν περασμένο αἰῶνα, μιὰ ἱστορία ποὺ κρατάει κάπου τρεῖς χιλιάδες χρόνια. Θὰ Ἂν πᾶμε ἔτσι κι’ ὅλο ἔτσι πρὸς τὰ μποροῦσε ἆρά γε νὰ γράψει μιὰ τέτοια πίσω, εἶναι ἆρά γε ὑπερβολὴ ἐκεῖνο ποὺ ἱστορία μὲ περιεχόμενο τρεῖς χιλιετίες, μὲ εἴπαμε στὸ προηγούμενο κεφάλαιο, ὅτι ἡ τέτοιες περιπέτειες καὶ ὅμως μὲ ἀδιάκοπη σημερινή μας ζωὴ καὶ ἡ αὐριανὴ θὰ ἦταν ἱστορικὴ συνέχεια ὡς τὰ τώρα; Γ Ἂν θέλωμε νὰ ποῦμε ποιὰ εἶναι τὰ στὰ διάφορα ἔθνη τῆς Φραγκιᾶς οἱ σύγ- κυριώτερα χαρακτηριστικὰ τῆς ἐθνικῆς μας χρονοι πρὸς τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες (γιὰ ἱστορίας ποὺ τονίζουν τὴν μοναδικότητα νὰ χρησιμοποιήσουμε τὶς μεταγενέστερες τῆς ἱστορίας μας καὶ τῆς ὑπάρξεώς μας, ὀνομασίες) Γάλλοι, Ἄγγλοι, Γερμανοί; Μὰ θὰ ἀνέφερα τρία χαρακτηριστικά. Πρῶτο ἦσαν ἕνα σύμφυρμα φυλῶν ποὺ ζοῦσαν τέτοιο χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ ἀρχαῖο μιὰ ζωὴ τόσο πρωτόγονη! Καὶ πρέπει νὰ ἑλληνικὸ θαῦμα. Δεύτερο χαρακτηριστικὸ φθάσωμε στὴν χριστιανικὴ πιὰ ἐποχή, γιὰ ὁ ἐξελληνισμὸς τοῦ ρωμαϊκοῦ κράτους. Καὶ νὰ συνοδοιπορήσουν οἱ λαοὶ αὐτοὶ μὲ τὸν τρίτο χαρακτηριστικὸ ἡ τουρκοκρατία. δικό μας! Ὅπως ἔλεγε χαρακτηριστικά, ἀστεῖα ἀλλὰ ἀληθινά, ὁ Ἐμμανουὴλ Ροΐδης, Καὶ πρῶτα-πρῶτα τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ μὲ τοὺς ἱεραποστόλους τῆς Ἐκκλησίας μὲ θαῦμα. Ὅταν σὲ τούτη τὴ γῆ ἐγινότανε ἐπὶ κεφαλῆς τὸν σοφὸ Ἀλκουΐνο (γύρω στὸ τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ θαῦμα, τί ἔκαναν 800 μ.Χ.) ἐμάθαιναν οἱ τότε Ἄγγλοι ὅτι τὰ οἱ σύγχρονοι πρὸς τὸ θαῦμα αὐτὸ λαοί; φτερὰ τῆς χήνας εἶναι «καὶ πρὸς γραφὴν Δὲν ἀναφέρομαι στὰ βάρβαρα ἔθνη ποὺ ἐπιτήδεια». Μὴν πῆτε ὅτι αὐτὸ τὸ ἀρχαῖο μνημονεύει ὁ Ἡρόδοτος, ἀλλὰ τί ἔκαναν 10

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 ἑλληνικὸ θαῦμα δὲν ξεχωρίζει τὸ ἔθνος μας σκλαβιά. Ἦταν καὶ θαῦμα ἡρωισμοῦ τῶν ἀπὸ ὁποιοδήποτε ἄλλο ἔθνος! σκλαβωμένων. Ξέρετε τί ἐσήμαινε νὰ εἶσαι ραγιᾶς; Δὲν μποροῦμε νὰ τὸ φαντασθοῦμε. Καὶ μὴν πῆτε ὅτι ὑπῆρχαν καὶ ἄλλοι Ἕνα παράδειγμα θὰ φέρω. Ἕνα μόνο. Ὄχι ἀρχαῖοι πολιτισμοί, ὅπως ὁ αἰγυπτιακὸς ἀπὸ τὰ χειρότερα, ἀλλὰ χαρακτηριστικό. Οἱ ἢ ὁ ἑβραϊκὸς ἢ καὶ ὁ κινέζικος. Ποιὸς ἀπ’ ραγιᾶδες εἶχαν εἰδικὸ τρόπο νὰ κάθωνται αὐτοὺς ἐθύμιζε τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ θαῦμα; ἐπάνω στὰ ζῶα τους. Ἐκάθονταν ἔτσι, ὥστε νὰ ἠμποροῦν εὔκολα, μόλις στὸ δρόμο συ- Δεύτερο. Καὶ ὅμως, ἡ ἱστορία μας συν- ναντοῦσαν Τοῦρκο ἀγᾶ νὰ περνάει, νὰ πη- δέθηκε μὲ τὴν ἱστορία ἑνὸς ἄλλου λαοῦ, δοῦν ἀμέσως ἀπὸ τὸ ζῶο καὶ νὰ προσκυνᾶν διαφορετικοῦ καὶ ὅμως ἐξ ἴσου καμωμέ- τὸν ἀγᾶ. (Δὲν ἀντέχω ἐδῶ νὰ πῶ τίποτα νου νὰ διαπλάσει τὸν πολιτισμό. Στὸν λαὸ γιὰ τὰ φρικτὰ βασανιστήρια ποὺ ὑπέφε- αὐτὸ ὀφείλομε τὸ δεύτερο ἀπὸ τὰ τρία ραν οἱ σκλάβοι Ἕλληνες. Θὰ περιοριστῶ χαρακτηριστικὰ ποὺ κατὰ τὸν Paul Valéry νὰ παραπέμψω σ’ ὅσα δείχνει ὁ καθηγητὴς συνθέτουν τὸν εὐρωπαϊκὸ πολιτισμό: Τὸ Βακαλόπουλος στὴν Ἱστορία τοῦ Ἑλληνι- Ρωμαϊκὸ Δίκαιο. (Τὰ ἄλλα δύο στοιχεῖα κοῦ Ἔθνους, τόμος Ι΄, 1974, σελ. 45 ἐπ., 55 ἦσαν ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμὸς καὶ ἡ χρι- ἐπ.). Αὐτὸ ἐσήμαινε ραγιᾶς. Μποροῦσε νὰ στιανικὴ πίστη). Καὶ ἡ Ρώμη ἦλθε στὴν ἐλευθερωθῆ ἀπὸ τὴ θέση τοῦ ραγιᾶ, ποὺ Ἑλλάδα σὰν κατακτητής. Κατέκτησε τὴν τοῦ ἐστεροῦσε ὄχι μόνο ἀξιοπρέπεια, ὅπως Ἑλλάδα. Ἑνωμένος καὶ ἀδιάσπαστος λαὸς στὸ παράδειγμα ποὺ ἀναφέραμε, ἀλλὰ καὶ ὁ ρωμαϊκός, ὅταν ἐμεῖς, πιστοὶ στὰ προαι- δικαίωμα ζωῆς, τιμῆς, οἰκογενείας, περιου- ώνια ἐλαττώματα τῆς φυλῆς (θὰ γίνει καὶ σίας; Μποροῦσε νὰ ἐλευθερωθῆ ἀπ’ αὐτὴ γι’ αὐτὰ λόγος ἀργότερα), ἀλληλοετρωγώ- τὴν δουλεία; Μά, ἦταν τὸ εὐκολώτερο τῶν μαστε καὶ καλούσαμε τοὺς ξένους, τοὺς πραγμάτων! Ἀρκεῖ νὰ ἐδήλωνε ὅτι γινόταν Ρωμαίους, νὰ γίνουν διαιτηταί μας στοὺς Μουσουλμᾶνος, νὰ ἔλεγε «λὰ ἰλ λὰχ ἰλλα- ἐμφύλιους σπαραγμούς μας. λάχ». Οἱ Μουσουλμᾶνοι τότε τὸν ἀγκάλια- ζαν, δὲν ἐφέροντο πρὸς τοὺς ραγιᾶδες ὅπως Καὶ στὸ τέλος, οἱ Ρωμαῖοι κατέλαβαν ὁ Χίτλερ πρὸς τοὺς Ἑβραίους, ποὺ δὲν τὴν Ἑλλάδα. Τὴν κατέλαβαν καί... ἀφω- εἶχαν δυνατότητα νὰ προσχωρήσουν στὴν μοιώθηκαν ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες. Ἔτσι, στὸ Ἀρία φυλή, ἴσα-ἴσα ἦσαν ἕτοιμοι νὰ τὸν ἀνατολικὸ τοὐλάχιστον μέρος, τὸ ρωμαϊκὸ ἀγκαλιάσουν. Μόλις ἔκανε αὐτὴ τὴ δήλωση, κράτος ἔγινε βυζαντινό, ἑλληνικό. Καὶ ἡ ἀμέσως ἔπαυε νὰ εἶναι ραγιᾶς καὶ γινόταν ἀφομοίωση αὐτὴ δὲν ἔχει τὸ ταίρι της στὴν ἀγᾶς, ἀφέντης. παγκόσμια ἱστορία. Καὶ ὅμως, ὁ ραγιᾶς δὲν τὸ ἔκανε. Καὶ ἐρχόμαστε τώρα στὸ τρίτο χαρα- Ὑπῆρξαν περιπτώσεις βιαίου ἐξισλαμισμοῦ, κτηριστικό, ποὺ εἶναι ἡ τουρκοκρατία. Ὄχι, βέβαια, ἀλλὰ αὐτὸ ἦταν ἐξαναγκασμός. Πε- βέβαια, ὅτι μόνο τὸ ἑλληνικὸ ἔθνος ὑπέ- ριπτώσεις ραγιάδων οἱ ὁποῖοι ἐλεύθερα, φερε ἀπὸ τὴν τουρκοκρατία, οὔτε ὅτι ἡ ἀπὸ μόνο ὑπολογισμὸ συμφέροντος, ἔγιναν τουρκοκρατία ἦταν ἡ μόνη περίπτωση ποὺ Μουσουλμᾶνοι, τέτοιες περιπτώσεις, κι’ ἂν σκλαβώθηκαν ἔθνη. Ἀλλὰ γιὰ τοὺς Ἕλληνες ὑπάρχουν, εἶναι ἐλάχιστες. ἡ τουρκοκρατία εἶχε κἄτι τὸ μοναδικό. Ἡ τουρκοκρατία ὄχι σὰν δουλεία, ἀλλὰ σὰν θαῦμα. Ἡ τουρκοκρατία δὲν ἦταν μόνο Δ Ἔπειτα ἀπὸ τὰ χαρακτηριστικὰ αὐτά, περίεργο ὅτι καὶ τὸ ἑλληνικὸ παρὸν εἶναι ποὺ ξεχωρίζουν τὴν ἱστορία μας καὶ τὴν μοναδικό; Βέβαια, καὶ ἡ σημερινή μας κα- κάνουν κἄτι μοναδικὸ στὸν κόσμο, εἶναι τάσταση εἶναι μοναδική, ἡ ἱστορία τῆς 11

νεώτερης Ἑλλάδος, οἱ πολιτικὲς ἐξελίξεις νὰ στέκωμε παράμερα οὔτε νὰ εἴμαστε ποὺ ἐζήσαμε καὶ ζοῦμε καὶ σήμερα καὶ θὰ ἀνεπηρέαστοι ἀπὸ τὶς ἐξελίξεις, ἐκεῖ μά- ζοῦμε καὶ αὔριο, ἔχουν κἄτι τὸ μοναδικό, λιστα ὅπου οἱ ἐξελίξεις αὐτὲς ἀποτελοῦν ποὺ χαρακτηρίζει τὴ θέση μας κάτω ἀπὸ πρόοδο, ὅπως, φέρ’ εἰπεῖν, στὸ θέμα τῆς τὸν ἥλιο. Καὶ σήμερα, λοιπόν, εἴμαστε κἄτι κοινωνικῆς δικαιοσύνης. Ἀλλὰ ὑπάρχουν τὸ μοναδικό. Καὶ στὶς λάμψεις καὶ στὶς καὶ οἱ ἐκφάνσεις τῆς ζωῆς ὅπου κυβερνᾶ κηλῖδες. ἡ μοναδικότης. Βέβαια, δὲν εἶναι μόνο ἡ ἱστορία μας Εἶναι πρῶτα-πρῶτα τὰ ἱερὰ καὶ τὰ μοναδική. Εἶναι καὶ πολλὰ ἄλλα. Εἶναι ὅσια. Σ’ ἄλλους λαοὺς μπορεῖ νὰ ξεφτοῦν τὸ κλίμα μας μοναδικὸ καὶ ἀντίστοιχα τὰ ἱερὰ καὶ τὰ ὅσια, καὶ ὅμως οἱ λαοὶ αὐτοὶ ἐκτρέφει ἕνα μοναδικὸ λαό. Εἶναι ἀκόμη νὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ζοῦν, ὣς πότε... τὸ ἡ γλῶσσα μας. Πάρτε ἕνα γλωσσολογικὸ μέλλον θὰ δείξει. Ἐμεῖς ὅμως δὲν μποροῦμε πίνακα ποὺ νὰ παριστάνει τὶς γλωσσικὲς οὔτε μιὰ στιγμὴ ν’ ἀφήσωμε τὰ ἱερὰ καὶ τὰ οἰκογένειες. Θὰ δῆτε τὴν λατινικὴ γλωσ- ὅσια, χωρὶς ἡ στιγμὴ αὐτὴ νὰ εἶναι στιγμὴ σικὴ οἰκογένεια, τὴν σλαυϊκή, τὴν γερμα- ἀσφυξίας. Σ’ ἄλλους λαοὺς μπορεῖ νὰ ξεφτᾶ νική, τὴν σκανδιναβική, καὶ ξέχωρη πέρα ἡ ἔννοια τῆς Πατρίδας, καὶ νὰ ζοῦν ἀκό- γιὰ πέρα τὴν ἑλληνική, ὄχι πιὰ οἰκογένεια, μη, γιὰ κάμποσο καιρὸ τοὐλάχιστον. Ἐμεῖς, ἀλλὰ μονωμένη γλῶσσα. Καὶ ἡ ἑλληνικὴ μόλις ξεχάσωμε τὴν Πατρίδα μας, χάνομε γλῶσσα καὶ ἡ γραφὴ ἀκόμη εἶναι χωρὶς τὴν ἐπαφή μας μὲ τὴν ζωή. Ἄλλοι λαοὶ συγγενεῖς. μποροῦν νὰ πειραματίζωνται, ὑποτιμώντας ἢ καὶ καταργώντας τὸν θεσμὸ τῆς οἰκογε- Εἴμαστε ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες κἄτι τὸ μονα- νείας. Ἐμεῖς, τρεῖς χιλιάδες χρόνια τώρα, δικό. Αὐτὸ εἶναι τὸ συμπέρασμα. Καὶ τὸ συ- οὔτε στιγμὴ δὲν ἐζήσαμε χωρὶς τὴν οἰκο- μπέρασμα αὐτὸ εἶναι ὁδηγὸς γιὰ τὴν ἐθνική γένεια καὶ οὔτε στιγμὴ δὲν μποροῦμε νὰ μας πορεία. Εἶναι πορεία ἔθνους ποὺ στέκει ζήσωμε χωρὶς αὐτήν. Ἄλλοι λαοὶ μποροῦν σὰν κἂτι τὸ μοναδικὸ στὸν κόσμο. νὰ πειραματίζωνται μὲ μιὰ ἐκπαίδευση ποὺ δὲν θὰ εἶναι παιδεία (καὶ τἄχουμε ξεκα- Ὄχι πὼς ὑπάρχουν στεγανὰ χωρίσματα θαρίσει αὐτά, τί εἶναι ἐκπαίδευση καὶ τί ποὺ μᾶς χωρίζουν ἀπὸ τὸν ἄλλο κόσμο. εἶναι παιδεία3). Ἐμεῖς δὲν ἐζήσαμε ποτὲ καὶ Ὄχι πὼς δὲν θὰ ἔχωμε ἐπικοινωνία μὲ τὸν δὲν θὰ ζήσωμε χωρὶς παιδεία – ἀνέβασμα, ἄλλο κόσμο καὶ δὲν θὰ ἐπηρεαζώμαστε ποὺ εἶναι τὸ καμάρι τοῦ ἔθνους μας, τρεῖς ἀπὸ τὸ τί γίνεται ἀλλοῦ. Ἀλλὰ χωρὶς νὰ χιλιάδες χρόνια τώρα. Ποὺ κρατοῦσε στὴ ξεχνᾶμε τὴν μοναδικότητά μας, πού, ἄλλω- ζωὴ καὶ τὸν ραγιᾶ, ποὺ εἶχε παιδεία –τὶς στε, δὲν τὴν ἐκάναμε ἐμεῖς, μᾶς εἶναι δε- παραδόσεις τοῦ ἔθνους–, κι’ ὅταν ἀκόμη δὲν δομένο ἀπὸ ὅσα εἴπαμε παραπάνω. Ἔτσι εἶχε ἐκπαίδευση. Καὶ ποὺ τώρα μᾶς χρει- ἡ πορεία μας βάση θὰ ἔχει μιὰ σύνθεση. άζεται περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλη φορά, Καὶ τὴν ἐπικοινωνία μὲ ἀμοιβαία ἐπίδραση, γιατὶ περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλη φορὰ ἀλλὰ καὶ τὴν μοναδικότητα καί, ἂν θέλετε, εἶναι δυνατὰ τὰ κύματα ποὺ θὰ ἀντιμετωπί- ἰδιορρυθμία. σωμε, πλέοντας στὸ πέλαγος τῆς σημερινῆς ζωῆς. Ἄλλοι λαοὶ μπορεῖ νὰ θεωροῦν πρό- Μέλος τῆς πανανθρώπινης κοινωνίας, οδο τὸ νὰ περιφρονοῦν παραδόσεις καὶ νὰ μέλος ἀκόμη, ἱδρυτικὸ μέλος, τῆς εὐρωπα- ἐνθαρρύνουν τὴ χαλάρωση τῶν ἠθῶν μέχρι ϊκῆς κοινωνίας, ἡ Ἑλλὰς βέβαια δὲν μπορεῖ καὶ τὸν ἐκφυλισμό. Σιγἀ-σιγὰ θὰ δῆτε ποῦ νὰ μείνει ἀνεπηρέαστη ἀπὸ τὶς ἐξελίξεις ποὺ σήμερα παίρνει ὁ παγκόσμιος πολι- 3. Βλ. περιοδικὸ Συζήτησις, τόμ. ΙΣΤ΄ (1975), σελ. 1 τισμός, καὶ μάλιστα ὁ εὐρωπαϊκὸς πολιτι- ἐπ. σμός. Στὴν ἐπιστήμη, στὴν τεχνική, στὴν οἰκονομικὴ πρόοδο, στὴν βελτίωση τῆς κοινωνικῆς δομῆς, στὸν ὅλο ρυθμὸ ζωῆς, στὶς διεθνεῖς σχέσεις, δὲν μποροῦμε βέβαια 12

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 καταλήγουν αὐτά, ἀρκεῖ νὰ κάνετε ὑπομο- Χριστιανισμό, ποὺ καὶ σ’ αὐτὸ ἀκόμη τὸ νή. Γιὰ μᾶς ὅμως δὲν χρειάζεται ὑπομονή. θέμα εἴμαστε κἄτι τὸ μοναδικό. Ὅμως τὸ Μόλις παρασυρθοῦμε καὶ μεῖς ἀπὸ τέτοια θέμα αὐτό, Ἑλληνισμὸς καὶ Χριστιανισμός, πειράματα, νιώθομε ἀμέσως νὰ κόβεται ἡ εἶναι τόσο σπουδαῖο, ὥστε τοῦ ἀφιερώ- ἐθνική μας ἀνάσα. νουμε ὁλόκληρο τὸ δεύτερο μέρος αὐτοῦ τοῦ βιβλίου. Ὣς τώρα δὲν εἴπαμε τίποτε γιὰ τὸν Ε Τελειώσαμε; Ὄχι ἀκόμη! Ἡ συνέχεια θὰ νὰ ἐξαπλωθῆ σ’ ὅλον τὸν πλανήτη κατό- εἶναι ἕνα ἐρώτημα. Μήπως ἆρά γε αὐτὴ πιν. Μὰ αὐτὸ εἶναι ποὺ χρωστάει κυρίως ἡ μοναδικότης στὴν ἱστορία καὶ τὰ ἄλλα ἡ Οἰκουμένη στὴν Ἑλλάδα. χαρακτηριστικὰ τῆς φυλῆς μας, μήπως αὐτὴ δείχνει καὶ τὴ μοναδικότητα στὴν Ἀλλὰ τὸ ἐρώτημα συνεχίζεται: Μήπως ἀποστολή μας ἀνάμεσα στὰ ἄλλα ἔθνη; ἆρά γε τὸ μέλλον τῆς φυλῆς μας ἐξαρτᾶται Μήπως ἆρά γε τὸ ἔθνος αὐτὸ εἶχε καὶ καὶ ἀπὸ τὴν πιστότητα στὴν ἀποστολή ἔχει μιὰν ἀποστολὴ μοναδική, ποὺ ἢ θὰ μας; Μήπως, ἐὰν τώρα ἡ χώρα αὐτὴ γίνει τὴν ἐκπληρώσει, καὶ τότε, ὅσο καὶ ἂν τὸ ἕνας μεγάλος πομπὸς πνευματικῶν ἀξιῶν, ἔθνος αὐτὸ εἶναι μικρό, θὰ εἶναι μεγάλο, τὶς ὁποῖες ἔφερε ὁ χριστιανικὸς πολιτισμὸς πολὺ μεγάλο, ἢ θὰ τὴν ξεχάσει, ὁπότε θὰ καὶ τὶς ὁποῖες μπορεῖ νὰ τὶς ξεχνᾶμε, ἀλλὰ συντριβῆ ἀπὸ τὴν μικρότητά του ἀπὸ τὴ δὲν μποροῦμε νὰ τὶς ἀντικαταστήσωμε μὲ μιὰ μεριά, τὸν ὄγκο τῶν ἄλλων, τῶν μεγά- τίποτε, μήπως αὐτὸ θὰ φέρνει τὴν Ἑλλά- λων, ἀπὸ τὴν ἄλλη; δα σὲ μιὰ θέση ποὺ θὰ τὴν κάνει κἄτι τὸ μοναδικό, τὸ μεγάλο, χωρὶς νὰ μετρᾶμε Ἂς μὴ σπεύσωμε νὰ δώσωμε ἀρνητικὴ πόσα τετραγωνικὰ χιλιόμετρα ἔκταση ἢ ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα, νομίζοντας ὅτι πόσο πληθυσμὸ ἔχει ἡ χώρα αὐτή; ἔτσι κάνομε κἄτι τὸ μοντέρνο ἢ ξεφεύ- γομε τὸν ἐμπαιγμό. Μιὰ μορφὴ παλλη- Καὶ τὸ τελευταῖο ἐρώτημα: μήπως, καριᾶς, ποὺ χωρὶς αὐτὴν ἡ ἀλήθεια δὲν ἀντίστοιχα, ἂν αὐτὴ τὴν μοναδικὴ ἀπο- βρίσκεται καὶ δὲν κηρύσσεται, εἶναι νὰ στολὴ τὴν ξεχάσωμε ἢ καὶ τὴν ἀπαρνη- μὴ σκιάζεσαι ἀπὸ τὸν ἐμπαιγμὸ ἐκείνων θοῦμε, μήπως παρόμοια μοναδικὴ θὰ εἶναι ποὺ τὰ λόγια σου θὰ τὰ χαρακτηρίσουν καὶ ἡ τιμωρία ποὺ μᾶς περιμένει; Μήπως «λῆρον». Τὸ ἐρώτημα, ποὺ πρέπει νὰ τὸ θὰ μείνωμε, χωρὶς νὰ ἔχωμε τίποτε πιὰ ἀντιμετωπίσωμε χωρὶς φόβο, οὔτε καὶ τὸν νὰ ἐμφανίσωμε στὸν πολιτισμό; Μήπως ἡ φόβο τῶν παρεξηγήσεων καὶ τὸν φόβο τῆς ἀποστολή μας εἶναι ἡ μοναδική μας θέση κοροϊδίας, τὸ ἐρώτημά μας εἶναι: Μήπως κάτω ἀπὸ τὸν ἥλιο, καὶ ἂν ἀπαρνηθοῦμε ἆρά γε ἡ ἱστορία μας, μοναδικὴ καθὼς τὴν ἀποστολή μας, ἀπαρνούμεθα τὴν εἶναι, δείχνει καὶ μιὰ μοναδικὴ ἀποστολὴ μοναδικὴ αὐτὴ θέση ὅπου μποροῦμε νὰ στὸ ἔθνος μας; Γιατὶ ἡ ἱστορία μας δὲν σταθοῦμε; τελείωσε ἀκόμη. Συνεχίζεται καὶ σήμερα, ὅπως θὰ συνεχίζεται καὶ αὔριο, τὸ ἴδιο Αὐτὰ εἶναι τὰ ἐρωτήματα ποὺ τὴν πάντα μοναδική. Καὶ θὰ ἀναφέρωμε ἕνα ἀπάντηση θὰ δώσει, φυσικά, ὁ ἀναγνώ- μόνο, ἀλλὰ τὸ σπουδαιότερο. στης. Ὁ κάθε ἕνας ἀναγνώστης, ἀβίαστα, ἀπροκατάληπτα, χωρὶς κανένα φόβο. Εἴδαμε καὶ στὸ προηγούμενο κεφάλαιο Οὔτε, φυσικά, τὸν φόβο μήπως δὲν φανῆ ὅτι τὸ γένος τῶν Ἑλλήνων ἦταν τὸ ὄχημα ἀρκετὰ μοντέρνος! ποὺ ἐχρησιμοποίησε ἡ διδαχὴ τῆς Τιβεριά- δος, γιὰ νὰ ἔλθει στὴν Εὐρώπη πρῶτα καὶ [συνεχίζεται] Α. Ν. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ 13

ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΙΣ ΕΝΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ O ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΖΩΩΝ Εἴδαμε σὲ προηγούμενες μελέ- ἔρευνα τῆς φύσεως θὰ μπορούσαμε νὰ τες μας ἀπὸ τὶς σελίδες τῶν φέρουμε στὸ φῶς τὸν λόγο τῆς ὑπάρξεως Ἀκτίνων τὸν τρόπο μὲ τὸν πολλῶν πραγμάτων ποὺ κάποιοι ἐπιπό- ὁποῖο οἱ χριστιανοὶ διανοητὲς λαια θὰ ἔκριναν ὡς ἄχρηστα ἢ περιττά2. καὶ φιλόσοφοι καὶ οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, ἐκκινώντας ἀπὸ τὴ Πιὸ συγκεκριμένα, εἴδαμε σὲ ξεχω- θεμελιακὴ παραδοχὴ ὅτι τίποτε στὴ φύση ριστὴ μελέτη μας3 πῶς οἱ ἐνστάσεις ποὺ δὲν ἔχει γίνει στὴν τύχη (παραδοχὴ ποὺ ἐγκαλοῦν τὴ φύση γιὰ τὴν ὕπαρξη φυτῶν ἀποτελεῖ τὸ θεμέλιο τῆς Πατερικῆς Οἰκο- ἢ δένδρων τὰ ὁποῖα φαντάζουν ἐντελῶς λογίας1), ἀνασκευάζουν τὶς κάθε λογῆς ἄχρηστα καὶ περιττά –ἢ καὶ ἐπιβλαβῆ– ἐνστάσεις κατὰ τῆς φύσεως: Ἐὰν συμβαί- δίνουν στοὺς χριστιανοὺς διανοητὲς καὶ νει ἐνίοτε κάποια πράγματα στὴ φύση νὰ φιλοσόφους τὴν εὐκαιρία νὰ γράψουν μᾶς φαίνονται ἄχρηστα ἢ περιττά, τοῦτο ὀφείλεται ἀποκλειστικὰ καὶ μόνο στὴν 2. Γιάννη Κ. Τσέντου, «Πατερικὴ φιλοσοφία καὶ ἄγνοιά μας· ἔτσι, μέσα ἀπὸ μιὰ ἐνδελεχῆ ἐνστάσεις κατὰ τῆς φύσεως. Ἡ ὁδὸς τῆς ἔρευνας καὶ τῆς γνώσεως», Ἀκτῖνες 782 (Ἰούλιος-Αὔγου- 1. Γιάννη Κ. Τσέντου, «Τὰ θεμέλια τῆς Πατερικῆς στος 2020), σελ. 132-141. Οἰκολογίας», Ἀκτῖνες 777 (Σεπτέμβριος-Ὀκτώ- βριος 2019), σελ. 179-190. 3. Γιάννη Κ. Τσέντου, «Πατερικὴ φιλοσοφία καὶ ἐνστάσεις κατὰ τῆς φύσεως. Ὁ κόσμος τῶν φυτῶν», Ἀκτῖνες 783 (Σεπτέμβριος-Ὀκτώβριος 2020), σελ. 179-191. 14

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 μερικὲς ἀπὸ τὶς πλέον ὑπέροχες ἀπὸ προβλημάτιζαν μὲ τὴν παρουσία τους τὸν οἰκολογικὴ ἄποψη σελίδες τῆς Ἑλλη- μέσο ἄνθρωπο τῆς ἐποχῆς, καὶ πάντως νοχριστιανικῆς Πατερικῆς Γραμματείας. πόσο ἀσυμβίβαστα μποροῦσαν νὰ φαί- Εἴδαμε ἐπίσης πῶς οἱ χριστιανοὶ διανο- νονται μὲ τὸ χριστιανικὸ κήρυγμα περὶ ητὲς καὶ φιλόσοφοι καταρρίπτουν τὶς ἑνὸς κόσμου ὅπου πρυτανεύει ἡ πρόνοια ἐνστάσεις κατὰ τῆς φύσεως σύμφωνα μὲ τοῦ Θεοῦ. τὶς ὁποῖες τὰ βουνά, οἱ δασώδεις κοιλά- δες, τὰ πετρώδη ἐδάφη καὶ τὰ δυσπρό- Μία ἀκόμη, τελευταία σιτα καὶ ἀφιλόξενα γιὰ μᾶς μέρη εἶναι μεγάλη κατηγορία ἀπὸ περιττά, καὶ συνεπῶς θὰ μποροῦσαν νὰ λείπουν4. Τὰ ἐπιχειρήματα ποὺ ἐπι- ἐνστάσεις κατὰ τῆς στρατεύονται ἀποτελοῦν καρπὸ ἔρευνας φύσεως λαμβάνει ἀφορμὴ καὶ προσεκτικῆς μελέτης τῆς φύσεως, ἡ ἀπὸ τὴν ὕπαρξη στὴ φύση ὁποία φέρει τελικὰ στὸ φῶς τοὺς λόγους κάποιων ζῴων τὰ ὁποῖα τῆς ὑπάρξεως πραγμάτων ποὺ θὰ μπο- στὰ μάτια πολλῶν δὲν θὰ ροῦσε κάποιος ἐν πρώτοις νὰ θεωρήσει ἔπρεπε νὰ ἔχουν καμμία ἄχρηστα καὶ περιττά. ἀπολύτως θέση σὲ ἕνα Ἐνστάσεις ποὺ ἀφοροῦν κόσμο ποὺ κυβερνᾶται τὰ ζῷα ἀπὸ τὴν πρόνοια τοῦ Θεοῦ. Τέτοια ζῷα εἶναι, Μία ἀκόμη, τελευταία μεγάλη κατη- γορία ἀπὸ ἐνστάσεις κατὰ τῆς φύσεως γιὰ παράδειγμα, λαμβάνει ἀφορμὴ ἀπὸ τὴν ὕπαρξη στὴ τὰ δηλητηριώδη ἑρπετὰ φύση κάποιων ζῴων τὰ ὁποῖα στὰ μάτια πολλῶν δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχουν καμ- καὶ τὰ ἄγρια θηρία. μία ἀπολύτως θέση σὲ ἕνα κόσμο ποὺ κυβερνᾶται ἀπὸ τὴν πρόνοια τοῦ Θεοῦ. Ὁ «ἰατρικὸς λόγος» Τέτοια ζῷα εἶναι, γιὰ παράδειγμα, τὰ δη- καὶ ὁ «φιλόσοφος λόγος» λητηριώδη ἑρπετὰ καὶ τὰ ἄγρια θηρία. Τὰ ἐπιχειρήματα ποὺ ἐπιστρατεύουν Γιὰ τὰ πρῶτα ἀπὸ αὐτά, δηλαδὴ γιὰ ἐν προκειμένῳ οἱ χριστιανοὶ διανοητὲς τὰ δηλητηριώδη ἑρπετά, ὁ Δίδυμος ὁ καὶ φιλόσοφοι, γιὰ νὰ καταδείξουν ὅτι Τυφλὸς παραδέχεται ὅτι «δὲν φαίνεται ἀκόμη καὶ ἡ ὕπαρξη τῶν δηλητηρι- νὰ ὑπάρχει κάποια εὔλογη αἰτία ποὺ νὰ ωδῶν ἑρπετῶν καὶ τῶν ἀγρίων θηρίων δικαιολογεῖ τὴ δημιουργία τους»5. Ὅσον δὲν στερεῖται κάποιου λόγου, εἶναι ὅλα ἀφορᾷ πάλι τὰ ἄγρια, αἱμοβόρα θηρία, ἐπιχειρήματα ἀπὸ τὴν ὀπτικὴ γωνία τοῦ ἀντιλαμβάνεται κανεὶς πολὺ εὔκολα πόσο ἀνθρώπου. Δὲν θὰ συναντήσουμε ἐδῶ τὰ ἐκπληκτικὰ μὴ ἀνθρωποκεντρικὰ ἐπι- 4. Γιάννη Κ. Τσέντου, «Πατερικὴ φιλοσοφία καὶ χειρήματα μὲ τὰ ὁποῖα οἱ Πατέρες τῆς ἐνστάσεις κατὰ τῆς φύσεως. Ἡ γῆ καὶ ἡ διαμόρ- Ἐκκλησίας ἀπαντοῦσαν στὶς ἐνστάσεις φωσή της», Ἀκτῖνες 784 (Νοέμβριος-Δεκέμβριος γιὰ τὰ φυτὰ καὶ τὴ διαμόρφωση τῆς γῆς. 2020), σελ. 216-224. Οἱ χριστιανοὶ διανοητὲς καὶ φιλόσοφοι 5. Διδ. Τυφλ., Εἰς τὸν Ἰὼβ 12.1-16a8, ed. U. Ha- gedorn, D. Hagedorn καὶ L. Koenen, 315, 29-31: «Τὰ γὰρ [ἰ]οβόλα τοῖς πολλοῖς δοκεῖ οὐκ ἔ[χ]ειν τῆς παραγωγῆς τὸ εὔλογον». 15

θὰ μποροῦσαν βεβαίως νὰ ἰσχυρισθοῦν συχασμὸ τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὸν ὁδηγεῖ ὅτι ἀκόμη καὶ τὰ δηλητηριώδη ἑρπετὰ στὴ συναίσθηση τῆς ἀσθενείας του καὶ καὶ τὰ θηρία ἔχουν τὸν δικό τους λόγο στὴν ἐπίληση τῆς βοήθειας τοῦ Θεοῦ. ὑπάρξεως, ὅτι δηλαδὴ ἐπιτελοῦν κάποιο ἔργο στὴ φύση (πρᾶγμα ἄλλωστε ποὺ Στὴ συνέχεια θὰ δοῦμε μερικὰ παρα- λένε ρητῶς γιὰ ὅλα τὰ πράγματα στὴ δείγματα ἀπὸ τὴν πρώιμη ἑλληνοχριστια- φύση). Τοῦτο ὅμως δὲν θὰ ἦταν δὰ καὶ νικὴ καὶ πατερικὴ φιλοσοφία, ὅπου τὰ καμμία σπουδαία παρηγοριά, τὴ στιγμὴ δύο αὐτὰ ἐπιχειρήματα διατυπώνονται ποὺ κάποιοι διερωτῶντο μὲ ἀγανάκτηση εἴτε ἐκ παραλλήλου, εἴτε τὸ καθένα ξε- γιατί σὲ ἕναν κόσμο δημιουργημένο ἀπὸ χωριστά. τὸν Θεὸ θὰ πρέπει νὰ κατασπαράσσονται ἀπὸ τὰ ἄγρια θηρία ἀθῶοι ἄνθρωποι, καὶ Ὁ Εὐσέβιος Καισαρείας στὸ ἔργο του νὰ βυθίζονται στὸν πόνο, τὴν ἀπελπισία Εὐαγγελικὴ προπαρασκευὴ παραθέτει καὶ τὴν ἀπόγνωση ὁλόκληρες οἰκογένειες. ἕνα ἐξαιρετικὰ ἐνδιαφέρον γιὰ τὸ θέμα Ἔτσι, εἶναι φυσικὸ οἱ χριστιανοὶ διανο- μας κείμενο ἀπὸ ἕνα ἀπολεσθὲν ἔργο τοῦ ητὲς καὶ φιλόσοφοι νὰ ἐπιστρατεύουν ἐν Φίλωνος τοῦ Ἀλεξανδρέως Περὶ προνοί- προκειμένῳ ἐπιχειρήματα τὰ ὁποῖα εἶναι ας6. Ὁ Φίλων ὁ Ἀλεξανδρεὺς ὑπῆρξε Ἰου- κατὰ βάσιν ἀνθρωποκεντρικά. δαῖος ἐκλεκτικὸς φιλόσοφος μὲ μεγάλη φιλοσοφικὴ κατάρτιση, ὁ ὁποῖος χρησι- μοποίησε τὴ φιλοσοφικὴ παράδοση τῆς Τὸ πρῶτο ἐπιχείρημα, ὁ «ἰατρικὸς λόγος», μᾶς παραπέμπει καὶ πάλι στὴν ἰατρικὴ ἐπιστήμη, ἐπισημαίνοντας ὅτι τὸ δηλητήριο τῶν δηλητηριωδῶν ἑρπετῶν χρησιμοποιεῖται σὲ πλεῖστες περιπτώσεις ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους γιὰ τὴν παρασκευὴ σωτηρίων φαρμάκων. Δύο εἶναι τὰ ἀπαντητικὰ ἐπιχειρή- Ἀρχαιότητος –καὶ κυρίως τὴν πλατωνικὴ ματα ποὺ ἀπαντοῦν σχεδὸν στερεότυπα φιλοσοφικὴ παράδοση– καὶ συνέγραψε στὴν πρώιμη ἑλληνοχριστιανικὴ καὶ πα- στὴν ἑλληνικὴ πλεῖστα ἔργα, μεταξὺ τῶν τερικὴ φιλοσοφία: ὁ «ἰατρικὸς λόγος» καὶ ὁποίων καὶ ἀρκετὰ ἑρμηνευτικὰ τῶν ὁ «φιλόσοφος λόγος». Γραφῶν. Εἶναι φανερὸ ὅτι ὁ Φίλων δὲν ἐντάσσεται βεβαίως στὴν ἑλληνοχριστια- Τὸ πρῶτο ἐπιχείρημα, ὁ «ἰατρικὸς νικὴ Γραμματεία, ἀλλὰ ὡστόσο ἀποτέλεσε λόγος», μᾶς παραπέμπει καὶ πάλι στὴν γιὰ πολλοὺς χριστιανοὺς διανοητὲς τὴ ἰατρικὴ ἐπιστήμη, ἐπισημαίνοντας ὅτι τὸ γέφυρα ἀνάμεσα στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ δηλητήριο τῶν δηλητηριωδῶν ἑρπετῶν καὶ τὴ χριστιανικὴ φιλοσοφία. χρησιμοποιεῖται σὲ πλεῖστες περιπτώσεις ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους γιὰ τὴν παρασκευὴ Στὸ συγκεκριμένο κείμενό του, ποὺ σωτηρίων φαρμάκων. μᾶς διασῴζει ὁ Εὐσέβιος στὸ ἔργο του Εὐαγγελικὴ προπαρασκευή, ὁ Φίλων Τὸ δεύτερο ἐπιχείρημα, ὁ «φιλόσοφος ὑποστηρίζει ἐν πρώτοις ὅτι πολλὰ δηλη- λόγος», εἶναι περισσότερο σύνθετο καὶ τηριώδη ἑρπετά, καθὼς καὶ ἀρκετὰ ἔντο- περισσότερο θεολογικό. Ἡ κεντρική του μα, δὲν ἔχουν γίνει «κατὰ φύσιν», ἀλλὰ ἰδέα εἶναι ἡ ἑξῆς: Ὅτι ἡ παρουσία τῶν ἀγρίων θηρίων στὴ φύση ἔχει ἕνα ρόλο 6. Εὐσ. Καισ., Εὐαγγελικὴ προπαρασκευή, ed. K. παιδαγωγικό, καθὼς ἀποτρέπει τὸν ἐφη- Mras, Η΄, ιδ΄ 59.2-62.1. 16

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 «κατ’ ἐπακολούθησιν», ἀποτελοῦν δη- Φίλων οὕτως ἢ ἄλλως δὲν θὰ μποροῦσαν λαδὴ τρόπον τινὰ παρενέργειες κάποιων νὰ χρησιμοποιηθοῦν, γιὰ νὰ ἀποσείσουν διεργασιῶν στὴ φύση7. Ἡ ἐκτίμηση αὐτὴ τὴν εὐθύνη τοῦ Θεοῦ γιὰ κάποια πράγμα- τοῦ Φίλωνος στηρίζεται στήν –ἐσφαλμέ- τα «κακῶς κείμενα» στὴ φύση. Ἄλλωστε, νη– ἀντίληψη τῆς ἐπιστήμης τῆς ἐποχῆς ὁ ἴδιος ὁ Φίλων σπεύδει νὰ τονίσει ὅτι ἐκείνης, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία κάποιες ὅσα ζῷα γεννῶνται «ἐξ οἰκείας ὕλης κατὰ μορφὲς ζωῆς γεννῶνται αὐτομάτως ἀπὸ φύσιν σπερματικὴν καὶ προηγουμένην» τὴ σήψη ἢ ἄλλες διεργασίες. εἶναι ἀπολύτως φυσικὸ νὰ ἀνάγονται στὴν πρόνοια τοῦ Θεοῦ8. Καὶ αὐτὸ ἰσχύει, Ἐν ἀντιθέσει πρὸς ὅ,τι θὰ μποροῦσε προφανῶς, γιὰ τὰ ἄγρια θηρία. κανεὶς νὰ ὑποθέσει ἀρχικά, αὐτὴ ἡ συ- γκεκριμένη θέση τοῦ Φίλωνος, ἡ ὁποία Στὴ συνέχεια, ὁ Φίλων ἐκφέρει δύο ὁπωσδήποτε στηρίζεται σὲ μιὰ ἐσφαλμένη διαφορετικὰ ἐπιχειρήματα, τὰ ὁποῖα δη- ἐπιστημονικὴ ὑπόθεση τῆς ἐποχῆς, δὲν λώνει ὅτι ἔχει ἀκούσει ἀπὸ ἄλλους καὶ ἀποτελεῖ προσπάθεια ὑπεκφυγῆς ἀπὸ τὸ θεωρεῖ σκόπιμο νὰ μὴν παραλείψει νὰ πρόβλημα καὶ «ἀθώωσης» τοῦ Θεοῦ γιὰ τὰ μνημονεύσει. Εἶναι λοιπὸν φανερὸ ὅτι τὴν ὕπαρξη τῶν δηλητηριωδῶν ἑρπετῶν πρόκειται γιὰ ἐπιχειρήματα ἤδη κοινὰ τὴν Τὸ δεύτερο ἐπιχείρημα, ὁ «φιλόσοφος λόγος», εἶναι περισσότερο σύνθετο καὶ περισσότερο θεολογικό. Ἡ κεντρική του ἰδέα εἶναι ἡ ἑξῆς: Ὅτι ἡ παρουσία τῶν ἀγρίων θηρίων στὴ φύση ἔχει ἕνα ρόλο παιδαγωγικό, καθὼς ἀποτρέπει τὸν ἐφησυχασμὸ τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὸν ὁδηγεῖ στὴ συναίσθηση τῆς ἀσθενείας του καὶ στὴν ἐπίληση τῆς βοήθειας τοῦ Θεοῦ. στὴ φύση. Ἂν ἦταν μιὰ τέτοια προσπά- ἐποχὴ τοῦ Φίλωνος, τὰ ὁποῖα αὐτὸς δὲν θεια, θὰ ἦταν μιὰ πολύ... κακὴ προσπά- προσπαθεῖ νὰ σφετερισθεῖ. Τὰ δύο ἐν θεια. Καὶ τοῦτο, διότι, ἀκόμη καὶ ἂν κά- λόγῳ ἐπιχειρήματα, τὰ ὁποῖα θὰ δοῦμε ποιος θεωρήσει ὅτι κάποια πράγματα στὴ εὐθὺς ἀμέσως, ἀποδεικνύουν κατὰ τὸν φύση συμβαίνουν «κατ’ ἐπακολούθησιν», Φίλωνα ὅτι ἀκόμη καὶ τὰ δηλητηριώδη τοῦτο δὲν σημαίνει σὲ καμμία περίπτωση φίδια καὶ τὰ ἄγρια θηρία ἔχουν γίνει ἐπ’ ὅτι ὁ Θεὸς καθίσταται ἄμοιρος εὐθυνῶν ὠφελείᾳ τοῦ ἀνθρώπου9. γιὰ αὐτά. Ἄμοιρος εὐθυνῶν θὰ ἦταν τότε καὶ μόνον τότε, ἐὰν δὲν εἶχε προβλέψει Κατὰ πρῶτον, ὁ Φίλων ἐπικαλεῖται τὴ γένεσή τους – πρᾶγμα βεβαίως ποὺ θὰ τὴ μαρτυρία ὅσων ἀσκοῦν τὴν ἰατρικὴ ἦταν ἄτοπο νὰ ὑποστηριχθεῖ προκειμένου τέχνη, οἱ ὁποῖοι γνωρίζουν πολὺ καλὰ περὶ τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, τὰ ὅσα λέει ἐδῶ ὁ 8. Εὐσ. Καισ., ὅ.π., Η΄, ιδ΄ 59.5-60.1: «Ὅσα δ’ ἐξ 7. Εὐσ. Καισ., ὅ.π., Η΄, ιδ΄ 59.2-5: «Τῶν δ’ ἑρπετῶν οἰκείας ὕλης κατὰ φύσιν σπερματικὴν καὶ προ- τὰ ἰοβόλα γέγονεν οὐ κατὰ πρόνοιαν, ἀλλὰ κατ’ ηγουμένην ἔχει γένεσιν, εἰκότως ἐπιγέγραπται ἐπακολούθησιν, ὡς καὶ πρότερον εἶπον· ζῳογο- πρόνοιαν». νεῖται γάρ, ὅταν ἡ ἐνυπάρχουσα ἱκμὰς μεταβάλῃ πρὸς τὸ θερμότερον. Ἔνια δὲ καὶ σῆψις ἐψύχω- 9. Εὐσ. Καισ., ὅ.π., Η΄, ιδ΄ 60.1-2: «Ἤκουσα καὶ σεν, φθεῖρας δὲ ἡ ἀπὸ τῶν ἱδρώτων». περὶ ἐκείνων διττοὺς λόγους ὡς ἐπ’ ὠφελείᾳ τοῦ ἀνθρώπου γεγονότων, οὓς οὐκ ἂν ἐπικρυ- ψαίμην». 17

