aktines787

ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ-ΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΤΕΧΝΗ ΕΤΟΣ 84ο= | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | ΑΡΙΘ. 787 Τεχνητὴ νοημοσύνη καὶ συνείδηση Ἡ ὀρθόδοξος πνευματικότης Ἡ προσφορὰ τῶν γυναικῶν στὸ ’21. Μαντὼ Μαυρογένους Ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες: Φίλοι καὶ ἐχθροί, «Μητρός τε καὶ πατρός...»

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΑΥΛΟΣ, Ο «ΝΕΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ» Γ.Β.Μ. ................................................................................................................. 89 ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΣ............................................................................... 91 Η ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΣ I. Κ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ....................................................................................... 97 Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΟ ’21 –ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ– ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΛΙΣΜΑΝΗΣ................................................................................. 107 ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ Α. Ν. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ........................................................................................ 113 ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ Γ.Τ. ................................................................................................................... 126 89 91 107 ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΟΡΓΑΝΟ ΤΗΣ «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ» ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ Ἐκδότης ΓΡΑΜΜΑΤΑ «Χριστιανική Ἕνωσις Ἀκτῖνες» ΤΕΧΝΗ Καρύτση 14, 105 61 Ἀθῆναι, Τηλ. 210 32.35.023 www.xee.gr • ΚΩΔΙΚΟΣ 1692. Διευθυντής Σύνταξης Γιάννης Κ. Τσέντος Διμηνιαῖο περιοδικό Θελξινόης 1, 166 74 Γλυφάδα, e-mail: [email protected] Τιμή τεύχους 2,5€ Ἡ Ἐπιτροπή ἐπιφυλάσσει σέ ἑαυτήν τό δικαίωμα νά μήν δημοσιεύει Ἐτήσια συνδρομή ἤ νά συντέμνει κατά τήν κρίση της ὁποιοδήποτε χειρόγραφο. Χει- Ἐσωτερικοῦ 15€ ρόγραφα, δημοσιευόμενα ἤ μή, δέν ἐπιστρέφονται. Ἐξωτερικοῦ 30€ Κύπρου 20€ Δημιουργικό - Ἐκτύπωση «Λυχνία Α.Ε.» Ὁλοκληρωμένες λύσεις ἔντυπης ἐπικοινωνίας Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν, Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 www.lyhnia.com, [email protected] Τόπος ἔκδοσης: Ἀθήνα, Ἰούνιος 2021 Eἰκόνα ἐξωφύλλου: Νικόλαος Γύζης, «Δόξα», 1898

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 ΠΑΥΛΟΣ, Ο «ΝΕΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ Πολὺς λόγος γίνεται περὶ ἀνθρώπου καὶ ἀνθρω- πισµοῦ. Ποικίλα συστήµα- τα παρουσιάζονται νὰ ἐξυµνοῦν τὸν ἄνθρωπο, τὴν ἀξία του, τὴν προσωπικότητά του, τὰ δικαιώµατά του. Νόµισαν πὼς τὸν ἐξυ- ψώνουν, δηµιουργώντας ἕνα νέο τύπο ἀνθρώπου, τὸν ὑπεράνθρωπο. Καὶ πάνω στὰ πράγµατα ὁ ὑπεράνθρωπος ἀποδεί- χθηκε ἀπάνθρωπος. Ὁ ἄνθρωπος χωρὶς ψυχή, χωρὶς εὐαισθησία καὶ ἰδανικά, στὸ τέλος στρέφεται ἐναντίον τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ ἀνθρωπισµοῦ. Οἱ θεωρίες περὶ ἀνθρώπου, χωρὶς τὶς χριστιανικὲς ἀξίες καὶ τὴ ζωντανὴ πίστη στὸν Σωτῆρα Χρι- στό, αἰωροῦνται στὸ κενό. *** Πολὺς λόγος γίνεται περὶ ἀνθρώπου καὶ ἀνθρωπισµοῦ. Ποικίλα συστήµατα παρουσιάζονται νὰ ἐξυµνοῦν τὸν ἄνθρωπο, τὴν ἀξία του, τὴν προσωπικότητά του, τὰ δικαιώµατά του. Νόµισαν πὼς τὸν ἐξυψώνουν, δηµιουργώντας ἕνα νέο τύπο ἀνθρώπου, τὸν ὑπεράνθρωπο. Καὶ πάνω στὰ πράγµατα ὁ ὑπεράνθρωπος ἀποδείχθηκε ἀπάνθρωπος. Ὁ ἄνθρωπος χωρὶς ψυχή, χωρὶς εὐαισθησία καὶ ἰδανικά, στὸ τέλος στρέφεται ἐναντίον τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ ἀνθρωπισµοῦ. Οἱ θεωρίες περὶ ἀνθρώπου, χωρὶς τὶς χριστιανικὲς ἀξίες καὶ τὴ ζωντανὴ πίστη στὸν Σωτῆρα Χριστό, αἰωροῦνται στὸ κενό. Ἂς εἴµαστε εἰλικρινεῖς καὶ προσγειωµέ- ποὺ πατάει γερὰ στὴ γῆ, χωρὶς νὰ κολ- νοι. Ὁ Χριστιανισµὸς µορφώνει καὶ µορ- λάει στὸ χῶµα καὶ στὴ λάσπη. Γήινος καὶ φοποιεῖ τὸν ἀληθινὸ ἄνθρωπο, τὸν «νέον οὐράνιος. Συνδυάζει τὶς µεγάλες ἀξίες καὶ ἄνθρωπον», τὸν «κατὰ Θεὸν κτισθέντα». ἀρετὲς τοῦ ἀληθινοῦ ἀνθρωπισµοῦ. Καὶ Δὲν εἶναι ἕνας τύπος ἀλλόκοτος, παρά- αὐτὰ δὲν εἶναι θεωρίες. Ὁ µεγάλος ἅγιος ξενος καὶ ἐξωπραγµατικός, ποὺ αἰωρεῖται καὶ βαθὺς γνώστης τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς, µεταξὺ οὐρανοῦ καὶ γῆς. Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ὁ ἱερὸς Χρυσόστοµος, µᾶς παρουσιάζει 89

στὴν µορφὴ τοῦ ἀποστόλου Παύλου τὸν ωρητικὰ ἐπιχειρήµατα. Προβάλλει τὴν ἀληθινὸ καὶ ἰδεώδη ἄνθρωπο. Αὐτὸν ποὺ µεγάλη, τὴν ἀγωνιστική, τὴν ρωµαλέα σφυρηλάτησε καὶ µορφοποίησε ὁ Χριστὸς µορφὴ τοῦ θείου Παύλου. Καλεῖ ὅλους µὲ τὴ δύναµη τῆς ἀγάπης: «Τί ποτέ ἐστιν ὅσοι ἀµφισβητοῦν τὴν ἀνακαινιστικὴ δύ- ἄνθρωπος, καὶ ὅση τῆς φύσεως τῆς ἡµε- ναµη τοῦ Χριστιανισµοῦ νὰ ἀτενίσουν τὴν τέρας ἡ εὐγένεια, καὶ ὅσης ἐστὶ δεκτικὸν προσωπικότητα τοῦ µεγάλου Ἀποστόλου. ἀρετῆς τοὐτὶ τὸ ζῶον, ἔδειξε µάλιστα πά- Νὰ σταθοῦν µὲ προσοχὴ µπροστὰ στὸν ντων ἀνθρώπων Παῦλος». οὐράνιο ἄνθρωπο καὶ ἐπίγειο ἄγγελο. Καὶ µόνο αὐτὴ τὴν µορφὴ νὰ εἶχε νὰ παρου- Ποιὸς εἶναι ὁ ἄνθρωπος ὁ ἀληθινός, σιάσει ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, θὰ ἦταν ὁ σωστὸς καὶ ὁλοκληρωµένος, καὶ πόση ἀρκετὸ νὰ φανερώσει τὸ µεγαλεῖο της εἶναι ἡ εὐγένεια καὶ ἀνωτερότητα τῆς καὶ τὴν µοναδικὴ ἀνακαινιστικὴ δύναµη ἀνθρώπινης φύσεως καὶ πόσο δεκτικὸς µέσα στὶς ψυχές. ἀρετῆς εἶναι ὁ ἄνθρωπος αὐτός, ἔδειξε περισσότερο ἀπὸ ὅλους ὁ ἀπόστολος *** Πειστικὴ ἡ ἐπιχειρηµατολογία τοῦ Χρυσοστόµου. Δὲν περιορίζεται σὲ θεωρητικὰ ἐπιχειρήµατα. Προβάλλει τὴν µεγάλη, τὴν ἀγωνιστική, τὴν ρωµαλέα µορφὴ τοῦ θείου Παύλου. Καλεῖ ὅλους ὅσοι ἀµφισβητοῦν τὴν ἀνακαινιστικὴ δύναµη τοῦ Χριστιανισµοῦ νὰ ἀτενίσουν τὴν προσωπικότητα τοῦ µεγάλου Ἀποστόλου. Νὰ σταθοῦν µὲ προσοχὴ µπροστὰ στὸν οὐράνιο ἄνθρωπο καὶ ἐπίγειο ἄγγελο. Καὶ µόνο αὐτὴ τὴν µορφὴ νὰ εἶχε νὰ παρουσιάσει ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, θὰ ἦταν ἀρκετὸ νὰ φανερώσει τὸ µεγαλεῖο της καὶ τὴν µοναδικὴ ἀνακαινιστικὴ δύναµη µέσα στὶς ψυχές. Παῦλος. Θέλουµε νὰ δοῦµε τὸν ἰδεώδη Ὁ ἀπόστολος Παῦλος, πρῶτα ἀπὸ τύπο ἀνθρώπου; Θέλουµε νὰ ἀτενίσουµε ὅλα, ἀναδείχθηκε πρωταθλητὴς στὸ στίβο µοναδικὸ δυναµισµό, ψυχικὴ ἀνωτερό- τῆς ἀγάπης. Ἡ δυνατὴ λάµψη του ξεπε- τητα, ἀπέραντη ἀγάπη, ποὺ νὰ χωράει τάγεται ἀπὸ τὴ φλόγα τῆς καρδιᾶς του, ὅλους τοὺς ἀνθρώπους; Ἀνωτερότητα καὶ ποὺ καιγόταν στὴ φωτιὰ τῆς ἀγάπης γιὰ εὐγένεια, ποὺ πηγάζουν ἀπὸ ἐξαγιασµένη ὅλους. Ἡ βασίλισσα αὐτὴ τῶν ἀρετῶν καρδιὰ ποὺ ὀµορφαίνει τὶς ἀνθρώπινες κυρίως χαρακτηρίζει τὴ ζωή του. Μόνο µὲ σχέσεις; Θέλουµε νὰ δοῦµε σὲ τί ὕψος τὸ ὁδηγητικὸ φῶς τῆς ἀγάπης µποροῦµε ἀρετῆς, ἁγιότητος καὶ ψυχικοῦ µεγαλεί- νὰ γνωρίσουµε καὶ νὰ ἑρµηνεύσουµε τὴ ου µπορεῖ νὰ φθάσει ὁ ἄνθρωπος; Δὲν µοναδικὴ αὐτὴ φυσιογνωµία, ποὺ φύσηξε ἔχουµε παρὰ νὰ κοιτάξουµε προσεκτικὰ νέα πνοὴ ζωῆς στὸν γηρασµένο κόσµο τῆς καὶ νὰ µελετήσουµε τὴν µορφὴ τοῦ ἀπο- ἀρχαιότητας καὶ ἔγινε ὁ θεµελιωτὴς τοῦ στόλου Παύλου. δυτικοῦ πολιτισµοῦ. Πειστικὴ ἡ ἐπιχειρηµατολογία τοῦ Γ.Β.Μ. Χρυσοστόµου. Δὲν περιορίζεται σὲ θε- 90

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ 1. Εἰσαγωγή Τὰ τελευταῖα χρόνια ἡ ἀνάπτυξη τῶν ἠλεκτρονικῶν ὑπολογιστῶν καὶ τῶν ρομπὸτ ἔχει πάρει τεράστιες διαστάσεις. Ὄχι μό- νο κάνουν ἐργασίες ποὺ τοὺς ἀναθέτουμε ἐμεῖς, ἀλλὰ ἐπιπλέον μαθαίνουν ἀπὸ τὴν ἐπαφή τους μὲ τὸν ἔξω κόσμο καὶ βελτι- ώνονται καθημερινά. Μαθαίνουν νὰ ὁδη- γοῦν αὐτοκίνητα ἢ ἀεροπλάνα, νὰ ἐκτελοῦν πολύπλοκες ἐργασίες σὲ ἐργοστάσια καὶ σὲ νοσοκομεῖα, νὰ κάνουν ἰατρικὲς ἐγχει- ρήσεις, ἀκόμη καὶ ἐξαιρετικὲς ψυχιατρικὲς ἀναλύσεις. Χρησιμοποιοῦνται ἀκόμη σὲ πο- λέμους, γιὰ τὴν ἀναζήτηση καὶ ἐξουδετέ- ρωση στόχων, καὶ στὸ διάστημα, ἰδιαίτερα στὶς ἀποστολὲς σὲ ἄλλους πλανῆτες. Ἤδη ἔχουν κατασκευαστεῖ ρομπὸτ ποὺ ἔχουν ἀρκετὰ ἀνθρώπινα χαρακτηριστικά. Σὲ μερικοὺς τομεῖς τὰ ρομπότ (ἢ οἱ ὑπολογιστές, ποὺ δὲν εἶναι παρὰ ἀκίνητα ρομπότ) κάνουν πράγματα πολὺ καλύτερα ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο. Καὶ ρωτᾶμε: Ὑπάρχει κάτι ποὺ κάνουν οἱ ἄνθρωποι καὶ δὲν μποροῦν νὰ κάνουν τὰ ρομπότ; Ἑπομένως, τίθεται τὸ ἐρώτημα: Κατὰ παράγονται. Σὲ μερικοὺς τομεῖς τὰ ρομπότ τί διαφέρει ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ ἕνα τελειο- (ἢ οἱ ὑπολογιστές, ποὺ δὲν εἶναι παρὰ ποιημένο ρομπότ; ἀκίνητα ρομπότ) κάνουν πράγματα πολὺ καλύτερα ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο. Καὶ ρωτᾶμε: Ἤδη ἔχουν κατασκευαστεῖ ρομπὸτ ποὺ Ὑπάρχει κάτι ποὺ κάνουν οἱ ἄνθρωποι καὶ ἔχουν ἀρκετὰ ἀνθρώπινα χαρακτηριστι- δὲν μποροῦν νὰ κάνουν τὰ ρομπότ; κά. Π.χ., ἔχουν αἰσθήσεις, ὅραση, ἀκοή, ἁφή, κινοῦνται καὶ βλέπουν τὰ ἐμπόδια, Ἂς ὑποθέσουμε, λοιπόν, ὅτι ἔχουμε τὰ ὁποῖα παρακάμπτουν. Κατασκευάζουν μπροστά μας ἕναν ὑπολογιστή, συνδεδε- μηχανὲς καὶ ὑπολογιστές. Ἀργότερα θὰ μένο μὲ ἕναν ἄλλο ὑπολογιστή, ποὺ τὸν μποροῦν νὰ κατασκευάζουν παρόμοια μὲ χειρίζεται ἕνα ὄν, καὶ τὸ ὂν αὐτὸ ἀπαντᾷ αὐτὰ ρομπὸτ καὶ νὰ τοὺς μεταδίδουν τὶς στὰ δικά μας ἐρωτήματα. Θέλουμε νὰ κα- γνώσεις τους. Θὰ μποροῦν δηλαδὴ νὰ ἀνα- ταλάβουμε ἂν αὐτὸ τὸ ὂν εἶναι ἄνθρωπος 91

ἢ ὑπολογιστής. Ἐὰν δὲν μποροῦμε ἀπὸ Ἔχουν τὰ ρομπὸτ συναισθήματα; Βεβαίως, τὶς ἀπαντήσεις νὰ καταλάβουμε ἂν αὐτὸ ὄχι, ἀλλὰ μποροῦν θαυμάσια νὰ ὑποκρι- τὸ ὂν εἶναι ἄνθρωπος ἢ μηχανή, τότε λέμε θοῦν ὅτι ἔχουν ὅ,τι συναίσθημα θέλουμε. ὅτι ἱκανοποιεῖται τὸ κριτήριο τοῦ Turing. Μήπως καὶ οἱ ἄνθρωποι πολλὲς φορὲς δὲν Τὸ κριτήριο αὐτὸ τὸ διατύπωσε ὁ Ἄγγλος ὑποκρίνονται ὅτι ἔχουν ἀγάπη, συμπόνοια μαθηματικὸς Alan Turing (1950). ἢ λύπη; Ὅταν ἀκοῦμε τοὺς πολιτικοὺς τῆς ἐποχῆς τοῦ κορωνοϊοῦ νὰ ἐκφράζουν τὴ Ἀλλὰ τί εἴδους ἐρωτήσεις μποροῦμε νὰ λύπη τους γιὰ τὸ πλῆθος τῶν θανάτων τῶν κάνουμε; Ἂν κάνουμε μαθηματικὲς ἐρωτή- ἀσθενῶν, μᾶς περνάει πολλὲς φορὲς ἡ σκέ- σεις, τότε ὁ ὑπολογιστὴς τὰ καταφέρνει ἐν ψη: «Εἶναι εἰλικρινὴς ἡ λύπη τους ἢ ὄχι;». γένει πολὺ καλύτερα ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο. Π.χ., κάνει ὑπολογισμοὺς πολὺ πιὸ γρήγο- Ἂς μείνουμε ὅμως στὸ θέμα τοῦ νοῦ, ρα. Τὰ ἴδια ἰσχύουν γιὰ ὅλες τὶς φυσικὲς δηλαδὴ τῆς νοητικῆς συνειδήσεως. Ὁ ἐπιστῆμες. Τελευταῖα εἴδαμε ἕνα ρομπὸτ ἄνθρωπος ἔχει συνείδηση αὐτῶν ποὺ ἀκού- ποὺ ἔπαιζε σκάκι καὶ νίκησε τὸν παγκό- ει ἢ αἰσθάνεται, ἐνῷ ὁ ὑπολογιστὴς ἐνεργεῖ σμιο πρωταθλητὴ Kasparov (1997). μηχανικά, ἔχει αὐτὸ ποὺ ὀνομάζουμε «τε- χνητὴ νοημοσύνη». Ἀλλὰ σὲ τί συνίσταται Ἂν οἱ ἐρωτήσεις ἀναφέρονται σὲ καθη- ἡ συνείδηση τοῦ ἀνθρώπου; μερινὰ φαινόμενα, τότε ἕνας πεπειραμένος ὑπολογιστής-ρομπὸτ μπορεῖ νὰ τὰ καταφέ- 2. Οἱ ἀπόψεις τοῦ R. Penrose ρει ἐξίσου καλὰ μὲ τὸν ἄνθρωπο. Τὸ ἴδιο ἰσχύει γιὰ θέματα δικαίου καὶ πολιτικῆς. Ἕνας σημαντικὸς σύγχρονος διανοητής, Ἕνας καλὸς ὑπολογιστὴς θὰ ἦταν θαυμά- ὁ Roger Penrose, ὁ ὁποῖος πῆρε πρόσφατα σιος δικηγόρος ἢ πολιτικός. Θὰ μποροῦσε (2020) τὸ βραβεῖο Νόμπελ γιὰ τὶς μελέτες νὰ ὑποστηρίζει ἐξίσου καλὰ τὸν ἕνα ἢ τὸν του στὶς μελανὲς ὀπές, ἔχει γράψει δύο ἄλλο ἀντίδικο, τὸ ἕνα ἢ τὸ ἄλλο κόμμα. βιβλία πάνω στὸ θέμα αὐτό, The Emperor’s New Mind (Ὁ νέος νοῦς τοῦ αὐτοκράτορος, Θυμᾶμαι ἕνα παιδικὸ περιοδικὸ ποὺ 1989) καὶ Shadows of the mind (Σκιὲς τοῦ περιέγραφε τὴν ἱστορία ἑνὸς φυλακισμένου νοῦ, 1994). Ὁ αὐτοκράτωρ θυμίζει τὸ πα- ποὺ τὸν φύλαγε ἕνας ἀστυνομικός-ρομπότ. ραμύθι τοῦ Χὰνς Κρίστιαν Ἄντερσεν «Τὰ Ὁ φυλακισμένος βρῆκε ἕνα κουμπὶ πά- νέα ροῦχα τοῦ αὐτοκράτορα». Ροῦχα δὲν νω στὸ ρομπότ, πού, ὅταν τὸ πάτησε, ὁ ὑπάρχουν, καὶ ὁ αὐτοκράτορας εἶναι γυ- ἀστυνομικὸς ἔγινε ἐξαιρετικὰ ἐξυπηρετικὸς μνός. Ἀλλὰ αὐτὴ τὴν πραγματικότητα μόνο ὑπηρέτης του. ἕνα παιδάκι τολμάει νὰ τὴν πεῖ. Ἕνας ἄλλος τομέας ὅπου οἱ ὑπολο- Στὸ δεύτερο βιβλίο του ὁ Penrose θέτει γιστὲς διαπρέπουν εἶναι τὰ παιχνίδια. Τὰ τὸ ἐρώτημα τί εἶναι ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου παιδιὰ σήμερα διαθέτουν ἀπεριόριστο χρό- καὶ ἀναφέρει τέσσερις δυνατὲς ἀπαντήσεις. νο, παίζοντας μὲ τὸν ὑπολογιστή. Ἀλλὰ καὶ ἐκεῖ ὑπάρχουν ἀκόμη περιορισμοί. Θυμᾶμαι 1. Ὁ ἀνθρώπινος νοῦς κάνει ὑπολογισμοὺς μιὰ φορὰ ποὺ ἡ κόρη μου ἔπαιζε μὲ ἕνα ὅπως ἕνας ὑπολογιστὴς καὶ τίποτε ἄλλο. μεγάλο ὑπολογιστὴ στὸ Μόναχο. Ὅταν ἡ Ἡ συνείδηση εἶναι συνέπεια τῶν ὑπο- κόρη μου χρησιμοποιοῦσε μιὰ ἄγνωστη γιὰ λογισμῶν αὐτῶν. τὸν ὑπολογιστὴ λέξη, αὐτὸς ἀπαντοῦσε ἐρωτώντας: «Τί ἐννοεῖτε μὲ τὴ λέξη αὐτή;» 2. Ἡ συνείδηση εἶναι μιὰ ἐκδήλωση τῆς Στὸ τέλος ἡ κόρη μου κουράστηκε καὶ λειτουργίας τοῦ ἐγκεφάλου. Ἀλλὰ οἱ ἔγραψε: «Εἶσαι ἕνας βλὰξ ὑπολογιστής». ὑπολογισμοὶ δὲν ἀρκοῦν, γιὰ νὰ δημι- Καὶ αὐτὸς ἀπάντησε: «Τί σημαίνει βλάξ;». ουργήσουν συνείδηση. Ἀλλὰ ἂς ἔλθουμε στὰ συναισθήματα. 3. Ἡ συνείδηση εἶναι ἐκδήλωση τοῦ ἐγκε- 92