ὅτι τὰ δηλητήρια πολλῶν ἑρπετῶν, χρη- τινὰ παιδαγωγικὸς καὶ σωφρονιστικὸς σιμοποιούμενα μὲ ἐπιστήμη, ἀποδεικνύο- γιὰ τὸν ἄνθρωπο, ἀπαντᾷ συχνότατα νται εὐεργετικώτατα φάρμακα, τὰ ὁποῖα σὲ πλείστους χριστιανοὺς διανοητὲς καὶ ἐξασφαλίζουν ἀπροσδόκητη σωτηρία σὲ φιλοσόφους. Ἔτσι, γιὰ παράδειγμα, τὸν ἀνθρώπους ποὺ βρίσκονται σὲ δεινὴ κα- βρίσκουμε σὲ μία πολὺ χαρακτηριστική τάσταση. Ὁ Φίλων μᾶς παραδίδει ὅτι του διατύπωση στὴ Θ΄ Ὁμιλία Εἰς τὴν μέχρι τὴν ἐποχή του ὅσοι ἀσχολοῦνταν Ἑξαήμερον τοῦ Μεγάλου Βασιλείου: σοβαρὰ μὲ τὴν ἰατρικὴ τέχνη χρησιμο- ποιοῦσαν κατ’ ἐξοχὴν αὐτὰ τὰ δηλητήρια «Καὶ κανεὶς νὰ μὴν ἐγκαλεῖ γι’ αὐτὸν στὶς συνθέσεις τῶν φαρμάκων10. τὸν λόγο τὸν δημιουργό, διότι δημιούρ- γησε ζῷα δηλητηριώδη καὶ ὀλέθρια καὶ Τὸ δεύτερο ἐπιχείρημα εἶναι ὁ «φι- πολέμια τῆς ζωῆς μας· διαφορετικὰ θὰ λόσοφος λόγος», ὅπως τὸν ὀνομάζει ὁ μποροῦσε κανεὶς μὲ τὸ ἴδιο σκεπτικὸ νὰ Φίλων κατ’ ἀντιδιαστολὴν πρὸς τὸν «ἰα- ἐγκαλέσει καὶ τὸν παιδαγωγό, ὁ ὁποῖος τρικὸν λόγον» ποὺ εἴδαμε παραπάνω11. προσπαθεῖ νὰ ἐπαναφέρει στὴν τάξη τὸ Σύμφωνα μὲ αὐτὸ τὸ δεύτερο ἐπιχείρημα, ἀτίθασο τῆς νεότητος, καὶ τιμωρεῖ τὴν τὰ θηρία ὑπάρχουν πρὸς τιμωρίαν τῶν ἀκολασία μὲ πληγὲς καὶ κτυπήματα»13. ἁμαρτανόντων, δηλαδὴ ὡς μέσα σωφρο- νισμοῦ, ὅπως περίπου οἱ στρατηγοὶ καὶ Ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος καὶ ὁ Νε- οἱ ἡγεμόνες ἐκείνης τῆς ἐποχῆς εἶχαν στὴ μέσιος Ἐμέσης τονίζουν ἀντιθέτως τὸν διάθεσή τους τὸ μαστίγιο καὶ τὸ ξίφος. «ἰατρικὸ λόγο». Ἔτσι, ὁ Γρηγόριος ὁ Ἔτσι, ἐνῷ κατὰ κανόνα τὰ θηρία μένουν Θεολόγος, στὴν προσπάθειά του νὰ ἥσυχα καὶ δὲν ἐνοχλοῦν τὸν ἄνθρωπο, δείξει πῶς μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νὰ ἀξιο- συμβαίνει ἀπὸ καιροῦ εἰς καιρὸν νὰ ἐρε- ποιήσει ἐπωφελῶς ἀκόμη καὶ τὶς πλέον θίζονται καὶ νὰ ἐπιτίθενται «ἐναντίον πεπλανημένες διδασκαλίες τῆς ἐθνικῆς ἐκείνων ποὺ ἡ φύση στὸ ἀδέκαστο δι- φιλοσοφίας, φέρει μεταξὺ ἄλλων καὶ τὸ καστήριό της κατεδίκασε σὲ θάνατο»12. παράδειγμα τῶν «ἑρπυστικῶν θηρίων», τῶν φοβερῶν δηλαδὴ ἑρπετῶν, τὸ δηλη- Αὐτὸς ὁ «φιλόσοφος λόγος» τοῦ τήριο τῶν ὁποίων ἀναμιγνυόμενο μὲ ἄλλες Φίλωνος, σύμφωνα μὲ τὸν ὁποῖο ὁ ρό- οὐσίες μᾶς δίδει πολλὰ σωτήρια φάρμα- λος τῶν ἀγρίων θηρίων εἶναι τρόπον κα14. Ὁ Νεμέσιος Ἐμέσης στὴν πραγμα- τεία του Περὶ φύσεως ἀνθρώπου κάνει 10. Εὐσ. Καισ., ὅ.π., Η΄, ιδ΄ 60.2-7: «Πρὸς πολλὰ λόγο, μεταξὺ ἄλλων, καὶ γιὰ ἐκεῖνα τὰ τῶν ἰατρικῶν ἔφασάν τινες τὰ ἰοβόλα συνεργεῖν θηρία ποὺ λυμαίνονται τὸν ἄνθρωπο, καὶ καὶ τοὺς μεθοδεύοντας τὴν τέχνην, εἰς ἃ δεῖ ὑποστηρίζει ὅτι οὔτε κἂν αὐτὰ δὲν εἶναι καταχρωμένους αὐτοῖς ἐπιστημόνως, ἀλεξιφαρ- μάκων εὐπορεῖν ἐπὶ τῆ τῶν μάλιστα ἐπισφαλῶς 13. Μεγ. Βασ., Ὁμιλίαι εἰς τὴν Ἑξαήμερον, Ὁμιλία ἐχόντων ἀπροσδοκήτῳ σωτηρίᾳ. Καὶ μέχρι νῦν Θ΄, ed. S. Giet, 5.76-80: «Καὶ μηδεὶς ἐγκαλείσθω ἔστιν ἰδεῖν τοὺς μὴ ῥᾳθύμως καὶ ἀμελῶς ἰατρεύ- τούτου ἕνεκεν τῷ ποιητῇ, ὅτι ἰοβόλα ζῷα καὶ ειν ἐπιχειροῦντας ἐν ταῖς συνθέσεσι τῶν φαρ- φθαρτικὰ καὶ πολέμια τῇ ζωῇ ἡμῶν ἐπεισήγα- μάκων καταχρωμένους ἑκάστοις οὐ παρέργως». γεν· ἢ οὕτω δ’ ἄν τις καὶ παιδαγωγῷ ἐγκαλοίη εἰς τάξιν ἄγοντι τὴν εὐκολίαν τῆς νεότητος, καὶ 11. Εὐσ. Καισ., ὅ.π., Η΄, ιδ΄ 61.1: «Ὁ δ’ ἕτερος λόγος πληγαῖς καὶ μάστιξι τὸ ἀκόλαστον σωφρονίζο- οὐκ ἰατρικός, ἀλλὰ φιλόσοφος ἦν, ὡς ἔοικε». ντι». 12. Εὐσ. Καισ., ὅ.π., Η΄, ιδ΄ 61.1-62.1: «Τῷ γὰρ Θεῷ 14. Γρηγ. Ναζ., Εἰς τὸν Μέγαν Βασίλειον ἐπίσκο- ταῦτ’ ἔφασκεν ηὐτρεπίσθαι κατὰ τῶν ἁμαρτα- πον Καισαρείας Καππαδοκίας Ἐπιτάφιος, ed. νόντων κολαστήρια, ὡς στρατηγοῖς καὶ ἡγεμόσιν F. Boulenger, ια΄ 2.1-3.7: «[...] ἤδη δὲ καὶ τῶν ὕστριχας καὶ σίδηρον· οὗ χάριν ἠρεμοῦντα τὸν ἑρπυστικῶν θηρίων ἔστιν ἃ τοῖς πρὸς σωτηρίαν ἄλλον χρόνον ἀνερεθίζεσθαι πρὸς ἀλκὴν ἐπὶ φαρμάκοις συνεκεράσαμεν [...]». τοῖς κατακριθεῖσιν, ὧν ἡ φύσις ἐν τῷ ἀδωρο- δοκήτῳ δικαστηρίῳ ἑαυτῆς κατέγνω θάνατον». 18

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 ἐντελῶς ἄχρηστα γιὰ τὸν ἄνθρωπο, ἀφοῦ τονίζει ὅτι τίποτε στὴ φύση δὲν ἔχει γίνει ὁ ἀνθρώπινος λόγος καρπώνεται «πρὸς εἰς μάτην καὶ ἀφελῶς («οὐδὲν γὰρ μάτην, οἰκείαν ὠφέλειαν» ἀκόμη καὶ τὰ δηλη- οὐδὲ ἁπλῶς γεγένηται»19), παρατηρεῖ ὅτι τηριώδη ἑρπετά15. Πράγματι, ὅπως ἐξηγεῖ ἀκόμη καὶ τὰ γένη τῶν θηρίων καὶ τῶν ὁ Νεμέσιος, ὁ ἄνθρωπος χρησιμοποιεῖ ἑρπετῶν δὲν ἔχουν καθόλου μικρὴ χρησι- τὰ δηλητήριά τους καὶ γιὰ τὴ θεραπεία μότητα γιὰ μᾶς, καὶ ἂν θελήσει κάποιος τῆς βλάβης ποὺ αὐτὰ τὰ ἴδια προξενοῦν, νὰ ἐρευνήσει τὸ θέμα μὲ σύνεση, θὰ δι- ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ἴαση ἄλλων ἀσθενειῶν· απιστώσει ὅτι ἀκόμη καὶ σήμερα, ποὺ ὁ Νεμέσιος φέρει ὡς παράδειγμα τὶς λε- μᾶς ἔχει ἀφαιρεθεῖ ἡ ἐπ’ αὐτῶν ἐξουσία γόμενες «θηριακὲς κατασκευές»16. Τέλος, λόγῳ τῆς παρακοῆς τῶν πρωτοπλάστων, ἀφοῦ πρῶτα ἐπισημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος ὠφελούμαστε σημαντικὰ ἀπὸ αὐτά· φερ’ ἔχει στὴ διάθεσή του πολλὰ μέσα δο- εἰπεῖν, ἐξηγεῖ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος, οἱ σμένα ἀπὸ τὸν δημιουργὸ γιὰ τὴν ἀντι- ἰατροὶ παρασκευάζουν ἀπὸ αὐτὰ πολλὰ μετώπιση τῶν ἐπιβουλῶν τῶν ἀγρίων φάρμακα, τὰ ὁποῖα μποροῦν νὰ συντε- θηρίων καὶ τῶν ἑρπετῶν17, ὁ Νεμέσιος λοῦν στὴ σωματική μας ὑγεία20. ἐκφράζει τὴν ἀκλόνητη πεποίθησή του ὅτι δὲν ὑπάρχει στὴ φύση τίποτε ποὺ νὰ Ἀλλοῦ πάλι, στὸ ἑρμηνευτικό του μὴ χρησιμεύει κατὰ κάποιο τρόπο στὸν ἔργο Εἰς τὸν Η΄ Ψαλμόν, ὁ Ἰωάννης ὁ ἄνθρωπο· συγκεκριμένα γράφει τὰ ἑξῆς: Χρυσόστομος ἐκφέρει τόσο τὸν «φιλό- σοφο» ὅσο καὶ τὸν «ἰατρικὸ λόγο», γρά- Κάθε τὶ χρησιμεύει καὶ σὲ κἄτι δια- φοντας τὰ ἑξῆς: φορετικό· καὶ ὅλα μαζὶ συντελοῦν ἀπὸ τὴ φύση τους πρὸς θεραπείαν τοῦ ἀνθρώ- «Καὶ ἂν κάποιος ρωτήσει σὲ τί ὠφε- που, ἀκόμη καὶ ὅσα δὲν χρησιμεύουν σὲ λοῦν τὰ ἄγρια ζῷα, θὰ τοῦ ἀπαντήσουμε: τίποτε ἄλλο»18. Πρῶτ’ ἀπ’ ὅλα, ἐμφυσοῦν ταπεινοφρο- σύνη καὶ ἐμβάλλουν τὸν ἄνθρωπο σὲ Στὰ ἔργα τοῦ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστό- ἀγωνία καὶ ὑπενθυμίζουν στὸν σφόδρα μου συναντᾶμε τόσο τὸν «ἰατρικὸ λόγο» ἀλαζόνα τὴν οἰκεία του φύση, ὅταν τὰ ὅσο καὶ τὸν «φιλόσοφο λόγο», κατὰ τὴ θηρία προξενοῦν σὲ αὐτὸν τέτοιο τρόμο» διάκριση τοῦ Φίλωνος. Ἔτσι, γιὰ παρά- –φιλόσοφος λόγος– «Ἔπειτα γίνονται ἀπὸ δειγμα, στὴ Ζ΄ Ὁμιλία Εἰς τὴν Γένεσιν ὁ αὐτὰ καὶ πολλὰ φάρμακα γιὰ ἀνθρώπους Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, ἀφοῦ πρῶτα ποὺ ὑποφέρουν ἀπὸ κάποια σωματικὴ πάθηση»21– ἰατρικός λόγος. 15. Νεμεσ. Ἐμέσ., Περὶ φύσεως ἀνθρώπου, ed. B. Einarson, α΄ 400-402: «Οὐδὲ ταῦτα δὲ παντάπα- 19. Ἰω. Χρυσ., Εἰς τὴν Γένεσιν, Ὁμιλία Ζ΄, ed. J.-P. σιν ἐκπέφευγε τὴν τῶν ἀνθρώπων ὄνησιν, ἀλλὰ Migne, PG 53, 67.14-15. καὶ τὰ δηλητηριώδη πρὸς οἰκείαν ὠφέλειαν ὁ λόγος καρποῦται». 20. Ἰω. Χρυσ., ὅ.π., PG 53, 67.28-35: «Καὶ τῶν θηρί- ων δὲ τὰ γένη, καὶ τῶν ἑρπετῶν οὐ μικρὰν ἡμῖν 16. Νεμεσ. Ἐμέσ., ὅ.π., α΄ 402-405: «κατακέχρη- χρείαν συντελεῖ, καὶ εἰ βουληθείη τις εὐγνωμό- ται γὰρ αὐτοῖς πρὸς θεραπείαν τῆς ἐξ αὐτῶν νως καταμαθεῖν, εὑρίσκει καὶ νῦν, ὅτε τῆς ἀρχῆς ἐκείνων βλάβης καὶ τῆς τῶν ἄλλων ἀρρωστη- αὐτῶν ἀφῃρέθημεν διὰ τὴν τοῦ πρωτοπλάστου μάτων ἰάσεως· τοιαῦταί τινές εἰσιν αἱ θηριακαὶ παρακοήν, πολλὴν τὴν ἀπ’ αὐτῶν ὠφέλειαν καλούμεναι κατασκευαὶ ἃς ὁ λόγος ἐπενόησεν ἡμῖν προσγινομένην. Πολλὰ γὰρ καὶ ἐκ τούτων ἵνα καὶ τούτων κρατῇ δι’ αὐτῶν, καὶ ὡς παρὰ λαμβάνοντες ἰατρῶν παῖδες κατασκευάζουσι τῶν πολεμίων κρατηθέντων ὠφελοῖτο». πρὸς τὴν τῶν ἡμετέρων σωμάτων ὑγιείαν συ- ντελεῖν δυνάμενα». 17. Νεμεσ. Ἐμέσ., ὅ.π., α΄ 407-410. 18. Νεμεσ. Ἐμέσ., ὅ.π., α΄ 410-412: «Ἄλλα μὲν γὰρ 21. Ἰω. Χρυσ., Εἰς τὸν Η΄ Ψαλμόν, ed. J.-P. Migne, PG 55, 118.43-48: «Εἰ δὲ λέγοι τις· Τί δὲ τῶν ἄλλαις ἁρμόζει χρείαις· κοινῇ δὲ πάντα πρὸς ἀγρίων ὄφελος ζῴων; ἐροῦμεν· Πρῶτον μὲν θεραπείαν ἀνθρώπου συντελεῖν πέφυκεν, καὶ ψυχῆς ταπεινοφροσύνην ἐργάζεται, καὶ ἐνα- τὰ μὴ ταῖς ἄλλαις χρείαις χρήσιμα». 19

Καὶ ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος συνε- τὸ κέρδος μας ἀπὸ αὐτά;»23. Ἡ ἀπάντη- χίζει παρακάτω μὲ τὴν ἑξῆς παρομοίωση: ση εἶναι ὅτι τὸ κέρδος μας εἶναι «πολὺ «Ὅ,τι εἶναι ἡ λωρίδα γιὰ τὸ παιδί, εἶναι καὶ ἄφατον», καὶ πάντως ὄχι μικρότερο καὶ τὸ θηρίο γιὰ τοὺς ἀνθρώπους. Διότι, αὐτοῦ ποὺ ἀποκομίζουμε ἀπὸ τὰ ἥμερα ἂν οἱ περισσότεροι φθάνουν σὲ τέτοιο ζῷα. Διότι κατὰ τὸν Ἰωάννη τὸν Χρυ- βαθμὸ παραφροσύνης, μολονότι συνέ- σόστομο τὰ ἥμερα ζῷα εἶναι κατάλληλα χονται ἀπὸ τόσα δεινά, σκέψου ποῦ θὰ μόνο γιὰ τὴν κάλυψη κάποιων σωματικῶν φθάσει ἡ κακία τῶν ἀνθρώπων, ἂν ἀφαι- μας ἀναγκῶν, ἐνῷ τὰ ἄγρια θηρία καὶ ρέσεις καὶ αὐτὸ τὸ χαλινάρι»22. τὰ ἑρπετὰ ἐμφυσοῦν παράλληλα καὶ Στὴ Ζ΄ Ὁμιλία Εἰς τὴν Γένεσιν ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, ἀφοῦ πρῶτα τονίζει ὅτι τίποτε στὴ φύση δὲν ἔχει γίνει εἰς μάτην καὶ ἀφελῶς («οὐδὲν γὰρ μάτην, οὐδὲ ἁπλῶς γεγένηται»), παρατηρεῖ ὅτι ἀκόμη καὶ τὰ γένη τῶν θηρίων καὶ τῶν ἑρπετῶν δὲν ἔχουν καθόλου μικρὴ χρησιμότητα γιὰ μᾶς, καὶ ἂν θελήσει κάποιος νὰ ἐρευνήσει τὸ θέμα μὲ σύνεση, θὰ διαπιστώσει ὅτι ἀκόμη καὶ σήμερα, ποὺ μᾶς ἔχει ἀφαιρεθεῖ ἡ ἐπ’ αὐτῶν ἐξουσία λόγῳ τῆς παρακοῆς τῶν πρωτοπλάστων, ὠφελούμαστε σημαντικὰ ἀπὸ αὐτά· φερ’ εἰπεῖν, ἐξηγεῖ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος, οἱ ἰατροὶ παρασκευάζουν ἀπὸ αὐτὰ πολλὰ φάρμακα, τὰ ὁποῖα μποροῦν νὰ συντελοῦν στὴ σωματική μας ὑγεία. Σὲ ἕνα ἄλλο ἑρμηνευτικό του ἔργο φόβο, καὶ ἑτοιμάζουν τὸν δρόμο γιὰ τὴ στοὺς Ψαλμούς, καὶ συγκεκριμένα στὴν σωφροσύνη καὶ ἐμβάλλουν τὸν ἄνθρωπο ἑρμηνεία του Εἰς τὸν ΡΜΗ΄ Ψαλμόν, ὁ σὲ ἀγωνία καὶ ὑπενθυμίζουν τὴν ἁμαρτία Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐπανέρχεται ἐκ τοῦ προπάτορος Ἀδὰμ στὸν παράδεισο νέου στὸ ἐρώτημα: «Σὲ τί χρησιμεύουν καὶ δείχνουν πόσων κακῶν αἰτία εἶναι ἡ στὴ ζωή μας τὰ φίδια καὶ οἱ σκορπιοὶ παρακοή24. καὶ τὰ ἑρπετὰ καὶ τὰ λιοντάρια; Ποιὸ 23. Ἰω. Χρυσ., Εἰς τὸν ΡΜΗ΄ Ψαλμόν, ed. J.-P. Mi- γώνιον ποιεῖ τὸν ἄνθρωπον, καὶ τὸν σφόδρα gne, PG 55, 490.7-9: «Ἀλλ’ οἱ ὄφεις, φησί, καὶ ἀλαζόνα τῆς οἰκείας ἀναμινήσκει φύσεως, ὅταν οἱ σκορπίοι, καὶ οἱ δράκοντες, καὶ οἱ λέοντες, τὸ ἄλογον αὐτῷ φοβερὸν ᾖ. Πολλὰ καὶ σώμασιν τί χρήσιμον εἰσάγουσιν εἰς τὸν βίον; τί δὲ αὐτῶν κάμνουσιν ἐκ τούτων φάρμακα γίνεται». τὸ κέρδος;». 22. Ἰω. Χρυσ., ὅ.π., PG 55, 119.4-8: «Ὅπερ γἀρ ἐστιν ἱμὰς τῷ παιδί, τοῦτο θηρίον ἀνθρώποις. 24. Ἰω. Χρυσ., ὅ.π., PG 55, 490.9-15: «Πολὺ καὶ Εἰς γὰρ τοσούτοις συνεχόμενοι δεινοῖς εἰς το- ἄφατον, καὶ τῶν ἡμέρων οὐκ ἔλαττον. Ἐκεῖνα σαύτην ἀπόνοιαν οἱ πλείους αἴρονται, ἂν καὶ μὲν γὰρ πρὸς τὴν τοῦ σώματος χρείαν ἐστὶν τοῦτον περιέλῃς τὸν χαλινόν, ἐννόησον ποῦ τὰ ἐπιτήδεια· ταῦτα δέ σοι καὶ φόβον ἐπιτειχίζει, τῆς κακίας προβήσεται». καὶ σωφρονεῖν παρασκευάζει, καὶ ἐναγώνιον ποιεῖ, καὶ ἀναμιμνήσκει σε τῆς ἐν τῷ παραδείσῳ 20

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 Ἡ δεδομένη θέση τῆς χριστιανικῆς φι- Ἐδῶ ὁ Ἰωάννης ὀ Χρυσόστομος, πέ- λοσοφίας, ἡ ὁποία ἐπαναλαμβάνεται ἐδῶ ραν τῶν ὅσων ἔχουμε ἤδη δεῖ, ἐπισημαί- ἀπὸ τὸν Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο25, εἶναι νει καὶ τὰ κοινωνικὰ ἀποτελέσματα τῆς ἡ ἑξῆς: Ὅτι ὁ πρωτόπλαστος ἄνθρωπος ὑπάρξεως τῶν ἀγρίων θηρίων: Ἀκριβῶς στὸν παράδεισο εἶχε ἐξουσία καὶ ἐπὶ τῶν ὁ φόβος τῶν θηρίων ὁδήγησε κατὰ τὸν θηρίων καὶ τῶν ἑρπετῶν, ἡ ὁποία ὅμως ἱερὸ Χρυσόστομο τοὺς ἀνθρώπους νὰ τοῦ ἀφαιρέθηκε συνεπείᾳ τῆς παρακοῆς συνέλθουν σὲ πόλεις πρὸς ἀναζήτησιν καὶ τῆς πτώσεώς του. Αὐτὸ ἀκριβῶς εἶναι ἀσφαλείας, καὶ ἀκριβῶς αὐτὸς ὁ φόβος τὸ νόημα τῶν ὅσων λέει ἐδῶ ὁ Ἰωάν- ἐσμίλευσε καὶ συνέσφιξε τοὺς δεσμοὺς νης ὁ Χρυσόστομος· ὅτι δηλαδή, κάθε μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων. Εἰ δ’ ἄλλως, τί- φορὰ ποὺ αἰσθανόμαστε φόβο καὶ τρόμο ποτε δὲν θὰ ἐμπόδιζε τοὺς ἀνθρώπους μπροστὰ στὰ θηρία καὶ τὰ ἑρπετά, ὁ νὰ ζοῦν μονήρη βίο στὶς σπηλιὲς καὶ νὰ εὐσεβὴς ἄνθρωπος θυμᾶται τὴν παρακοὴ μὴ διαφέρουν σὲ τίποτε ἀπὸ τὰ ἄλλα τοῦ πρωτοπλάστου ποὺ προκάλεσε αὐτὸ ζῷα. Ἔτσι, ὁ φόβος τῶν ἀγρίων θηρίων τὸ «καθεστώς» στὴ σχέση μας πρὸς τὰ μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἀπὸ μία ἄποψη... θηρία καὶ τὰ ἑρπετά, καὶ ἔτσι ἀναλογίζε- γεννήτωρ τῆς πολιτικῆς κοινωνίας, καὶ ται τὰ ὀλέθρια ἀποτελέσματα τῆς ἁμαρ- κατ’ ἐπέκτασιν γεννήτωρ τοῦ πολιτισμοῦ! τίας, μὲ ὅλες τὶς εὐεργετικὲς συνέπειες Ἂς θυμίσουμε ἐδῶ ὅτι καὶ ὁ Πλάτων, στὸν ποὺ μπορεῖ νὰ ἔχει μιὰ τέτοια διαρκὴς μῦθο τοῦ Πρωταγόρα στὸν ὁμώνυμο διά- ὑπόμνηση. λογο, ἐμφάνιζε τὸν φόβο τῶν θηρίων νὰ εἶναι αὐτὸς ποὺ ἔκανε τοὺς ἀνθρώπους Ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐπανέρ- νὰ ἀναζητήσουν τρόπους νὰ συναθροίζο- χεται στὸ θέμα καὶ στὶς ὑπ’ ἀριθμὸν Η΄ νται καὶ νὰ σῴζονται, κτίζοντας πόλεις καὶ ΙΑ΄ Ὁμιλίες του Εἰς τοὺς ἀνδριάντας. («ἐζήτουν δὴ ἀθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις»27). Αὐτὸ ἀκριβῶς ἐπα- Στὴν πρώτη ἀπὸ αὐτὲς τονίζει ὅτι τὰ ναλαμβάνει ἐδῶ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος, ἄγρια καὶ ἀνήμερα ζῷα δὲν εἶναι καθό- μὲ τὴν εὐχαριστιακὴ ὅμως διάθεση τοῦ λου λιγώτερο χρήσιμα γιὰ μᾶς ἀπ’ ὅ,τι τὰ πιστοῦ χριστιανοῦ, ποὺ βρίσκει λόγους ἥμερα, καθὼς κάνουν τοὺς ἀνθρώπους νὰ εὐχαριστήσει τὸν Θεὸ ἀκόμη καὶ γιὰ νὰ συναθροισθοῦν στὶς πόλεις γιὰ λόγους αὐτὰ ποὺ οἱ πολλοὶ θὰ ἀποδοκίμαζαν ἀσφαλείας καὶ τοὺς καθιστοῦν προσεκτι- ὡς ὀλέθρια. κώτερους, συσφίγγοντας ἔτσι τοὺς μεταξύ τους δεσμούς, καὶ ἄλλων μὲν ἐκγυμνά- Τέλος, στὴ ΙΑ΄ Ὁμιλία Εἰς τοὺς ἀνδρι- ζουν τὴ δύναμη (ἐννοεῖ τοὺς κυνηγούς), άντας ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος παρατη- ἄλλων δὲ θεραπεύουν τὶς ἀσθένειες μὲ τὰ φάρμακα ποὺ παρασκευάζουν ἀπὸ αὐτὰ ἡμῖν τὰ ἄγρια καὶ ἀνήμερα, καὶ τῷ φόβῳ πρὸς οἱ θεράποντες τῆς ἰατρικῆς, καὶ παράλ- τὰς πόλεις ἡμᾶς συνελαύνοντα, καὶ προσεκτι- ληλα μᾶς ὑπενθυμίζουν τὴν ἁμαρτία τοῦ κωτέρους ποιοῦντα, καὶ συσφίγγοντα πρὸς προπάτορος26. ἀλλήλους, καὶ τῶν μὲν τὴν δύναμιν ἐγγυμνάζο- ντα, τῶν δὲ τὰ νοσήματα λύοντα (πολλὰ γὰρ ἐξ τοῦ προπάτορος ἁμαρτίας, καὶ δείκνυσιν ὅσων ἐκείνων τὰ φάρμακα κατασκευάζουσιν ἰατρῶν κακῶν αἰτία ἡ παρακοή. παῖδες), καὶ τῆς παλαιᾶς ἡμᾶς ἁμαρτίας ἀνα- 25. Ἰω. Χρυσ., ὅ.π., PG 55, 490.15-17: «Οὐ γὰρ μιμνήσκοντα». τοιαῦτα ἦν πρὸ τούτου τὰ θηρία, φοβερὰ καὶ 27. Πλάτ., Πρωτ., ed. J. Burnet, 322b3-6: «[...] καὶ φευκτὰ τῷ ἀνθρώπῳ, ἀλλὰ τιθασσὰ καὶ χειρο- ἡ δημιουργικὴ τέχνη αὐτοῖς πρὸς μὲν τροφὴν ήθη». ἱκανὴ βοηθὸς ἦν, πρὸς δὲ τὸν τῶν θηρίων πόλε- 26. Ἰω. Χρυσ., Εἰς τοὺς ἀνδριάντας, Ὁμιλία Η΄, μον ἐνδεής –πολιτικὴν γὰρ τέχνην οὔπω εἶχον, ed. J.-P. Migne, PG 49, 97.35-46: «[...] καὶ τῶν ἧς μέρος πολεμική– ἐζήτουν δὲ ἀθροίζεσθαι καὶ ἡμέρων ζῴων οὐκ ἐλάττονα παρέχεται χρείαν σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις». 21