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 φάλου ποὺ ὀφείλεται σὲ φυσικὰ φαινό- (ἀλγόριθμο) ποὺ εἶναι πιὸ πολύπλοκο. μενα πέραν τῶν ὑπολογισμῶν. Αὐτὸ μπορεῖ νὰ δώσει μιὰ λύση καὶ νὰ 4. Ἡ συνείδηση δὲν μπορεῖ νὰ ἐξηγηθεῖ ὡς σταματήσει ἢ νὰ μὴ σταματήσει ποτέ. Πα- φυσικὸ φαινόμενο. ράδειγμα: Ἂς θεωρήσουμε ἕνα πρόγραμμα ποὺ ὑπολογίζει τὰ διαδοχικὰ ψηφία τοῦ Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι ἡ τεχνητὴ π (3,14158...). Ἐρωτᾶμε: Θὰ συναντήσει νοημοσύνη εἶναι τῆς μορφῆς (1), δηλαδὴ κάποτε ἑκατὸ διαδοχικὰ τριάρια στὸ ἀνά- κάνει ὑπολογισμοὺς καὶ μόνο ὑπολογι- πτυγμά του; Ἂν συναντήσει, θὰ σταματή- σμούς. Οἱ ὑπολογισμοὶ γίνονται μὲ βάση σει, ἂν ὄχι, θὰ ἐργάζεται ἐπ’ ἄπειρον καὶ ὁρισμένα προγράμματα, τὰ ὁποῖα λέγονται δὲν θὰ σταματήσει ποτέ. Θεωροῦμε πολὺ ἀλγόριθμοι. πιθανὸ ὅτι κάπου στὸ ἀπέραντο μῆκος τῶν διαδοχικῶν ψηφίων τοῦ π ὑπάρχουν Ἀλλὰ οἱ ἀλγόριθμοι ἔχουν ὁρισμένα 100 διαδοχικὰ τριάρια, ἀλλὰ ἡ πιθανότης ὅρια, καὶ ὁ Penrose ὑποστηρίζει ὅτι ὁ νοῦς νὰ βρεθοῦν εἶναι τόσο μικρή, ὥστε, κι ἂν τοῦ ἀνθρώπου εἶναι πέραν τῶν ὁρίων τῶν ἀκόμα ὁ ὑπολογιστὴς ἐργαζόταν ἀπὸ τὴν ἀλγορίθμων. Ἂς δοῦμε ὅμως τὸ θέμα αὐτὸ ἀρχὴ τοῦ σύμπαντος μέχρι σήμερα, δὲν θὰ λεπτομερέστερα. εἶχε βρεῖ αὐτὰ τὰ 100 τριάρια. Ἑπομένως, θεωροῦμε πιθανὸ ὅτι στὸ ἀπώτερο μέλλον 3. Τὰ ὅρια τῶν ἀλγορίθμων τοῦ σύμπαντος κάποτε ὁ ὑπολογιστὴς θὰ βρεῖ 100 διαδοχικὰ τριάρια καὶ θὰ σταμα- Ὁ διάσημος μαθηματικὸς Alan Turing τήσει. Αὐτὸ ὅμως δὲν εἶναι βέβαιο. Μπορεῖ ἔθεσε τὸ ἑξῆς ἐρώτημα: Ἂς θεωρήσουμε νὰ μὴν ὑπάρχουν πουθενὰ 100 διαδοχικὰ ἕναν ἰδανικὸ ὑπολογιστή, ποὺ ἔχει ἄπειρη τριάρια, ὁπότε ὁ ὑπολογιστὴς δὲν θὰ στα- μνήμη καὶ ἄπειρο διαθέσιμο χρόνο. Ἕνας ματήσει ποτέ. τέτοιος ὑπολογιστὴς ὀνομάζεται ὑπολο- γιστὴς Turing καὶ ἀποδεικνύεται ὅτι μπορεῖ Κατόπιν αὐτοῦ, ὁ Turing θέτει ἕνα νὰ ἐκτελέσει ὁποιονδήποτε ἀλγόριθμο ποὺ γενικότερο ἐρώτημα: Ὑπάρχει ἕνας ἀλγό- ἐκτελεῖ ὁποιοσδήποτε ἄλλος ὑπολογιστής. ριθμος ὁ ὁποῖος νὰ μᾶς λέει γιὰ κάθε Ὑπάρχουν ἁπλοὶ ἀλγόριθμοι, ποὺ λύνουν δοθὲν πρόγραμμα ἂν θὰ ἔχει ἀπάντηση ἕνα πρόβλημα, καὶ ὁ ὑπολογιστὴς βρίσκει καὶ ὁ ὑπολογιστὴς θὰ σταματήσει ἢ δὲν τὴν ἀπάντηση καὶ σταματᾷ. Παράδειγμα: ἔχει ἀπάντηση καὶ ὁ ὑπολογιστὴς δὲν θὰ Νὰ βρεθοῦν οἱ πρῶτοι ἀριθμοὶ μέχρι τὸ σταματήσει ποτέ; Τὸ σημαντικὸ εἶναι ὅτι 1000. Ὁ ὑπολογιστὴς ἔχει ἕνα ἁπλὸ πρό- ὁ Turing ἀπέδειξε ὅτι τέτοιος ἀλγόριθμος γραμμα, δηλαδὴ δοκιμάζει τοὺς ἀριθμοὺς 1, δὲν ὑπάρχει. 2, 3, 4, ... 1000 καὶ σὲ ἐλάχιστο χρόνο δίνει τὴν ἀπάντηση, 1, 2, 3, 5, 7, ... 997. Τὸ θεώρημα τοῦ Turing εἶναι μιὰ εἰδικὴ μορφὴ ἑνὸς παρόμοιου θεωρήματος ποὺ Ἂν ὅμως τοῦ ζητήσουμε νὰ βρεῖ ἕνα ἀπέδειξε ὁ Τσέχος μαθηματικὸς Gödel τὸ πρῶτο ἀριθμὸ ποὺ νὰ εἶναι ἄθροισμα δύο 1930 καὶ θεωρεῖται ὅτι ἀποτελεῖ τὴ βάση ζυγῶν ἀριθμῶν, δοκιμάζει πάλι ὅλους τοὺς τῶν σύγχρονων Μαθηματικῶν. ἀριθμοὺς καὶ ποτὲ δὲν σταματᾷ, γιατὶ ὅλοι οἱ πρῶτοι ἀριθμοὶ πέραν τοῦ 2 εἶναι πε- Ἕνα ἁπλὸ παράδειγμα τοῦ τύπου τοῦ ριττοί, καὶ ἄρα δὲν εἶναι ποτὲ ἄθροισμα θεωρήματος τοῦ Gödel, ποὺ εἶχε εἰσαχθεῖ δύο ζυγῶν ἀριθμῶν. Ἐδῶ ἡ ἀπάντηση εἶναι ἀπὸ τὸν Ρωσογερμανὸ μαθηματικὸ Cantor γνωστή, ἀλλὰ βρίσκεται μὲ συλλογισμοὺς πρὶν ἀπὸ τὸ 1900, εἶναι τὸ θεώρημα ποὺ καὶ ὄχι ἀπὸ τὸ πρόγραμμα τῆς ἀναζητήσε- ἀποδεικνύει ὅτι οἱ δεκαδικοὶ ἀριθμοὶ δὲν ως, διὰ τῶν διαδοχικῶν ἀκέραιων ἀριθμῶν. εἶναι ἀριθμήσιμοι, δηλαδὴ δὲν μποροῦν νὰ μποῦν σὲ μιὰ σειρά, πρῶτος, δεύτε- Ἂς θεωρήσουμε τώρα ἕνα πρόγραμμα ρος, τρίτος κλπ. Γιατὶ ἂς ὑποθέσουμε ὅτι 93

μπῆκαν σὲ μιὰ σειρὰ οἱ δεκαδικοὶ ἀριθμοὶ ατυπώσουμε ἕνα ὁποιοδήποτε σύνολο ἀξι- ἀπὸ τὸ 0 ἕως τὸ 1, καὶ ἔστω ὅτι ὁ πρῶτος ωμάτων, ὑπάρχουν προβλήματα στὰ ὁποῖα ἀριθμὸς εἶναι (1) 0,13025..., ὁ δεύτερος (2) δὲν μπορεῖ νὰ ἀπαντήσει κανεὶς μὲ βάση 0,27317..., ὁ τρίτος (3) 0,30859... κλπ. Τό- τὰ ἀξιώματα αὐτὰ καί (β) ὅτι δὲν μπορεῖ νὰ τε μποροῦμε νὰ κατασκευάσουμε ἕνα νέο ἀποδείξει κανεὶς μὲ βάση τὰ ἀξιώματα αὐτὰ δεκαδικὸ ἀριθμὸ ὡς ἑξῆς: Νὰ ἔχει πρῶτο μιὰ πρόταση καὶ μὲ τὰ ἴδια ἀξιώματα νὰ ψηφίο διαφορετικὸ ἀπὸ τὸ πρῶτο ψηφίο ἀποδείξουμε τὴν ἀντίθετη πρόταση (π.χ., τοῦ πρώτου ἀριθμοῦ (1), δεύτερο ψηφίο νὰ ἀποδείξουμε ὅτι δύο τρίγωνα εἶναι ἴσα διαφορετικὸ ἀπὸ τὸ δεύτερο ψηφίο τοῦ καὶ συγχρόνως νὰ ἀποδείξουμε ὅτι εἶναι δεύτερου ἀριθμοῦ (2), κ.ο.κ. Ὁ ἀριθμὸς ἄνισα). Ὁ Searle ὑποθέτει ὅτι βρίσκεται σὲ ἕνα κλειστὸ ἀπὸ παντοῦ δωμάτιο, ὅπου τοῦ στέλνουν μὲ τὸν ὑπολογιστὴ μηνύματα στὰ κινέζικα. Ὁ Searle δὲν ξέρει καθόλου κινέζικα, ἔχει ὅμως ἕνα βιβλίο μὲ ὁδηγίες πῶς νὰ ἀπαντήσει σὲ κάθε ἐρώτηση πάλι στὰ κινέζικα. Τὸ βιβλίο εἶναι γραμμένο στὰ ἀγγλικά, καὶ ἑπομένως οἱ ἀπαντήσεις του δίνουν τὴν ἐντύπωση ὅτι καταλαβαίνει τί τὸν ἐρωτοῦν, γιατὶ ἀπαντάει πάντοτε σωστά. Αὐτὸς ὅμως δὲν καταλαβαίνει τίποτε, οὔτε τί τὸν ἐρωτοῦν οὔτε τί τοὺς ἀπαντᾷ. Ἁπλῶς ἐκτελεῖ τὶς ὁδηγίες τοῦ βιβλίου. Ἄλλο λοιπὸν εἶναι ἡ σωστὴ ἀνταπόκριση, καὶ ἄλλο ἡ κατανόηση τῶν λεγομένων. Αὐτὴ ἀκριβῶς εἶναι ἡ διαφορὰ μεταξὺ νοημοσύνης καὶ ἀνθρώπινης συνειδήσεως. αὐτὸς διαφέρει ἀπὸ ὅλους τοὺς δεκαδικοὺς Ἕως τώρα στὰ Μαθηματικὰ ποὺ στη- (1), (2), (3), ... Ἑπομένως, ἡ ἀκολουθία (1), ρίζονται σὲ ἁπλᾶ ἀξιώματα δὲν ἔχουμε (2), (3), ... δὲν περιέχει ὅλους τοὺς δεκαδι- βρεῖ ἀντιφάσεις. Ἀλλὰ εἶναι ἀδύνατο νὰ κούς. Καὶ εἶναι προφανὲς ὅτι οἱ δεκαδικοὶ ἀποδείξουμε ὅτι ἀντιφάσεις δὲν ὑπάρχουν. ἀριθμοὶ ποὺ δὲν ἀνήκουν στὴν ἀκολου- θία (1), (2), (3), ... εἶναι πολὺ περισσότεροι Ὑπάρχουν πολλὰ παραδείγματα ἐφαρ- ἀπὸ τοὺς ἀριθμοὺς τῆς ἀκολουθίας αὐτῆς. μογῶν τῶν θεωρημάτων τῶν Gödel καὶ Αὐτὸ ἐκφράζεται στὰ μαθηματικὰ μὲ τὴ Turing. Τὸ συμπέρασμα εἶναι ὅτι πέρα διαπίστωση ὅτι τὸ ἄπειρο πλῆθος τῶν δε- ἀπὸ τὰ ἀλγοριθμικὰ συστήματα ὑπάρχουν καδικῶν ἀριθμῶν εἶναι ἀνωτέρας τάξεως πολλὰ συστήματα ποὺ δὲν εἶναι ἀλγοριθ- ἀπὸ τὸ ἄπειρο πλῆθος τῶν ἀριθμήσιμων μικά. Καὶ αὐτὰ φαίνεται ὅτι εἶναι τὰ πε- συνόλων (π.χ., ἀπὸ τὸ ἄπειρο πλῆθος τῶν ρισσότερα. ρητῶν ἀριθμῶν). Ὁ Penrose, ἀναφερόμενος στὴ συνείδη- Ὁ Gödel χρησιμοποίησε ἕναν ἀνάλογο ση τοῦ ἀνθρώπου, ἀπορρίπτει τὴν πρώτη συλλογισμό, γιὰ νὰ ἀποδείξει (α) ὅτι, ἂν δι- ἑρμηνεία (1), ποὺ ἀναφέρεται μόνο στὴν τεχνητὴ νοημοσύνη, ἀλλὰ δὲν δέχεται οὔτε 94