ρεῖ ὅτι ἄλλα μὲν ζῷα μᾶς τέρπουν, ἄλλα Ὁ Θεοδώρητος Κύρρου εἶναι ἴσως ὁ μᾶς δίνουν τροφὴ καὶ ἄλλα μᾶς παρέ- διανοητὴς ἐκεῖνος ποὺ κατ’ ἐξοχὴν ἐπικα- χουν ἐνδυμασία· φερ’ εἰπεῖν, μᾶς τέρπουν λεῖται τὸν «φιλόσοφο λόγο» πρὸς δικαιο- τὰ παγώνια, μᾶς δίνουν τροφὴ οἱ κότες λόγησιν τῆς ὑπάρξεως τῶν ἀγρίων θηρίων καὶ οἱ χοῖροι, ἐνδυμασία μᾶς παρέχουν στὴ φύση. Βεβαίως, στὰ ἔργα τοῦ Θεοδω- τὰ αἰγοπρόβατα, καὶ μᾶς βοηθοῦν στὶς ρήτου γίνεται παράλληλα μνεία καὶ τοῦ Ἀκριβῶς ὁ φόβος τῶν θηρίων ὁδήγησε κατὰ τὸν ἱερὸ Χρυσόστομο τοὺς ἀνθρώπους νὰ συνέλθουν σὲ πόλεις πρὸς ἀναζήτησιν ἀσφαλείας, καὶ ἀκριβῶς αὐτὸς ὁ φόβος ἐσμίλευσε καὶ συνέσφιξε τοὺς δεσμοὺς μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων. Εἰ δ’ ἄλλως, τίποτε δὲν θὰ ἐμπόδιζε τοὺς ἀνθρώπους νὰ ζοῦν μονήρη βίο στὶς σπηλιὲς καὶ νὰ μὴ διαφέρουν σὲ τίποτε ἀπὸ τὰ ἄλλα ζῷα. Ἔτσι, ὁ φόβος τῶν ἀγρίων θηρίων μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἀπὸ μία ἄποψη... γεννήτωρ τῆς πολιτικῆς κοινωνίας, καὶ κατ’ ἐπέκτασιν γεννήτωρ τοῦ πολιτισμοῦ! Ἂς θυμίσουμε ἐδῶ ὅτι καὶ ὁ Πλάτων, στὸν μῦθο τοῦ Πρωταγόρα στὸν ὁμώνυμο διάλογο, ἐμφάνιζε τὸν φόβο τῶν θηρίων νὰ εἶναι αὐτὸς ποὺ ἔκανε τοὺς ἀνθρώπους νὰ ἀναζητήσουν τρόπους νὰ συναθροίζονται καὶ νὰ σῴζονται, κτίζοντας πόλεις («ἐζήτουν δὴ ἀθροίζεσθαι καὶ σῴζεσθαι κτίζοντες πόλεις»). δουλειὲς τὸ βόδι καὶ ὁ ὄνος28. Ὑπάρχουν «ἰατρικοῦ λόγου», ἔστω καὶ ἐν παρόδῳ, ὅμως καὶ ἄλλα ζῷα, προσθέτει ὁ Ἰωάννης ὅπως γιὰ παράδειγμα στὸ ἔργο του Ἑλλη- ὁ Χρυσόστομος, ποὺ δὲν μᾶς δίνουν μὲν νικῶν θεραπευτικὴ παθημάτων, ὅπου ὁ τίποτε ἀπ’ ὅλα αὐτά, ἀλλὰ γυμνάζουν Θεοδώρητος σημειώνει ὅτι οἱ θεράποντες τὴ δύναμή μας (ὅπως γιὰ παράδειγμα τῆς ἰατρικῆς παρασκευάζουν ἀπὸ τὰ δη- τὰ ἄγρια θηρία αὐξάνουν τὴν ἰσχὺ τῶν λητηριώδη ἑρπετὰ ὠφέλιμα φάρμακα30. κυνηγῶν), καὶ παράλληλα παιδαγωγοῦν διὰ τοῦ φόβου τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων, Τὸ πρόβλημα ὅμως τῆς ὑπάρξεως τὸ καθιστοῦν προσεκτικώτερο καὶ μᾶς τῶν ἀγρίων θηρίων στὴ φύση συζητεῖται ὑπηρετοῦν πολύ29. ἐκτενῶς σὲ ἕνα ἄλλο ἔργο τοῦ Θεοδωρή- 28. Ἰω. Χρυσ., ὅ.π., Ὁμιλία ΙΑ΄, ed. J.-P. Migne, PG πρὸς θεραπείαν δὲ ἡμῖν οὐκ ὀλίγην φορὰν ἀπὸ 49, 125.45-49. τῶν οἰκείων εἰσάγει σωμάτων». 30. Θεοδωρήτου Κύρρου, Ἑλληνικῶν θεραπευτικὴ 29. Ἰω. Χρυσ., ὅ.π., PG 49, 125.50-55: «Ἔστι δὲ καὶ παθημάτων, ed. P. Canicet, Α΄ 127.3-6: «[...] οἱ τὰ ἄλλα ἃ τούτων μὲν οὐδὲν παρέχει, γυμνάζει δὲ σώματα θεραπεύοντες ἐκ τῶν ἰοβόλων θηρίων ἡμῶν τὴν δύναμιν, ὡς τὰ ἄγρια θηρία τῶν κυνη- ὀνησιφόρα κατασκευάζουσι φάρμακα, καὶ τῶν γετῶν αὐξάνει τὴν ἰσχύν, καὶ τῷ φόβῳ παιδεύει ἐχιδνῶν τὰ μὲν ἀποβάλλοντες, τὰ δὲ ἕψοντες, τὸ γένος ἡμῶν, καὶ προσεκτικώτερον ποιεῖ, καὶ πολλὰς διὰ τούτων ἐξελαύνουσι νόσους, [...]». 22

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 του, τὸ ἔργο Περὶ προνοίας λόγοι δέκα. Ἀλλὰ ὁ Θεός, συνεχίζει ὁ Θεοδώρη- Τὸ πρόβλημα τίθεται ἤδη ἀπὸ τὸν Α΄ τος, θέλησε μὲν μὲ τὸν φόβο τῶν θηρίων Λόγο τοῦ ἔργου: «Ἴσως», γράφει ὁ Θεο- νὰ παιδαγωγήσει τὸν ἄνθρωπο, ὄχι ὅμως δώρητος, «θὰ μποροῦσε νὰ πεῖ κάποιος καὶ νὰ τὸν κάνει νὰ ζῇ μέσα στὴ θλίψη ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἀρνοῦνται τὴν πρόνοια: καὶ τὸν τρόμο, καὶ γι’ αὐτὸ τὸν λόγο “Γιὰ ποιὸν τέλος πάντων λόγο δημιουργή- ἔβαλε τὰ θηρία νὰ κατοικοῦν μακριὰ θηκαν τὰ θηρία; Σὲ τί χρησιμεύουν στοὺς ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο («Ἵνα μὴ διηνεκῶς ἀνθρώπους;”»31. Ἡ ἀπάντηση δίνεται πα- τῷ δέει τούτῳ βαλλόμενος, λυπηρὰν βι- ρακάτω, καὶ εἶναι ἐν ὀλίγοις ἡ ἑξῆς: Ὁ ώσῃς ζωήν, πόρρω σου ταῦτα κατῴκι- Θεὸς δημιούργησε τὰ ἄγρια θηρία καὶ τὰ σε»). Ἔτσι, ἔκρυψε τὰ δηλητηριώδη ἑρπετά, ἀποκρίνεται ὁ Θεοδώρητος, γιὰ φίδια σὲ χαραμάδες τῆς γῆς καὶ ὅρισε νὰ παιδαγωγήσει πρὸς ἀρετὴν τὴν ὁρμητι- νὰ ζοῦν αὐτὰ κάτω ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια κότητα καὶ τὴ θρασύτητα τοῦ ἀνθρώπου, τοῦ ἐδάφους, χωρὶς νὰ τοὺς ἐπιτρέπει καὶ μέσῳ τοῦ φόβου τῶν θηρίων νὰ κάνει νὰ ὁρμοῦν ἄφοβα ἐνάντια στοὺς ἀνθρώ- τὸν ἄνθρωπο νὰ συνειδητοποιήσει πόσο πους· νομοθέτησε λοιπὸν νὰ ἐμφανίζο- ἔχει ἀνάγκη τὴν παρουσία καὶ τὴ βοήθεια νται αὐτὰ σπάνια, καὶ ὅσες φορὲς ἐμφα- τοῦ Θεοῦ στὴ ζωή του. Διότι ὁ φόβος τῶν νίζονται, νὰ ἐξαφανίζονται τρομαγμένα θηρίων «τσιμπᾷ» τρόπον τινὰ καὶ κεντᾷ ἀπὸ τὰ μάτια τῶν ἀνθρώπων, σὰν νὰ διαρκῶς τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν διεγείρει ἔβλεπαν μπροστά τους κάποιους πα- πρὸς προσευχὴν καὶ τὸν κάνει νὰ καλέσει νίσχυρους ἄρχοντες, καὶ νὰ δαγκώνουν σὲ βοήθειά του τὸν Θεό. Ὁδηγούμενος μόνον ἐλαχίστους καὶ σπανιώτατα, καὶ λοιπὸν ἀπὸ τὴν ἀνάγκη στὴν ἐπίκληση τοῦτο ὄχι ἐπιτιθέμενα, ἀλλὰ ἀμυνόμενα. τῆς θείας βοήθειας, ὁ ἄνθρωπος σπεύδει Διότι, παρατηρεῖ ὁ Θεοδώρητος, δὲν θὰ νὰ ὑπηρετεῖ Αὐτὸν ποὺ ἔχει τὴ δύναμη φοβόμασταν τὰ δηλητηριώδη φίδια, ἐὰν νὰ τὸν προστατεύει, στρέφει τὸ βλέμ- δὲν εἴχαμε καμμία ἀπολύτως ἐμπειρία μα πρὸς τὰ ἄνω, ζητεῖ τὸν κηδεμόνα, τῆς παρουσίας τους. Ὅσον ἀφορᾷ, τώρα, ποθώντας νὰ ἀπαλλαγεῖ ἀπὸ τὰ δεινά. τὰ ἄγρια θηρία, ὁ κηδεμὼν τοῦ παντὸς Ἔτσι, ὁ φόβος τῶν θηρίων, διαπιστώνει Θεὸς προσέταξε νὰ κατοικοῦν σὲ λόχμες ὁ Θεοδώρητος, γίνεται τελικὰ «ποδηγὸς καὶ ράχες καὶ τόπους σπηλαιώδεις καὶ πρὸς Θεόν», ὁδηγεῖ δηλαδὴ τὸν ἄνθρωπο ἐντελῶς ἔρημους ἀπὸ ἀνθρώπους· καὶ στὸν Θεό32. σὰν νὰ μὴν ἔφθανε αὐτό, ὅρισε ἐπιπλέον τὴ νύκτα ὡς χρόνου ἐξόδου τῶν θηρίων 31. Θεοδωρήτου Κύρρου, Περὶ προνοίας λόγοι δέκα, πρὸς ἀναζήτησιν τῆς τροφῆς τους33. Λόγος Α΄, ed. J.-P. Migne, PG 83, 569.2-5: «Καὶ ἴσως ἄν τις εἴποι τῶν τὴν πρόνοιαν ἀρνουμένων· Ὁ Θεοδώρητος Κύρρου ἐπανέρχεται Τί δήποτε γὰρ ἐδημιουργήθη τὰ θηρία; Ποίαν στὸ θέμα καὶ στὸ ἔργο του Ἐρωτήσεις δὲ τοῖς ἀνθρώποις χρείαν πληροῖ;». εἰς τὴν Ὀκτάτευχον, ὅπου ἀναλαμβά- νει νὰ ἀπαντήσει στὸ ἐρώτημα: «Γιατί 32. Θεοδωρήτου Κύρρου, ὅ.π., Λόγος Ε΄, PG 83, δημιούργησε ὁ Θεὸς τὰ θηρία καὶ τὰ 640.7-19: «Τούτου χάριν καὶ θῆρας ἀγρίους, καὶ ἑρπετά;»34. ἑρπετῶν ὁ Ποιητὴς ἐδημιούργησε γένη, ὅπως σου τὸ νεανικὸν καὶ θρασὺ παιδαγωγήσῃ πρὸς νον· προσεδρεύειν ἀναγκάζῃ, ἵνα τῶν ἐπιβούλων ἀρετήν, καὶ τῷ φόβῳ τῶν θηρίων εἰς χρείαν σε διαφύγῃς τὴν λώβην. Ἀνανεύεις γάρ, καὶ ζητεῖς καταστήσῃ τῆς θείας ἐπικουρίας. Τὸ γὰρ τού- τὸν κηδεμόνα, τῶν λυπούντων τὴν ἀπαλλαγὴν των δέος ἐπικείμενον, καὶ νύττον σε διηνεκῶς, ἐπιποθῶν. Καὶ γίνεταί σοι οὗτος ὁ φόβος πο- καὶ κεντοῦν, είς προσευχὴν διεγείρει, καὶ καλεῖν δηγὸς πρὸς Θεόν». εἰς συμμαχίαν τὸν ἐπίκουρον ἀναγκάζει. Αἰτεῖν 33. Θεοδωρήτου Κύρρου, ὅ.π., PG 83, 640.20-35. δὲ τὴν ἐπικουρίαν ὑπὸ τῆς χρείας κελευόμενος, 34. Θεοδωρήτου Κύρρου, Ἐρωτήσεις εἰς τὴν θεραπεύειν σπουδάζεις τὸν ἐπαμῦναι δυνάμε- 23

Ἡ ἀπάντηση τοῦ Θεοδωρήτου εἶναι ἡ ντάρια καὶ οἱ λεοπαρδάλεις καὶ τὰ φο- ἑξῆς: Τὰ παιδιὰ χρειάζονται καὶ φόβητρα βερώτερα ἑρπετά38. Τρίτον, τὸν Δανιὴλ καὶ λωρίδες καὶ ράβδους· καὶ μὲ ἄλλα στὸν λάκκο τῶν λεόντων, τὸν ὁποῖο τὰ μὲν ἀπὸ αὐτὰ τὰ φοβίζουμε, μὲ ἄλλα δὲ πεινασμένα λιοντάρια δὲν τολμοῦσαν νὰ τὰ παιδεύουμε· πράττουμε δὲ εἴτε τὸ ἕνα πλησιάσουν, καθὼς ἔβλεπαν σὲ αὐτὸν εἴτε τὸ ἄλλο, «πᾶσαν αὐτοῖς εὐταξίαν τοὺς «θεοειδεῖς τὴς θείας εἰκόνος χα- πραγματευόμενοι». Κάπως ἔτσι πρέπει ρακτῆρας»39. Τέταρτον καὶ τελευταῖο, νὰ ἐννοήσουμε κατὰ τὸν Θεοδώρητο καὶ τὴν ὀχιὰ ποὺ δάγκωσε τὸ χέρι τοῦ ἀπο- τὴν παρουσία τῶν θηρίων. Ἐπειδὴ δη- στόλου Παύλου, καὶ ὄχι ἁπλῶς δὲν τὸν λαδὴ γνώριζε ἐκ τῶν προτέρων ὁ Θεὸς ἔβλαψε, ἀλλὰ καὶ κατὰ κάποιο τρόπο ὅτι θὰ παρεκκλίνουμε πρὸς ραθυμίαν, «αὐτοτιμωρούμενη» πήδηξε ἀμέσως στὴ δημιούργησε τὰ θηρία δίκην λωρίδων καὶ φωτιά40. Τὸ συμπέρασμα τοῦ Θεοδωρή- φοβήτρων, ὥστε φοβίζοντάς μας μὲ αὐτὰ του εἶναι ὅτι καὶ ἐμεῖς φοβόμαστε τὰ νὰ μᾶς ἕλκει πρὸς ἑαυτὸν καὶ νὰ μᾶς θηρία, ἐπειδὴ δὲν ἔχουμε τὸν βίο τῆς κάνει νὰ ἐπικαλούμαστε τὴ βοήθειά του35. ἀρετῆς («ἡμεῖς δὲ τὰ θηρία δεδοίκαμεν, ἐπειδὴ τῆς ἀρετῆς τὴν πολιτείαν οὐκ Ἀλλά, συνεχίζει ὁ Θεοδώρητος, ὅπως ἔχομεν»)· σὲ διαφορετικὴ περίπτωση θὰ ἀκριβῶς οἱ τέλειοι ἄνθρωποι περιφρο- παραμέναμε ἀλώβητοι ἀπὸ αὐτά41. νοῦν καὶ τὰ φόβητρα καὶ τὶς λωρίδες, ἔτσι καὶ οἱ τρόφιμοι τῆς ἀρετῆς δὲν Αὐτὴ ἡ θέση τοῦ Θεοδωρήτου εἶναι φοβοῦνται τὶς ἐπιθέσεις τῶν θηρίων36. εὐρύτατα διαδεδομένη στὴ χριστιανικὴ Ὁ Θεοδώρητος φέρει ἐδῶ τέσσερα πα- Γραμματεία, καὶ προϊόντος τοῦ χρόνου ραδείγματα ἀπὸ τὶς Γραφές: Πρῶτον, καθίσταται κοινὴ πεποίθηση ὅλων, ἡ τὸν Ἀδὰμ πρὸς τῆς ἁμαρτίας, ἐνώπιον ὁποία ὑποστηρίζεται μὲ παράλληλη τοῦ ὁποίου παρουσιάσθηκαν πειθήνια παράθεση εἴτε παραδειγμάτων ἀπὸ τὰ θηρία, γιὰ νὰ τοὺς δώσει ὀνόματα, τὶς Γραφὲς σὰν αὐτὰ ποὺ παραθέτει ὁ ὁμολογώντας κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπο τὴν Θεοδώρητος, εἴτε ζωντανῶν παραδειγ- ὑποταγή τους σὲ αὐτόν37. Δεύτερον, τὸν μάτων ἁγίων μοναχῶν οἱ ὁποῖοι πρὸς Νῶε, τὸν ὁποῖο ἀκολούθησαν στὴν κι- κατάπληξιν τοῦ κόσμου διαβιοῦσαν ἐν βωτὸ σὰν ἄκακα πρόβατα καὶ τὰ λιο- πλήρει εἰρήνῃ ἐν μέσῳ ἀγρίων θηρίων καὶ δηλητηριωδῶν φιδιῶν. Αὐτὰ τὰ πα- Ὀκτάτευχον, ed. N. Fernández Marcos καὶ A. ραδείγματα στὰ μάτια τῶν χριστιανῶν Sáenz-Badillos, 18.19. διανοητῶν ἀλλὰ καὶ τοῦ ἁπλοῦ κόσμου 35. Θεοδωρήτου Κύρρου, ὅ.π., 19.1-6: «Δεῖται τὰ δὲν μποροῦσαν παρὰ νὰ σημαίνουν ὅτι ἡ παιδία καὶ μορμολυκείων καὶ ἱμάντων καὶ ῥά- ἀρετὴ καθιστοῦσε τὸν ἄνθρωπο ἀλώβητο βδων· καὶ τοῖς μὲν αὐτὰ δεδιττόμεθα, τοῖς δὲ καὶ ἀπὸ τὰ ἄγρια θηρία καὶ τὰ ἑρπετά, ἢ παιδεύομεν· ἑκάτερα δὲ δρῶμεν, πᾶσαν αὐτοῖς ἀλλιῶς ὅτι, ὅποια τυχὸν ἐξουσία ἔχουν εὐταξίαν πραγματευόμενοι. Ἐπειδὴ τοίνυν αὐτὰ ἐπὶ τοῦ ἀνθρώπου, τὴν ἀποκτοῦν προῄδει ἡμᾶς ὁ δεσπότης Θεὸς εἰς ῥαθυμίαν ἀπὸ τὴ δική μας ραθυμία καὶ ἁμαρτία. ἐκκλίνοντας οἷον ἱμάντας τινὰς καὶ μορμολυκεῖα προκατεσκεύασε τὰ θηρία, ἵνα τούτοις ἡμᾶς Ὁ Θεοδώρητος προσθέτει βεβαίως καὶ δεδιττόμενος, πρὸς ἑαυτὸν ἕλκῃ, καὶ καλεῖν εἰς συμμαχίαν παρασκευάζῃ». 38. Θεοδωρήτου Κύρρου, ὅ.π., 19.10-11· πρβ. Γεν., 36. Θεοδωρήτου Κύρρ., ὅ.π., 19.6-8: «Ἀλλ’ὥσπερ ς΄ 19 κ.ἑ. οἱ τέλειοι καὶ τῶν μορμολυκείων καὶ ἱμάντων καταφρονοῦσιν, οὕτως οἱ τῆς ἀρετῆς τρόφιμοι 39. Θεοδωρήτου Κύρρου, ὅ.π., 19.11-13· πρβ. Δαν., τὰς τῶν θηρίων οὐ δειμαίνουσι προσβολάς». ς΄ 17. κ.ἑ. 37. Θεοδωρήτου Κύρρου, ὅ.π., 19.8-9· πρβ. Γεν., β΄ 19. 40. Θεοδωρήτου Κύρρου, ὅ.π., 19.14-17· πρβ. Πραξ., κη΄ 3 κ.ἑ. 41. Θεοδωρήτου Κύρρου, ὅ.π., 19.17-18. 24

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 τὴν παρατήρηση ποὺ εἴδαμε παραπάνω, μᾶς φυλάξει ἡ παντοδύναμη σοφία του43. ὅτι δηλαδή, μολονότι ἐμεῖς ζοῦμε μέσα Ἐξάλλου, προσθέτει τέλος ὁ Θεοδώ- σὲ τέτοια ραθυμία, ὁ Θεὸς δὲν παύει νὰ μεριμνᾷ γιὰ μᾶς, καὶ ἔτσι ὅρισε ὡς τόπο ρητος, τὰ θηρία μᾶς εἶναι χρήσιμα καὶ κατοικίας τῶν ἀγρίων θηρίων τοὺς πλέον ἀπὸ ἄλλη ἄποψη, καθὼς οἱ θεράποντες ἔρημους τόπους, καὶ ὡς χρόνο ἀναζή- τῆς ἰατρικῆς κατασκευάζουν ἀπὸ αὐτὰ τησης τῆς τροφῆς τους τὴ νύκτα, ἀφοῦ πολλὰ φάρμακα γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση ὅπως διαβάζουμε στὴν Παλαιὰ Διαθήκη, διαφόρων ἀσθενειῶν44. Παρατηροῦμε ὅτι ὁ «ἰατρικὸς λόγος», τὸν ὁποῖο μνημονεύει Γιατί νὰ μεμφόμαστε τὴ φύση καὶ τὸν κόσμο –ἤ, ἀκόμη περισσότερο, τὸν Θεό– γιὰ τὴν ὕπαρξη τῶν ἀγρίων θηρίων; Ὅσο καὶ ἂν βλάπτουν τὰ θηρία τὸν ἄνθρωπο, πολὺ περισσότερο βλάπτει ὁ ἄνθρωπος τὸν ἄνθρωπο. Πόσοι ἆραγε ἄνθρωποι ἔχουν πέσει θύματα ἀγρίων θηρίων; Ὅσοι καὶ ἂν εἶναι, πάντως ὁ ἀριθμός τους ὠχριᾷ μπροστὰ στὸν ἀριθμὸ ὅσων ἔχουν φονευθεῖ ἀπὸ χέρι ἀνθρώπου. Δὲν θὰ νομιμοποιεῖτο λοιπὸν κάποιος νὰ ὑποστηρίξει χωρὶς ἴχνος ὑπερβολῆς ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι τὸ πιὸ ἄγριο ἀπ’ ὅλα τὰ ἄγρια θηρία; «ἐν αὐτῇ διελεύσεται πάντα τὰ θηρία τοῦ ἐδῶ ὁ Θεοδώρητος, παρατίθεται μόνον δρυμοῦ»42, δηλαδή, «κατὰ τὴ διάρκεια ἐν παρόδῳ καὶ ἐντελῶς δευτερευόντως. τῆς νύκτας θὰ τριγυρνοῦν ὅλα τὰ θηρία Κατὰ τὸν Θεοδώρητο ἡ ὕπαρξη τῶν θη- τοῦ δάσους». Ὅσον ἀφορᾷ τὰ ἑρπετά, ὁ ρίων δικαιολογεῖται πρὸ πάντων ἀπὸ τὸν Θεὸς ἔδωσε σὲ αὐτὰ ὡς τόπο κατοικίας «φιλόσοφο λόγο», ἀπὸ τὸ γεγονὸς δη- τὶς χαραμάδες τῆς γῆς, ὥστε νὰ κρύβο- λαδὴ ὅτι ὁ φόβος τῶν θηρίων παιδαγωγεῖ νται ἐκεῖ καὶ νὰ μὴ βλάπτουν τὸ γένος τὸν ἄνθρωπο πρὸς ἀρετὴν καὶ τὸν ὁδηγεῖ τῶν ἀνθρώπων· προκειμένου ὅμως νὰ μὴν τὰ καταφρονοῦμε, πρᾶγμα ποὺ δί- 43. Θεοδωρήτου Κύρρου, ὅ.π., 19.18-20.8: «Ἵνα χως ἄλλο θὰ συνέβαινε, ἂν δὲν μᾶς ἔβλα- δὲ μὴ παντάπασιν ἀλώβητοι διαμένοντες πταν καθόλου, συμβαίνει ἐνίοτε ὁ Θεὸς καταφρονῶμεν αὐτῶν, ὡς βλάπτειν ἥκιστα νὰ ἐπιτρέπει δύο ἢ τρεῖς ἄνθρωποι ἀπὸ δυναμένων, ἔστιν ὅτε συγχωρεῖ δύο τινὰς ἢ πολλὲς δεκάδες χιλιάδες νὰ τσιμπῶνται τρεῖς ἐκ πολλῶν μυριάδων ὁ σοφῶς τὰ καθ’ ἀπὸ σκορπιοὺς ἢ νὰ δαγκώνονται ἀπὸ ἡμᾶςπρυτανεύων ἢ ὑπὸ σκορπίων κεντεῖσθαι φίδια· καὶ τοῦτο γίνεται, προκειμένου ἢ ὑπὸ ὄφεων δάκνεσθαι· ἵν’ ἡμεῖς ὡς δεδιότες ἐμεῖς, ἀπὸ φόβο μήπως πάθουμε κάτι μή τι παραπλήσιον πάθοιμεν, εἰς ἐπικουρίαν παρόμοιο, νὰ καλοῦμε σὲ βοήθεια τὸν καλῶμεν τὸν πεποιηκότα Θεόν, καὶ ὑπὸ τῆς δημιουργὸ Θεὸ καὶ νὰ παρακαλοῦμε νὰ παναλκοῦς ἐκείνης προμηθείας φρουρεῖσθαι παρακαλῶμεν». 42. Ψαλμ. ΡΓ΄ 20. 44. Θεοδωρήτου Κύρρου, ὅ.π., 20.8-10: «Ἄλλως τε οὐδὲ ἐν τοῖς ἄλλοις ἡμῖν ἄχρηστα τὰ θηρία· πολλὰ γὰρ καὶ ἐκ τούτων ἀλεξίκακα ἰατρῶν παῖδες κατασκευάζουσι φάρμακα». 25