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 τὴν τέταρτη ἑρμηνεία (4), ποὺ θεωρεῖ τὴ τῆς βαρύτητας κατὰ τὴ μέτρηση καθορίζει συνείδηση ἐντελῶς ἔξω ἀπὸ τὰ φυσικὰ τὸ ἀποτέλεσμα, ἀλλὰ αὐτὸ γίνεται μὴ ἀλγο- φαινόμενα. Ἐλπίζει ὅτι θὰ βρεθοῦν οἱ μὴ ριθμικά, καὶ (β) ὅτι τέτοια φαινόμενα συμ- ἀλγοριθμικὲς διεργασίες ποὺ διέπουν τὴ βαίνουν στὸν ἐγκέφαλο τοῦ ἀνθρώπου, ὅταν συνείδηση, ποὺ ὅμως εἶναι φαινόμενα τοῦ συνειδητοποιεῖ κάτι. Δηλαδὴ ἡ συνείδηση φυσικοῦ κόσμου [ἑρμηνεία (3)]. εἶναι ἕνα φυσικὸ φαινόμενο ποὺ ὀφείλεται στὴν ἀλληλεπίδραση τῆς κβαντομηχανικῆς 4. Μὴ ἀλγοριθμικὲς διεργασίες μὲ τὴ βαρύτητα, ἀλλὰ εἶναι μὴ ἀλγοριθμικὸ καὶ δὲν μπορεῖ νὰ περιγραφεῖ μὲ τοὺς γνω- Ποιὲς ὅμως εἶναι αὐτὲς οἱ μὴ ἀλγοριθ- στοὺς νόμους τῆς Φυσικῆς. μικὲς διεργασίες; Ὁ Penrose ἀναφέρεται στὸ σημεῖο αὐτὸ στὴν κβαντικὴ θεωρία, ἡ Δὲν εἶναι δυνατὸν βεβαίως νὰ ἀναπτύ- ὁποία ἀντιμετωπίζει ἕνα βασικὸ πρόβλημα. ξουμε ἐδῶ πλήρως τὴ θεωρία τοῦ Penrose. Τὸ πρόβλημα τῆς μετρήσεως. Εἶναι γνωστὸ Ἄλλωστε, ὁ Penrose παραδέχεται ὅτι ἡ θε- ὅτι τὰ κβαντικὰ φαινόμενα μὲ μικροσκο- ωρία του δὲν ἔχει ἀποδειχθεῖ. Ἐλπίζει μόνο πικὰ σωμάτια ὑπάγονται στὴν ἐξίσωση ὅτι ἡ μελέτη τοῦ ἐγκεφάλου θὰ μᾶς δώσει τοῦ Schrödinger, ἄρα εἶναι ντετερμινιστι- ἀπάντηση στὰ προβλήματα αὐτά. κά. Ἐξάλλου, τὰ μακροσκοπικὰ φαινόμενα ὑπάγονται στοὺς νόμους τῆς Μηχανικῆς Τὸ θέμα βεβαίως δὲν ἐξαντλεῖται μὲ τὶς καὶ τοῦ Ἠλεκτρομαγνητισμοῦ καὶ εἶναι ἐπί- ἐλπίδες τοῦ Penrose. Τὸ μόνο ποὺ μπορεῖ σης ντετερμινιστικά. Ἀλλὰ κατὰ τὴ μέτρηση κανεὶς νὰ θεωρήσει σίγουρο εἶναι ὅτι ἡ τὰ μικροσκοπικὰ φαινόμενα ὁδηγοῦν σὲ ἀνθρώπινη συνείδηση δὲν εἶναι ὑπολογι- μακροσκοπικὸ ἀποτέλεσμα κατὰ ἕναν φαι- στική, ὅπως ὑποστηρίζουν οἱ ὑποστηρικτὲς νομενικὰ ἐντελῶς τυχαῖο τρόπο. Ὅταν στὰ τῆς πρώτης ἑρμηνείας, οἱ ὁποῖοι ταὐτί- μικροσκοπικὰ φαινόμενα ὑπάρχει ὑπέρθεση ζουν τὴ συνείδηση μὲ τὸν ὑπολογιστή. Ἕνα δύο ἢ περισσότερων καταστάσεων, μετὰ τὴ ἐντυπωσιακὸ παράδειγμα ποὺ ἐνισχύει τὴν μέτρηση προκύπτει μόνο μία κατάσταση. ἄποψη αὐτὴ ἔχει δώσει ὁ Ἀμερικανὸς φιλό- Ἂς θυμηθοῦμε τή «γάτα τοῦ Schrödinger», σοφος Searle καὶ ὀνομάζεται «τὸ κινέζικο ἡ ὁποία πρὶν ἀπὸ τὴν παρατήρηση εἶναι δωμάτιο». σὲ μιὰ ὑπέρθεση καταστάσεων ζωντανή – νεκρή, ἀλλὰ μετὰ τὴν παρατήρηση εἶναι ἢ 5. Τὸ κινέζικο δωμάτιο ζωντανὴ ἢ νεκρή. Ὁ Searle ὑποθέτει ὅτι βρίσκεται σὲ Τὸ πρόβλημα εἶναι τί ἀκριβῶς γίνεται ἕνα κλειστὸ ἀπὸ παντοῦ δωμάτιο, ὅπου κατὰ τὴ μέτρηση. Ὑπάρχουν διάφορες ἀπό- τοῦ στέλνουν μὲ τὸν ὑπολογιστὴ μηνύματα ψεις στὸ θέμα αὐτό. Ὁ Penrose θεωρεῖ ὅτι στὰ κινέζικα. Ὁ Searle δὲν ξέρει καθόλου στὸ σημεῖο αὐτὸ ὑπεισέρχεται ἡ ἐπίδραση κινέζικα, ἔχει ὅμως ἕνα βιβλίο μὲ ὁδηγίες τῆς βαρύτητος. Ὁ ρόλος τῆς βαρύτητος στὴν πῶς νὰ ἀπαντήσει σὲ κάθε ἐρώτηση πάλι Κβαντικὴ Μηχανικὴ δὲν ἔχει γίνει ἀκόμη στὰ κινέζικα. Τὸ βιβλίο εἶναι γραμμένο στὰ πλήρως κατανοητός. Πράγματι, ἕνα ἀπὸ τὰ ἀγγλικά, καὶ ἑπομένως οἱ ἀπαντήσεις του ἄλυτα μέχρι σήμερα προβλήματα τῆς Φυ- δίνουν τὴν ἐντύπωση ὅτι καταλαβαίνει τί σικῆς εἶναι ἡ σύνδεση μεταξὺ τῆς Κβαντικῆς τὸν ἐρωτοῦν, γιατὶ ἀπαντάει πάντοτε σω- Φυσικῆς καὶ τῆς Σχετικότητος (καὶ ἰδιαίτερα στά. Αὐτὸς ὅμως δὲν καταλαβαίνει τίποτε, τῆς Γενικῆς Σχετικότητος ποὺ ἀναφέρεται οὔτε τί τὸν ἐρωτοῦν οὔτε τί τοὺς ἀπαντᾷ. στὰ βαρυτικὰ φαινόμενα). Ὁ Penrose ἐδῶ Ἁπλῶς ἐκτελεῖ τὶς ὁδηγίες τοῦ βιβλίου. κάνει δύο παραδοχές, (α) ὅτι ἡ ἐπίδραση Ἄλλο λοιπὸν εἶναι ἡ σωστὴ ἀνταπόκρι- ση, καὶ ἄλλο ἡ κατανόηση τῶν λεγομένων. 95

Αὐτὴ ἀκριβῶς εἶναι ἡ διαφορὰ μεταξὺ νο- αὐτὰ εἶναι ἐν γένει πολύπλοκα. Τὸ γεγονὸς ημοσύνης καὶ ἀνθρώπινης συνειδήσεως. πάντως εἶναι ὅτι ὑπάρχει διάκριση μεταξὺ τῶν ἀλγοριθμικῶν λειτουργιῶν τῆς τεχνητῆς 6. Σχόλια καὶ συμπεράσματα νοημοσύνης καὶ μὴ ἀλγοριθμικῶν λειτουρ- γιῶν ποὺ χαρακτηρίζουν τὴν ἀνθρώπινη Μὲ τὰ ὅσα ὑποστηρίξαμε ὣς τώρα, συνείδηση. δὲν ἀναφέραμε τί ἀκριβῶς ἐρωτήσεις θὰ κάνουμε σὲ ἕνα ὄν, γιὰ νὰ καταλάβουμε Ἀλλὰ οἱ συνειδητὲς καὶ οἱ μὴ συνει- ἂν εἶναι ἄνθρωπος ἢ ρομπότ. Πράγματι, δητὲς ἐνέργειες τοῦ ἀνθρώπου ἐκδηλώνο- νται μὲ τὶς λειτουργίες τοῦ ἐγκεφάλου. Γι’ Δὲν ἀρκεῖ τὸ ὅτι ὁ αὐτὸ καὶ γίνεται τεράστια προσπάθεια νὰ ἄνθρωπος ἐνεργεῖ πολλὲς μελετηθοῦν οἱ λειτουργίες τοῦ ἐγκεφάλου. Τὸ πρόγραμμα «ἐγκέφαλος» χρηματοδο- φορὲς μὴ ἀλγοριθμικά, τεῖται σήμερα μὲ δισεκατομμύρια εὐρώ. ἀλλὰ ἔχει ἐπιπλέον ἕνα πνευματικὸ σπινθῆρα, Ἐλπίζουμε ὅτι μὲ τὸ πρόγραμμα αὐτὸ ποὺ τὸν διακρίνει ἀπὸ θὰ κατανοήσουμε ὄχι μόνο τὶς αἰσθητικὲς καὶ νοητικὲς λειτουργίες τοῦ ἐγκεφάλου, τὴν ὑπόλοιπη φύση. ἀλλὰ καὶ τὶς συναισθηματικὲς καὶ βουλη- Καὶ ἴσως ἡ ἔρευνα τοῦ τικὲς λειτουργίες του. Ὅμως πιστεύω ὅτι ἐγκεφάλου μᾶς ἐπιτρέψει θὰ παραμείνει πάντα ἕνας τομέας ἀνεξε- νὰ διακρίνουμε τί εἶναι ρεύνητος, ποὺ θὰ ἀναφέρεται στὶς ἐξαιρε- φυσικὴ λειτουργία καὶ τικὲς ἐκδηλώσεις τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως οἱ τί εἶναι πέραν ἀπὸ τὶς ἐκλάμψεις τοῦ νοῦ, ἡ μεταφυσικὴ ἐμπει- φυσικὲς λειτουργίες στὸν ρία του καὶ τὰ βαθύτερα συναισθήματά ἄνθρωπο, ποὺ τὸν κάνει του. Πιστεύω ὅτι ἡ πνευματικὴ φύση τοῦ νὰ πλησιάζει τὸν Θεό. ἀνθρώπου ποτὲ δὲν θὰ ἐξηγηθεῖ πλήρως μὲ τὴ φυσικὴ λειτουργία τοῦ ἐγκεφάλου. οἱ περισσότερες ἐνέργειες τοῦ ἀνθρώπου Θὰ ὑπάρχουν πάντα μυστήρια ποὺ ξεπερ- εἶναι ἀλγοριθμικές, καὶ ἕνα ρομπὸτ μπο- νοῦν τὴν ὑλικὴ φύση τοῦ ἀνθρώπου, τὰ ρεῖ νὰ τὶς μιμηθεῖ μὲ ἐπιτυχία. Ἑπομένως, ὁποῖα παραμένουν ἀκόμη καὶ μετὰ τὸν πρέπει οἱ ἐρωτήσεις μας νὰ ἀναφέρονται θάνατό του. σὲ θέματα μὴ ἀλγοριθμικά, εἰς τὰ ὁποῖα ἐν τούτοις ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ ἔχει ἀπά- Θεωρῶ δηλαδὴ ὅτι δὲν ἀρκεῖ τὸ ὅτι ὁ ντηση. Μερικὰ τέτοια θέματα ἀναφέρει ὁ ἄνθρωπος ἐνεργεῖ πολλὲς φορὲς μὴ ἀλγο- Penrose στὸ βιβλίο του. Ὅμως τὰ θέματα ριθμικά, ἀλλὰ ἔχει ἐπιπλέον ἕνα πνευμα- τικὸ σπινθῆρα, ποὺ τὸν διακρίνει ἀπὸ τὴν ὑπόλοιπη φύση. Καὶ ἴσως ἡ ἔρευνα τοῦ ἐγκεφάλου μᾶς ἐπιτρέψει νὰ διακρίνουμε τί εἶναι φυσικὴ λειτουργία καὶ τί εἶναι πέραν ἀπὸ τὶς φυσικὲς λειτουργίες στὸν ἄνθρωπο, ποὺ τὸν κάνει νὰ πλησιάζει τὸν Θεό. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΣ Ἀκαδημαϊκός 96

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 H OΡΘOΔΟΞΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΌΤΗΣ 1. Εἰσαγωγικὰ Ἡ πνευματικὴ ζωὴ θεμελιώνεται στὴν ὀρθόδοξο δογματικὴ θεολογία καὶ ὁριο- «Ἡ ὀρθόδοξη πνευματικότητα εἶναι θετεῖται ἀπὸ αὐτήν, σὲ ἀντίθεσι μὲ τὶς ἡ χριστιανικὴ πνευματικότητα ὅπως πνευματικότητες τῶν ἑτεροδόξων καὶ τῶν διαμορφώθηκε καὶ ἐκφράστηκε στὴν ἑτεροθρήσκων. Σημειώνει ὁ Καθηγητὴς Ἐκκλησία ὡς ἡ παράδοση καὶ ἡ ζωή της. Ἀντώνιος-Αἰμίλιος Ταχιάος: «Ἡ Δυτικὴ Εἶναι δηλαδὴ ἡ ἱστορικὴ καὶ ἐσχατολογικὴ Θεολογία δὲν παραδέχεται τὶς ἄκτιστες ἕνωση καὶ κοινωνία τῆς ζωῆς τοῦ πιστοῦ ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ, γι’ αὐτὸ οὔτε τὶς κα- μὲ τὴ ζωὴ τῆς Ἁγίας Τριάδας, ποὺ εἶναι ταλαβαίνει ὁ Δυτ. Χριστιανός. Ἀντίθετα, δυνατὴ μέσα στὴν Ἐκκλησία, στὸ θε- γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία οἱ ἐνέργειες αὐτὲς εἶναι Ἡ ὀρθόδοξος πνευματικὴ ζωὴ βιοῦται ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ καὶ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι. Ὁ πιστὸς χριστιανὸς ζεῖ ἐκκλησιαστικῶς καὶ ἁγιοπνευματικῶς. Δηλαδὴ ὅλες του οἱ ἐνέργειες καὶ πράξεις γίνονται μὲ ἐκκλησιαστικὴ διάστασι καὶ φρόνημα. Ὅταν, π.χ., ἕνας ὀρθόδοξος νηστεύει, νηστεύει ὡς μέλος τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ, νηστεύει ὅπως νηστεύει σύνολος ἡ Ἐκκλησία καὶ ὅταν νηστεύη ἡ Ἐκκλησία. Ἡ νηστεία του δὲν θεωρεῖται ἀτομική του ὑπόθεσις ἤ, ἀκόμη χειρότερα, ἀτομικό του κατόρθωμα, ἀλλὰ πρᾶξις μὲ ἐκκλησιολογικὸ χαρακτῆρα. Τὸ ἴδιο ἰσχύει γιὰ ὅλες τὶς μεθόδους τῆς ὀρθοδόξου πνευματικότητος· ὅλες πρέπει νὰ τελοῦνται μὲ ἐκκλησιαστικὸ πνεῦμα καὶ ὄχι μὲ ἀτομικιστικό. ανθρώπινο σῶμα τοῦ Χριστοῦ»1. Ὁ ὅρος δόγμα, καὶ γι’ αὐτὸ ἡ νοερὰ προσευχὴ ὁδη- πνευματικότης σημαίνει τὴν πνευματικὴ γεῖ τοὺς Ὀρθοδόξους στὴ θέα τοῦ θείου ζωή, δηλαδὴ τὴν ζωὴ ἐν Ἁγίῳ Πνεύμα- φωτός, τὸ ὁποῖο εἶναι ἀκριβῶς οἱ ἄκτιστες τι. Τὸ ἐπίθετο ὀρθόδοξος ἐπισημαίνει ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ. Τὸ ἴδιο ἐκεῖνο φῶς τὴν διαφορὰ τῆς πνευματικῆς ζωῆς τῆς ποὺ εἶδαν οἱ Ἀπόστολοι τοῦ Χριστοῦ. Ἡ Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἀπὸ τὶς πνευμα- θέα αὐτὴ τοῦ θείου φωτὸς εἶναι τὸ βραβεῖο τικότητες τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ καὶ ποὺ προσφέρει ἡ νοερὰ προσευχή. Αὐτοῦ τοῦ Προτεσταντισμοῦ. τοῦ θείου φωτὸς ἡ θέα δὲ λειτούργησε ὡς ἕνα γεγονὸς ποὺ συνέβη ἅπαξ στὸ πα- 1. Μιχαὴλ Καρδαμάκη, Ὀρθόδοξη πνευματικότητα ρελθόν, ἀλλὰ εἶναι μιὰ ἀποκάλυψη ποὺ (Ἀθήνα: Ἀκρίτας, 19932), σ. 19. ἐπαναλαμβάνεται σ’ αὐτοὺς ποὺ εἶναι 97

ἄξιοι νὰ τὴ δεχτοῦν. Ἡ μυστικὴ ἐμπειρία, μέθοδοι πνευματικότητος καὶ ἀσκήσεως λοιπόν, ἀποτελεῖ τὴ θύρα διὰ τῆς ὁποίας τῶν ἀνατολικῶν θρησκευμάτων καὶ αἱρε- εἰσέρχεται ὁ Ἁγιορείτης Μοναχὸς στὴν τικῶν παραφυάδων. κατανόηση τῶν ὑπερβατικῶν καὶ θείων ἀληθειῶν. Ἔτσι ἐξηγεῖται πῶς ἀγράμμα- 2. Προϋποθέσεις τοι Ἁγιορεῖτες Μοναχοί, οἱ ὁποῖοι γιὰ καὶ πλαίσια τῆς ὀρθοδόξου πολλὰ χρόνια ἔζησαν ὑπὸ τὴν πνευμα- τικὴ καθοδήγηση ἑνὸς ἡσυχαστῆ γέροντα, πνευματικότητος κατανοοῦν τὴ θεολογία πιὸ βαθιὰ ἀπὸ ὅ,τι αὐτοὶ ποὺ τὴ σπούδασαν ἐνδελεχῶς α. Ἡ ὀρθόδοξος πνευματικὴ ζωὴ μέσα ἀπὸ τὰ βιβλία. Ὁλόκληρη ἡ θεο- βιοῦται ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ καὶ ἐν Ἁγίῳ λογία τῶν μυστικῶν πατέρων, ἀλλὰ καὶ Πνεύματι. Ὁ πιστὸς χριστιανὸς ζεῖ ἐκκλη- γενικώτερα τῶν πατέρων τῆς Ἀνατολικῆς σιαστικῶς καὶ ἁγιοπνευματικῶς. Δηλαδὴ Ἐκκλησίας βασίζεται στὴν προσωπικὴ ὅλες του οἱ ἐνέργειες καὶ πράξεις γίνονται μυστικὴ ἐμπειρία τῶν θείων ἀληθειῶν»2. μὲ ἐκκλησιαστικὴ διάστασι καὶ φρόνημα. Καὶ ἕτερος Καθηγητὴς Πανεπιστημίου Ὅταν, π.χ., ἕνας ὀρθόδοξος νηστεύει, νη- τονίζει ὅτι «στὴν Ὀρθόδοξη Ἀνατολικὴ στεύει ὡς μέλος τοῦ Σώματος τοῦ Χρι- Κατὰ τὴν δογματικὴ θεολογία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου χρειάζεται ἡ συνεργασία τοῦ θείου καὶ τοῦ ἀνθρωπίνου παράγοντος. Γι’ αὐτὸ ἡ ὀρθόδοξος πνευματικότης συνδέεται μὲ τὴν μυστηριακὴ καὶ τὴν (ἁγιο)πνευματικὴ ζωή. Εἶναι ἀπαραίτητος ἀφ’ ἑνὸς μὲν ἡ θεία Χάρις, ἡ ὁποία παρέχεται στὸν χριστιανὸ διὰ τῶν Μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας, τῆς προσευχῆς, τῆς λατρείας, τῆς μελέτης τῆς Ἁγίας Γραφῆς, καὶ ἀφ’ ἑτέρου ἡ ἀνθρωπίνη θέλησις, ἐνέργεια καὶ ἄσκησις τοῦ ἀνθρώπου, γιὰ νὰ ὁδηγηθῆ στὸ «καθ’ ὁμοίωσιν» Θεοῦ. Ἐκκλησία δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξει στοῦ, νηστεύει ὅπως νηστεύει σύνολος ἡ μυστικὴ προσέγγιση τοῦ Θεοῦ, δηλαδὴ Ἐκκλησία καὶ ὅταν νηστεύη ἡ Ἐκκλησία. μυστικὴ ἐμπειρία, χωρὶς πλήρη γνώση τοῦ Ἡ νηστεία του δὲν θεωρεῖται ἀτομική του δόγματος, δηλαδὴ τῆς πληρότητος τοῦ ὑπόθεσις ἤ, ἀκόμη χειρότερα, ἀτομικό του περιεχομένου τῆς ὀρθοδόξου πίστεως»3. κατόρθωμα, ἀλλὰ πρᾶξις μὲ ἐκκλησιολο- γικὸ χαρακτῆρα. Τὸ ἴδιο ἰσχύει γιὰ ὅλες τὶς Αὐτὰ ἐπισημαίνονται ἐκ προοιμίου, μεθόδους τῆς ὀρθοδόξου πνευματικότη- γιατὶ στὶς ἡμέρες μας κάνουν θραῦσι οἱ τος· ὅλες πρέπει νὰ τελοῦνται μὲ ἐκκλη- σιαστικὸ πνεῦμα καὶ ὄχι μὲ ἀτομικιστικό. 2. Ἐκκλησία (1997), σ. 816. Ἀκόμη καὶ ἡ προσευχὴ τὴν ὁποία κάνομε 3. Ἀθανασίου Δεληκωστοπούλου, Ἡ ἐξέλιξη τῆς κατ’ ἰδίαν δὲν εἶναι ἀτομική, ὅπως μερικὲς φορὲς νομίζομε, ἀλλὰ προσωπική, δηλαδὴ μυστικῆς θεολογίας στὴν Ἀνατολικὴ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία (Ἀθῆναι: Ἀποστ. Διακονία, 1992), σ. 11. 98

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 ἐκκλησιαστική. Ἐὰν κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ὑμῖν ζῆλος καὶ ἔρις καὶ διχοστασίαι, οὐχὶ προσευχῆς μας δὲν αἰσθανόμαστε συνδε- σαρκικοί ἐστε καὶ κατὰ ἄνθρωπον πε- δεμένοι καὶ δὲν προσευχόμαστε καὶ γιὰ ριπατεῖτε;»6. Κατὰ συνέπεια, πνευμα- τὰ ὑπόλοιπα μέλη τῆς Ἐκκλησίας μας, ἡ τικὸς ἄνθρωπος κατὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ προσευχή μας μεταπίπτει σὲ μιὰ ἀτομικὴ ὁρολογία εἶναι ὁ ἄνθρωπος τοῦ Ἁγίου θρησκευτικὴ πρᾶξι καὶ ὄχι σὲ «συνουσία Πνεύματος. «Ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἐγκατα- καὶ ἕνωσι ἀνθρώπου καὶ Θεοῦ»4. λείπεται στὸ Πνεῦμα γίνεται ὅμοιος μὲ φύλλο ποὺ τὸ παρασύρει ὁ ἄνεμος»7. Κατὰ δεύτερον, ἡ ὀρθόδοξος πνευμα- Κατὰ τὸν ἅγιο Βασίλειο, «ὁ γὰρ μηκέτι τικότης συντελεῖται ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι. κατὰ σάρκα ζῶν, ἀλλὰ Πνεύματι Θεοῦ Ὁ χριστιανὸς μόνον ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἀγόμενος καὶ υἱὸς Θεοῦ χρηματίζων καὶ εἶναι δυνατὸν νὰ ζήσῃ πνευματικῶς, σύμμορφος τῆς εἰκόνος τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θε- νὰ γίνῃ πνευματικὸς ἄνθρωπος. Ὁ οῦ γενόμενος, πνευματικὸς ὀνομάζεται»8. ἀπόστολος Παῦλος μᾶς διδάσκει ὅτι: Mεταξὺ τοῦ μυστικισμοῦ (ἐξωχριστιανικοῦ καὶ ἑτεροδόξου) καὶ τῆς ὀρθοδόξου μυστικῆς ζωῆς ὑπάρχουν οὐσιώδεις διαφορὲς δόγματος, ἤθους καὶ λατρείας. Οἱ μεγαλύτερες διαφορὲς εἶναι ὅτι κέντρο καὶ στόχος τῆς μυστικῆς ζωῆς εἶναι τὸ θεανδρικὸ πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καί, δεύτερον, ὅτι ὁ ἀκολουθῶν τὴν μυστικὴ ζωὴ δὲν ἀποκόπτεται ἀπὸ τὴν ὑπόλοιπο θρησκευτικὴ κοινότητα, παραμένει ἑνωμένος μὲ τὴν Ἐκκλησία καὶ ὡς μέλος της βιώνει τὴν μυστικὴ ἐν Χριστῷ ζωή, ἐνῷ «οἱ γνήσιοι καὶ ἄκροι μυστικισταὶ ὅλων τῶν αἰώνων συναισθάνονται τὸ θετικὸν θρήσκευμα ὡς κώλυμα, τὸ ὁποῖον εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπερνικηθῇ». «ψυχικὸς δὲ ἄνθρωπος οὐ δέχεται τὰ β. Κατὰ τὴν δογματικὴ θεολογία τῆς τοῦ Πνεύματος τοῦ Θεοῦ· μωρία γὰρ Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, γιὰ τὴν σωτηρία αὐτῷ ἐστι, καὶ οὐ δύναται γνῶναι, ὅτι τοῦ ἀνθρώπου χρειάζεται ἡ συνεργασία πνευματικῶς ἀνακρίνεται. Ὁ δὲ πνευ- τοῦ θείου καὶ τοῦ ἀνθρωπίνου παράγο- ματικὸς ἀνακρίνει μὲν πάντα, αὐτὸς δὲ ντος. Γι’ αὐτὸ ἡ ὀρθόδοξος πνευμα- ὑπ’ οὐδενὸς ἀνακρίνεται»5. Καὶ σὲ ἄλλο τικότης συνδέεται μὲ τὴν μυστηριακὴ χωρίο σημειώνει: «Καὶ ἐγώ, ἀδελφοί, οὐκ καὶ τὴν (ἁγιο)πνευματικὴ ζωή. Εἶναι ἠδυνήθην ὑμῖν λαλῆσαι ὡς πνευματικοῖς, ἀπαραίτητος ἀφ’ ἑνὸς μὲν ἡ θεία Χάρις, ἀλλ’ ὡς σαρκικοῖς, ὡς νηπίοις ἐν Χριστῷ ... ἔτι γὰρ σαρκικοί ἐστε. Ὅπου γὰρ ἐν 6. Α´ Κορ. 3: 1-3. 7. Λὲβ Ζιλλέ, Ἡ περιστερὰ καὶ ὁ ἀμνὸς (Ἀθήνα: 4. Ἰωάννου Σιναΐτου, Κλῖμαξ, λόγ. ΚΗ´, 1 (Ἀθῆναι: Ἀστήρ, 19792), σ.159. Ἔλαφος, 1981), σ. 26. 8. Μ. Βασιλείου, Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, 61 5. Α´ Κορ. 2: 14-15. (ΒΕΠ 52, 283). 99

ἡ ὁποία παρέχεται στὸν χριστιανὸ διὰ μύησι (κατήχησι, διδασκαλία, καθοδήγησι) τῶν Μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας, τῆς γιὰ τὴν ἐπίτευξί της. προσευχῆς, τῆς λατρείας, τῆς μελέτης τῆς Ἁγίας Γραφῆς, καὶ ἀφ’ ἑτέρου ἡ Ὅμως, μεταξὺ τοῦ μυστικισμοῦ (ἐξω- ἀνθρωπίνη θέλησις, ἐνέργεια καὶ ἄσκη- χριστιανικοῦ καὶ ἑτεροδόξου) καὶ τῆς σις τοῦ ἀνθρώπου, γιὰ νὰ ὁδηγηθῆ στὸ ὀρθοδόξου μυστικῆς ζωῆς ὑπάρχουν «καθ’ ὁμοίωσιν» Θεοῦ. οὐσιώδεις διαφορὲς δόγματος, ἤθους καὶ λατρείας. Οἱ μεγαλύτερες διαφορὲς εἶναι Γι’ αὐτὸ καὶ ἡ ὀρθόδοξος πνευμα- ὅτι κέντρο καὶ στόχος τῆς μυστικῆς ζωῆς τικότης δὲν μένει ἁπλῶς σὲ κάποιες εἶναι τὸ θεανδρικὸ πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ μεθόδους ἀσκήσεως, ἀλλὰ διὰ τῶν Χριστοῦ καί, δεύτερον, ὅτι ὁ ἀκολουθῶν μεθόδων αὐτῶν καλλιεργεῖται ἐν ἡμῖν ἡ τὴν μυστικὴ ζωὴ δὲν ἀποκόπτεται ἀπὸ πανσθενουργὸς Χάρις τοῦ Τριαδικοῦ Θε- τὴν ὑπόλοιπο θρησκευτικὴ κοινότητα, οῦ. Γιατὶ κατὰ τὴν σαφῆ διακήρυξι τοῦ παραμένει ἑνωμένος μὲ τὴν Ἐκκλησία Κυρίου μας: «χωρὶς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποι- καὶ ὡς μέλος της βιώνει τὴν μυστικὴ ἐν εῖν οὐδέν»9. Καὶ κατὰ τὴν διδασκαλία τῆς Χριστῷ ζωή, ἐνῷ «οἱ γνήσιοι καὶ ἄκροι μυ- Π.Δ., «ἐὰν μὴ Κύριος οἰκοδομήσῃ οἶκον, στικισταὶ ὅλων τῶν αἰώνων συναισθάνο- εἰς μάτην ἐκοπίασαν οἱ οἰκοδομοῦντες»10. νται τὸ θετικὸν θρήσκευμα ὡς κώλυμα, τὸ ὁποῖον εἶναι ἀνάγκη νὰ ὑπερνικηθῇ»12. γ. Ἡ ὀρθόδοξος πνευματικότης εἶναι μία μυστικὴ ἐν Χριστῷ ζωὴ καὶ 3. Στόχος, στάδια ὄχι ἕνας θρησκευτικὸς μυστικισμός. καὶ μέθοδοι τῆς ὀρθοδόξου Ὡς θρησκευτικὸ μυστικισμὸ θεωροῦμε τὴν προσπάθεια ἑνὸς ἀνθρώπου (ἀνε- πνευματικότητος ξαρτήτως θρησκεύματος) νὰ ἐπιτύχῃ ἄμε- σο ἕνωσι μὲ τὸ ὑπ’ αὐτοῦ λατρευόμενο α. Στόχος τῆς ὀρθοδόξου πνευμα- θεῖο (προσωπικὸ ἢ ἀπρόσωπο). «Μυ- τικότητος εἶναι ἡ ἀπόκτησις τοῦ Ἁγίου στικισμὸς εἶναι ἡ μέθοδος δυνάμει τῆς Πνεύματος, ἡ ἕνωσις μὲ τὸν Ἰησοῦ Χριστὸ ὁποίας, τὸ μὲν διὰ τελετουργικῶν πράξε- καὶ δι’ Αὐτοῦ μὲ τὴν Παναγία Τριάδα, ων, μὴ καταληπτῶν εἰς ὅλους καὶ μὴ ἀνα- ἡ ὁμοίωσις μὲ τὸν Θεό, ἡ θέωσις τοῦ κοινωσίμων, τὸ δὲ διὰ ψυχικῶν βιωμάτων, ἀνθρώπου. Συμπίπτει δηλαδὴ ὁ στόχος τὰ ὁποῖα δὲν εἶναι κτῆμα πάντων, τῆς ὀρθοδόξου πνευματικότητος πρὸς ἐρχόμεθα εἰς ἐπαφὴν πρὸς τὸ θεῖον καὶ τὸν τελικὸ προορισμὸ τῆς ζωῆς τῶν χρι- γνωρίζομεν τὰ μυστήρια τῆς οὐσίας καὶ στιανῶν. τοῦ πνεύματός του». «Ὁ ὅρος εἶναι δη- μιούργημα τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης καὶ β. Τὰ στάδια τῆς ὀρθοδόξου πνευμα- εὐσεβείας καὶ ἔχει σχέσεις καὶ πρὸς τὸ τικότητος διακρίνονται σὲ τρία: κάθαρσις, “μύειν” καὶ τὸ “μυεῖν”»11 (μύω=κλείνω τὰ φωτισμὸς καὶ θέωσις. Βεβαίως, οἱ ὀνο- μάτια, μυῶ=διδάσκω, κατηχῶ). μασίες τῶν σταδίων ποικίλλουν στοὺς διαφόρους νηπτικοὺς Πατέρες, ἀλλὰ ὅλοι Ἡ ὀρθόδοξος πνευματικότης εἶναι μυ- συμφωνοῦν στὴν οὐσία τῶν σταδίων. στικὴ ἐν Χριστῷ ζωή, δηλαδὴ ζωὴ ἡ ὁποία κατὰ μυστικὸ - ἀφανῆ τρόπο συντελεῖται Τὸ πρῶτο στάδιο τῆς πνευματικῆς ἐντός μας, καὶ ἀκόμη ζωὴ ἡ ὁποία ἀπαιτεῖ ζωῆς εἶναι ἡ κάθαρσις τοῦ χριστιανοῦ ἀπὸ τὴν ἁμαρτία καὶ τὰ πάθη του. Χρειάζεται 9. Ἰω. 15: 5. νὰ σταματήσῃ ὁ ἄνθρωπος τὸ ἐνεργεῖν 10. Ψαλμ. 126: 1. 11. Νικολάου Λούβαρι, «Μυστικισμός», Ἐγκυκλο- 12. Νικολάου Λούβαρι, «Μυστικισμός», Ἐγκυκλο- παίδεια Ἥλιος, τόμ. 14, σ. 167. παίδεια Ἥλιος, τόμ. 14, σ. 166. 100

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 τὴν ἁμαρτία, νὰ ἀσκηθῇ στὴν ἀντιμετώπι- Μάξιμος μᾶς φανερώνει ἕνα κριτήριο γιὰ σι τῶν λογισμῶν καὶ τῶν ἀφορμῶν γιὰ τὴν τὴν ὕπαρξι τῆς ἀπαθείας. “Ὅταν ἀεὶ ἐν διάπραξι τῆς ἁμαρτίας καὶ νὰ μεταβάλλῃ τῷ καιρῷ τῆς προσευχῆς μηδὲν τῶν τοῦ σταδιακῶς τὰ ἁμαρτωλά του πάθη (ὡς κόσμου νοημάτων διενοχλήσῃ τῷ νῷ, τότε διεστραμμένες δυνάμεις τῆς ψυχῆς του) γίνωσκε σαυτὸν μὴ ἔξω εἶναι τῶν ὅρων σὲ ἀρετὲς χριστιανικές. τῆς ἀπαθείας”17. Κατὰ τὸν Εὐάγριο “ὁ μήτε κατ’ ἐνέργειαν μήτε κατὰ διάνοι- Τὸ δεύτερο στάδιο εἶναι ὁ φωτισμὸς αν ἁμαρτάνων, ὅπερ τῆς μεγίστης καὶ τοῦ χριστιανοῦ, ὁ ὁποῖος, ἀξιοποιῶντας πρώτης ἀπαθείας ἐστὶ τεκμήριον”18»19. τὴν θεία Χάρι, φωτίζεται ὁ νοῦς του καὶ διακρίνει εὐχερέστερα τοὺς πονηροὺς λο- Ἡ θεωρία τοῦ Θεοῦ ἄλλοτε σημαίνει γισμοὺς καὶ τὶς ἐπιθέσεις τοῦ διαβόλου, τὸν φωτισμὸ τοῦ ἀνθρώπου ὑπὸ τοῦ ὁ ὁποῖος ὡς «λέων ὠρυόμενος περιπατεῖ Ἁγίου Πνεύματος καὶ ἄλλοτε τὴν θέα ζητῶν τινα καταπιεῖν»13. Ὁ χριστιανὸς κα- τοῦ ἀκτίστου φωτός, τῆς ἀκτίστου θείας τανοεῖ ἐμπειρικῶς τὰ μυστήρια τοῦ Θεοῦ ἐνεργείας. καὶ τῆς θείας Ἀποκαλύψεως καὶ γνωρίζει τὴν ἀλήθεια τοῦ Χριστοῦ βιωματικῶς. Ἡ θέωσις εἶναι ἡ ἕνωσις τοῦ πιστοῦ μετὰ τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, δηλαδὴ ἡ Τὸ τρίτο στάδιο τῆς πνευματικῆς μέθεξις τῶν ἀκτίστων θείων ἐνεργειῶν, ζωῆς εἶναι ἡ ἀπάθεια τοῦ χριστιανοῦ, ἡ ἡ κοινωνία μετὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, θεωρία τοῦ Θεοῦ καὶ ἡ θέωσις τοῦ πι- ἡ ὁμοίωσίς μας πρὸς τὸν Θεό. Διδάσκει ὁ στοῦ. «Ἡ ἀπάθεια δὲν εἶναι ἡ ἄρνησις τῶν ἅγιος Μάξιμος: «νοῦς Θεῷ συναπτόμενος παθῶν (δηλ. τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς), καὶ αὐτῷ ἐγχρονίζων διὰ προσευχῆς καὶ ἀλλὰ ἡ ἐν Χριστῷ μεταμόρφωσίς των14. ἀγάπης, σοφὸς γίνεται καὶ ἀγαθὸς καὶ Δὲν σχετίζεται μὲ τὴν στωικὴ ἀπάθεια15, δυνατὸς καὶ φιλάνθρωπος καὶ ἐλεήμων οὔτε σημαίνει τὸ τέλος τῶν πειρασμῶν, καὶ μακρόθυμος καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν, πάντα ἀλλὰ τὴν ἀντιμετώπισί των μὲ εἰρήνη καὶ σχεδὸν τὰ θεῖα ἰδιώματα ἐν ἑαυτῷ πε- τὴν συνεχῆ καὶ ἀμετακίνητο μνήμη τοῦ ριφέρει»20. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς Θεοῦ καὶ κοινωνία μαζί Του16. Ὁ ἅγιος σκιαγραφεῖ τὴν πορεία τοῦ πιστοῦ πρὸς τὴν θέωσι ὡς ἑξῆς: «Ἀπόστα τῆς κακίας, 13. Α´ Πετρ. 5: 8. ἐν τῇ χώρᾳ γενοῦ τῆς ἀρετῆς, ἐπιλαβοῦ 14. Βλ. Ἀνέστη Κεσελόπουλου, Πάθη καὶ ἀρετὲς τῶν ἔργων τῆς μετανοίας, καὶ προσμένων παρὰ τοῦ Θεοῦ λήψῃ οὐ μόνον τῆς στὴ διδασκαλία Γρηγορίου Παλαμᾶ (Ἀθήνα: Δόμος, 1982), σ. 178: «ἡ ἀπάθεια δὲν μπορεῖ ἀκόμη, ποὺ κατέχουν τὴν τέλεια ἀπάθεια, ἔχουν νὰ σημαίνει τὴν ἄρνηση τῶν παθῶν, ἀλλὰ τὴ αἴσθηση τῶν παθῶν, χωρὶς βέβαια νὰ δουλώνο- μεταστροφή τους σὲ πόθο τοῦ Θεοῦ». Πρβλ. νται σ’ αὐτά· πολεμοῦνται ἀπὸ τὸ διάβολο, χωρὶς Δημητρίου Καλλιντέρη, Πάθη καὶ ἀπάθεια κατὰ ὅμως νὰ ὑποκύπτουν στὶς προσβολές του». τὴ διδασκαλία τοῦ ἀββᾶ Ἰσαὰκ τοῦ Σύρου (Θεσ- 17. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περὶ ἀγάπης, Α´, πη´ σαλονίκη: Βρυέννιος, 1997), σσ. 139 κ.ἑ. (Φιλοκαλία, τόμ. Β´, σ. 12). 15. Βλ. Δημητρίου Καλλιντέρη, Πάθη καὶ ἀπάθεια 18. Εὐαγρίου Ποντικοῦ, Περὶ λογισμῶν, 10 (ΒΕΠ 79, κατὰ τὴ διδασκαλία τοῦ ἀββᾶ Ἰσαὰκ τοῦ Σύρου 21). Πρβλ. αὐτόθι, 35 (ΒΕΠ 79, 43): «ἀπάθειαν (Θεσσαλονίκη: Βρυέννιος, 1997), σσ. 140-142. δὲ λέγω οὐ τὴν κωλύουσαν τὰς κατ’ ἐνέργειαν 16. Βλ. Ἀνέστη Κεσελόπουλου, Πάθη καὶ ἀρετὲς στὴ ἁμαρτίας –αὕτη γὰρ ἐγκράτεια λέγεται–, ἀλλὰ διδασκαλία Γρηγορίου Παλαμᾶ (Ἀθήνα: Δόμος, τὴν κατὰ διάνοιαν τοὺς ἐμπαθεῖς λογισμοὺς 1982), σ. 182: «Ἡ ἀπάθεια δὲν πρέπει νὰ συγχέε- περικόπτουσαν». ται μὲ τὴν ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τοὺς πειρασμούς, 19. Ἰωάννου Ἀγγελοπούλου, Ἡ ἁμαρτία (Ἀθῆναι οὔτε, ὅπως εἴπαμε, μὲ τὴ στωικὴ ἀπάθεια. Ση- 2002), σ. 112-113. μαίνει τὴν ἐσωτερικὴ εἰρήνη τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ 20. Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περὶ ἀγάπης, Β´, νβ´, ἀντιστέκεται στοὺς πειρασμοὺς καὶ αἰσθάνεται (Φιλοκαλία, τόμ. Β´, σ. 21). ἐλάχιστα τὶς κινήσεις τῆς φύσεως. Καὶ αὐτοὶ 101