στὴν ἐπίκληση τῆς θείας βοήθειας, καὶ ὅσων ἔχουν φονευθεῖ ἀπὸ χέρι ἀνθρώπου. συνεπῶς περαιτέρω στὸν Θεό. Δὲν θὰ νομιμοποιεῖτο λοιπὸν κάποιος νὰ ὑποστηρίξει χωρὶς ἴχνος ὑπερβολῆς ὅτι Τέλος, ὁ Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, τὸν ὁ ἄνθρωπος εἶναι τὸ πιὸ ἄγριο ἀπ’ ὅλα ὄγδοο πιὰ αἰῶνα, ἐπικαλεῖται ἐκ νέου τὸν τὰ ἄγρια θηρία; «φιλόσοφο λόγο» στὸ ἔργο του Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, ὅπου Πιὸ συγκεκριμένα, ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυ- γράφει ὅτι ἀκόμη καὶ σήμερα ἡ ὕπαρξη σόστομος στὸ ἑρμηνευτικό του ἔργο Εἰς τῶν θηρίων δὲν εἶναι ἄχρηστη, καθὼς τὸν ΡΛΘ΄ Ψαλμόν, ἑρμηνεύοντας τὸν ἐκφοβίζει τὸν ἄνθρωπο καὶ τὸν ὁδηγεῖ στίχο «Ἐξελοῦ με, Κύριε, ἐξ ἀνθρώπου στὴν ἐπίγνωση καὶ τὴν ἐπίκληση τοῦ πονηροῦ, ἀπὸ ἀνδρὸς ἀδίκου ῥῦσαί δημιουργοῦ Θεοῦ45. με»46, δηλαδή, «Λύτρωσέ με, Κύριε, ἀπὸ ἄνθρωπο κακό, σῶσέ με ἀπὸ ἄνθρωπο Σύγκριση θηρίων ἄδικο», γράφει τὰ ἑξῆς πολὺ χαρακτη- καὶ ἀνθρώπου ριστικά: Πέρα ἀπὸ τὸν «φιλόσοφο λόγο» καὶ «Ποῦ εἶναι λοιπὸν αὐτοὶ ποὺ λένε: τὸν «ἰατρικὸ λόγο», ποὺ ἐξετάσαμε διε- “Γιατί ὑπάρχουν τὰ θηρία; γιατί ὑπάρ- ξοδικὰ παραπάνω στὰ κείμενα μερικῶν χουν οἱ σκορπιοί; γιατί ὑπάρχουν οἱ ἀπὸ τοὺς πλέον ἀντιπροσωπευτικοὺς ὀχιές;”; Νὰ ποὺ βρέθηκε ζῷο ποὺ ἐπι- ἐκπροσώπους τῆς πρώιμης ἑλληνοχρι- δεικνύει μεγαλύτερη κακία, καὶ μάλι- στιανικῆς καὶ πατερικῆς φιλοσοφίας, ὁ στα ὄχι ἐκ φύσεως, ἀλλὰ ἐκ προαιρέσε- Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐπιστρατεύει καὶ ως, ὁ ἄνθρωπος. Γι’ αὐτὸ λοιπὸν καὶ ὁ ἕνα ἀκόμη ἐπιχείρημα, στὴν προσπάθειά προφήτης, ἀφήνοντας κατὰ μέρος ὅλα του νὰ ἀπαντήσει σὲ ὅσους μέμφονται τὴ ἐκεῖνα τὰ θηρία, ἀξιώνει νὰ λυτρωθεῖ φύση γιὰ τὴν ὕπαρξη τῶν ἀγρίων θηρίων. ἀπὸ αὐτόν»47. Τὸ ἐπιχείρημα αὐτό, ποὺ ὁ ἱερὸς Χρυσό- στομος διατυπώνει μὲ ὅλη τὴ γνωστή του Ὁμοίως, ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ρητορικὴ δεινότητα, καὶ τὸ ὁποῖο προ- στὴν ἑρμηνεία του Εἰς τὸν ΡΜΗ΄ Ψαλμὸν θύμως θὰ υἱοθετοῦσαν ὅλοι οἱ οἰκολόγοι καλεῖ τὸν ἄνθρωπο νὰ ἀναλογισθεῖ ὅτι, καὶ οἰκοφιλόσοφοι τῆς ἐποχῆς μας, εἶναι ἂν ζημιοῦται ἀπὸ τὴν ὕπαρξη τῶν θηρί- ἐν ὀλίγοις τὸ ἑξῆς: ων, δὲν πρέπει νὰ λησμονεῖ ὅτι πολλὲς φορὲς ζημιοῦται κατὰ ἀπείρως χειρότερο Γιατί νὰ μεμφόμαστε τὴ φύση καὶ τρόπο ἀπὸ ἀνθρώπους. Ἄλλωστε, ὅπως τὸν κόσμο –ἤ, ἀκόμη περισσότερο, τὸν γράφει χαρακτηριστικά ὁ ἱερὸς Χρυσό- Θεό– γιὰ τὴν ὕπαρξη τῶν ἀγρίων θηρί- στομος, ὁ ἄνθρωπος εἶναι φοβερώτερος ων; Ὅσο καὶ ἂν βλάπτουν τὰ θηρία τὸν καὶ ἀπὸ θηρίο ἀκόμα, καθ’ ὅσον τὸ μὲν ἄνθρωπο, πολὺ περισσότερο βλάπτει ὁ θηρίο ἔχει προφανῆ τὴ θηριωδία του, ἐνῷ ἄνθρωπος τὸν ἄνθρωπο. Πόσοι ἆραγε ὁ ἄνθρωπος κρύβει τὴν κακία του πίσω ἄνθρωποι ἔχουν πέσει θύματα ἀγρίων ἀπὸ τὸ προσωπεῖο τῆς καλωσύνης, ἐξ θηρίων; Ὅσοι καὶ ἂν εἶναι, πάντως ὁ ἀριθμός τους ὠχριᾷ μπροστὰ στὸν ἀριθμὸ 46. Ψαλμ. ΡΛΘ΄ 2. 47. Ἰω. Χρυσ., Εἰς τὸν ΡΛΘ΄ Ψαλμόν, ed. J.-P. 45. Ἰω. Δαμ., Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πί- στεως, ed. B. Kotter, τόμ. 2, 24.48-49: «Ἀλλ’ Migne, PG 55, 419.25-29: «Ποῦ νῦν εἰσιν οἱ οὐδὲ νῦν ἄχρηστος ἡ τῶν θηρίων χρῆσις ἐκφο- λέγοντες· Διὰ τί θηρία; διὰ τί σκορπίοι; διὰ τί βοῦσα καὶ πρὸς ἐπίγνωσιν καὶ ἐπίκλησιν τοῦ ἔχεις; Ἰδοὺ γὰρ εὕρηται ζῷον πλείονα κακί- πεποιηκότος φέρουσα Θεοῦ». αν ἐπιδεικνύμενον, οὐ παρὰ τὴν φύσιν, ἀλλὰ παρὰ τὴν γνώμην, ὁ ἄνθρωπος. Διά τοι τοῦτο καὶ ὁ προφήτης παρεὶς πάντα ἐκεῖνα, ἀπὸ τούτου ἀξιοῖ ῥυσθῆναι». 26

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 οὗ καὶ πολλὲς φορὲς εἶναι ἐξαιρετικὰ Συγκεφαλαίωση δύσκολο νὰ φυλαχθεῖς ἀπὸ αὐτόν48. Συγκεφαλαιώνοντας τὰ παραπά- Τέλος, ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος νω, μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι οἱ Πατέρες παρατηρεῖ στὸ ἑρμηνευτικό του ἔργο Εἰς τῆς Ἐκκλησίας μας ἀπαντοῦν σὲ ὅσους τὸν Η΄ Ψαλμὸν ὅτι ὅσοι διερωτῶνται γιατί μέμφονται τὴ φύση γιὰ τὴν ὕπαρξη τῶν ὑπάρχουν τὰ θηρία θὰ μποροῦσαν ἐπί- ἀγρίων θηρίων καὶ τῶν δηλητηριωδῶν σης νὰ διερωτηθοῦν καὶ γιατί ὑπάρχουν ἑρπετῶν, χρησιμοποιώντας κυρίως τρία μέσα μας τὸ «φλέγμα» καὶ ἡ «χολή» (σύμ- ἐπιχειρήματα: φωνα μὲ τὶς ἀντιλήψεις τῆς ἰατρικῆς τῆς ἐποχῆς), τὰ ὁποῖα, ἂν ἐρεθισθοῦν, ἀπο- α) τὸν «ἰατρικὸ λόγο», δηλαδὴ τὴν δεικνύονται φοβερώτερα καὶ ἀπὸ θηρία. παρατήρηση ὅτι οἱ θεράποντες τῆς ἰα- Ἔπειτα, ὑπάρχει μέσα μας καὶ ὁ θυμὸς τρικῆς παρασκευάζουν ἀπὸ τὸ δηλητήριο καὶ ἡ ἐπιθυμία, τὰ ὁποῖα, ἂν δὲν χαλινα- τῶν δηλητηριωδῶν ἑρπετῶν πολλὰ σω- γωγηθοῦν κατάλληλα, προκαλοῦν φοβερώ- τήρια φάρμακα, τερα δεινὰ ἀπὸ τὰ θηρία. Καὶ δὲν ὑπάρχει κἂν λόγος νὰ μιλήσουμε γιὰ τὸν θυμὸ καὶ β) τὸν «φιλόσοφο λόγο», δηλαδὴ τὴν ὀργή, ἀφοῦ ἀκόμη καὶ ὁ ὀφθαλμός, τὴν παρατήρηση ὅτι ὁ φόβος τῶν θη- ξεσηκώνοντας τὸν ἄνθρωπο σὲ πικρὸ ἔρω- ρίων εἶναι ἀπὸ μιὰ ἄποψη παιδαγωγὸς τα, γίνεται πρόξενος πολὺ μεγαλύτερων πρὸς Θεόν (περαιτέρω, μάλιστα, ἀναπα- συμφορῶν ἀπ’ ὅ,τι τὰ θηρία, Ἀλλὰ βεβαί- ράγεται καὶ ἡ πλατωνικὴ ἄποψη ποὺ ως, καταλήγει ὁ Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, ἀπαντᾷ στὸν Πρωταγόρα, σύμφωνα μὲ δὲν διερωτᾶται κανεὶς ἐξ αὐτοῦ τοῦ λόγου τὴν ὁποία ὁ φόβος τῶν θηρίων ὁδήγησε γιατί ἔχουν γίνει αὐτά· ἀντιθέτως μάλιστα, τοὺς ἀνθρώπους νὰ συνέλθουν σὲ πόλεις αἰσθανόμαστε καὶ εὐγνωμοσύνη γι’ αὐτὰ πρὸς ἀναζήτησιν ἀσφαλείας, καὶ ἔτσι ὁ πρὸς τὸν Δημιουργό49. φόβος τῶν ἀγρίων θηρίων μπορεῖ νὰ θε- ωρηθεῖ ἀπὸ μία ἄποψη... γεννήτωρ τῆς 48. Ἰω. Χρυσ., Εἰς τὸν ΡΜΗ΄ Ψαλμόν, ed. J.-P. Mi- πολιτικῆς κοινωνίας), καὶ gne, PG 55, 490.48-491.2: «Εἰ δὲ ἀπὸ θηρίων δέχῃ βλάβην, ἐννόησον ὅτι καὶ παρὰ ἀνθρώπων γ) τὴν παρατήρηση ὅτι εἶναι ἀνόητο πολλάκις χαλεπωτέραν ἐδέξω. Ἔστι γὰρ καὶ νὰ μέμφεται ὁ ἄνθρωπος τὴ φύση γιὰ τὴν θηρίου ἄνθρωπος χαλεπώτερος. Τὸ μὲν γὰρ ὕπαρξη τῶν ἀγρίων θηρίων, τὴ στιγμὴ ποὺ προφανῆ τὴν θηριωδίαν ἔχει, οὗτος δὲ κρύπτει ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος ἀποδεικνύεται συχνὰ τὴν πονηρίαν τῷ τῆς ἐπιεικείας προσωπείῳ, πιὸ ἄγριο θηρίο ἀπ’ ὅλα τὰ ἄγρια θηρία. ὅθεν καὶ πολλάκις ἐστὶ δυσφύλακτος». Ἐξυπακούεται βεβαίως ὅτι αὐτὴ ἡ 49. Ἰω. Χρυσ., Εἰς τὸν Η΄ Ψαλμόν, ed. J.-P. Migne, τελευταία παρατήρηση ἀποκτᾷ ἀκό- PG 55, 118.48-119.4: «Ὁ δὲ ταῦτα ἐρωτῶν, τί μη μεγαλύτερο νόημα στὴν ἐποχή μας, δήποτε γέγονε τὰ ἄγρια θηρία, ἐρωτήσει καὶ τί τὴν ἐποχὴ τῆς κλιματικῆς ἀλλαγῆς, ποὺ ποτε φλέγμα καὶ χολὴ ἐν ἡμῖν. Καὶ γὰρ ταῦτα, ἔχουμε ἤδη μπροστὰ στὰ μάτια μας τὶς ἂν παροξυνθῇ, θηρίου χαλεπώτερον ἔξεισι, καὶ ὀλέθριες συνέπειες τῶν καταστροφικῶν τῷ σώματι παντὶ λυμαίνεται. Καὶ θυμὸς δὲ ἡμῖν ἐπεμβάσεων τοῦ ἀνθρώπου στὴ φύση. ἔγκειται, καὶ ἐπιθυμία πάλιν· καὶ ταῦτα θηρί- ων χαλεπώτερον λυμαινόμενα μὴ κατείργοντας Δρ ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. ΤΣΕΝΤΟΣ αὐτὰ καὶ χαλινοῦντας. Καὶ τί λέγω θυμὸν καὶ ὀργήν, ὅπου καὶ ὀφθαλμὸς ὁ ἡμέτερος θηρίων χεῖρον περιέβαλε πάθεσιν, εἰς ἔρωτα πικρὸν περιπείρας; Ἀλλ’ οὐ διὰ τοῦτο ἐροῦμεν· Δια τί ταῦτα γέγονεν; Ἀλλὰ καὶ χάριν εἰσόμεθα πάντων ἕνεκεν τῷ Δεσπότῃ». 27

ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΩΝ 43 ΧΡΟΝΩΝ (1977-2020) ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΟ ΗΛΙΑΚΟ ΜΑΣ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΩΝ ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ “VOYAGER 1 & 2” Ξεπέρασαν τὰ ὅρια τοῦ ἡλιακοῦ ταχύτητες ποὺ μπορεῖ νὰ δώσει σὲ ἕνα μας συστήματος καὶ ταξιδεύ- διαστημικὸ ὄχημα ἡ ἕλξη ἑνὸς πλανήτη, ουν πλέον πέρα στὸν Γαλαξία ἐφόσον ἡ προσέγγιση γίνει πάνω σὲ κα- μας τὰ δύο ὅμοια διαστημικὰ τάλληλα μελετημένη τροχιά. Ἔτσι, ἀφοῦ σκάφη “Voyager” (= Ταξιδιώ- τὸ ὄχημα περάσει κοντὰ ἀπὸ τὸν πλανήτη, της), ποὺ ἐκτοξεύθηκαν τὸ 1977. Στὸ καὶ ἡ κίνησή του ἐπιταχυνθεῖ, μπορεῖ νὰ διαστημικὸ αὐτὸ ταξίδι τους πέρασαν κατευθυνθεῖ σὲ νέο στόχο. Ἡ τεχνικὴ αὐτὴ ἀπὸ ὅλους τοὺ πλανῆτες καὶ τοὺς δο- λέγεται «μαγνητικὴ προώθηση» ἤ «βαρυ- ρυφόρους καὶ μᾶς ἔδωσαν πλεῖστα ὅσα τικὴ ὑποβοήθηση» καὶ εἶχε ἤδη χρησιμο- στοιχεῖα, παράξενα καὶ παράδοξα, κατὰ ποιηθεῖ ἀποτελεσματικὰ στὶς ἀποστολές τὴ διάρκεια τοῦ μεγάλου ταξιδιοῦ τους. «Μάρινερ - 10» καί «Πρωτοπόρος - 11». Ἐκτοξεύθηκαν ἀπὸ τὶς ΗΠΑ γιὰ τὴν Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια χαρακτηριστικὰ ἐξερεύνηση τῶν μακρινῶν πλανητῶν Δία, τῶν διαστημικῶν συσκευῶν “Voyager 1 & Κρόνου, Οὐρανοῦ καὶ Ποσειδῶνα. Ζύγιζαν 2” ἦταν ἡ μεταλλικὴ δισκοειδὴς κεραία, 815 κιλὰ τὸ καθένα καὶ ἦσαν ἐξοπλισμέ- μὲ διάμετρο 3,7 μ., μεγαλύτερη ἀπὸ τὶς Ξεπέρασαν τὰ ὅρια τοῦ ἡλιακοῦ μας συστήματος καὶ ταξιδεύουν πλέον πέρα στὸν Γαλαξία μας τὰ δύο ὅμοια διαστημικὰ σκάφη “Voyager” (= Ταξιδιώτης), ποὺ ἐκτοξεύθηκαν τὸ 1977. Στὸ διαστημικὸ αὐτὸ ταξίδι τους πέρασαν ἀπὸ ὅλους τοὺ πλανῆτες καὶ τοὺς δορυφόρους καὶ μᾶς ἔδωσαν πλεῖστα ὅσα στοιχεῖα, παράξενα καὶ παράδοξα, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ μεγάλου ταξιδιοῦ τους. να μὲ εἰδικὲς συσκευὲς γιὰ τὴ διεξαγωγὴ κεραῖες τῶν προηγούμενων πλανητικῶν πειραμάτων, ὅπως: μελέτη κοσμικῶν ἀκτί- ἀποστολῶν, ποὺ συνδυάζεται μὲ τηλε- νων, μαγνητικῶν πεδίων, πλανητικῆς ρα- μετρικοὺς πομποὺς γιὰ τὴν ἀποστολὴ διοαστρονομίας, ὑπέρυθρης ἀκτινοβολίας, πληροφοριῶν στὴ Γῆ. Ἡ ἀπαιτούμενη φωτογράφισης κ.ἄ. Ἡ ἐκτόξευση ἔγινε μὲ ἠλεκτρικὴ ἰσχὺς δὲν ὑπερέβαινε τὰ 25 τὴ βοήθεια πυραύλων τύπου (Τιτάν - Κέ- βὰτ καὶ δινόταν ἀπὸ θερμοηλεκτρικὲς νταυρος - 6», καὶ ἔγινε προγραμματισμός, γεννήτριες ραδιοϊσοτόπων καὶ συστοι- ὥστε τὰ δύο αὐτὰ διαστημικὰ σκάφη νὰ χίες πυκνωτῶν, ποὺ παρεῖχαν σταθερὴ ἐκμεταλλευθοῦν τή «βοήθεια τῆς βαρύτη- συνεχῆ τάση 30 βόλτ. Γιὰ τὴ λήψη τῶν τας», δηλαδὴ τὴν ἐπιτάχυνση σὲ τεράστιες σημάτων χρησιμοποιήθηκαν ραδιοτηλε- 28

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 σκόπια στὴν Καλιφόρνια, τὴ Μαδρίτη, στὴν περίπτωση τῶν “Voyager” καὶ οἱ δύο τὴν Καμπέρα τῆς Αὐστραλίας καὶ ἀργό- ἐκτοξεύσεις ἦταν ἐπιτυχημένες. τερα στὴν Οὐσάντα τῆς Ἰαπωνίας, καθὼς καὶ τοῦ μεγάλου τόξου τῶν ραδιοτηλε- Καὶ τὰ δύο “Voyager”, ἀφοῦ ἐρεύνη- σκοπίων τοῦ Νέου Μεξικοῦ. Ἡ ἠλεκτρικὴ σαν τοὺς τέσσερις μεγάλους πλανῆτες ἰσχὺς τοῦ κάθε σκάφους ἦταν 400 βάτ, καὶ τοὺς δορυφόρους τους, συνεχίζουν ποὺ προερχόταν ἀπὸ 3 θερμοηλεκτρικὲς τὸ ταξίδι τους μὲ ταχύτητα 56.000 χλμ./ὥ, γεννήτριες ραδιοϊσοτόπων. καὶ ἐνεργοποιούμενα καταλλήλως κατὰ διαστήματα μποροῦσαν νὰ μεταδίδουν Τὸ σχῆμά τους δείχνει πολλά «πό- πληροφορίες μέχρι καὶ μετὰ τὸ 2020. δια», ποὺ φτάνουν σὲ ἀπόσταση πολλῶν Παρὰ τὴν τόσο μεγάλη ταχύτητά τους, μέτρων ἀπὸ τὸν δίσκο. Κάτω ἀπὸ τὸν θὰ φθάσουν σὲ κάποιο κοντινὸ ἄστρο δίσκο βρισκόταν μιὰ σφαῖρα διαμέτρου 71 ἑκατοστομέτρων, ποὺ ἦταν γεμάτη μὲ ὕστερα ἀπὸ ἀρκετὲς χιλιάδες χρόνια. προωθητικὸ ἀέριο, τὸ ὁποῖο τροφοδο- Ἔχουν μαζί τους ἕνα χάλκινο δίσκο, ποὺ τοῦσε 16 προωθητές - βερνιέρους. Ὅλα περιλαμβάνει εὐχὲς σὲ 60 γλῶσσες, μου- τὰ συστήματα καὶ τὰ ὄργανα ἦταν μαῦρα, σικὴ ἀπὸ ὅλον τὸν κόσμο, καθὼς καὶ τὸ γιὰ νὰ ἀπορροφοῦν τὸ φῶς, μιᾶς καί, τραγούδι τῶν φαλαινῶν. Ὁ δίσκος φέρει ὅταν τὰ διαστημικὰ σκάφη ἔφτασαν στὸν πάνω του πληροφορίες γιὰ τὴ θέση τῆς Κρόνο, ἔπαιρναν ἀπὸ τὸν Ἥλιο μόνο ἕνα Γῆς στὸν Γαλαξία μας, ἐνῷ τὸ μήνυμα ἑκατοστὸ τῆς ἐνέργειας ποὺ ἔπαιρναν, ποὺ εἶναι ἀποτυπωμένο πάνω στὸν δίσκο ὅταν ἦταν κοντὰ στὴ Γῆ. ἀναφέρει: «Αὐτὸ εἶναι ἕνα δῶρο ἀπὸ ἕνα μικρὸ καὶ μακρινὸ κόσμο, ἕνα δεῖγμα τῶν Κάθε σκάφος μετέφερε ὄργανα γιὰ ἤχων μας, τῆς ἐπιστήμης μας, τῶν εἰκό- δέκα πειράματα. Στὰ ὄργανα περιλαμ- νων μας, τῆς μουσικῆς μας, τῆς σκέψης βάνονταν μετρητὲς πλάσματος, κοσμικῆς μας καὶ τῶν αἰσθημάτων μας». ἀκτινοβολίας, ὄργανο μέτρησης φορτισμέ- νων σωματιδίων, φασματοσκόπιο ὑπε- Ἂς σημειωθεῖ ὅτι πρωταγωνιστὴς τοῦ ριώδους, τηλεοπτικὲς κάμερες κ.λπ. Ὁ προγράμματος “Voyager” (ὅπως καὶ τοῦ προσανατολισμός τους γινόταν αὐτόμα- προγράμματος «Πρωτοπόρος 10 & 11») τα μὲ τὴ βοήθεια ἀστέρων, ἰδιαίτερα τοῦ εἶναι ὁ Ἕλληνας διαστημικὸς ἐπιστήμο- Κάνωπος, τοῦ ἀστερισμοῦ τῆς Τρόπιδας. νας Σταμάτης Κριμιτζῆς. Γιὰ νὰ πείσει δὲ αὐτὸς καὶ οἱ συνάδελφοί του τὸν τότε Τὸ πρόγραμμα “Voyager” ἐγκρίθηκε πρόεδρο Νίξον νὰ ἀποτολμήσει τὸ ἐγχεί- τὸν Ἰούνιο τοῦ 1972, γιὰ τὴν ἐξερεύνηση ρημα, τοῦ εἶπαν: «Κύριε πρόεδρε, τὴν τῶν τεσσάρων μεγάλων πλανητῶν, ἀφοῦ προηγούμενη φορὰ ποὺ εὐθυγραμμίστη- τὴν περίοδο ἐκείνη αὐτοὶ οἱ πλανῆτες βρί- καν οἱ πλανῆτες, πρὶν ἀπὸ 176 χρόνια, σκονταν σχεδὸν εὐθυγραμμισμένοι στὶς σ’ αὐτὸ τὸ γραφεῖο καθόταν ὁ πρόεδρος τροχιές τους, κάτι ποὺ συμβαίνει μία φορὰ κάθε 176 χρόνια. Ἔτσι, ἕνα μόνο σκά- φος μὲ μία βόλτα θὰ μποροῦσε νὰ τοὺς ἐπισκεφθεῖ ὅλους σὲ σχετικὰ μικρὸ χρο- νικὸ διάστημα. Γιὰ νὰ αὐξηθοῦν δὲ ἀκό- μη περισσότερο οἱ πιθανότητες ἐπιτυχίας τοῦ ἐγχειρήματος, ἀποφασίστηκε ἡ ἀπο- στολὴ δύο παρόμοιων σκαφῶν, τὰ ὁποῖα θὰ ἐκτοξεύονταν μὲ διαφορὰ 15 ἡμερῶν, ὥστε, ἐὰν τὸ ἕνα ἀποτύγχανε στὴν ἐκτό- ξευση, νὰ χρησιμοποιηθεῖ τὸ ἄλλο. Ἀλλὰ 29