ἀνθρωπίνης ἀρετῆς τὴν τελείωσιν, ἀλλὰ (χωρὶς ὅμως νὰ ἀποτελῆ καὶ μέρος τοῦ καὶ αὐτὰς προσκτήσῃ τὰς θεϊκὰς ὑπερ- Μυστηρίου) καὶ ἡ πνευματικὴ καθοδήγη- φυῶς ἀρετὰς διὰ τῆς τοῦ θείου πνεύμα- σις τῶν χριστιανῶν, ὅταν ὁ Πνευματικὸς τος ἐνοικήσεως. Οὕτω γὰρ θεοποιεῖται ὁ συμβουλεύει καὶ καθοδηγεῖ τὸν χριστιανὸ ἄνθρωπος. Ὁ γὰρ κολλώμενος διὰ τῶν γιὰ ζητήματα πνευματικῆς ζωῆς. Βεβαίως, ἔργων τῆς ἀρετῆς τῷ Θεῷ ἓν πνεῦμα αὐτὴ ἡ πνευματικὴ καθοδήγησις μπορεῖ μετὰ τοῦ Θεοῦ γίνεται διὰ τῆς τοῦ θείου νὰ γίνεται καὶ ἐκτὸς τοῦ Μυστηρίου τῆς πνεύματος χάριτος»21. Μετανοίας καὶ ἀπὸ πνευματοφόρους χριστιανοὺς λαϊκούς, μοναχοὺς ἢ κληρι- γ. Οἱ μέθοδοι τῆς ὀρθοδόξου πνευ- κοὺς. Οἱ πνευματοφόροι χριστιανοί, ὡς ματικότητος εἶναι πολλὲς καὶ ποικίλες. ἡνωμένοι μετὰ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Ἀναφέρομε ὡρισμένες ἀπὸ αὐτὲς συνο- καθίστανται ὄργανα Αὐτοῦ πρὸς φωτισμὸ πτικῶς, ἐπαναλαμβάνοντες ὅτι κάθε μέθο- καὶ βοήθεια καὶ ἄλλων ἀνθρώπων. Κατὰ δος, τεχνικὴ καὶ τρόπος ἀσκήσεως πρέπει τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Βασιλείου: «αἱ νὰ γίνεται μὲ τὶς προϋποθέσεις καὶ ἐντὸς πνευματοφόροι ψυχαὶ ἐλλαμθεῖσαι παρὰ τῶν πλαισίων ποὺ προαναφέραμε. τοῦ Πνεύματος, αὐταί τε ἀποτελοῦνται πνευματικαὶ καὶ εἰς ἑτέρους τὴν χάριν ἐξα- Τὰ Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ποστέλλουσιν»22. Μὲ τὸ Μυστήριο τοῦ ἡ βάσις τῆς ὀρθοδόξου πνευματικότη- Εὐχελαίου ζητεῖται ἡ ἴασις ψυχῆς καὶ τος. Ἡ πνευματικὴ ζωὴ τοῦ χριστιανοῦ σώματος, ἐνῷ μὲ τὸ Μυστήριο τοῦ Γάμου ἀρχίζει μὲ τὸ Μυστήριο τοῦ Βαπτίσμα- ἐνσωματώνεται ἡ ἀγάπη τῶν δύο συζύγων τος. Σὲ αὐτὸ ὁ ἄνθρωπος ἀναγεννᾶται ἐν στὸν Χριστὸ καὶ στὸ Σῶμα Του καὶ ζη- Χριστῷ, ἀπαλλάσσεται ἀπὸ τὴν ἁμαρτία τεῖται ἡ θεία Χάρις γιὰ τὴν μεταμόρφωσι καὶ συνάπτεται στὸ ἅγιο καὶ ἀναμάρτη- τῆς ἀνθρωπίνης ἀγάπης σὲ ὑπερφυσικὴ το Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, τὴν Ἐκκλησία. καὶ κατὰ Χριστὸν ἀγάπη. Μὲ τὸ Μυστήριο Ἐνδύεται τὸν Χριστὸ καὶ καλεῖται μὲ τῆς Ἱερωσύνης, τέλος, κάποια μέλη τῆς τὴν συνεργία του, μὲ τὴν ἄσκησι καὶ τὴν Ἐκκλησίας ἀποκτοῦν τὸ χάρισμα τῆς θέλησί του νὰ ἀκολουθήσῃ στὴν ζωή του τελέσεως τῶν Μυστηρίων καὶ τῆς ἐν γένει τὸν Κύριο Ἰησοῦ. Μὲ τὸ Μυστήριο τοῦ διακονίας τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ. Χρίσματος ὁ χριστιανὸς λαμβάνει τὸ Ἅγιο Πνεῦμα μὲ τὰ χαρίσματά του καὶ συμ- Μέθοδος τῆς ὀρθοδόξου πνευμα- μετέχει στὸ τριπλὸ ἀξίωμα τοῦ Κυρίου μας τικότητος εἶναι καὶ ὁλόκληρος γενικῶς (βασιλικό, ἱερατικό, προφητικό). Μὲ τὰ ἡ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας μας. Οἱ ἀκο- χαρίσματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καὶ τοὺς λουθίες, οἱ ὕμνοι, τὰ τελούμενα καὶ χαρισματούχους χριστιανούς, οἱ ὁποῖοι τὰ δρώμενα, ἡ εἰκονογραφία καὶ ἡ ναοδομία ἐνεργοποιοῦν καὶ τὰ ἀξιοποιοῦν, πορεύε- ὠθοῦν τοὺς χριστιανοὺς στὴν βίωσι ἀνε- ται ἀνὰ ἐποχὴ τὸ Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας. Μὲ κλαλήτων ἐμπειριῶν καὶ τοὺς ὁδηγοῦν τὸ Μυστήριο τῆς Μετανοίας ὁ ἁμαρτάνων πλησίον τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν ἁγίων Του. καὶ μετανοῶν χριστιανὸς ἐπανασυνδέε- Ἡ συμμετοχὴ στὶς λατρευτικὲς καὶ κοινο- ται μὲ τὸ ἅγιο Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, τὴν τικὲς προσευχὲς τῆς Ἐκκλησίας ὠφελεῖ Ἐκκλησία, καθαίρεται ἀπὸ τὰ ἁμαρτήματά καὶ ἁγιάζει τὸν ἀγωνιζόμενο πιστό. του καὶ ἐνδυναμώνεται στὸν ἀγῶνα κατὰ τῆς ἁμαρτίας καὶ ὑπὲρ τῆς ἀποκτήσεως Ἡ προσευχὴ ἀποτελεῖ τὸ καθημε- τῶν ἀρετῶν. Νὰ σημειώσωμε ὅτι μὲ τὸ ρινὸ ὅπλο τοῦ χριστιανοῦ ἐναντίον τῶν Μυστήριο τῆς Μετανοίας ἔχει συνδεθῆ πειρασμῶν καὶ τὸν εὐκολώτερο τρόπο 21. Γρηγορίου Παλαμᾶ, Πρὸς τὴν ἑαυτοῦ 22. Μ. Βασιλείου, Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, 23 Ἐκκλησίαν, 35 (Συγγράμματα, τόμ. Δ´, σ. 141). (ΒΕΠ 52, 250). 102

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 συναντήσεως καὶ συνευρέσεως μετὰ τοῦ ἔνδεια νηστεία ἐστὶν ἀληθής»25. Ἔτσι ἡ Θεοῦ. Ἡ νοερὰ ἢ καρδιακὴ προσευχὴ νηστεία συνδέεται στὴν ὀρθόδοξο πνευ- ἀποτελεῖ τὴν ἀνωτέρα μέθοδο προσευχῆς, ματικότητα μὲ τὴν γενικωτέρα ἐγκράτεια ὅπου ὁ πιστὸς προσεύχεται διὰ τοῦ νοῦ καὶ τὴν ἄσκησι τοῦ πιστοῦ γιὰ τὴν ἀπαλ- καὶ τῆς καρδίας. Ἰδίως στὴν ὀρθόδοξο λαγὴ ἀπὸ τὰ ἁμαρτωλὰ πάθη καὶ τὴν πνευματικότητα ἔχει ἐπικρατήσῃ πάνω ἀπόκτησι τῶν θείων ἀρετῶν. Συναφῶς ἀπὸ χίλια χρόνια ἡ μονολόγιστος εὐχὴ ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ἐπιση- τοῦ Ἰησοῦ· «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱὲ μαίνει: «τιμὴ γὰρ νηστείας, οὐχὶ σιτίων τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με τὸν ἁμαρτωλόν». ἀποχή, ἀλλ’ ἁμαρτημάτων ἀναχώρησις, Ἡ ἐπίκλησις τοῦ θείου ὀνόματος τοῦ ὡς ὅ γε τῇ τῶν βρωμάτων ἀποχῇ μόνον Κυρίου μας γίνεται συνεχῶς καὶ ἀδια- ὁρίζων τὴν νηστείαν, οὗτός ἐστιν ὁ μάλι- λείπτως ὄχι μόνον ἀπὸ τοὺς μοναχοὺς τῆς στα ἀτιμάζων αὐτήν. Νηστεύεις; δεῖξόν Ἐκκλησίας μας, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ πολλοὺς μοι διὰ τῶν ἔργων αὐτῶν. Ποίων ἔργων, ἐκ τῶν ἐν τῷ κόσμῳ διαβιούντων λαϊκῶν φησίν; Ἐὰν ἴδῃς πένητα, ἐλέησον· ἐὰν ἴδῃς καὶ κληρικῶν χριστιανῶν. Ἡ προσευχὴ ἐχθρὸν καταλλάγηθι· ἐὰν ἴδῃς φίλον εὐδο- αὐτή (μαζὶ μὲ τὴν τεχνικὴ ἐλέγχου τῆς κιμοῦντα, μὴ βασκήνῃς· ἐὰν ἴδῃς γυναῖκα ἀναπνοῆς) συνεδέθη μὲ τὸ κίνημα τῶν εὔμορφον, ὑπέρβηθι. Μὴ γὰρ δὴ στόμα Ἡσυχαστῶν μοναχῶν καὶ μὲ τὴν θεο- νηστευέτω μόνον, ἀλλὰ καὶ ὀφθαλμός, καὶ λογία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἀκοή, καὶ πόδες, καὶ χεῖρες, καὶ πάντα τὰ ἡ ὁποία ἐπεκυρώθη ἀπὸ τὶς Συνόδους τοῦ σώματος ἡμῶν μέλη· νηστευέτωσαν τοῦ 14ου αἰ. στὴν Κωνσταντινούπολι, καὶ χεῖρες, ἁρπαγῆς καὶ πλεονεξίας καθα- ἔκτοτε παραμένει ἡ προσευχὴ τοῦ Ἰησοῦ ρεύουσαι· νηστευέτωσαν πόδες, δρόμων ὡς πραγματικὸς θησαυρὸς στὰ χείλη καὶ τῶν ἐπὶ τὰ παράνομα θέατρα ἀφιστάμε- στὴν καρδία τῶν ἀγαπώντων τὸν Κύριο23. νοι· νηστευέτωσαν ὀφθαλμοί, παιδευόμε- νοι μηδέποτε ὄψεσιν εὐμόρφοις ἐπιπηδᾷν, Ἡ νηστεία εἶναι μία παναρχαία τε- μηδὲ ἀλλότρια περιεργάζεσθαι κάλλη. χνικὴ ὅλων σχεδὸν τῶν θρησκευμάτων. Τροφὴ γὰρ ὀφθαλμῶν, θεωρία· ἀλλὰ ἂν Διὰ τῆς ἀποχῆς ἀπὸ τὴν τροφὴ ἢ τῆς μὲν παράνομος ᾖ καὶ κεκωλυμένη, λυ- μειώσεώς της ὁ χριστιανὸς ἀποδεικνύει ἐν μαίνεται τῇ νηστείᾳ, καὶ πᾶσαν ἀνατρέπει τοῖς πράγμασιν ὅτι «οὐκ ἐπ’ ἄρτῳ μόνῳ τῆς ψυχῆς τὴν σωτηρίαν· ἂν δὲ ἔννο- ζήσεται ὁ ἄνθρωπος, ἀλλὰ ἐπὶ παντὶ μος καὶ ἀσφαλής, κοσμεῖ τὴν νηστείαν. ῥήματι ἐκπορευομένῳ διὰ στόματος Θε- Καὶ γὰρ τῶν ἀτοπωτάτων ἂν εἴη, ἐπὶ οῦ»24. Θεωρεῖ τὴν ζωὴ ὡς χορηγουμένη μὲν βρωμάτων καὶ τῆς συγκεχωρημένης ἀπὸ τὸ ζωοποιοῦν Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καὶ ἀφίστασθαι τροφῆς διὰ τὴν νηστείαν, ἐπὶ ὄχι ὡς ἀποτέλεσμα τῆς βρώσεως καὶ τῆς δὲ τῶν ὀφθαλμῶν καὶ τῆς κεκωλυμένης τροφῆς. Ζεῖ γιὰ τὸν Κύριο καὶ ὄχι γιὰ τὴν ἅπτεσθαι. Οὐκ ἐσθίεις κρέα; μὴ φάγῃς κοιλία καὶ τὰ βρώματα. Ἡ ἀληθὴς νηστεία, ἀκολασίαν διὰ τῶν ὀφθαλμῶν. Νηστευέτω βεβαίως, κατὰ τὴν ἀριστοτεχνικὴ διατύπω- καὶ ἀκοή· νηστεία δὲ ἀκοῆς μὴ δέχεσθαι σι τοῦ ἁγίου Βασιλείου εἶναι ἡ τῶν κακῶν κακηγορίας καὶ διαβολάς· Ἀκοὴν γὰρ ἀλλοτρίωσις. «Ἀληθὴς νηστεία ἡ τοῦ κα- ματαίαν μὴ παραδέξῃ, φησί. Νηστευέτω κοῦ ἀλλοτρίωσις, ἐγκράτεια γλώσσης, καὶ στόμα ἀπὸ ῥημάτων αἰσχρῶν καὶ λοι- θυμοῦ ἀποχή, ἐπιθυμιῶν χωρισμός, κα- δορίας. Τί γὰρ ὄφελος ὅταν μὲν ὀρνίθων ταλαλιᾶς, ψεύδους, ἐπιορκίας. Ἡ τούτων καὶ ἰχθύων ἀπεχώμεθα, τοὺς δὲ ἀδελφοὺς δάκνωμεν καὶ κατεσθίωμεν; Ὁ κακηγορῶν 23. Περισσότερα βλ. Καλλίστου Ware, Ἡ δύναμη τοῦ ὀνόματος (Ἀθήνα: Ἀκρίτας, 19925). 25. Μ. Βασιλείου, Περὶ νηστείας, Β´, 7 (ΒΕΠ 54, 26). 24. Ματθ. 4: 4. 103

ἀδελφικὰ κρέα ἔφαγεν, τὴν σάρκα τοῦ τοὺς ἁγίους. Ὁ ἀγωνιζόμενος χριστιανὸς πλησίον ἔδακε»26. ὀφείλει νὰ φυλάσσῃ συνεχῶς τὸν νοῦ του, οὕτως ὥστε νὰ ἀναγνωρίζῃ ἀμέσως Ἕτερο μέσο τῆς ὀρθοδόξου πνευμα- τὴν προέλευσι καὶ τὸ εἶδος τοῦ λογισμοῦ τικότητος εἶναι ἡ πάλη κατὰ τῶν πο- καὶ νὰ ἀποκρούῃ πάραυτα τοὺς πονη- νηρῶν λογισμῶν καὶ ἡ φυλακὴ τοῦ νοῦ. ροὺς λογισμούς, γνωρίζων ὅτι ὁ ἐγχρο- Οἱ λογισμοὶ εἶναι εἰκόνες, σκέψεις, φα- νισμὸς καὶ ἡ συζήτησις μὲ τοὺς πονηροὺς ντασίες οἱ ὁποῖες εἰσβάλλουν στὸν νοῦ λογισμοὺς θὰ τὸν ὁδηγήσουν στὴν κατὰ τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ οἱ μὲν πονηροὶ λογι- διάνοια ἢ στὴν κατ’ ἐνέργεια ἁμαρτία27. σμοὶ προέρχονται εἴτε ὡς προσβολὲς τῶν Ἡ τήρησις τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ Ἡ τήρησις τῶν εἶναι μία ἄλλη πτυχὴ τῆς ὀρθοδόξου ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ πνευματικότητος. Ὁ χριστιανὸς δὲν εἶναι μία ἄλλη πτυχὴ ἀρκεῖται στὴν ἀπόρριψι τῆς ἁμαρτίας, ἀλλὰ ἐπιδιώκει τὶς ἀρετὲς μὲ τὴν τήρησι τῆς ὀρθοδόξου τῶν ἐντολῶν τοῦ Κυρίου μας. Ὁ ἴδιος ὁ πνευματικότητος. Χριστὸς μᾶς ἐδίδαξε ὅτι ἡ τήρησις τῶν ἐντολῶν Του προϋποθέτει καὶ φανερώνει Ὁ χριστιανὸς τὴν ἐκ μέρους μας ἀγάπη πρὸς Αὐτόν: δὲν ἀρκεῖται στὴν «ἐὰν ἀγαπᾶτε με, τὰς ἐντολὰς τὰς ἐμὰς ἀπόρριψι τῆς ἁμαρτίας, τηρήσετε»· «ὁ ἔχων τὰς ἐντολάς μου καὶ ἀλλὰ ἐπιδιώκει τὶς ἀρετὲς τηρῶν αὐτὰς ἐκεῖνός ἐστιν ὁ ἀγαπῶν μὲ τὴν τήρησι τῶν ἐντολῶν με· ὁ δὲ ἀγαπῶν με ἀγαπηθήσεται ὑπὸ τοῦ Κυρίου μας. Ὁ ἴδιος τοῦ πατρός μου, κἀγὼ ἀγαπήσω αὐτὸν ὁ Χριστὸς μᾶς ἐδίδαξε ὅτι καὶ ἐμφανίσω αὐτῷ ἐμαυτόν»28. Ἡ τήρη- ἡ τήρησις τῶν ἐντολῶν σις τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ εἶναι ὁ Του προϋποθέτει καὶ ἀσφαλὴς τρόπος ἀποκτήσεως, θείᾳ Χάρι- φανερώνει τὴν ἐκ μέρους τι βεβαίως, τῶν ἀρετῶν καὶ τῆς ἀπαλ- μας ἀγάπη πρὸς Αὐτόν: λαγῆς ἀπὸ τὰ πονηρὰ πάθη. «ἐὰν ἀγαπᾶτε με, Μορφὴ καὶ μέθοδος τῆς ὀρθοδόξου τὰς ἐντολὰς πνευματικότητος εἶναι καὶ ἡ ἐλεημοσύνη, τὰς ἐμὰς τηρήσετε». ὡς καρπὸς τῆς φιλανθρωπίας καὶ φιλα- δελφίας, καθὼς καὶ ἡ γενικωτέρα κοι- πονηρῶν δαιμόνων, εἴτε ὡς προϊόντα τῶν νωνικὴ διακονία. Αὐτὴ ἡ μέθοδος φα- παθῶν καὶ ἁμαρτημάτων ἑνὸς ἑκάστου. νερώνει τὸν ἐκκλησιαστικὸ - κοινωνικὸ Οἱ δὲ ἀγαθοὶ λογισμοὶ προέρχονται εἴτε χαρακτῆρα τῆς ὀρθοδόξου ἀσκήσεως, ἡ ἀπ’ εὐθείας ἀπὸ τὸν Πανάγαθο Θεό, εἴτε ὁποία δὲν ἀποσκοπεῖ στὸν ἐξαγιασμὸ ἀπὸ τοὺς ἀγαθοὺς ἀγγέλους, εἴτε ἀπὸ ἀτόμων, ἀλλὰ προσώπων, δηλ. ὑπάρξε- ων ὀργανικῶς συνδεδεμένων μεταξύ τους 26. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τοὺς ἀνδριάντας, ὁμιλία Γ´ (PG 49, 53). Πρβλ. Νικολάου Νευράκη, 27. Περὶ λογισμῶν βλ. περισσότερα ἐν: Ἰωάννου Ἡ ἀρετὴ τῆς ἐγκρατείας κατὰ τὸν ἱερὸν Ἀγγελοπούλου, «Περὶ λογισμῶν», Γρηγόριος Χρυσόστομον (Ἀθῆναι 2003), σ. 148. ὁ Παλαμᾶς 84 (2001), σσ. 85-98 καὶ Ἰωάννου Ἀγγελοπούλου, Ἡ ἁμαρτία (Ἀθῆναι 2002), σσ. 54-61. 28. Ἰω. 14: 15, 21. Περισσότερα περὶ ἐντολῶν βλ. ἐν: Νικολάου Μητσοπούλου, Αἱ ἐντολαὶ τοῦ Θεοῦ (Ἀθῆναι 1989). 104

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 στὸ Σῶμα τοῦ ζῶντος Χριστοῦ, δηλαδὴ τικότητος εἶναι μέσα καὶ μέθοδοι καὶ ὄχι τὴν Ἐκκλησία. Ἀκόμη καὶ οἱ ἐρημῖτες στόχοι αὐτῆς. Διδάσκει μὲ σαφήνεια ὁ ἀσκητὲς προσεύχονται γιὰ τὸ σύνολο τῆς ἀσκητικὸς Πατὴρ Κασσιανὸς ὁ Ρωμαῖος: ἀνθρωπότητος, διακονοῦν καὶ ἐλεοῦν τοὺς «καὶ γὰρ αἱ νηστεῖαι καὶ ἀγρυπνίαι καὶ ἡ συνανθρώπους των μὲ τὶς συμβουλὲς καὶ μελέτη τῶν Γραφῶν καὶ ἡ γύμνωσις τοῦ τὸ ἅγιο παράδειγμα τῆς ζωῆς των καὶ πλούτου καὶ ἡ ἀποταγὴ ὅλου τοῦ κόσμου, ἑνώνονται ὀντολογικῶς μὲ τὰ ὑπόλοιπα οὐκ ἔστι τελειότης, καθὰ εἴρηται, ἀλλὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας (ζῶντα καὶ κεκοι- τελειότητος ἐργαλεῖα. Ἐπειδὴ οὐκ ἐν μημένα) σὲ κάθε εὐχαριστιακὴ σύναξι, τούτοις εὑρίσκεται ἡ τελειότης, ἀλλὰ διὰ στὴν ὁποία συμμετέχουν. Ἡ ἐλεημοσύνη τούτων προσγίνεται»31. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης τονίζεται ἰδιαιτέρως ἀπὸ τοὺς Πατέρες ὁ Χρυσόστομος θεωρεῖ τὶς πρακτικὲς τῆς τῆς Ἐκκλησίας ὡς τρόπος καθάρσεως ἐκ ὀρθοδόξου πνευματικότητος ὡς φάρμακα, Οἱ μέθοδοι τῆς ὀρθοδόξου πνευματικότητος εἶναι μέσα καὶ μέθοδοι καὶ ὄχι στόχοι αὐτῆς. Διδάσκει μὲ σαφήνεια ὁ ἀσκητικὸς Πατὴρ Κασσιανὸς ὁ Ρωμαῖος: «καὶ γὰρ αἱ νηστεῖαι καὶ ἀγρυπνίαι καὶ ἡ μελέτη τῶν Γραφῶν καὶ ἡ γύμνωσις τοῦ πλούτου καὶ ἡ ἀποταγὴ ὅλου τοῦ κόσμου, οὐκ ἔστι τελειότης, καθὰ εἴρηται, ἀλλὰ τελειότητος ἐργαλεῖα. Ἐπειδὴ οὐκ ἐν τούτοις εὑρίσκεται ἡ τελειότης, ἀλλὰ διὰ τούτων προσγίνεται». τῶν ἁμαρτημάτων, ἐπειδὴ μᾶς ἐξομοιώνει τὰ ὁποῖα πρέπει νὰ χρησιμοποιῇ κάποιος μὲ τὰ κύρια χαρακτηριστικὰ τοῦ Τρια- ὑπὸ τὴν καθοδήγησι ἐμπείρου πνευματι- δικοῦ Θεοῦ, τὴν ἀγάπη καὶ τὴν φιλαν- κοῦ πατρός. Σημειώνει ἐπὶ παραδείγματι θρωπία. Σὲ ἀρχαῖο ἐκκλησιαστικὸ κείμε- γιὰ τὴν μέθοδο τῆς νηστείας: «Φάρμακόν νο διαβάζομε: «καλὸν οὖν ἐλεημοσύνη ὡς ἐστιν ἡ νηστεία, ἀλλὰ τὸ φάρμακον, κἂν μετάνοια ἁμαρτίας ... ἐλεημοσύνη γὰρ μυριάκις ὠφέλιμον ᾖ, πολλάκις ἄχρηστον κούφισμα ἁμαρτίας γίνεται»29. Καὶ ὁ ἱερὸς γίνεται διὰ τὴν ἀπειρίαν τοῦ χρωμένου. Χρυσόστομος διδάσκει συναφῶς: «Μέγα Καὶ γὰρ καὶ καιρὸν εἰδέναι χρὴ καθ’ ὃν δεῖ οὖν πρᾶγμα ἐλεημοσύνη, ἀδελφοί· ταύτην τοῦτο ἐπιτιθέναι, καὶ ποσότητα αὐτοῦ τοῦ ἀσπασώμεθα, ἧς οὐδὲν ἴσον· ἱκανή ἐστι φαρμάκου, καὶ σώματος κρᾶσιν τὴν δε- καὶ ἄλλας ἁμαρτίας ἐξαλεῖψαι, καὶ τὴν χομένην, καὶ χώρας φύσιν, καὶ ὥραν ἔτους, κρίσιν ἀπελάσαι· σοῦ σιωπῶντος ἔστηκε καὶ δίαιταν κατάλληλον, καὶ πολλὰ ἕτερα· καὶ συνηγορεῖ· μᾶλλον δὲ σοῦ σιωπῶντος ὧν ὅπερ ἂν παροφθείη, τοῖς ἄλλοις λυ- μυρία στόματα εὐχαριστεῖ ὑπὲρ σοῦ»30. μανεῖται πᾶσι τοῖς εἰρημένοις. Εἰ δὲ ἔνθα σῶμα θεραπεύειν δεῖ, τοσαύτης ἡμῖν ἀκρι- Οἱ μέθοδοι τῆς ὀρθοδόξου πνευμα- βείας χρεία, πολλῷ μᾶλλον ὅταν ψυχῆς ἐπιμελώμεθα καὶ λογισμοὺς θεραπεύω- 29. Κλήμεντος Ρώμης, Πρὸς Κορινθίους, Β´, XVI, 4 (ΒΕΠ 1, 46). 31. Κασσιανοῦ Ρωμαίου, Πρὸς Λεόντιον ἡγούμενον (Φιλοκαλία, τόμ. Α´, σ. 83). 30. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Περὶ ἐλεημοσύνης, ὁμιλία Γ´, γ´ (PG 49, 295). 105

μεν, πάντα διερευνᾶσθαι καὶ σκοπεῖν ἀνα- 2. Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν, τόμ. Α´-Ε´, γκαῖον μετὰ ἀκριβείας ἁπάσης»32. Ἀθῆναι: Ἀστήρ, 1982-19925. 4. Ἐπίλογος 3. Ἀγγελοπούλου Ἰωάννου, Ἡ ἁμαρτία, Ἀθῆναι 2002. Ἡ ὀρθόδοξος πνευματικότης ἀείποτε ὑπῆρχε στὴν Ἐκκλησία μας ὡς θεωρία 4. Βίττη Εὐσεβίου, Ἡδονὴ - Ὀδύνη. Ὁ διπλὸς καὶ ὡς μυστικὴ ἐμπειρία τῶν ἀσκουμένων καρπὸς τῆς αἰσθήσεως, Ἀθήνα: Ἀκρίτας, 1990. χριστιανῶν. Τὶς τελευταῖες δεκαετίες ἔγινε κτῆμα περισσοτέρων πιστῶν μὲ 5. Βίττη Εὐσεβίου, Πρὸς ἡδονῆς καὶ ὀδύνης τὴν ἐπανέκδοσι τῆς Φιλοκαλίας ἀπὸ ὑπέρβαση. Α´ Νοῦ παθῶν κάθαρση, Ἀθήνα: τὸν ἐκδοτικὸ οἶκο τοῦ Ἀστέρος. Ἡ Ἀκρίτας, 1992. μετάφρασίς της, μάλιστα, στὴν ἀγγλικὴ καὶ γαλλικὴ γλῶσσα ἔκαναν πολλοὺς ἑτε- 6. Βλάχου Ἱεροθέου, Μικρὰ εἴσοδος στὴν ὀρθόδο- ροδόξους χριστιανοὺς νὰ θαυμάσουν τὸ ξη πνευματικότητα, Ἀθήνα: Ἀποστ. Διακονία, βάθος καὶ τὴν ποιότητα τῆς ὀρθοδόξου 19982. πνευματικότητος. Ἐπισημαίνομε ὅτι ἡ ὀρθόδοξος πνευματικότης διδάσκεται 7. Βλάχου Ἱεροθέου, Ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία, σὲ πολλὰ ρωμαιοκαθολικὰ καὶ προτε- 1, Λεβάδεια: Ἱ.Μ. Γενεθλίου Θεοτόκου, 19893. σταντικὰ ἰνστιτοῦτα ὡς πνευματικότης τοῦ ἀνατολικοῦ Χριστιανισμοῦ. Μάλι- 8. Ζιλλὲ Λέβ, Ὀρθόδοξος πνευματικότης, Ἀθῆναι: στα ἕνα περισπούδαστο συστηματικὸ Γρηγόρης, χ.χ. ἐγχειρίδιο, τὸ ὁποῖο συνεγράφη τὸ 1978, μετεφράσθη καὶ στὴν ἑλληνικὴ πρὸ δύο 9. Καλλιντέρη Δημητρίου, Πάθη καὶ ἀπάθεια κατὰ ἐτῶν. Τέλος, τὸ Ἅγιο Ὄρος, ὡς τὸ κατ’ τὴ διδασκαλία τοῦ ἀββᾶ Ἰσαὰκ τοῦ Σύρου, Θεσ- ἐξοχὴν κέντρο τῆς ὀρθοδόξου πνευμα- σαλονίκη: Βρυέννιος, 1997. τικότητος, ἐξακολουθεῖ νὰ μαγνητίζη πολλοὺς ἑτεροδόξους καὶ νὰ τοὺς με- 10. Καρδαμάκη Μιχαήλ, Ὀρθόδοξη πνευματικότητα, ταστρέφη στὴν Ὀρθοδοξία. «Τοιγαροῦν Ἀθήνα: Ἀκρίτας, 19933. καὶ ἡμεῖς τοσοῦτον ἔχοντες περικείμε- νον ἡμῖν νέφος μαρτύρων» ὁσίων καὶ 11. Κεσελόπουλου Ἀνέστη, Πάθη καὶ ἀρετὲς στὴ ἀσκητῶν «ὄγκον ἀποθέμενοι πάντα καὶ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, τὴν εὐπερίστατον ἁμαρτίαν, δι’ ὑπομονῆς Ἀθήνα: Δόμος, 1982. τρέχωμεν τὸν προκείμενον ἡμῖν ἀγῶνα ἀφορῶντες εἰς τὸν τῆς πίστεως ἀρχηγὸν 12. Κορναράκη Ἰωάννη, Στοιχεῖα νηπτικῆς ψυχο- καὶ τελειωτὴν Ἰησοῦν»33! λογίας, Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης, 1982. Βιβλιογραφία 13. Μαντζαρίδη Γεωργίου, Χριστιανικὴ Ἠθική, Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς, 19913. 1. Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι, τόμ. Α´-ΣΤ´, Σου- ρωτὴ Θεσσαλονίκης: Ἱ. Ἡσ. Εὐαγγ. Ἰωάννης, 14. Νευράκη Νικολάου, Ἡ ἀρετὴ τῆς ἐγκρατείας 1999-2012. κατὰ τὸν ἱερὸν Χρυσόστομον, Ἀθῆναι 2003. 15. Πορτελάνου Σταμάτη, Ἡ πνευματικὴ τελείωση τοῦ ἀνθρώπου. Στάδια πνευματικῶν μεθηλι- κιώσεων κατὰ τὸν ἅγιο Συμεὼν τὸν Νέο Θε- ολόγο, Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς, 1998. 16. Τσιτσίγκου Σπύρου, Ἡ ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου κατὰ τὸν ἱερὸ Χρυσόστομο, Ἀθήνα: Ἀποστ. Δι- ακονία, 2000. 17. Larchet Jean - Claude, Ἡ θεραπευτικὴ τῶν πνευματικῶν νοσημάτων. Εἰσαγωγὴ στὴν ἀσκη- τικὴ παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τό- μοι Α΄ καὶ Β΄, Ἀθήνα: Ἀποστολικὴ Διακονία, 2008. 18. Špidlik Tomáš, Ἡ πνευματικότητα τοῦ ἀνατο- λικοῦ Χριστιανισμοῦ (μτφρ. Βασ. Ψευτογκᾶ), Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς, 2000. 32. Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς τοὺς ἀνδριάντας, Δρ ΙΩΑΝΝΗΣ Κ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ὁμιλία Γ´ (PG 49, 51-52). Θεολόγος 33. Ἑβρ. 12: 1-2. 106

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΣΤΟ ’21 –ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ– ἩἙλλάδα, μετὰ ἀπὸ αἰῶνες ναῖκες ἀγωνίστηκαν μὲ θάρρος, ἀνδρεία καὶ σκληρῆς σκλαβιᾶς, βρίσκε- ἀνιδιοτέλεια γιὰ τὴν πατρίδα τους, δοξάστη- ται σήμερα ἐλεύθερη καὶ καν καὶ πέθαναν ἡρωικά, δηλαδὴ μὲ τὸν πιὸ μεταξὺ τῶν πολιτισμένων γενναῖο τρόπο θανάτου. χωρῶν τῆς Εὐρώπης. Παρὰ τὶς ἀφάνταστες ἐλλείψεις σὲ πόρους καὶ μὲ Ὑπάρχει πιὸ ὑποδειγματικὸς ἡρωισμὸς ὅλους τοὺς ξένους δυναστικοὺς οἴκους ἐνα- ἀπὸ αὐτὸν τῆς Μόσχως, τῆς γυναίκας τοῦ ντίον της, ἐξ ἀρχῆς, κατάφερε νὰ γείρει πρὸς Τζαβέλα, ποὺ ἄφησε τὸ Σούλι, ἐπικεφαλῆς τὸ μέρος της τὴν πολιτικὴ πλάστιγγα τῆς τῶν συντρόφων της, ὁπλισμένη μὲ μιὰ σπάθα ἠπείρου μας, γεγονὸς ποὺ τὸ ὀφείλει –ἐκτὸς κι ἕνα ὅπλο καὶ τὴν ποδιὰ γεμάτη φυσίγγια, ἀπὸ τὴν παρέμβαση τῶν ξένων δυνάμεων (ποὺ γιὰ νὰ σπεύσει σὲ βοήθεια τοῦ ἄνδρα της, τοῦ κι αὐτὴ ἡ παρέμβαση ἀποτελεῖ ἐπίτευγμα τῆς Μπότσαρη καὶ τῶν δικῶν του, ποὺ ὑποχω- χώρας μας– στοὺς γενναίους κλέφτες, τοὺς ροῦσαν μπροστὰ στοὺς εἴκοσι δύο χιλιάδες ἀρματολοὺς καὶ τοὺς ναυάρχους της, ἀλλὰ ἄνδρες τοῦ Ἀλῆ Πασᾶ; Χάρη σὲ αὐτὴν οἱ Σου- ὄχι μόνο σὲ αὐτούς. λιῶτες θριαμβεύουν, καὶ ἡ Μόσχω, τὴν ὥρα ποὺ καταδιώκει τὸν ἐχθρό, φωνάζει, ὅταν βλέ- Οἱ γυναῖκες τῆς Ἑλλάδας ἀξίζουν ἰδι- πει τὸν ἀνιψιό της Κίτσο μεταξὺ τῶν νεκρῶν: αίτερη προσοχὴ καὶ ξεχωριστὴ προσέγγιση. «Ἀγαπημένε μου ἀνιψιέ, δὲν πρόλαβα νά ’ρθω Ἐδῶ ἡ ἱστορία δὲν φάνηκε γενναιόδωρη· στά- θηκε μᾶλλον ἄδικη. Καὶ αὐτὲς συνέβαλαν, ὥστε τὸ ἑλληνικὸ ὄνειρο νὰ γίνει ἀνέλπιστη πραγματικότητα. Ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς ποὺ συμμετεῖχαν στὰ γεγονότα, Ἕλληνες μαχητὲς καὶ ἱστορικοί, διακεκριμένοι ἑλληνιστὲς καὶ φιλέλληνες ποὺ συνεγέρθηκαν ἀπὸ τὰ ἰδανικὰ τοῦ ἀγῶνα καὶ κατέβηκαν στὴν Ἑλλάδα, ἔχουν πεῖ πολλὰ γι’ αὐτές· ἂς τοὺς ἀκούσουμε. *** Οἱ Ἑλληνίδες, σύζυγοι, μαννάδες καὶ κόρες, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Ἐπανάστασης κινδύνευσαν ἐξίσου μὲ τοὺς ἄνδρες, χωρὶς νὰ διεκδικοῦν, ὅπως αὐτοί, τὴ δόξα, ἐνῷ ἦταν διατεθειμένες νὰ ὑποστοῦν κάθε θυσία, γιὰ νὰ ὑπερασπιστοῦν τὰ ἰδανικὰ τῆς φυλῆς τους. Ὁ Μιαούλης, ὁ Καραϊσκάκης, ὁ Κανάρης καὶ πολλοὶ ἄλλοι ἥρωες τῆς Ἐπανάστασης βρῆκαν συναγωνιστὲς τὴ Μόσχω, τὴ Δέσπω, τὴ Μπουμπουλίνα, τὴν Κωστάντζα Ζαχαριᾶ καὶ τὴ Μαντὼ Μαυρογένους. Αὐτὲς οἱ γυ- 107