χρόνια. Δίχως αὐτὸν τὸν μηχανισμὸ δὲν θὰ εἶχε μετρηθεῖ ἡ ἀκτινικὴ ταχύτητα τοῦ ἡλιακοῦ ἀνέμου καὶ δὲν θὰ γνωρίζαμε τὴν ἐπικείμενη ἔξοδο τοῦ “Voyager” ἀπὸ τὸ ἡλιακό μας σύστημα στὸν Γαλαξία. Τὸ “Voyager 1” Γεώργιος Οὐάσινγκτον, καὶ ἔχασε τὴν Τὸ “Voyager 1” ἐκτοξεύθηκε στὶς εὐκαιρία νὰ ἀφήσει τὸ ὄνομά του στὴν 5.9.1977, καὶ στὶς 5.3.1979 ἔφθασε στὴν ἱστορία τῆς ἐπιστήμης. Μὴν κάνετε καὶ πιὸ κοντινὴ ἀπόσταση ἀπὸ τὸν Δία. Πῆρε ἐσεῖς τὸ ἴδιο λάθος». Ὁ Νίξον γέλασε μὲ τότε ἕνα πλῆθος ἀπὸ 15.000 φωτογραφίες τὴν παραδοξολογία, καθὼς τὴν ἐποχὴ τοῦ μικροῦ πλανητικοῦ συστήματος τοῦ τοῦ Οὐάσινγκτον ὄχι μόνο δὲν ὑπῆρχαν Δία. Οἱ φωτογραφίες αὐτές, ἐκτὸς τοῦ πύραυλοι καὶ διαστημόπλοια, ἀλλὰ οὔτε ὅτι ἔδωσαν ἕνα πλούσιο ὑλικὸ μελέτης κἂν εἶχε ἀνακαλυφθεῖ ὁ Ποσειδώνας. πολλῶν ἐτῶν γιὰ τοὺς ἀστρονόμους καὶ Παρὰ ταῦτα, ἔδωσε τὴ συγκατάθεσή του τοὺς διαστημικοὺς ἐπιστήμονες, παρου- γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τοῦ προγράμματος. σίασαν καὶ μερικὲς ἐκπλήξεις, ὅπως π.χ. τὴν τεράστια ἡφαιστειακὴ δραστηριότητα Τὸ ὄργανο “LECP” τοῦ δορυφόρου Ἰώ, ποὺ ἀποτυπώθηκε σὲ τῶν “Voyager” σειρὰ φωτογραφιῶν, οἱ ὁποῖες μεταδό- θηκαν στὶς 9.3.1979. Ἐπίσης ἀνακάλυψε Τὸ ὄργανο “LECP” τῶν διαστημικῶν τοὺς δακτυλίους τοῦ Δία στὶς 4.3.1979 καὶ σκαφῶν “Voyager” ἦταν ἕνα ἀπὸ τὰ δέκα τρεῖς νέους δορυφόρους του, τὴ Θήβη, ὄργανα ποὺ ἀποτελοῦσαν τὸν διαστημικὸ τὴ Μήτη καὶ τὴν Ἀδράστεια. ἐξοπλισμό τους. Ἦταν σχεδιασμένο νὰ ἐκτελεῖ μετρήσεις ἰόντων καὶ ἠλεκτρονίων Ἀπὸ τὶς 22 Αὐγούστου μέχρι τὶς 15 μὲ ἐνέργειες ἀπὸ χιλιάδες μέχρι δεκάδες Δεκεμβρίου τοῦ 1980 πέρασε στὸ σύστημα ἑκατομμύρια ἠλεκτρονιοβόλτ, δηλαδὴ τα- τοῦ Κρόνου καὶ πῆρε 17.000 φωτογραφί- χύτητες ἀπὸ 1.000 ἕως 300.000 χλμ/δ. ες. Στὴν κοντινότερη ἀπόσταση ἀπὸ τὸν Περιεῖχε 23 αἰσθητῆρες στερεᾶς κατάστα- πλανήτη αὐτὸν βρέθηκε στὶς 12.11.1980, σης, ποὺ οἱ τεχνολογίας τους εἶναι στὴν καὶ ἔτσι μελέτησε σχηματισμοὺς καὶ θερ- αἰχμὴ τοῦ δόρατος ἀκόμη καὶ σήμερα. μοκρασίες τῶν νεφῶν, καθὼς καὶ τὴ μα- γνητόσφαιρα τοῦ πλανήτη, πάνω στὴν Ἐξαιτίας τοῦ κενοῦ στὸ Διάστημα, ὁποία βρῆκε ἐκπομπὴ πολικοῦ σέλαος. τὰ ἠλεκτρομηχανικὰ συστήματα συνή- Βρῆκε ἀκόμη ὅτι οἱ κλασικοὶ τρεῖς δα- θως σταματοῦν νὰ λειτουργοῦν μετὰ ἀπὸ κτύλιοι τοῦ Κρόνου ἀποτελοῦνται ἀπὸ λίγους μῆνες. Ὅμως, ὁ μηχανισμὸς τοῦ ἑκατοντάδες ἐπιμέρους δακτυλίους ὁ “LECP” λειτουργεῖ κανονικὰ ἐδῶ καὶ 43 καθένας, ἐνῷ ὁ δακτύλιος (F) ποὺ ἀνα- καλύφθηκε ἀπὸ τόν «Πρωτοπόρο 11» τὸ 1979 ἀποτελεῖται ἀπὸ τρεῖς διαφορετι- κοὺς δακτυλίους πλεγμένους σὲ κοτσίδα. Στὶς 19 Δεκεμβρίου 1980 τὸ “Voyager 1” ὁδηγεῖται ἔξω ἀπὸ τὸ ἡλιακό μας σύ- στημα, καὶ ὕστερα ἀπὸ ἐντολὴ τὰ ὄργα- νά του παύουν νὰ λειτουργοῦν. Τὸ 1995 ἐλέγχθηκε ἡ ἄψογη λειτουργία του μὲ τὶς 30

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 λεπτότατες παρατηρήσεις του στὰ ὅρια τὸ ὁποῖο ἀποκάλυψε τὸ “Voyager 2” (βλ. τοῦ ἡλιακοῦ μας συστήματος. Ἤδη τὸ συνέχεια). ἔτος 2000 βρισκόταν σὲ ἀπόσταση 8,8 δισεκατομμυρίων χιλιομέτρων ἀπὸ τὴ Γῆ Τὸ 2005 τὸ “Voyager 1”, ποὺ προη- καὶ ταξίδευε μὲ ταχύτητα 63.000 χλμ/ὥ. γεῖται τοῦ “Voyager 2”, ταξίδευε συνεχῶς Ἡ συνολικὴ δὲ ἀπόσταση ποὺ διήνυσε μὲ τὴν ἰλιγγιώδη ταχύτητά του, καὶ ὁ πυ- μέχρι τότε ἀνέρχεται σὲ 10,6 δισεκατομ- ρηνικὸς ἀντιδραστήρας του, ποὺ παράγει μύρια χιλιόμετρα. ἠλεκτρικὸ ρεῦμα, ὑπολογίζεται ὅτι θὰ πάψει νὰ λειτουργεῖ μετὰ τὸ 2020. Ταξί- Ἂς σημειωθεῖ ὅτι πρωταγωνιστὴς τοῦ προγράμματος “Voyager” (ὅπως καὶ τοῦ προγράμματος «Πρωτοπόρος 10 & 11») εἶναι ὁ Ἕλληνας διαστημικὸς ἐπιστήμονας Σταμάτης Κριμιτζῆς. Γιὰ νὰ πείσει δὲ αὐτὸς καὶ οἱ συνάδελφοί του τὸν τότε πρόεδρο Νίξον νὰ ἀποτολμήσει τὸ ἐγχείρημα, τοῦ εἶπαν: «Κύριε πρόεδρε, τὴν προηγούμενη φορὰ ποὺ εὐθυγραμμίστηκαν οἱ πλανῆτες, πρὶν ἀπὸ 176 χρόνια, σ’ αὐτὸ τὸ γραφεῖο καθόταν ὁ πρόεδρος Γεώργιος Οὐάσινγκτον, καὶ ἔχασε τὴν εὐκαιρία νὰ ἀφήσει τὸ ὄνομά του στὴν ἱστορία τῆς ἐπιστήμης. Μὴν κάνετε καὶ ἐσεῖς τὸ ἴδιο λάθος». Ἀπὸ τὸ 1991 τὸ σκάφος “Voyager 1” δευε πρὸς τὸν ἀστερισμὸ τοῦ Ὀφιούχου. ξεπέρασε τὰ ὅρια τοῦ πλανητικοῦ μας Σημειωτέον ὅτι ἡ μνήμη τοῦ ὑπολογιστῆ συστήματος. Τὸν δὲ Νοέμβριο τοῦ 2003 τῶν “Voyager” εἶχε χωρητικότητα 16.000 ἔφθασε σὲ μιὰ ἀχανῆ περιοχή, στὴν ὁποία bytes, ἐνῷ οἱ σύγχρονοι ὑπολογιστὲς ἤδη ὁ ἡλιακὸς ἄνεμος (ἕνα λεπτὸ στρῶμα ἀε- ἀπὸ τὸ 2005 περιεῖχαν προγράμματα ρίων ἀπὸ ἠλεκτρικὰ φορτισμένα σωματί- πολλῶν δισεκατομμυρίων bytes. δια, τὰ ὁποῖα ἐκτοξεύονται στὸ Διάστημα κατὰ τὶς ἡλιακὲς ἐκρήξεις κυρίως) ἐπι- Τό “Voyager 1” κατευθύνεται ἤδη βραδύνεται, πυκνώνει καὶ θερμαίνεται πρὸς τὸν ἀστέρα AC+793888 τοῦ ἀστε- ἐξαιτίας τοῦ προστατευτικοῦ στρώματος ρισμοῦ τῆς Καμηλοπάρδαλης, ὅπου θὰ ἀερίων ποὺ ὑπάρχει ἐκεῖ. Τὸ διαστημικὸ φθάσει μετὰ ἀπὸ 40.000 χρόνια περί- σκάφος δὲν εἶναι πάντα «ὁρατό» μὲ τὰ που. Τὸ 2016 ἕνα σῆμά του χρειάστηκε ραδιοκύματα ποὺ στέλνει, μὲ ἀποτέλεσμα 18 ὧρες, γιὰ νὰ φθάσει στὴ Γῆ, κινούμενο νὰ χάνονται δεδομένα. Τὰ μεγάλα χρονικὰ μὲ τὴν ταχύτητα τοῦ φωτός. Βρίσκεται κενὰ μεταξὺ τῶν λήψεων ἀποκάλυψαν στὸν ἱστότοπο www.voyager.jpl.nasa.gov. μὲν τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ διαστημικὸ ὄχη- μα εἶχε μπεῖ στὴ θυελλώδη ζώνη ποὺ Οἱ διαστημικοὶ ἐπιστήμονες πιστεύ- ὀνομάζεται «κρουστικὸ κῦμα παύσης», ουν ὅτι τό “Voyager 1” ἔφθασε τὸν Δε- ἔκρυψαν, ὅμως, ἕνα ἄλλο ἐξωτικὸ καὶ κέμβριο τοῦ 2012 σὲ μιὰ περιοχὴ ὅπου ἀπροσδόκητο ἐπιστημονικὸ φαινόμενο, οἱ γραμμὲς τοῦ μαγνητικοῦ πεδίου τοῦ Ἥλιου συνδέονται μὲ μαγνητικὲς γραμμὲς τοῦ πεδίου τοῦ διαστρικοῦ Διαστήματος. 31

Τὸ φαινόμενο αὐτὸ προκαλεῖ τὰ ὑψηλῆς Τό “Voyager 2” ἐνέργειας σωματίδια, προερχόμενα ἀπὸ ἐκρήξεις μακρινῶν σουπερνόβα ἀστέρων, Τό “Voyager 2” ἐκτοξεύθηκε νωρίτερα νὰ εἰσέρχονται στὸ ἡλιακό μας σύστη- ἀπὸ τό “Voyager 1”, στὶς 20 Αὐγούστου μα, ἐνῷ τὰ λιγώτερο ἐνεργειακὰ ἡλιακὰ 1977, καὶ ἔφτασε στὸν Δία τὸν Ἰούλιο τοῦ σωματίδια νὰ ἐξέρχονται. «Εἶναι σὰν μιὰ 1979, φωτογραφίζοντας τόσο τὸν Δία, ὅσο ὁδὸς ποὺ ἐπιτρέπει στὰ σωματίδια νὰ καὶ τοὺς 4 μεγάλους δορυφόρους του, εἰσέρχονται καὶ νὰ ἐξέρχονται», δήλωσε ὁ τοὺς καλούμενου «δορυφόρους τοῦ Γα- Ἒντ Στόουν, ἕνας ἀπὸ τοὺς ὑπευθύνους λιλαίου». Κυρίως, ὅμως, ἔκανε παρατη- τοῦ προγράμματος. ρήσεις τοῦ δορυφόρου Εὐρώπη καὶ τῶν μεγάλων περιοχῶν τῆς Καλλιστοῦς καὶ τοῦ Οἱ ἐπιστήμονες δὲν εἶναι σὲ θέση νὰ Γανυμήδη ποὺ ἦταν κρυμμένες στὴ σκιὰ γνωρίζουν σὲ πόσο χρόνο τὸ διερευνη- γιὰ τόν “Voyager 1”. Ἐπίσης, κατέγραψε τικὸ σκάφος θὰ διασχίσει τή «μαγνητικὴ πολλὰ καινούργια ἡφαίστεια στὴν Ἰώ, ἐνῷ ὁδό», ἀλλὰ πιστεύουν ὅτι εἶναι τὸ τελευ- παρατήρησε λεπτομερέστερα τὸν δακτύλιο ταῖο ἐπίπεδο ἑνὸς πολυσύνθετου ὁρίου τοῦ Δία. Ἀνακάλυψε, ἀκόμη, ὅτι ἡ μαγνη- μεταξὺ τῆς περιοχῆς τοῦ Διαστήματος τόσφαιρα τοῦ Δία ἐκτείνεται τοὐλάχιστον ποὺ ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν Ἥλιο καὶ τοῦ μέχρι τὴν τροχιὰ τοῦ Κρόνου, σὲ ἀπόστα- διαστρικοῦ Διαστήματος. ση 650 ἑκατομμυρίων χιλιομέτρων. Ἡ NASA διαθέτει ἕνα σύστημα δια- Τὸν Αὔγουστο τοῦ 1981 προσπέρασε πλανητικῆς ἐπικοινωνίας ἀπὸ τρία ραδιο- τὸν Κρόνο καὶ τὸν φωτογράφισε μαζὶ μὲ τηλεσκόπια, τὰ ὁποῖα λειτουργοῦν καὶ ὡς τοὺς δακτυλίους του, ἐπιβεβαιώνοντας πομποὶ καὶ ὡς δέκτες, γιὰ τὴν παρακο- τὶς παρατηρήσεις τοῦ “Voyager 1”. Μέ- λούθηση τοῦ “Voyager 1”: Τὸ ἕνα βρίσκεται τρησε, ἀκόμη, τὴ θερμοκρασία του, ποὺ στὶς Η.Π.Α., τὸ δεύτερο στὴν Ἱσπανία καὶ ἦταν -82 ἕως -130ο C. Μᾶς ἀποκάλυψε, τὸ τρίτο στὴν Αὐστραλία. Οἱ δέκτες αὐτοὶ ἐπίσης, τὴν ὕπαρξη ἑνὸς δακτυλίου γύ- συνεχίζουν νὰ λαμβάνουν σήματα ἀπὸ τὴν ρω ἀπὸ τὸν βόρειο πόλο τοῦ Τιτᾶνα καὶ κεραία τοῦ σκάφους, ἡ ὁποία ἐκπέμπει φωτογράφισε τοὺς τρεῖς δορυφόρους: ραδιοκύματα, μιὰ μορφὴ ἀόρατου φωτός. Ἐπιμηθέα, Ἰανὸ καὶ Ἑλένη. Ἡ ἰσχὺς τοῦ πομποῦ εἶναι μόλις 22 Watt, περίπου ὅσο ἕνα κοινὸ λαμπάκι ψυγείου. Τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1986 πέρασε κοντὰ Στὶς 5 Σεπτεμβρίου 2017, ὅταν ἑορτάσθη- στὸν πλανήτη Οὐρανὸ καὶ ἀνακάλυψε 10 καν τὰ 40 χρόνια ἀπὸ τὴν ἐκτόξευση τοῦ νέους δορυφόρους του, ἐνῷ ἐπιβεβαίωσε ἡρωικοῦ αὐτοῦ σκάφους, μπορούσαμε νὰ τὴν ὕπαρξη τῶν δακτυλίων του. βλέπουμε ἀκόμη αὐτὸ τὸ λαμπάκι, ποὺ ἦταν σὲ ἀπόσταση περίπου 21 δισεκατομ- Τὸ 1989 ἔφθασε στὸν Ποσειδῶνα, τὸν μυρίων χιλιομέτρων, σχεδὸν 40 ἀστρονο- φωτογράφισε ἐπίσης καὶ ἀνακάλυψε 5 μικὲς μονάδες ἢ 20 ὧρες φωτός. νέους δορυφόρους του. Ἐπίσης, βρῆκε δακτυλίους τριγύρω του, καθὼς καὶ μιὰ Ποῦ κατευθύνεται, ὅμως, τὸ σκάφος; μεγάλη σκοτεινὴ κηλῖδα στὸ νότιο ἡμι- Σὲ περίπου 300 χρόνια θὰ φθάσει στὸ σφαίριο. Στὶς ἄκρες της μέτρησε τοὺς νέφος τοῦ Ὄρτ, μὲ τοὺς πολυάριθμους ἰσχυρότερους ἀνέμους τοῦ ἡλιακοῦ μας κομῆτες, ποὺ περιβάλλει τὸ ἡλιακό μας συστήματος, ποὺ φθάνουν τὴν ταχύτητα σύστημα. Στὴ συνέχεια, σὲ 40.000, θὰ τῶν 2.250 χλμ/ὥ. πλησιάσει σὲ ἀπόσταση 1,6 ἐτῶν φωτὸς τὸ ἄστρο “Gliese-445”, ποὺ βρίσκεται Ὁ “Voyager 2” εἶχε βάρος 825 κιλὰ στὴν κατεύθυνση τοῦ ἀστερισμοῦ τῆς κατὰ τὴν ἐκτόξευσή του. Μετέφερε ἕνα Καμηλοπάρδαλης. χρυσὸ δίσκο, στὸν ὁποῖο ὑπῆρχαν ἠχο- γραφημένοι συνολικὰ 116 διάφοροι «ἦχοι 32

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 τῆς Γῆς», ὅπως ἦχοι τῆς θάλασσας, τοῦ σχήματα, καθὼς καὶ ἕνα βιολί, ἕνα κουαρ- ἀνέμου, τῆς βροχῆς, κελαηδήματα που- τέτο ἐγχόρδων καὶ μιὰ παρτιτούρα. λιῶν καὶ χαιρετισμοὶ σὲ 60 ἀνθρώπινες γλῶσσες. Γιὰ ἠχητικὸ μέρος, ἄνεμος, βροχή, ἡφαιστειακὴ ἔκρηξη, βήματα, κινητῆρες, Τὸ 1995 ἔφθασε σὲ ἀπόσταση 6,8 δι- φιλιά, κραυγὲς ζῴων κ.λπ. εἶναι καταγε- σεκατομμυρίων χιλιομέτρων, κινούμενο μὲ γραμμένα μὲ ἤχους ἐπιδέξια συνδυασμέ- ταχύτητα 58.000 χλμ/ὥ., ἐνῷ ἡ συνολικὴ νους ἀπὸ μουσικὴ τοῦ Μπάχ, τοῦ Μπε- ἀπόσταση ποὺ διήνυσε, ἀπὸ τότε ποὺ τόβεν, τοῦ Μότσαρτ, τοῦ Chuck Berry ἐκτοξεύθηκε, ἦταν περίπου 10 δισεκα- καὶ ἀπὸ παραδοσιακὰ τραγούδια τῶν τομμύρια χιλιόμετρα. διαφόρων φυλῶν τοῦ κόσμου. Τό “Voyager 2”, στοὺς τελευταίους Ἡ διπλῆ ἀποστολὴ τῶν μῆνες τοῦ 2007, πέρασε ἀπὸ τὴν ἴδια διαστημικῶν σκαφῶν περιοχὴ τοῦ “Voyager 1”, ἀκολουθώντας ὅμως διαφορετικὴ τροχιὰ καὶ ταξιδεύο- “Voyager” μέχρι σήμερα ντας πρὸς τὸν ἀστερισμὸ τοῦ Αἰγόκερω, θεωρεῖται τὸ μεγαλύτερο σὲ μιὰ ἀπόσταση 10 ἑκατομμυρίων μιλίων μακριὰ ἀπὸ αὐτόν, ἀλλὰ ἕνα δισεκατομ- καὶ πιὸ σημαντικὸ μύριο μίλια μακριὰ ἀπὸ τὸν Ἥλιο. Μπό- ἐγχείρημα στὴν ἱστορία ρεσε νὰ μετρήσει καὶ νὰ ἐπιβεβαιώσει ὅτι τὸ ἡλιακό μας σύστημα συμπιέζεται καὶ ἐξερεύνησης τοῦ πυκνώνει, λόγῳ τοῦ βομβαρδισμοῦ σωμα- Διαστήματος. τιδιακῆς ἀκτινοβιολίας, ποὺ ἔρχεται ἀπὸ τὸ ἐξώτερο Διάστημα, ἐνῷ ἡ ἀνάγλυφη Ἱστορικὴ σημείωση σφαῖρα ποὺ σχηματίζει ὁ ἡλιακὸς ἄνεμος γύρω του δὲν εἶναι ἀπόλυτα στρογγυλή. Τὸ καλοκαίρι τοῦ 1964, ὁ ἐρευνητὴς Τὸ σημεῖο ἀπὸ τὸ ὁποῖο πέρασε εἶναι τῆς NASA Γκάρυ Φλάντρο (Gary Flandro) πιὸ μακριὰ ἀπὸ ἐκεῖνο τοῦ “Voyager 1”. σχεδίασε μὲ τὴ βοήθεια ὑπολογιστῶν λε- πτομερεῖς τροχιὲς γιὰ τὰ τέλη τῆς δεκαε- Τό “Voyager 2” κατευθύνεται πρὸς τίας τοῦ 1970, ὅταν ὁ Δίας, ὁ Κρόνος, ὁ τὸν ἀστέρα Σείριο τοῦ ἀστερισμοῦ τοῦ Οὐρανὸς καὶ ὁ Ποσειδώνας θὰ βρίσκονταν Μεγάλου Κυνός, ὅπου προβλέπεται νὰ σὲ σύνοδο, πρᾶγμα ποὺ συμβαίνει κάθε φθάσει μετὰ ἀπὸ 358.000 χρόνια. 175 χρόνια περίπου. Στὸ σχέδιο αὐτὸ βα- σίστηκε ἡ ἀποστολὴ “Voyager”. Ἡ διπλῆ Τὸ περιεχόμενο τῶν δίσκων ἀποστολὴ τῶν διαστημικῶν σκαφῶν τῶν “Voyager” “Voyager” μέχρι σήμερα θεωρεῖται τὸ μεγα- λύτερο καὶ πιὸ σημαντικὸ ἐγχείρημα στὴν Σὲ κάθε δίσκο τῶν δύο διαστημικῶν ἱστορία ἐξερεύνησης τοῦ Διαστήματος. συσκευῶν “Voyager” ὑπῆρχαν στὴν πιὸ στοιχειώδη μορφὴ γλώσσας, δηλαδὴ στὸ Πηγή: Κωνσταντίνου Μαυρομμάτη, δυαδικὸ σύστημα, 118 φωτογραφίες τοῦ Τὸ Ἀλφαβητάρι τοῦ Σύμπαντος, πλανήτη μας, 90 λεπτὰ ἤχων τῆς Γῆς, ἀνάμεσά τους καὶ αὐτοῦ τῆς φάλαινας, Μεγάλη Ἐγκυκλοπαίδεια Ἀστρονομίας, καθὼς καὶ χαιρετισμοὶ σὲ 60 διαφορε- Ἀστροφυσικῆς, Διαστημικῆς καὶ Κοσμολογίας, τικὲς γήινες γλῶσσες. Οἱ εἰκόνες μαρτυ- Ἑταιρεία Ἀστρονομίας καὶ Διαστήματος Βόλου 2018 ροῦν τὸν πραγματικό μας κόσμο: τοπία, πόλεις, πανίδα, χλωρίδα, ἔντομα, διάφορα ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΗΣ 33

ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Στὴν Καθημερινὴ τῆς Κυριακῆς ἀναφερθὲν ἄρθρο. Οὐσιαστικῶς πρόκει- 29 Νοεμβρίου 2020 ὑπῆρχε ὁλοσέλιδος ται γιὰ ἵδρυμα-συνεργάτη τοῦ κεντρικοῦ καταχώρισις-διαφήμισις τοῦ Ἱδρύματος ἱδρύματος τοῦ Σόρρος, ὁ ὁποῖος ἔχει κα- «Στέγη Ὠνάση» γιὰ τὴν ἡμέρα τοῦ Aids. τακλύσῃ μὲ ἱδρύματα καὶ Μὴ Κυβερνη- Ἡ καταχώρισις ἀπεικόνιζε ἕνα ζευγάρι τικὲς Ὀργανώσεις ὁλόκληρο τὸν δυτικὸ «ἀνδρῶν» ἀγκαλιασμένο, προσκαλοῦσε κόσμο. Στόχος αὐτοῦ τοῦ ἱδρύματος (τοῦ σὲ ἕνα δρώμενο ποὺ θὰ γινόταν καὶ κα- Σόρρος) εἶναι ἡ παγκοσμιοποίησις, ὅπως τέληγε μὲ τὴν προτροπή-πρόκλησι: «Ἡ τὴν ὀνειρεύεται ὁ δημιουργός του: ἐξα- ἐπιστήμη ἔχει προχωρήσει. Ἂς ἀκολου- φάνισις τῶν ἐθνῶν καὶ τῶν θρησκειῶν, θήσει καὶ ἡ κοινωνία». ἀποδόμησις τῆς οἰκογενείας, ἀλλοίωσις τῶν παραδοσιακῶν πολιτισμῶν μὲ τὴν Δὲν εἶναι ἡ πρώτη φορὰ ποὺ ἡ Στέγη ἐπιβολὴ τῆς φιλοσοφίας τῆς ψευδοανε- Ὠνάση προβάλλει τὴν ὁμοφυλοφιλία καὶ κτικότητος, δηλ. ἀνεχόμαστε μόνον ὅ,τι τὰ δικαιώματα τῶν ΛΟΑΤΚΙ. Ἔχει, μάλι- ἀποδομεῖ καὶ συρρικνώνει τὰ ἔθνη καὶ στα, στὴν ἱστοσελίδα της εἰδικὴ στήλη τὸν Χριστιανισμό, ὡς δομικὰ στοιχεῖα τῶν γιὰ τὶς ἐκδηλώσεις ποὺ ἀναφέρονται στὰ εὐρωπαϊκῶν λαῶν. ΛΟΑΤΚΙ. Στὴν ἐπέτειο τοῦ θανάτου τοῦ Ζὰκ Κωστόπουλου εἶχε φωταγωγήσῃ τὸ Ὀλίγο ἐνωρίτερα, στὶς 21 Νοεμβρίου, κτήριο τοῦ ἱδρύματος μὲ τὴν προσωπο- στὴν ἐκδήλωσι γιὰ τὴν Ἡμέρα τῶν Ἐνό- γραφία τοῦ ἐκλιπόντος, ἀποτίοντας φό- πλων Δυνάμεων προεβλήθη στὴν Βουλὴ ρο τιμῆς σὲ ἕναν ἀκτιβιστὴ ὁμοφυλόφιλο. τῶν Ἑλλήνων ἕνα βίντεο, στὸ ὁποῖο συνεδυάζετο ἡ τιμὴ στὸ πρόσωπο τῆς Οἱ περισσότεροι ἀπὸ ἐμᾶς ἀγνοοῦμε Θεοτόκου μὲ τὶς μάχες τοῦ Ἑλληνισμοῦ τί κρύβεται πίσω ἀπὸ τὸ Ἵδρυμα Στέγη διαχρονικῶς καὶ μὲ τὴν συμβολὴ τῶν Ἐνό- Ὠνάση καὶ γιατί αὐτὸ προβάλλει τὴν ὁμο- πλων Δυνάμεων στὴν εἰρηνικὴ διαβίωσι φυλοφιλία καὶ ὄχι μόνον. Πολὺ διαφωτι- τῆς πατρίδος μας. Γιὰ τὸ βίντεο αὐτὸ στικὸ γιὰ τὸ παρασκήνιο αὐτοῦ τοῦ ἱδρύ- σηκώθηκε θύελλα ἀντιδράσεων ἀπὸ πολι- ματος εἶναι ἕνα ἐμπεριστατωμένο ἄρθρο τικοὺς καὶ διανοουμένους, οἱ ὁποῖοι ὑπε- τοῦ κ. Κώστα Σαμάντη μὲ τίτλο «Στέγη στήριξαν ὅτι προσβάλλει τὴν Δημοκρατία, Ὠνάση καὶ παγκοσμιοποίηση», τὸ ὁποῖο ἐνθυμίζει τὴν ἐποχὴ τῆς χούντας καὶ δὲν ἐδημοσιεύθη στὸ περιοδικὸ Ἄρδην, τεῦχος ἁρμόζει σὲ ἕνα οὐδετερόθρησκο κράτος. 118, καὶ ὑπάρχει ἀναρτημένο στὸ διαδί- Οἱ ἀντίλογοι στὰ σαθρὰ ἐπιχειρήματα τῶν κτυο (https://ardin-rixi.gr/archives/225896). ἐθνομηδενιστῶν ὑπῆρξαν πολλοί. Σᾶς πα- Στὸ ἄρθρο αὐτὸ ἐπισημαίνονται οἱ δρά- ραπέμπω σὲ μερικοὺς ἀπὸ αὐτούς, καθὼς σεις τοῦ ἱδρύματος στὶς διάφορες μορφὲς καὶ στὸ ἐπίμαχο βίντεο. Ἰδιαιτέρως μοῦ τέχνης, ἀλλὰ καὶ οἱ παρεμβάσεις του ποὺ ἄρεσε ὁ τίτλος ἑνὸς ἄρθρου: «Ἀλυχτάει ἔχουν ὡς στόχο τὴν «ἀνοικτὴ κοινωνία», ἡ σορρόνητη διανόηση στὴν Ἑλλάδα». τὴν ἀνεκτικὴ στὴν διαφορετικότητα, τὴν Στὸ ἄρθρο γίνεται εὐθεῖα συσχέτισις χωρὶς σύνορα, ὅρια καὶ φραγμούς. Συν- τῶν ἀντιδρώντων μὲ ἀμειβομένους ἀπὸ δέεται δὲ ἡ ἡγεσία τοῦ ἱδρύματος αὐτοῦ τὰ διάφορα παραρτήματα τοῦ Ἱδρύματος μὲ τὸ ἵδρυμα τοῦ περιβοήτου Τζὼρτζ τοῦ Σόρρος στὴν Ἑλλάδα, πολιτικούς, Σόρρος Open Society Fοundation (Ἵδρυ- καθηγητὲς Πανεπιστημίου, δημοσιογρά- μα Ἀνοικτὴ Κοινωνία). Τὸ ἵδρυμα αὐτὸ φους καὶ λοιποὺς ἐπηρεαστὲς τῆς κοινῆς εὑρίσκεται πίσω ἀπὸ ἐκδηλώσεις καὶ δρά- γνώμης, ὅπως ἀναφέρει καὶ ὁ Οὗγγρος σεις τοῦ ἱδρύματος Στέγη Ὠνάση, ὅπως Πρωθυπουργὸς σὲ ἐπιστολή του, μέρος μπορεῖ νὰ διαβάση ὁ ἐνδιαφερόμενος στὸ 34

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 τῆς ὁποίας ἀναδημοσιεύομε κατωτέρω. Ὁ Πανίσχυρες δυνάμεις ἐργάζονται καὶ πά- ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ἀρθρογράφος θεωρεῖ ὅτι οἱ ἀντιδράσαντες λι, γιὰ νὰ ἐξαφανίσουν τὰ εὐρωπαϊκὰ λειτουργοῦν ὡς μισθωτοὶ αὐτῶν τῶν πα- ἔθνη καὶ νὰ ἑνώσουν τὴν ἤπειρο ὑπὸ ραρτημάτων καὶ ἡ ἀποστολή τους εἶναι τὴν αἰγίδα μιᾶς παγκόσμιας αὐτοκρα- αὐτὴ ἀκριβῶς: νὰ ἀποδομοῦν ὁτιδήποτε τορίας. Τὸ δίκτυο Σόρος, ποὺ διαπερνᾶ χριστιανικὸ καὶ ἐθνικὸ καὶ νὰ προωθοῦν τὴν εὐρωπαϊκὴ γραφειοκρατία καὶ τὶς τὴν ἀτζέντα τῆς «ἀνοικτῆς κοινωνίας» μὲ πολιτικὲς ἐλὶτ παντοῦ, ἐργάζεται χρόνια τὴν μετακίνησι τῶν πληθυσμῶν μέσῳ τῶν τώρα, γιὰ νὰ κάνει τὴν Εὐρώπη ἤπειρο μεταναστῶν, τὴν ἀποδόμησι τῶν ἠθῶν καὶ μεταναστῶν. Σήμερα, τὸ δίκτυο Σόρος ἐθίμων τῆς πατρίδος μας, τὴν διάλυσι τῆς καὶ ἡ Ἀνοιχτὴ Κοινωνία, ποὺ χρησιμο- οἰκογενείας κ.λπ. ποιοῦνται γιὰ τὴν προώθηση τῆς ἐξάλει- ψης τῶν ἐθνικῶν στελεχῶν, ἀποτελοῦν Μία ἀντίδρασις στὰ ἱδρύματα προ- τὸ μεγαλύτερο κίνδυνο ποὺ ἀπειλεῖ τὰ παγάνδας καὶ ἐπηρεασμοῦ τῆς κοινῆς κράτη τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης. Οἱ στό- γνώμης, ἀλλὰ καὶ τῆς ἀλλαγῆς τῆς νομο- χοι τοῦ δικτύου εἶναι σαφεῖς: μέσῳ τῆς θεσίας τῶν εὐρωπαϊκῶν κρατῶν, ὑπῆρξε ἐπιτάχυνσης τῆς μετανάστευσης, νὰ δη- μὲ τὸ βέτο τῶν χωρῶν τῆς Οὑγγαρίας μιουργήσει μιὰ ἀνοιχτὴ πολυπολιτισμικὴ καὶ Πολωνίας στὴν Ἑνωμένη Εὐρώπη. καὶ ἐθνοτικὰ μικτὴ κοινωνία, νὰ ἐξαρ- Μάλιστα ὁ Πρωθυπουργὸς τῆς Οὑγγα- θρώσει τὶς ἐθνικὲς διαδικασίες λήψης ρίας ἐδημοσίευσε πρὶν ἀπὸ τὴν Σύνοδο ἀποφάσεων καὶ νὰ τὶς ἐναποθέσει στὰ Κορυφῆς τοῦ Δεκεμβρίου ἕνα βαρυσή- χέρια τῶν παγκοσμιοποιημένων ἐλίτ... μαντο ἀπὸ πολλὲς πλευρὲς ἄρθρο, ὡς Τὸ δίκτυο μὲ ἐπικεφαλῆς τὸν Τζὼρτζ ἀπάντησι στὶς παρεμβάσεις (πολιτικές, Σόρος δὲν ἀποφεύγει κἂν τὴν ἀνοιχτὴ οἰκονομικές, νομοθετικές) τοῦ περιβο- παρέμβαση. Θέλει νὰ ἀσκήσει τὴ μεγα- ήτου Τζὼρτζ Σόρρος. Ἀντιγράφομε με- λύτερη δυνατὸν πίεση στὰ ἔθνη-κράτη.  ρικὰ χαρακτηριστικὰ ἀποσπάσματα, μὲ Φέρνει τοὺς λαοὺς τῆς Εὐρώπης τοὺς τὴν ἐπισήμανσι ὅτι μία τέτοια ἐπιστολὴ μὲν ἀπέναντι στοὺς δέ. Τὰ μέσα ποὺ χρη- δὲν τὴν ἔγραψε οὔτε ὁ Ἕλλην Ὀρθό- σιμοποιεῖ τὸ δίκτυο εἶναι πολυάριθμα καὶ δοξος Πρωθυπουργός, οὔτε ὁ Κύπριος ἐνεργὰ στὶς πιὸ ποικίλες σκηνὲς τῆς δη- Ὀρθόδοξος Πρόεδρος, οὔτε ὁ Βούλγαρος μόσιας ζωῆς. Μεγάλος εἶναι ὁ κατάλογος Ὀρθόδοξος Πρωθυπουργός, οὔτε οἱ ὑπό- πολιτικῶν, δημοσιογράφων, δικαστῶν, λοιποι Ὀρθόδοξοι Ἀρχηγοὶ Κρατῶν τῆς γραφειοκρατῶν, πολιτικῶν προπαγαν- Ἑνωμένης Εὐρώπης! διστῶν ποὺ ἐμφανίζονται ὡς ἐκπρόσωποι τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν καὶ μισθοδο- «Σὲ ὅλη τὴν ἱστορία, τὰ ἔθνη ἔδι- τοῦνται ἀπὸ τὸν Τζὼρτζ Σόρος. Ἂν καὶ ναν πάντα δύναμη στὴν Εὐρώπη. Ἂν καὶ ὁ δισεκατομμυριοῦχος κατηγορεῖ ὅλους τὰ ἔθνη, ποὺ ἀπαρτίζουν τὴν Εὐρώπη τοὺς ἀντιπάλους του γιὰ διαφθορά, ὁ ἔχουν διαφορετικὴ προέλευση, ἑνώθηκαν ἴδιος εἶναι ὁ πιὸ διεφθαρμένος ἄνθρωπος χάρις στὶς κοινὲς ρίζες τῆς πίστης μας. στὴ γῆ. Πληρώνει καὶ ἐξαγοράζει ὅλους Τὸ πρότυπο τῆς οἰκογένειας ποὺ βασί- ὅσους μπορεῖ. Ὅσους δὲν μπορεῖ οὔτε ζεται στὴν Ἰουδαϊκὴ-Χριστιανικὴ παρά- νὰ πληρώσει οὔτε νὰ ἐξαγοράσει περι- δοση ὑπῆρξε τὸ θεμέλιο τῶν κοινοτήτων πίπτουν στὴ δριμύτητα τοῦ τρομεροῦ μας. Εἶναι ἡ χριστιανικὴ ἐλευθερία ποὺ ὅπλου τοῦ δικτύου: δυσφήμιση, ταπεί- διασφάλισε τὴν ἐλευθερία τῆς σκέψης νωση, ἐκφοβισμός, ἐκμηδένιση μέσῳ τοῦ καὶ τοῦ πολιτισμοῦ καὶ δημιούργησε ἀριστεροῦ τύπου. Πολλοὶ γραφειοκράτες εὐεργετικὸ ἀνταγωνισμὸ μεταξὺ τῶν ὑψηλοῦ ἐπιπέδου στὴν Ἕνωση δροῦν ἐθνῶν τῆς Εὐρώπης. Τὸ ἐνάρετο μεῖγμα ἀπὸ συμφώνου μὲ τὸ δίκτυο τοῦ Τζὼρτζ τῶν διαφορῶν ἀνέδειξε τὴν Εὐρώπη, γιὰ αἰῶνες, κινητήρια δύναμη τοῦ κόσμου... 35

ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Σόρος γιὰ τὴ δημιουργία μιᾶς ἑνοποι- ἔμβρυο ὡς μικρὸ ἄνθρωπο. Μετενόησε ημένης αὐτοκρατορίας. Ἐπιθυμοῦν νὰ γιὰ τὴν στᾶσι του, ἠσπάσθη τὸν Χρι- ἐγκαταστήσουν ἕνα θεσμικὸ σύστημα στιανισμὸ καὶ ἀφιέρωσε τὰ ὑπόλοιπα μὲ στόχο νὰ ἐπιβάλουν στὰ ἐλεύθερα χρόνια τῆς ζωῆς του ὑπὲρ τοῦ κινήματος καὶ ἀνεξάρτητα ἔθνη τῆς Εὐρώπης ἕναν γιὰ τὸ ἀγέννητο παιδί. Μάλιστα τὸ 1984 μοναδικὸ τρόπο σκέψης, ἕναν μοναδικὸ ἐδημιούργησε μιὰ ταινία σταθμό: «Ἡ σιω- πολιτισμό, ἕνα μοναδικὸ κοινωνικὸ μο- πηλὴ κραυγή». Στὴν συνέντευξι ποὺ σᾶς ντέλο. Στερώντας ἀπὸ κάθε λαὸ τὸ δικαί- παραπέμπομε, φανερώνει τοὺς τρόπους ωμά του νὰ ἀποφασίζει αὐτὸς τὴ μοίρα μὲ τοὺς ὁποίους ἐργαζόταν πρὶν γιὰ τὴν του. Αὐτὸς εἶναι ὁ στόχος τῆς πρότασής ἐπιβολὴ τῶν ἀμβλώσεων στὴν ἀμερικα- τους μὲ ὄνομα Κράτος Δικαίου, τὸ ὁποῖο νικὴ κοινωνία: δυσφήμισι καὶ συκοφά- ὡστόσο δὲν ἀναγνωρίζει τὸ πρωτεῖο τοῦ ντησι τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν Ἐπισκόπων δικαίου, ἀλλὰ αὐτὸ τοῦ ἰσχυρότερου. ποὺ ἀντιδροῦσαν στὶς ἀμβλώσεις, προ- σεταιρισμὸ τῶν φιλελευθέρων Προτε- Οἱ διαφορὲς εἶναι προφανεῖς. Ὁ σταντῶν, ἀποστασιοποίησι πίστεως καὶ Σόρoς θέλει μιὰ ἀνοιχτὴ κοινωνία, ἐμεῖς πολιτικῆς πράξεως (διαφωνῶ ὡς πρό- θέλουμε μιὰ ἀσφαλῆ κοινωνία. Γιὰ σωπο μὲ τὴν ἄμβλωσι, ἀλλὰ ἡ κοινωνία αὐτόν, ἡ δημοκρατία μπορεῖ νὰ εἶναι μό- ἔχει τὸ δικαίωμα νὰ τὶς νομιμοποιεῖ) κ.ἄ. νο φιλελεύθερη, γιὰ ἐμᾶς μπορεῖ ἐπίσης νὰ εἶναι καὶ χριστιανική. Γιὰ αὐτόν, ἡ Ἀπὸ τὰ ἀναφερθέντα (ἐνδεικτικῶς ἐλευθερία μπορεῖ νὰ ἐξυπηρετεῖ μόνο καὶ περιληπτικῶς) γεγονότα διαφαίνεται γιὰ ἀτομικὴ ἐπιβεβαίωση, γιὰ ἐμᾶς ἡ ὅτι ἐξυφαίνεται μιὰ συστηματικὴ ἀντιχρι- ἐλευθερία μπορεῖ ἐπίσης νὰ συνίσταται στιανικὴ προπαγάνδα ἐδῶ καὶ δεκαετίες στὸ νὰ ἀκολουθοῦμε τὴ διδασκαλία τοῦ στὸν Δυτικὸ (πρώην Χριστιανικό) κόσμο. Χριστοῦ, μπορεῖ ἐπίσης νὰ ὑπηρετεῖ τὴ Πίσω ἀπὸ τὴν κίνησι αὐτὴ εἶναι ὁ «κο- χώρα καὶ τὴν προστασία τῆς οἰκογένειάς σμοκράτωρ τοῦ σκότους τοῦ αἰῶνος τού- μας. Ἡ βάση τῆς χριστιανικῆς ἐλευθερίας του» (Πρβλ. Ἐφεσ. 6: 12) καὶ χρησιμοποιεῖ εἶναι ἡ ἐλευθερία λήψης ἀποφάσεων. ὡς ὄργανά του ἀνθρώπους μὲ πονηρὸ Αὐτὸ διακυβεύεται σήμερα. [...] Ἐὰν θέ- νοῦ καὶ διεστραμμένη καρδία, οἱ ὁποῖοι λουμε νὰ διατηρήσουμε τὴν ἐλευθερία ἐπιθυμοῦν νὰ ἐπικρατήσῃ τὸ θέλημα τοῦ μας, ἡ Εὐρώπη δὲν μπορεῖ νὰ ὁρκιστεῖ διαβόλου καὶ ὄχι τοῦ Θεοῦ ἐπὶ τῆς γῆς. πίστη στὸ δίκτυο Σόρος». Viktor Orbán Ἀλλὰ οἱ πιστοὶ χριστιανοὶ ἐνθυμούμα- (http://aktines.blogspot.com/2020/12/blog- στε τὸν ψαλμικὸ στῖχο: «Οὗτοι ἐν ἅρμασι post_87.html) καὶ οὗτοι ἐν ἵπποις, ἡμεῖς δὲ ἐν ὀνόματι Κυρίου Θεοῦ ἡμῶν μεγαλυνθησόμεθα» Τὸ παρασκήνιο τῶν μεθόδων γιὰ τὴν (Ψαλμ. 19: 8). Ἐνθυμούμαστε τὸ λόγιο πλύσι ἐγκεφάλου καὶ τὴν ἀλλαγὴ τῶν τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου: «Ὑμεῖς ἐκ τοῦ ἀπόψεων τῆς κοινῆς γνώμης βλέπομε καὶ Θεοῦ ἐστε, τεκνία, καὶ νενικήκατε αὐτούς, σὲ μία ἄλλη βαρυσήμαντο συνέντευξι, τὴν ὅτι μείζων ὁ ἐν ὑμῖν ἢ ὁ ἐν τῷ κόσμῳ» ὁποία ἔδωσε σὲ προχωρημένη ἡλικία ὁ (Α΄ Ἰω. 4: 4). Καὶ γνωρίζομε ὅτι τὸ φῶς πολὺς Νάθανσον (Bernard Nathanson) νικᾶ τὸ σκότος! Γι’ αὐτὸ καὶ πρέπει νὰ (https://afistemenaziso.gr/texts/viomatika/ ἀγωνιζόμαστε καὶ νὰ συνεργαζόμαστε σὲ bernard-nathanson). Ὁ ἄνθρωπος αὐτὸς Συλλόγους καὶ Ὀργανώσεις ποὺ προω- ὑπῆρξε ἐκ τῶν πρωτεργατῶν τῆς νομιμο- θοῦν τὰ ἰδεώδη καὶ τὶς ἀξίες τῆς πίστεώς ποιήσεως τῶν ἀμβλώσεων στὶς Η.Π.Α., μας κόντρα στὰ ποικιλώνυμα ἱδρύματα θερμὸς θιασώτης τοῦ δικαιώματος τῶν ἀντιχριστιανικῆς προπαγάνδας. γυναικῶν νὰ ἀπορρίπτουν τὸ ἔμβρυο, μέχρις ὅτου στὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας Ι. Κ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ τοῦ 1970 εἶδε σὲ ὑπερηχογράφημα τὸ 36

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 Κριτικὴ ματιά Οἱ προβλέψεις Τὸ δένδρο καὶ οἱ καρποί τῶν ἀστρολόγων Ἰδιαίτερη αἴσθηση προκάλεσε ἡ Ὅπως κάθε χρόνο, ἔτσι καὶ φέτος στὸ ἀνάρτηση στὸ διαδίκτυο ἀπὸ τὴν Πρό- ξεκίνημα τῆς νέας χρονιᾶς, στὶς σελίδες εδρο τῆς Κομισιὸν Οὔρσουλα φὸν ντὲρ τῶν ἐφημερίδων καὶ τῶν περιοδικῶν εἶχαν Λάιεν ἑνὸς βίντεο ποὺ ἔδειχνε ἐθελοντὲς τήν... τιμητική τους οἱ προβλέψεις τῶν ἀπὸ τὴ Θεσσαλονίκη νὰ ἑτοιμάζουν καὶ κάθε λογῆς ἀστρολόγων καὶ μέντιουμ. νὰ μοιράζουν γεύματα. Ἡ ἀνάρτηση συ- Ἴσως θὰ ἄξιζε νὰ φέρουμε στὴ μνήμη νοδευόταν ἀπὸ τὸ σχόλιο: «Ἡ κρίση μας τί διαβάζαμε σὲ ἀνάλογες προβλέψεις ἦταν σκληρὴ γιὰ κάποιους Εὐρωπαί- πρὶν ἀπὸ ἕναν χρόνο. Καμμία βεβαίως ους – ἀλλὰ μποροῦμε νὰ βασιστοῦμε ὁ πρόβλεψη γιὰ αὐτὸ ποὺ κατεξοχὴν ση- ἕνας στὸν ἄλλο. Στὴ Θεσσαλονίκη, ὁ μάδεψε τὴ χρονιὰ ποὺ ἔφυγε: τὴ φονικὴ Ἠλίας εἶναι ἐθελοντὴς σὲ τράπεζα τρο- πανδημία τοῦ κορωνοϊοῦ Covid-19. Ἀντι- φίμων. Μὲ τὴν ὁμάδα του, μαγειρεύει θέτως, στοὺς καταλόγους τῶν προβλέψε- καὶ συσκευάζει γεύματα γιὰ οἰκογένειες ων δέσποζαν ἕνα σωρὸ προβλέψεις ποὺ ποὺ ἔχουν ἀνάγκη. Μαζὶ θὰ ξεπεράσου- διαψεύσθηκαν πανηγυρικά: Ὁ Ντόναλντ με αὐτὴ τὴν πανδημία». Ὅσοι ἔνιωσαν Τρὰμπ θὰ κέρδιζε τὶς ἐκλογὲς στὶς ΗΠΑ, ὑπερήφανοι, ποὺ ἡ Πρόεδρος τῆς Κομι- καὶ ἀμέσως μετὰ θὰ ἐρχόταν τὸ τέλος τοῦ σιὸν ἔφερε ἕναν Ἕλληνα ὡς παράδειγ- κόσμου. Σὲ κάποιο ἀπομονωμένο νησὶ θὰ μα ἀλληλεγγύης καὶ ἐθελοντισμοῦ, δὲν ἀνακάλυπταν ἕναν γορίλα ἀσύλληπτων πρέπει νὰ παραβλέπουν καὶ μιὰ ἄλλη, διαστάσεων, κάτι σὰν τὸν Κὶνγκ Κὸνγκ ἀκόμη πιὸ καίρια λεπτομέρεια: Ὁ περὶ τῶν κινηματογραφικῶν ταινιῶν. Ἕνα ρο- οὗ ὁ λόγος ἐθελοντὴς μεγάλωσε μέσα μπότ, λέει, θὰ λήστευε μιὰ τράπεζα. Δὲν στὴν προσπάθεια «Φάρος τοῦ κόσμου», ἔλειπαν καὶ οἱ προβλέψεις γιὰ φυσικὲς ὑπὸ τὸν π. Ἀθηναγόρα Λουκατάρη, μιὰ καταστροφές: ἐκρήξεις ἡφαιστείων, δα- πρωτοβουλία τῆς Μητροπόλεως Νεαπό- σικὲς πυρκαγιές, σεισμοί. Ἀκόμα καὶ τὰ λεως καὶ Σταυρουπόλεως. «Νιώθω ὑπο- ὀνόματα τῶν νικητῶν τῶν Ὀλυμπιακῶν χρεωμένος νὰ ἀνταποδώσω τὸ καλὸ ποὺ Ἀγώνων τοῦ Τόκυο εἶχαν προβλέψει μὲ μοῦ ἔκαναν καὶ ἔχω μάθει νὰ εἶμαι ἀλλη- λεπτομέρειες οἱ φιλέρευνοι «προφῆτες» λέγγυος», δήλωσε ὁ ἴδιος, προσθέτοντας: τοῦ μέλλοντος – ἄλλο, τώρα, ὅτι τελικὰ «Ὁ π. Ἀθηναγόρας δὲν εἶναι ἁπλῶς ἕνας οἱ Ὀλυμπιακοί... δὲν ἔγιναν φέτος, λόγῳ ἱερέας, ἀλλὰ ἕνα πρότυπο γιὰ μένα, καὶ τῆς πανδημίας ποὺ οὐδείς «προέβλεψε». λειτούργησε καὶ ὡς πατέρας μου. Μὲ βο- Ὣς πότε, ἀλήθεια, θὰ βλέπουμε νὰ γρά- ήθησε νὰ συνεχίσω τὸ σχολεῖο καὶ εἶναι φονται καὶ νὰ διαβάζονται μετὰ σπουδῆς πάντα δίπλα μου. Ἔτσι κι ἐγὼ θέλω τέτοιες «προβλέψεις», ἀπὸ τοὺς ἴδιους νὰ βοηθάω ὅσους ἔχουν ἀνάγκη [...] Ὁ μάλιστα ἀνθρώπους ποὺ βδελύσσονται καθένας πρέπει νὰ συνεισφέρει στοὺς καὶ ἀπορρίπτουν τὴν πίστη ὡς κάτι τό... συνανθρώπους του, καὶ ὁ ἐθελοντισμὸς ἀνόητο καὶ ὀπισθοδρομικό; νὰ γίνει αὐτονόητος». Ἰδοὺ λοιπὸν τί 37

πρέπει πραγματικὰ νὰ δοῦμε: ὅτι ἡ κοι- Ὁ ἐμμονικὸς πόλεμος νωνικὴ ἀλληλεγγύη ποὺ προέβαλε ὡς κατὰ τῆς πίστεως παράδειγμα ἡ πρόεδρος τῆς Κομισιὸν ὑπῆρξε καρπὸς μιᾶς πνευματικῆς προ- Ἡ πανδημία τοῦ κορωνοϊοῦ δίνει ὅλο σπάθειας. Ὁποία τύφλωση, ἀλήθεια, καὶ νέες ἀφορμὲς νὰ διαπιστώνουμε πό- ὅταν θέλουμε μὲν τοὺς καρπούς, ἀλλὰ σο πλανῶνται ὅσοι ἐπιμένουν νὰ ὁμιλοῦν νὰ ἔχουμε βαλθεῖ νὰ ξερριζώσουμε τὸ γιὰ σύγκρουση πίστεως καὶ ἐπιστήμης. δέντρο ποὺ τοὺς παράγει! Ἀρκεῖ νὰ φέρει κανεὶς στὴ σκέψη του τὴν πληθώρα τῶν διακεκριμένων ἐπιστη- Πίστη καὶ ἐπιστήμη μόνων ποὺ δὲν ἔχουν ἁπλῶς μιὰ κάποια ἀόριστη θρησκευτικὴ πίστη, ἀλλὰ καὶ Μὲ ἀφορμὴ τὶς εὐχαριστίες τοῦ Ἀρχι- δὲν διστάζουν νὰ προχωροῦν σὲ ἀνοικτὴ επισκόπου Ἀναστασίου πρὸς τὸ ἰατρικὸ μαρτυρία Χριστοῦ. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, σο- καὶ νοσηλευτικὸ προσωπικὸ τοῦ Νοσο- κάρει ἡ ἀντιεπιστημονικότητα τῶν ἐμμο- κομείου «Εὐαγγελισμός», ὅπου νοσηλεύ- νικῶν ἐπιθέσεων ἐνάντια στὴν πίστη καὶ θηκε προσβεβλημένος ἀπὸ τὴ νόσο τοῦ τὴν Ἐκκλησία. Σὲ ἀνακοίνωσή της μετὰ κορωνοϊοῦ Covid-19, ἡ Ἀρχιεπισκοπὴ τὴν κοίμηση τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολί- Τιράνων προέβη στὴν κοινοποίηση τῶν τη Λαγκαδᾶ κυροῦ Ἰωάννου, ἡ Ἱερὰ Σύ- θέσεων τοῦ Ἀρχιεπισκόπου σχετικὰ μὲ νοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος «μὲ τὴ σχέση τῆς πίστεως μὲ τὴν ἐπιστημο- θλίψη διαπιστώνει ὅτι ὡρισμένα ΜΜΕ νικὴ καὶ τεχνολογικὴ πρόοδο: «Ἡ Ὀρθο- δὲν παύουν ποτὲ νὰ στοχοποιοῦν τοὺς δοξία βλέπει τὴν ἀνάπτυξη τῶν θετικῶν ὀρθοδόξους χριστιανούς, κληρικοὺς καὶ ἐπιστημῶν καὶ τῆς τεχνολογίας μὲ δοξο- λαϊκούς, ὡς ἰδεολογικὸ ἀντίπαλό τους». λογία καὶ εὐχαριστία στὸν Θεό, ποὺ ἔχει Ἡ ἀνακοίνωση, ἀφοῦ τονίζει ὅτι α) ἡ δωρίσει στὸν ἄνθρωπο τὴ δυνατότητα νὰ Ἐκκλησία πάντοτε συνιστᾷ πειθαρχία ἀναζητεῖ τὴν ἀλήθεια, νὰ ἀνακαλύπτει στὰ ὑγειονομικὰ μέτρα μέσα καὶ ἔξω ἄγνωστες πτυχὲς τῆς Δημιουργίας». Βε- ἀπὸ τοὺς Ἱεροὺς Ναούς, ὅτι β) οὐδέποτε βαίως, ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ τεχνολογία δὲν ὑποστήριξε τοὺς ἀρνητὲς τῆς πανδημίας ἀρκοῦν: «Γιὰ παράδειγμα, ἡ “τεχνητὴ καὶ ὅτι γ) οὐδέποτε διέδωσε παιδαριώ- νοημοσύνη” πολλαπλασιάζει τὶς δυνα- δεις καὶ εἰδωλολατρικὲς ἀπόψεις ὅτι οἱ τότητες τῆς νόησης· ἀλλὰ ὁ ἄνθρωπος ὀρθόδοξοι ἱερεῖς ἢ γενικῶς οἱ χριστιανοὶ δὲν εἶναι μόνο νόηση. Ἡ “τεχνητὴ νο- δὲν πρόκειται νὰ νοσήσουν λόγῳ τῆς ημοσύνη” ποτὲ δὲν θὰ κατορθώσει νὰ ἰδιότητάς τους, παρατηρεῖ: «Ὡρισμένοι ἀντικαταστήσει τὴν ἀγάπη. Αὐτὴ πά- ἐπίδοξοι καθοδηγητὲς τῆς κοινῆς γνώ- ντα θὰ τροφοδοτεῖται ἀπὸ τὴν πίστη· μης ἐπιμένουν μὲ νευρωτικὸ τρόπο νὰ τὴν κοινωνία μὲ τὸν Θεὸ τῆς ἀγάπης». ἀσχολοῦνται ἀποκλειστικὰ μὲ τὴ Θεία Καὶ τὸ συμπέρασμα: «Ἡ ἀναζήτηση τῆς Κοινωνία καὶ νὰ ἐπιβάλλουν ἀντιεπιστη- ἐπιστήμης μὲ στόχο τὴν ἐξερεύνηση μονικοὺς συσχετισμοὺς μὲ τὴ διασπορὰ τῶν μυστικῶν τῆς Δημιουργίας ὅσο καὶ τοῦ κορωνοϊοῦ, σὲ πεῖσμα τῶν ἐπιδημι- ἡ πνευματικὴ ἀναζήτηση τῆς Ἐκκλησί- ολογικῶν στοιχείων». Ἂν ὑπάρχει κάτι ας γιὰ προσέγγιση καὶ ἐπικοινωνία μὲ τὸ ξεκάθαρα ἀντιεπιστημονικό, αὐτὸ δὲν τὸν Δημιουργό εἶναι δύο διαφορετικὲς εἶναι ἡ πίστη, ἀλλὰ ὁ ἐμμονικὸς πόλεμος μορφὲς ἀναζητήσεως τῆς ἀλήθειας. Καὶ κατὰ τῆς πίστεως. οἱ δύο ἀποτελοῦν ἐκφράσεις δοξολογίας πρὸς Ἐκεῖνον ποὺ εἶναι ἡ Ἀλήθεια». 38

ΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 Τὸ πρόβλημα τῶν ἀστέγων νωση τὸν Νοέμβριο τοῦ 2020 τῆς ἀνακά- λυψης στὴν Πομπήια τῶν λειψάνων δύο Ἡ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ὑποχρεω- ἀνδρῶν, ποὺ κάηκαν ζωντανοὶ κατὰ τὴ νόμαστε νὰ περιορίζουμε τὶς μετακινήσεις φονικὴ ἔκρηξη τοῦ ἡφαιστείου ποὺ κα- μας λόγῳ τῆς πανδημίας εἶναι ἡ καλύτε- τέστρεψε ὁλοσχερῶς τὴν ἀκμαία ἀρχαία ρη ἴσως εὐκαιρία, γιὰ νὰ ἀναλογισθοῦμε πόλη τῶν περίπου 13.000 κατοίκων τὸ τὸ δρᾶμα ποὺ ζοῦν οἱ ἄστεγοι. Αἴσθηση 79 μ.Χ. Ὅπως ἀνακοινώθηκε, ὁ ἕνας ἦταν προκάλεσε τὸ σκίτσο γνωστοῦ σκιτσο- πιθανώτατα εὔπορος, ἡλικίας μεταξὺ 30 γράφου ποὺ εἰκόνιζε δύο ἀστέγους, μὲ καὶ 40 ἐτῶν. Ὁ ἄλλος, ἡλικίας 18-23 ἐτῶν, τὸν ἕνα νὰ λέει στὸν ἄλλο: «Τ’ ἄκουσες; εἶχε ἀρκετοὺς σπασμένους σπονδύλους, Διαμαρτύρονται, γιατὶ τοὺς λένε νὰ κά- «κάτι ποὺ δείχνει πὼς ἦταν σκλάβος, ὁ θονται στὰ σπίτια τους», καὶ τὸν ἄλλον ὁποῖος ἔκανε βαριὲς δουλειές». Δὲν μπο- νὰ ἀπαντάει: «Κόψ’ τὴν πλάκα, ρέ!». Τὸ ρεῖ νὰ μὴν ἀναλογισθεῖ ἐδῶ καὶ νὰ μὴν πρόβλημα τείνει νὰ προσλάβει ἐκρηκτικὲς καταγγείλει κανεὶς τὸ μέγεθος τῆς κοι- διαστάσεις, ὄχι μόνο στὴν Ἑλλάδα τῆς νωνικῆς ἀδικίας καὶ ἐκμετάλλευσης, ἡ οἰκονομικῆς κρίσης, ἀλλὰ καὶ πανευρω- ὁποία εἶναι τόσο ὠμὴ καὶ ἀπροκάλυπτη, παϊκά, μὲ τὸν ἀριθμὸ τῶν ἀστέγων στὶς ὥστε ἀφήνει τὰ ἴχνη της ἀκόμη καί... στά χῶρες τῆς ΕΕ νὰ ὑπολογίζεται ὅτι ἔχει «ὀστᾶ τὰ γεγυμνωμένα»... αὐξηθεῖ κατὰ 70% τὰ τελευταῖα 10 χρό- νια! Σὲ πρόσφατη συνεδρίασή του, τὸ Χαρὲς καὶ πανηγύρια... Εὐρωπαϊκὸ Κοινοβούλιο ἀπηύθυνε σειρὰ συστάσεων πρὸς τὰ κράτη-μέλη, τονίζο- Ὅταν τὶς τελευταῖες ἡμέρες τοῦ Δε- ντας ὅτι ἡ στέγαση ἀποτελεῖ θεμελιῶδες κεμβρίου ἡ Ἀργεντινὴ νομιμοποίησε τὴν ἀνθρώπινο δικαίωμα καὶ ζητώντας τὴν ἔκτρωση μέχρι καὶ τὴ 14η ἑβδομάδα τῆς ἀνάληψη δράσης γιὰ τὴν ἐξάλειψη τοῦ κυήσεως, μετὰ τὴν ἔγκριση καὶ ἀπὸ τὴ φαινομένου στὴν ΕΕ ἕως τὸ 2030. Τὸ Γερουσία τοῦ σχετικοῦ νόμου τοῦ κοι- ἐγχείρημα εἶναι δύσκολο. Γιατί, γιὰ νὰ νοβουλίου, τὸ γεγονὸς πανηγυρίσθηκε... ἀντιμετωπισθεῖ πραγματικὰ τὸ πρόβλημα δεόντως. Ἀνθολογοῦμε ἐδῶ μερικὰ ἀπο- τῶν ἀστέγων, ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὸ κοι- σπάσματα ἀπὸ ἐνημερωτικὲς ἱστοσελίδες: νωνικὸ πρόβλημα, δὲν χρειάζονται ἁπλῶς «Ἐμβληματικὴ νίκη τῶν ἀγώνων τοῦ φε- ὑπηρεσίες καὶ δομές, ἀλλὰ ἀπαιτεῖται νὰ μινιστικοῦ κινήματος γιὰ τὴν αὐτοδιάθε- ἀντιμετωπισθεῖ ἕνα πρόβλημα περισσό- ση τοῦ γυναικείου σώματος σημειώθηκε τερο χρόνιο καὶ ἀκόμη πιὸ σοβαρό: τὸ χθὲς στὴν Ἀργεντινή». – «Μετὰ ἀπὸ ἕναν πρόβλημα τῆς ἀδιαφορίας τῶν πολλῶν, μακρὺ δρόμο ἀγώνων, οἱ γυναῖκες τῆς ἐξαιτίας τοῦ ὁποίου οἱ ἄστεγοι μνημονεύ- Ἀργεντινῆς ἔχουν κάθε λόγο νὰ πανηγυ- ονται συχνὰ ὡς «οἱ ἀόρατοι ἄνθρωποι». ρίζουν». – «Ἡ ἀνακοίνωση τῆς ἀπόφασης πυροδότησε ἀπίστευτες σκηνὲς χαρᾶς». Πλούσιος ἢ πένης; – «Ὁ συγκεκριμένος νόμος ἀποτελεῖ τομὴ στὸ γυναικεῖο ζήτημα καὶ τὸ δικαίωμα Γνωρίζουμε ἀσφαλῶς τὰ συγκλονι- στὴν οἰκειοθελῆ καὶ ἀσφαλῆ ἔκτρωση». στικὰ λόγια ποὺ ἀκοῦμε στὴ Νεκρώσιμο – «Πρόκειται γιὰ ἕνα ἱστορικὸ βῆμα στὴν Ἀκολουθία: «Εἶδον τὰ ὀστᾶ τὰ γεγυμνω- ὑπεράσπιση τῶν γυναικείων δικαιωμά- μένα καὶ εἶπον· Ἆρα τίς ἐστιν, βασιλεὺς των». Χαρᾶς εὐαγγέλια γιὰ τὸν ἄνθρωπο ἢ στρατιώτης, ἢ πλούσιος ἢ πένης;» Τὰ τῆς ἐποχῆς μας! «Καὶ τράβηξε κάποιο λόγια αὐτὰ μᾶς ἔφερε στὸν νοῦ ἡ ἀνακοί- στρατὶ καὶ κάποιο μονοπάτι, / ποὺ διάλε- 39

ξε μέσ’ στῆς τρελῆς χαρᾶς του τὸ μεθύσι, σεξιστικὰ πρότυπα γιὰ τὴ γυναῖκα. Προ- / καὶ τοῦ φαινόταν πὼς ἐκεῖ λουλούδιζαν φανῶς, σύμφωνα μὲ τούς... ὀπαδοὺς τοῦ κι’ οἱ βάτοι / καὶ πὼς γι’ αὐτὸν ἀνοίχτη κινήματος, ἡ συζυγικὴ πίστη τῆς Πηνελό- πιὰ τῆς εὐτυχίας ἡ βρύση» (Γ. Βερίτης)... πης θὰ στρίμωχνε τὴ σκέψη τῶν κοριτσιῶν Ποιὸς νὰ προσέξει τώρα τοὺς πικραμέ- σέ... σεξιστικὰ καλούπια! Δύο πράγματα νους διαδηλωτὲς ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ ἀξίζει νὰ θυμηθοῦμε ἐδῶ: Πρῶτον, τὸν τοῦ δρόμου, ποὺ κρατοῦσαν στὰ χέρια Γάλλο φιλόλογο Ραιημὸν Ρυγιέ, ὁ ὁποῖος, τους ματωμένες κοῦκλες, συγκεντρωμένοι δίνοντας τὸ 1977 τὴ δική του ἀπάντηση γύρω ἀπὸ πανὼ ποὺ ἔγραφε: «Ὅλες οἱ στὸ περίφημο ὁμηρικὸ ζήτημα, ὑποστή- ζωὲς ἀξίζουν»... ριζε ὅτι δημιουργὸς τῆς Ὀδύσσειας εἶναι προφανῶς... κάποια γυναίκα, καὶ ἡ Ὀδύσ- Τώρα καί... κίνημα κατὰ σεια εἶναι τὸ καύχημα τῶν γυναικῶν· μόνο τῶν μεγάλων κλασικῶν! μιὰ γυναίκα, ἐξηγοῦσε, μπορεῖ νὰ ἐξυμνεῖ ἔτσι τὶς γυναικεῖες ἀρετές, νὰ ταὐτίζεται Αἴσθηση προκαλεῖ κίνημα ποὺ ἔχει τόσο μὲ τὴ Ναυσικᾶ, τὴν Καλυψὼ καὶ λάβει μεγάλες διαστάσεις στὰ κοινωνικὰ τὴν Πηνελόπη, νὰ περιγράφει μὲ τέτοια δίκτυα ὑπὸ τὸ hashtag #Disrupt Texts ἀκρίβεια τὶς οἰκιακὲς ἐργασίες... Δεύτε- (= Παρεμποδίστε τὰ κείμενα), μὲ στόχο ρον, ἂς θυμηθοῦμε τὸν Γκαῖτε, ὁ ὁποῖος, τὸν ἀποκλεισμὸ ἀπὸ τὴν ἐκπαίδευση ὅταν μαθητές του τὸν ρωτοῦσαν τί ἔπρεπε κλασικῶν κειμένων τῆς παγκόσμιας λο- νὰ διαβάζουν, γιὰ νὰ πάρουν κάτι ἀπὸ γοτεχνίας, ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὣς τὸν Σαίξ- τὴ σοφία του, ἀπαντοῦσε χωρὶς δεύτε- πηρ, μὲ τὸ σκεπτικὸ ὅτι αὐτὰ προάγουν ρη σκέψη: «Τοὺς Ἕλληνες κλασικούς». παρῳχημένες καὶ ἐπικίνδυνες κοινωνικὲς Καὶ ὅταν πάλι τὸν ρωτοῦσαν ἀφελῶς τί ἀντιλήψεις. «Εἴμαστε πολὺ περήφανοι νὰ νὰ διαβάσουν, ὅταν τελειώσουν μὲ τοὺς λέμε ὅτι ἡ Ὀδύσσεια ἀφαιρέθηκε φέτος Ἕλληνες κλασικούς, ἀπαντοῦσε: «Πάλι ἀπὸ τὸ πρόγραμμα σπουδῶν!», δηλώνει τοὺς Ἕλληνες κλασικούς». καθηγητὴς σχολείου τῆς Μασαχουσέτης ποὺ θεωρεῖ πὼς ὁ Ὅμηρος προβάλλει Γ.Τ. Ἡ ἀνανέωση τῆς συνδρομῆς μπορεῖ νὰ γίνει μὲ τοὺς ἑξῆς τρόπους: Γιὰ συνδρομὴ Ἐσωτερικοῦ δ) Στὰ Βιβλιοπωλεῖα «ΖΩΗ» καὶ συνεργαζόμενα α) Μὲ κατάθεση στὴν τράπεζα Eurobank, στὸν βιβλιοπωλεῖα. λογαριασμὸ ποὺ διατηρεῖ ἡ Χριστιανικὴ Ἕνωσις ε) Σὲ κατὰ τόπους συνεργάτες καὶ ἀντιπροσώ- Ἀκτίνων ὑπ’ ἀριθμ.: 0026-0201-94-0100366081 πους, οἱ ὁποῖοι καὶ θὰ κόβουν σχετικὲς ἀπο- (ΙΒΑΝ: GR 1102602010000940100366081). Νὰ δείξεις. ζητᾶτε νὰ σημειώνεται ρητῶς τὸ ὀνοματεπώ- νυμό σας στὴν Αἰτιολογία. Γιὰ συνδρομὴ Ἐξωτερικοῦ β) Στὰ ΕΛΤΑ μὲ ταχυδρομικὴ ἐπιταγὴ στὴ διεύθυν- Παρακαλοῦμε μὴν ἀποστέλλετε ἐπιταγές, γιατὶ ἀδυ- ση τοῦ περιοδικοῦ (Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα). νατοῦμε νὰ τὶς εἰσπράξουμε. Ἡ συνδρομὴ μπορεῖ Προβλέπεται ἐπιβάρυνση μὲ ταχυδρομικὰ τέλη. νὰ κατατεθεῖ μὲ τραπεζικὸ ἔμβασμα. Τὰ στοιχεῖα γ) Στὰ ΕΛΤΑ μὲ ἔντυπο ταχυπληρωμῆς ποὺ συ- ποὺ θὰ χρειαστεῖτε εἶναι: ναποστέλλεται μὲ τὸ τελευταῖο τεῦχος κάθε χρονιᾶς γιὰ ὅσους ἔχουν ὀφειλή. – ΙΒΑΝ: GR1102602010000940100366081 Σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωση δὲν προβλέπεται ἐπι- – BIC/Swift Code: ERBKGRAA βάρυνση μὲ ταχυδρομικὰ τέλη. 40

Ἀξίζει νά διαβάζετεΕΤΟΣ 84ο | ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΆΡΙΟΣ 2021 | 785 ΕΤΟΣ 66ο • Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2020 • Ἀρ. 641 ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΔΟΣ m «Μνῆμες ποὺ δὲν σβήνουν...» m « Ἀναμνήσεις ἀπὸ τὰ κατηχητικὰ συσσίτια τῆς Κατοχῆς» m « Ἡ Ἁγία Σοφία... τζαμί!» m «Φθινοπωρινό» Τὸ μηνιαῖο Ὀρθόδοξο Χριστιανικὸ Περιο- Περιοδικὸ μὲ ἱστορία 60 ἐτῶν, ποὺ δικὸ μὲ τὴν ἱστορία τῶν 100 χρόνων του ἀπευθύνεται στὴ γυναῖκα, στὴν πνευμα- κοντὰ στὸν ἑλληνικὸ λαό. τικὴ καὶ κοινωνική της παρουσία. ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Έτος ΞΘ΄ • ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2019 • ΑΡΙΘ. 636 ì «ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ» ì ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ Ο ΣΑΜΙΟΣ (570-490 π.Χ.) ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ì Η ΠεΡΙβΑλλΟΝΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΔεΥΤεΡΟβΑΘΜΙΑ εΚΠΑΙΔεΥΣΗ ì Η ΑΜΟΙβΗ ΚΑΙ Η ΠΟΙΝΗ ΩΣ «ΜεΣΟ ΑΓΩΓΗΣ» ì ΑΠΟ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚεΥΤΙΚΩΝ ΩΦελΟΥΝΤΑΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑλλΟΘΡΗΣΚΟΙ ΜΑΘΗΤεΣ Ἕνα περιοδικό – πολύ- Νεανικὸ περιοδικὸ τῆς Τὸ μηνιαῖο παιδικὸ πε- τιμος συμπαραστάτης “Χριστιανικῆς Φοιτητικῆς ριοδικὸ ποὺ κυκλοφο- γιὰ ἐκπαιδευτικοὺς καὶ Ἑνώσεως” – μὲ τὸν ἐνθου- ρεῖ ἀπὸ τὸ 1946 – ἕνας γονεῖς. σιασμὸ τῆς νεότητας καὶ τὴ πολύτιμος πνευματικὸς σφραγῖδα τῆς πίστης καὶ φίλος γιὰ τὰ Ἑλληνό- τῆς παιδείας. πουλα. 41

ΚΩΔΙΚΟΣ: «ΑΚΤΙΝΕΣ» 01 1692 ΚΑΡΥΤΣΗ 14, Τ.Τ. 10561 ΑΘΗΝΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ: ὅλοι οἱ τόμοι τοῦ περιοδικοῦ «Ἀκτῖνες» καθώς καί τό εὑρετήριο τῶν ἐτῶν 1938-1997 «Χριστιανική Ἕνωση Ἐπιστημόνων» Καρύτση 14, 105 61 Ἀθῆναι, Τηλ. 210 32.35.023 42