νὰ σοῦ σώσω τὴ ζωή, ἀλλὰ μπορῶ τοὐλάχι- μιὰ μητέρα ἔβλεπε μιὰ ὀβίδα νὰ σκοτώνει τὰ στον νὰ ἐκδικηθῶ τὸν θάνατό σου, σκοτώνο- παιδιά της, ποὺ ἔπαιζαν δίπλα της. Μιὰ ἄλλη ντας τοὺς δολοφόνους σου»! Ἐκδικήθηκε τὸν ὀβίδα ἐξερράγη στὰ πόδια ἔξι νεαρῶν κορι- θάνατο τοῦ ἀνιψιοῦ της, καὶ ὁ τύραννος τῶν τσιῶν, σκοτώνοντας μία καὶ τραυματίζοντας Ἰωαννίνων, ταπεινωμένος μετὰ τὴν ἀπώλεια ὅλες τὶς ὑπόλοιπες, ἐνῷ μιὰ σφαῖρα ποτίζει τριῶν χιλιάδων ἀνδρῶν, τῆς ἔδωσε πίσω τὸν μὲ τὸ αἷμα μιᾶς γυναίκας τὶς ἐννιὰ κόρες της, γιό της Φῶτο, ποὺ τὸν κρατοῦσε ὅμηρο. ποὺ κάθονταν γύρω της». Μετὰ τὴν ἧττα στὰ βράχια τοῦ Ζαλόγγου Ἡ περιβόητη Ὑδραία Μπουμπουλίνα καὶ τὸν θλιβερὸ χορὸ ποὺ ἔκαναν οἱ Σου- (κόρη τῶν Ὑδραίων Σταυριανοῦ Πινότση καὶ λιώτισσες, πέφτοντας ρυθμικὰ στὸν γκρεμὸ Σκεύως Κοκκίνη, χήρα τοῦ Σπετσιώτη ἐφο- μαζὶ μὲ τὰ παιδιά τους, γιὰ νὰ γλιτώσουν πλιστῆ Δημητροῦ Μπούμπουλη καὶ συγγενὴς ἀπὸ τὴ σκλαβιὰ καὶ τὴν ἀτίμωση, μιὰ ἄλλη ἐξ ἀγχιστείας τῆς οἰκογένειας τῶν Μαυρογέ- ἡρωίδα, ἡ Δέσπω, θὰ δώσει ἕνα νέο δεῖγμα νη) ὄχι μόνο θυσίασε τὴ ζωὴ τοῦ γιοῦ της, λαμπροῦ θάρρους στὸ χωριό της. Καθὼς οἱ ὁ ὁποῖος σκοτώθηκε σὲ μιὰ μάχη μὲ τοὺς Τοῦρκοι τοῦ Βελῆ καὶ τοῦ Μουχτάρ, γιῶν τοῦ Τούρκους, ἀλλὰ ἔδωσε καὶ ὅλη της τὴν πε- ἐλεεινοῦ Τεπενενλῆ, ἐπιτίθεντο στὸ χωριό, ἡ ριουσία. Ἀπὸ τὴν πρώτη μέρα τῆς κήρυξης Δέσπω, οἱ ἑπτὰ κόρες της καὶ οἱ νύφες της τῆς Ἐπανάστασης ἐξόρμησαν τὰ ἰδιόκτητα κλείστηκαν σὲ ἕνα σπίτι, γιὰ νὰ ἀμυνθοῦν. πλοῖα της, τὰ ὁποῖα ἐπάνδρωσε καὶ ἐξόπλισε Χωρὶς πολεμοφόδια, γιὰ νὰ ἀμυνθοῦν ἀπένα- μὲ δικά της χρήματα, καὶ μὲ αὐτὰ συμμετεῖχε ντι σὲ σχεδὸν τέσσερις χιλιάδες στρατιῶτες, ἡ ἴδια στοὺς ἀποκλεισμοὺς τῆς Μονεμβασιᾶς ἄναψαν ἕνα βαρέλι μὲ μπαρούτι καὶ θάφτηκαν καὶ τοῦ Ναυπλίου. Συγκρότησε καὶ δικό της κάτω ἀπὸ τὰ ἐρείπια τοῦ αὐτοσχέδιου φρου- στρατιωτικὸ σῶμα ἀπὸ Σπετσιῶτες, τοὺς ρίου. «Οἱ πιὸ ὀνομαστοὶ ἥρωες ἔχουν κάνει ὁποίους ἀποκαλοῦσε «γενναῖά μου παλλη- μεγαλύτερες θυσίες;», ἐρωτᾷ ὁ διακεκριμένος κάρια». Τοὺς ἀρμάτωσε, τοὺς συντηροῦσε καὶ Γάλλος ἑλληνιστὴς καὶ φιλέλληνας Τεοντὸρ τοὺς πλήρωνε ὁμοίως ἀπὸ τὴν περιουσία της. Μπλανκάρ (Ὁ οἶκος τῶν Μαυρογένη, 1896). Μὲ αὐτοὺς περικύκλωσε τὰ τουρκικὰ ὀχυρὰ τοῦ Ναυπλίου καὶ τῆς Τρίπολης, διευθύνουσα Ἕνας ἄλλος Γάλλος συγγραφέας, ὁ ἡ ἴδια τὴν πολιορκία καὶ στὴν ξηρά! Τὰ δύο Αὔγουστος Φάμπρ, περιγράφει τὸ θάρρος τῶν πρῶτα χρόνια τῆς Ἐπανάστασης εἶχε ξοδέ- γυναικῶν τοῦ Μεσολογγίου σὲ μιὰ λεπτομερῆ ψει ὅλη τὴ μεγάλη περιουσία της. Αὐτόπτης καὶ ρεαλιστικὴ ἀναφορὰ τῆς πολιορκίας τῆς μάρτυρας γράφει: ἔνδοξης αὐτῆς πόλης (Ἱστορία τῆς πολιορκίας τοῦ Μεσολογγίου, Παρίσι 1827). «... Τὸ σπάνιον γεγονὸς εἰς τὰ χρονικὰ τῶν ἐθνῶν μιὰ γυνὴ νὰ ἐπιστρατεύσῃ, γυνὴ «Τὸ θάρρος αὐτῶν τῶν γυναικῶν», γρά- πλουσία, ἀποφασίσασα καὶ πλοῖα καὶ χρή- φει, «ἦταν λιγώτερο ἐμφανές, ἀλλὰ πιὸ δύ- ματα καὶ υἱοὺς ὁλοκαύτωμα εἰς τὸν βωμὸν σκολο ἴσως ἀπὸ αὐτὸ τῶν πολεμιστῶν. Ἀφο- τῆς Πατρίδος... Αὕτη δὲ ἡ γυνὴ ἦτο ἡ Λα- σιώνονταν στὶς καθημερινές τους ἀσχολίες σκαρίνα Μπουμπουλίνα, τὴν ὁποία τὰ ἔθνη μὲ τὴν ἴδια ἠρεμία, τὴν ἴδια ἡπιότητα καὶ τὴν ἀνευφήμησαν ὡς ἡρωΐδα. Ἦτο πράγματι λε- ἴδια εὐθυμία ποὺ διέθεταν στὶς πιὸ ἥσυχες οντόθυμος. Ἐπιβαίνουσα εἰς ἴδιον πλοῖόν της ἐποχές. Ὡστόσο, ἦσαν διαρκῶς ἐκτεθειμένες (“Ἀγαμέμνων”), μόνη διέταξε τὴν ἔφοδον εἰς στοὺς μεγαλύτερους κινδύνους, καθὼς τοὺς τὰς λέμβους κατὰ τοῦ Φρουρίου [τοῦ Ναυ- πρώτους μῆνες τῆς πολιορκίας ὁ ἀριθμὸς τῶν πλίου]. Ἀλλ’ αἱ σφαῖραι καὶ οἱ μύδροι ἀπὸ ἀμάχων θυμάτων ἀπὸ τὰ πυρὰ τῶν Τούρκων τῶν ἐπιθαλασσίων προμαχώνων τῆς κανο- ἦταν ἴσως μεγαλύτερος ἀπὸ αὐτὸν τῶν στρα- νοστοιχίας ὑποχρεοῦν τοὺς ἀνδρείους της νὰ τιωτῶν. Ἄλλοτε μιὰ νεαρὴ κοπέλα ἔπεφτε ὑποχωρήσουν. Ἐξανίσταται τότε ἡ Ἀμαζὼν νεκρὴ ἀπὸ τὰ βόλια, τὴ στιγμὴ ποὺ ἀντλοῦσε καὶ τοὺς βοᾷ: “Εἶσθε λοιπὸν γυναῖκες καὶ ὄχι νερὸ ἀπὸ τὴν πηγή, γιὰ νὰ ξεδιψάσει τὸν πα- ἄνδρες; Ἐμπρός!”. Οἱ ἀξιωματικοὶ τὴν ὑπα- τέρα της, ποὺ γυρνοῦσε ἀπὸ τὴ μάχη· ἄλλοτε 108

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 κούουν, μάχονται, θνῄσκουν...» (Ἀναστάσιος καὶ τὸν θάνατο αὐτοῦ, ὁ πατέρας τῆς Μαντῶς Χατζηαναργύρου). Νικόλαος (πρῶτος ἀξιωματοῦχος τῆς Αὐλῆς τοῦ Ἡγεμόνα) φυγαδεύθηκε στὴν Εὐρώπη, Τὸ ἐκπληκτικὸ θάρρος της καὶ ἡ στρα- γιὰ νὰ ἀποφύγει τὴν καταδίωξη τῆς Πύλης, τηγική της εὐφυΐα μπροστὰ στὸ Ναύπλιο, τὸ ἡ ὁποία ὅμως κατέσχεσε ὅλη τὴν περιουσία ὁποῖο πολιορκεῖτο ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες τοῦ του. Κατέληξε στὴν Τεργέστη καὶ ἀσχολήθηκε Ἄργους, ἦσαν ἀρκετά, γιὰ νὰ κερδίσει τὴν μὲ τὸ ἐκεῖ ἀκμάζον ἐμπόριο. Ἐκεῖ φρόντισε ἀναγνώριση ὅλων καὶ τὴν ἐπιφανῆ θέση στὴν ἰδιαίτερα τὴ μόρφωση τῆς κόρης τοῦ Μαντῶς. ἱστορία τῆς πατρίδας μας. Καλλιεργημένη μὲ τὴν εὐρωπαϊκὴ κουλτού- ρα καὶ μὲ γλῶσσες, πέρα ἀπὸ τὴ μητρική Καὶ πόσα ἄλλα παραδείγματα τῆς γεν- της, τὰ γαλλικὰ καὶ τὰ ἰταλικά, ἡ Μαντὼ ναιότητας καὶ τῆς προσφορᾶς τῶν Ἑλληνίδων ἔγινε μάρτυρας τῶν κρυφῶν προσπαθειῶν στὴν Ἐπανάσταση μποροῦν νὰ ἀναφερθοῦν, τῶν συμπατριωτῶν της στὴν Τεργέστη γιὰ τὴν ποὺ καθηλώνουν τὸν ἀναγνώστη τῆς ἱστορί- ἀπελευθέρωση τῆς πατρίδας τους. Ἡ καρδιά ας καὶ τιμοῦν τὴν Ἑλληνίδα μάννα, σύζυγο της χτυποῦσε δυνατά, βλέποντας αὐτοὺς νὰ καὶ κόρη! Ἡ Μαρία Ὑψηλάντη, ἀδελφὴ τῶν ξοδεύουν τὶς περιουσίες τους γιὰ τὴν πατρίδα. δύο συνονόματων πριγκήπων Φαναριωτῶν, ἡ ὁποία ἔδωσε τὴν προῖκά της ὕψους 300.000 Ἐγκατέλειψε τὴν Τεργέστη καὶ τὴν ἐπι- φράγκων γιὰ τὸν ἀγῶνα τῶν συμπατριωτῶν χείρηση τοῦ πατέρα της, ἀποχαιρέτησε τὴν της, Ἡ Κωστάντζα Ζαχαριᾶ ἀπὸ τὴ Γαστούνη, πολυτέλεια καὶ πῆγε στὴν Τῆνο, ὅπου ζοῦσε ἡ ὁποία μεταμφιεσμένη σὲ ἄνδρα πολέμησε ἕνας ἀπὸ τοὺς ἀδελφούς της. Ἀπὸ ἐκείνη τὴ δίπλα στοὺς γενναίους τοῦ Πέτα (1822, μάχη στιγμή, ἡ πορεία τῆς Μαντῶς συνδέεται στενὰ στὴν ὁποία οἱ Ἕλληνες τὰ ἔχασαν ὅλα, ἐκτὸς μὲ τὰ πρῶτα γεγονότα ποὺ ὁδήγησαν στὸν ἀπὸ τὴν τιμή τους). Ἦταν κόρη τοῦ κλέφτη πόλεμο τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς Ἑλλάδας. Ἐκεῖ Ζαχαριᾶ, ποὺ τὸν παλούκωσαν στὴν Τριπο- λιτσὰ τὸ 1799, ἀπὸ τοὺς πρώτους ποὺ προ- γλωσσομαθής, γερουσιαστὴς ἐπὶ Καποδίστρια κάλεσαν τὶς πρῶτες ἐξεγέρσεις στὴ Λακωνία. καὶ σύμβουλος Ἐπικρατείας ἐπὶ Ὄθωνος. Μιὰ καλόγρια, ἡ Πελαγία, συμβούλευσε τὴ σύζυγό του Ὡστόσο, θὰ σκιαγραφήσουμε ἰδιαίτερα τὴ νὰ καλέσει σὲ βοήθεια τὴν Παναγία τὴν Εὐαγ- Μαντὼ Μαυρογένους, καθὼ ςοἱ πολυμερεῖς γελίστρια, γιὰ νὰ θεραπεύσει τὸν τυφλὸ μονα- δράσεις της φωτίζουν ἀρκετὰ τὸν πατριω- χογιό τους Στέφανο, τεσσάρων ἐτῶν. Τὴν ἡμέρα τισμὸ καὶ τις θυσίες ὅλων τῶν ἀνώνυμων καὶ τοῦ Πάσχα καὶ κατὰ τὴν ὥρα τῆς λιτανείας τῆς ξεχασμένων Ἑλληνίδων. Ἡ Μαντὼ ἀποτελεῖ εἰκόνας τῆς Παναγίας, ὁ μικρὸς Στέφανος μὲ τὴν τὴ μεγάλη καὶ συμπαθητικὴ φυσιογνωμία τῆς προτροπὴ τῆς Πελαγίας προσκύνησε τὴν Ἁγία ἡρωΐδας, τῆς παραμελημένης ἡρωΐδας. Εἰκόνα ποὺ τοῦ πρόσφερε ὁ ἱερέας. Ὅταν ἡ λι- τανεία πλησίαζε στὸ τέλος, τὸ παιδὶ ἀναφώνησε: *** «Βλέπω, βλέπω». Τὸ γεγονὸς αὐτὸ καταγράφεται Ἡ Μαντὼ Μαυρογένους ἦταν ἄξια ἀπό- ὡς τὸ πρῶτο θαῦμα τῆς Παναγίας στὴν Τῆνο. Ἡ γονος τοῦ θείου της Νικολάου Μαυρογένη, Πελαγία μετὰ τὸν θάνατό της κηρύχθηκε Ἁγία, ἡγεμόνα καὶ πρίγκηπα τῆς Μολδοβλαχίας, καὶ εἶναι ἡ μοναχὴ ποὺ ὁραματίστηκε καὶ ὑπέδειξε μέλος σημαντικώτατης φαναριώτικης οἰκο- τὸν χῶρο ὅπου βρέθηκε μετὰ ἀπὸ ἀνασκαφὲς ἡ γένειας, ἰδιαίτερα ἀφοσιωμένης στὸν ἑλλη- θαυματουργὴ εἰκόνα τῆς Εὐαγγελίστριας, στὶς 30 νισμὸ καὶ τὴν ὀρθοδοξία1. Μετὰ τὴν πτώση Ἰανουαρίου 1823, στὸν ἴδιο δὲ χῶρο ἀνεγέρθηκε ὁ ὑπάρχων μεγαλοπρεπὴς Ναός. Ὁ Στέφανος μεγα- 1. Ἡ εὐσέβεια τῆς οἰκογένειας τῶν Μαυρογένη σχετί- λώνοντας ἀπέκτησε ξεχωριστὴ μόρφωση, ποὺ τὴ ζεται καὶ μὲ ἕνα ἀξιοσημείωτο γεγονός, ποὺ ἀγγίζει συνόδευε καὶ ἡ ἀκεραιότητα, ἡ τιμιότητα καὶ ἡ τὰ ὅρια τοῦ θαύματος. Κατὰ τὸν διακεκριμένο ἀξιοπρέπεια τοῦ χαρακτῆρά του, παντρεύτηκε καὶ Γάλλο φιλέλληνα Τεοντὸρ Μπλανκάρ, συγγραφέα ἀπέκτησε ἕντεκα παιδιά. Ὑπηρέτησε ὡς ἀνώτατος τοῦ βιβλίου Ὁ οἶκος τῶν Μαυρογένη, 1896, ἕνα ὑπάλληλος τοῦ Ἐθνικοῦ Κτηματολογίου καὶ ὡς ἀπὸ τὰ μέλη τῆς οἰκογένειας, ὁ Γεώργιος Μαυ- Σύμβουλος τοῦ Ἐλεγκτικοῦ Συνεδρίου, καὶ γιὰ ρογένης, ἐγκαταστάθηκε κατὰ τὴν Ἐπανάσταση τὶς ὑπηρεσίες ποὺ προσέφερε τιμήθηκε ἀπὸ τὴν τοῦ ’21 στὴν Τῆνο. Ἄνθρωπος μεγάλης μόρφωσης, Πολιτεία μὲ τὸν Σταυρὸ τοῦ Σωτῆρος. 109

ζοῦσε στὸ σπίτι ἑνὸς ἐκ τῶν θείων της, τοῦ σημασία τί θ’ ἀπογίνω ἐγώ, ἀρκεῖ νὰ ἐλευθε- σεβάσμιου γέροντα Μαύρου, παπᾶ, στὸ ὁποῖο ρωθεῖ ἡ πατρίδα μου. Ἀφοῦ δώσω ὅλα ὅσα ὁ πατέρας της εἶχε ἐμπιστευθεῖ τὴν ἀνατροφὴ μπορῶ νὰ διαθέσω γιὰ τὸν ἱερὸ σκοπὸ τῆς τῆς κόρης του πρὶν ἀπὸ τὸν θάνατό του. Ἡ ἐλευθερίας, θὰ πάω στὸ στρατόπεδο τῶν συχνὴ συναναστροφὴ μὲ τὸν γέροντα Μαῦρο, Ἑλλήνων, γιὰ νὰ πεθάνω, ἂν χρειαστεῖ, γι’ ἄνθρωπο ἐνάρετο καὶ πατριώτη, ὁ ὁποῖος, αὐτήν» (Ἀπομνημονεύματα ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα, ὅπως ὅλοι οἱ ἱερεῖς τοῦ ἑλληνικοῦ κλήρου, γιὰ τὴν ἱστορία τοῦ ἀπελευθερωτικοῦ ἀγῶνα, συνέδεε τὴ θρησκεία μὲ τὴν ἀγάπη γιὰ τὴν Παρίσι 1825). πατρίδα, ἐπηρέασε σημαντικὰ τὸν χαρακτῆρα τῆς Μαντῶς. Ἔλεγε συχνὰ στὸν Μαῦρο: Στὶς 22 Νοεμβρίου 1822, Ἀλγερινὰ πλοῖα ἐπιχείρησαν νὰ κάνουν ἀπόβαση στὸ νησί. «Πότε θὰ μὲ ὁδηγήσετε στὴ γῆ ποὺ ἔβγα- Τότε ἡ Μαντὼ συγκέντρωσε ἐπίλεκτη ὁμάδα λε τὸν Ἀριστείδη, τὸν Μιλτιάδη, πότε θὰ της, ποὺ ἔτρεψε σὲ φυγὴ τοῦς βαρβάρους, οἱ περάσουμε τὰ στενὰ τῆς Σαλαμίνας, ὅπου ὁποῖοι ἄφησαν πίσω τους δεκαεπτὰ νεκροὺς νίκησε ὁ Θεμιστοκλῆς; ... Πῶς θέλω νὰ ἀνα- καὶ ἑξῆντα τραυματίες στοὺς Μυκονιάτες. θερμάνω τὸν ζῆλο τῶν συμπατριωτῶν μου, νὰ γεννήσω νέους Λεωνίδες!» Ὅταν οἱ ἀρχηγοὶ τῆς μεσημβρινῆς Ἑλλά- δας ὀργάνωσαν ἕνα σχέδιο γιὰ τὴν ἀπελευθέ- Πῆγε στὴ Μύκονο, τὴν ἰδιαίτερη πατρίδα ρωση τῆς Εὔβοιας, ἡ Μαντὼ ἐνθουσιάστηκε, της, γεμάτη ἐνθουσιασμό. Μὲ τὰ πατριωτικά γιατὶ ἡ Εὔβοια ἦταν τὸ λίκνο τῶν Μαυρογένη. της λόγια ξεσήκωσε φίλους καὶ συγγενεῖς Ἐπειδὴ οἱ συνήθειες τοῦ φύλου της δὲν τῆς καὶ ζήτησε μέρος τῶν ὑπαρχόντων της νὰ τὰ ἐπέτρεπαν νὰ παραμένει στὴ θάλασσα, ἔπεισε προσφέρει στὴν πατρίδα. Ἡ περιουσία της τοὺς Μυκονιάτες νὰ στείλουν τέσσερα ἀπὸ ἦταν μεγάλη. τὰ καλύτερα καράβια τους στὴν ἑλληνικὴ ναυτικὴ δύναμη. Αὐτὴ ἔκανε ἀπόβαση στὴν Τὰ τρία ναυτικὰ νησιὰ καὶ οἱ Κυκλάδες Κάρυστο μαζὶ μὲ δεκαέξι ὁμάδες τῶν πολε- εἶχαν ὑψώσει τὴ σημαία τῆς Ἐπανάστασης. Οἱ μιστῶν της, πρόσφερε τοὺς ἄνδρες της καὶ Μυκονιάτες τὰ ἀκολούθησαν, παρακινούμενοι τὸν ἑαυτό της στοὺς ἐκεῖ ὁπλαρχηγούς (τὸν ἀπὸ τὶς φλογερὲς παροτρύνσεις τῆς «Ὡραίας Διαμαντὴ τοῦ Ὀλύμπου καὶ τὸν Μακεδόνα Ἑλληνίδας». Θέλοντας νὰ μιμηθεῖ τὴν ἀνιδι- Τάσο Καρατάσο), οἱ ὁποῖοι μὲ παρότρυνσή οτέλεια τοῦ Κουντουριώτη καὶ τοῦ Κριεζῆ της πείσθηκαν καὶ ξεκίνησαν νὰ κυριεύσουν στὴν Ὕδρα, κατὰ τὰ τέλη τοῦ Ἀπριλίου τοῦ τὴν Κάρυστο. 1821 ἡ Μαντὼ ἐξόπλισε δύο καράβια μὲ δικά της ἔξοδα. «Θὰ πάω αὐτοπροσώπως», εἶπε, Ἡ Μαντὼ Μαυρογένους βρέθηκε, κατό- «στὴν ἀρχαία Εὔβοια, θὰ ξεσηκώσω τὸν λαὸ πιν, στὸν στρατὸ τῆς Ἀνατολικῆς Ἑλλάδας τῶν γενναίων... Ἂς ρίξουμε γρήγορα τὰ πλοῖά τοῦ Ὀδυσσέα Ἀνδρούτσου μαζὶ μὲ πλῆθος μας στὴ θάλασσα, γιὰ νὰ μὴν εἴμαστε οἱ τε- γενναίων ἀπὸ τὴν Εὔβοια καὶ τοὺς ὁπλαρχη- λευταῖοι ποὺ θὰ κηρύξουμε τὴ συμμετοχή μας γοὺς Διαμαντὴ καὶ Καρατάσο. Μὲ τοὺς τελευ- στὸν ἀγῶνα...». ταίους ὀχυρώθηκαν στὰ φαράγγια τοῦ Πηλίου καὶ δέχονταν θαρραλέα τὸν ἐχθρό. Ἡ νεολαία δέχθηκε μὲ ἀγαλλίαση τὸν ἐνθουσιασμό της καὶ ἀνακήρυξε ὁμόφωνα Ἡ μεγάλη αὐτὴ ἐκστρατεία τῶν Ἑλλήνων τὴν ὄμορφη Μαντὼ ὡς ἀρχηγό. ἐπέφερε ἀπώλειες στοὺς Τούρκους, περισσό- τερους ἀπὸ τριάντα χιλιάδες. Ἂν καὶ δὲν εἶχε Γύρω στὰ μέσα τοῦ 1821, ὁ Μαξὶμ Ρε- κανένα σημαντικὸ ὄφελος γιὰ τὸ ἄμεσο μέλ- μπώ (Γάλλος, πρώην συνταγματάρχης τοῦ λον τῆς Ἑλλάδας, ἦταν μιὰ ἡρωικὴ ἐποποιΐα, Ναπολέοντα Α΄, ἐθελοντὴς στό «Σῶμα τῶν ὅπου ἡ Μυκονιάτισσα Μαντὼ Μαυρογένους, Φιλελλήνων»), περνώντας ἀπὸ τὴ Μύκονο, κατὰ τὸν Ἰούλιο Βέρν, «πολέμησε μὲ λαμπρό- προσκλήθηκε ἀπὸ τὴ Μαντὼ μὰ ἄλλους ση- τητα μέχρι τὸ τέλος τοῦ πολέμου, χτυπώ- μαντικοὺς ἀνθρώπους τοῦ νησιοῦ. Ἡ Μαντὼ ντας ἀνελέητα τοὺς Τούρκους στὰ στενὰ τῶν τοῦ μίλησε μὲ ἐμπνευσμένη εὐγλωττία γιὰ τὴν βουνῶν τῆς Φθιώτιδας» (Τὸ Ἀρχιπέλαγος στὶς ἀπελευθέρωση τῆς πατρίδας της: «Δὲν ἔχει 110

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 φλόγες, Παρίσι). Μιὰ τόσο μεγάλη ἡρωικὴ ποιηθῶ, ποὺ μιλῶ σὲ γυναῖκες ποὺ γνωρίζουν προσφορά, ἀλλὰ τόσο ἄγνωστη. μόνο τὶς ἐπαναστάσεις τῆς μόδας; Δὲν ζητῶ νὰ μᾶς στείλετε τὴ βοήθειά σας, ἀλλὰ μόνο Στὶς ἐσωτερικὲς διαμάχες τῶν Ἑλλήνων νὰ ἀποτρέψετε τοὺς συμπατριῶτές σας νὰ κράτησε ἀπόσταση ἀπὸ τὶς ἀντιπαλότητες βοηθήσουν τοὺς ἐχθρούς μας... Ὁ φρικτὸς καί, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸν διοικητὴ ποὺ ὑπη- θάνατος περιπλανᾶται στὶς πεδιάδες μας, ρετοῦσε, ἐπιδίωκε μόνο ἕνα στόχο: νὰ διώξει καὶ στὶς ἔρημες πόλεις βασιλεύει ὁ θρῆνος τοὺς Τούρκους ἀπὸ τὴν πατρίδα της. Καμμία τῶν οἰκογενειῶν... Κλαῖτε, γενναῖες κυρίες; ἐγωιστικὴ σκέψη δὲν ὑπῆρχε στὴν ψυχή της. Ξεχάστε λοιπὸν γιὰ μιὰ στιγμὴ τὶς ἀπολαύσεις Ἀφοσιώθηκε στὴν ὑπεράσπιση τῆς Μυκόνου σας καὶ ζητῆστε τὸ τέλος τῆς δυστυχίας μας... καὶ τῆς Εὔβοιας, ὅπως ὁ Μιαούλης καὶ ὁ Κρι- Ναί, τὸ ἐλπίζω, ἡ Γαλλία θὰ παρέμβει, γιὰ νὰ εζὴς φρόντιζαν τὴν Ὕδρα, ὅπως ὁ Κανάρης σταματήσει αὐτὸς ὁ αἱματηρὸς ἀγώνας... Οἱ προσπάθησε νὰ ἐμποδίσει τὴν καταστροφὴ ἐπευφημίες τῆς ἀναγεννημένης Ἑλλάδας θὰ τῶν Ψαρῶν, ὅπως ἡ Μπουμπουλίνα προστά- χαιρετίσουν ξανὰ τὴ Γαλλία ὡς παγκόσμιο τευε τὶς Σπέτσες. διαιτητὴ καὶ πηγὴ τῆς ἐλευθερίας τῶν λαῶν». Ἐκείνη τὴν περίοδο, ὁ φιλέλληνας ἐθε- Ἡ Μαντὼ δὲν περιορίστηκε μόνο σὲ αὐτὴ λοντὴς συνταγματάρχης Μαχὶμ Ρεμπώ, ποὺ τὴν ἔκκληση στὶς κυρίες τοῦ Παρισιοῦ, ἀλλὰ διέτρεχε τὶς Κυκλάδες ἐκλιπαρώντας βοήθεια, ἀπευθύνθηκε ἐπίσης καὶ στὶς Ἀγγλίδες κυρί- ἀποβιβάστηκε γιὰ δεύτερη φορὰ στὴ Μύκονο, ες, μέσῳ τοῦ Ἐδουάρδου Μπλακιέρ, Ἄγγλου κατὰ τὰ τέλη τοῦ 1824, ὅπου ἡ ἡρωΐδα Μαντὼ ἀξιωματικοῦ τοῦ Ναυτικοῦ καὶ ἱστορικοῦ, ὁ τὸν ὑποδέχθηκε θερμὰ καὶ στρατολόγησε μὲ ὁποῖος ἵδρυσε τή «Φιλελληνικὴ Ἐπιτροπὴ δικά της ἔξοδα ἕνα μεγάλο ἀριθμὸ ναυτικῶν τοῦ Λονδῖνο» μὲ στόχο τὴν ὑποστήριξη τῆς ποὺ μπῆκαν στὰ ἑλληνικὰ καράβια. Αὐτοὶ Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης: οἱ ναυτικοὶ ἐνσωματώθηκαν στὸν στόλο τοῦ Μιαούλη, μιὰ δύναμη τριάντα τριῶν πλοίων, «Πρὸς τὶς κυρίες τῆς Ἀγγλίας, ἀπὸ τὴ ἡ ὁποία στὶς 13 Νοεμβρίου κατέστρεψε τὸν Μαντὼ Μαυρογένους τῆς Μυκόνου: Ἀγαπητὲς τουρκικὸ στόλο καὶ τὴν 1η Δεκεμβρίου νίκησε κυρίες, ... Ἀπὸ τὸν πόλεμο στὸν ὁποῖο βρι- τὸν Τοπάλ (τὸν χωλό) πασᾶ ἀπέναντι ἀπὸ τὴν σκόμαστε ἀναμεμιγμένοι ἐξαρτᾶται ὄχι μόνο Πάτρα, ὅπου μιὰ φρεγάτα πυρπολήθηκε καὶ ἡ ἐλευθερία μας, ἀλλὰ καὶ ἡ ἴδια ἡ ζωή μας... ἕξι μεταγωγικὰ αἰχμαλωτίσθηκαν. Ποιὸς εἶναι ὁ καλλιτέχνης, ὁ ποιητὴς ἢ ἀκόμα ὁ πολίτης ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ δεῖ ἀπαθὴς Ἀπὸ τότε ποὺ ἄφησε τοὺς συνεργάτες τὸν ἐξευτελισμὸ ἑνὸς λαοῦ στὸν ὁποῖο ἀνῆκε ὁ της ὁπλαρχηγοὺς Διαμαντὴ καὶ Καρατάσο Πλάτωνας, ὁ Μιλτιάδης, ὁ Σωκράτης, ὁ Ἀγη- καὶ τοὺς ἄλλους, ἡ Μαντὼ ἀποσύρθηκε καὶ σίλαος καὶ ὁ Φειδίας; ... Τολμῶ ν’ ἀπευθυνθῶ ζοῦσε ἥσυχα μὲ τὴν οἰκογένειά της. Ὅμως, δὲν σὲ σᾶς, γιὰ νὰ ζητήσω μιὰ οἰκονομικὴ βοήθεια, ἔμεινε ἄπραγη. Ἀσχολήθηκε μὲ τὴν προμήθεια γιὰ νὰ προμηθευτοῦμε τὰ ἀπαραίτητα ὅπλα χορηγιῶν στοὺς πολεμιστὲς καὶ ἔλαβε μέρος γιὰ τὸν ἀγῶνά μας. Ὁ σκοπὸς τῆς ἔκκλησής στὸ γενναῖο κίνημα ποὺ ἀναπτύχθηκε γιὰ μου εἶναι νὰ ἐξασφαλίσω ἕνα ἄσυλο στὶς γυ- ἐπηρεασμὸ τῆς Εὐρώπης στὴν ὑπόθεση τῶν ναῖκες καὶ στὰ παιδιά, ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἐξεγερμένων Ἑλλήνων, ἰδιαίτερα στὸν κόσμο γίνει τὸ νησὶ τῆς Εὔβοιας, ἄν, μὲ τὴ δική σας τῶν γυναικῶν, ποὺ ἦταν ἰδιαίτερα εὐσυγκί- φιλάνθρωπη παρέμβαση, μπορούσαμε νὰ τὴν νητος. Καὶ ἡ Μαντὼ ἔγραψε ἐπιστολὲς στὶς κατακτήσουμε καὶ νὰ τὴν ἀφιερώσουμε στὴ Εὐρωπαῖες κυρίες, ποὺ ξεχωρίζουν ἀπὸ ἕνα μνήμη τῶν γυναικῶν τῆς Ἀγγλίας...». ἔντονο αἴσθημα πατριωτισμοῦ. Ἔχει ἐνδιαφέρον ὅτι ὁ Μπλακιὲρ συνο- «Πρὸς τὶς κυρίες τοῦ Παρισιοῦ: Μιὰ ἁπλῆ δεύει αὐτὴ τὴν ἐπιστολὴ πρὸς τὶς ξένες κυρίες κοπέλα, ποὺ μεγάλωσε πάνω σὲ ἕνα βράχο, μὲ τὶς σκέψεις: «Ἡ Μαντὼ Μαυρογένους, ὡς ἔζησε μέσα στὴ θλίψη καὶ σφύζει ἀπὸ πατρι- μιά “Τελέσιλλα”, διάσημη γιὰ τὸ ποιητικό της ωτισμό, ζητῶ νὰ μιλήσω γιὰ τὴν ἐπανάσταση ταλέντο, ἀλλὰ περισσότερο γιὰ τὸ θάρρος καὶ τῆς ἡρωικῆς πατρίδας μου, ἢ μήπως γελοιο- 111

τὴ γενναιότητά της, βρίσκει τὶς κατάλληλες Γιὰ τὶς θυσίες της καὶ τὴν αὐταπάρνησή λέξεις καὶ τὸ πάθος, γιὰ νὰ πείσει τὶς κυρίες της, ἡ τότε προσωρινὴ κυβέρνηση τῆς Ἑλλά- τῆς Ἀγγλίας καὶ τῆς Γαλλίας γιὰ τὸ δίκαιο δας, ποὺ τὴν τιμοῦσε καὶ τὴν σεβόταν πολύ, τοῦ ἑλληνικοῦ ἀγῶνα, χάρη στὴν ἐξαιρετικὴ τῆς ἀπένειμε τὸν τίτλο τῆς ἀντιναυάρχου. μόρφωσή της. Καὶ αὐτὸ τὸ χαρακτηριστικὸ Εἶναι λυπηρὸ ὅμως ὅτι, πέραν αὐτοῦ, ἡ ἀνε- εἶναι ποὺ τὴν ξεχωρίζει ἀπὸ τὶς ἄλλες ἡρω- κτίμητη καὶ ἁγνὴ βοήθεια τῆς Μαντῶς πρὸς ικὲς γυναῖκες τῆς ἑλληνικῆς παλιγγενεσίας». τὴν Ἑλλάδα δὲν ἀναγνωρίστηκε ἀπὸ τοὺς συμπατριῶτές της, ὄχι μόνο πρὶν ὁλοκληρωθεῖ Ὁ δὲ Ρεμπὼ ἔχει γράψει κάτι ἄλλο σχετι- ἡ ἐθνικὴ ἀνεξαρτησία, ἀλλὰ καὶ μετεπανα- κό: «Ἀπὸ τὴ μία μεριά, ἡ Μπουμπουλίνα, τὸ στατικά, καὶ ἡ ξεχωριστή, ἡ εὐαίσθητη αὐτὴ θάρρος, σπάνιο σὲ γυναῖκες, ποὺ συνοδεύεται ἡρωΐδα, ἔμεινε περιφρονητικὰ ξεχασμένη. ὅμως ἀπὸ τὴ βουλιμία γιὰ τὸ κέρδος... Κι ἀπὸ τὴν ἄλλη, ἡ Μαντώ, ἡ φιλοπατρία σὲ ὅλη της *** τὴν καθαρότητα, χωρὶς ἴχνος ἰδιοτέλειας, ἡ Ὁ ἄκρατος ἡρωισμὸς τῶν Ἑλληνίδων τοῦ ἀπόλυτη αὐτοθυσία, ἡ πιὸ συγκινητικὴ ἀπρο- ’21 καθηλώνει καὶ παραδειγματίζει. Ὁ ἀνιδιο- νοησία γιὰ τὸ προσωπικὸ μέλλον». τελὴς πατριωτισμός τους διδάσκει καὶ προ- τρέπει σὲ μίμηση. Μᾶς ἄφησαν μιὰ μεγάλη Ἡ εὐαίσθητη ἀριστοκράτισσα ἡρωΐδα, κληρονομιά, πεθαίνοντας γιὰ τὴν πατρίδα ἢ ποὺ ἔζησε μὲ πολλὲς ἀπογοητεύσεις, «χτυ- ἀποσυρόμενες ἀπὸ τὸ προσκήνιο ὄχι πλου- πήθηκε» καὶ μὲ ἐκείνη τῆς καρδιᾶς της. Εἶχε σιώτερες, ἀλλὰ ἐνδοξότερες, ὅπως ταιριάζει τήν «ἀπρονοησία», γιὰ τὴν ἐποχή, νὰ ἐρωτευ- στοὺς μεγάλους. Μήπως ἔχει ἔρθει ἡ ὥρα θεῖ τὸν πρίγκιπα Δημήτριο Ὑψηλάντη χωρὶς πολιτεία καὶ πολῖτες νὰ τὶς γνωρίσουμε κα- τὴ συγκατάθεση τῆς οἰκογενείας της, νὰ μὴν λύτερα καὶ νὰ τὶς τιμήσουμε ὅπως τοὺς ἀξίζει; τὸ κρύβει καὶ νὰ τὸν ἀκολουθεῖ στὰ στρα- Τὸ πέρασμα τοῦ χρόνου μετριάζει τὰ πά- τόπεδα, ... τρομάζοντας καὶ σκανδαλίζοντας θη καὶ ἀμβλύνει παλαιὲς ἀντιλήψεις. Ἀναμφί- τοὺς ἄνδρες τῆς Ἀνατολῆς (sic). Ὁ ἱστορικὸς βολα, μὲ περισσότερη γνώση τῆς ἱστορίας θὰ καὶ δημοσιογράφος Ἰωάννης Φιλήμων, ἀπὸ καταφέρουμε νὰ μάθουμε καλύτερα τὶς ἡρω- τοὺς συντρόφους τοῦ Πρίγκηπα, ἀναφέρει ικὲς γυναῖκες τοῦ Ἀγῶνα καὶ νὰ αἰσθανθοῦμε ὅτι, ὅταν ὁ Δημήτριος Ὑψηλάντης ἐξέφρασε ὑπερήφανοι. Αὐτὸν τὸν στόχο ἔχει, ἄλλωστε, τὴν πρόθεση νὰ παντρευτεῖ τὴ δεσποινίδα καὶ ἡ παροῦσα ἐργασία. Μαυρογένους, οἱ σύντροφοί του τὴν πῆραν, Καὶ δὲν εἴμαστε οἱ μόνοι ποὺ ἐκφράζου- σὲ μιὰ σύντομη ἀπουσία του, τὴν ἐπιβίβασαν με αὐτὴ τὴν ἔκπληξη καὶ αὐτὴ τὴν εὐχή. Ἡ σὲ πλοῖο καὶ τὴν ἔστειλαν στὸ νησί της, ἀπει- Γαλλίδα λογοτέχνιδα καὶ λάτρις τοῦ ἑλλη- λώντας την, σὲ περίπτωση ποὺ ἐπέστρεφε. νικοῦ πνεύματος καὶ πολιτισμοῦ Ζερμαὶν Ὁ Ὑψηλάντης θύμωσε πολύ, ὅταν τὸ ἔμαθε, ντὲ Στάλ, κόρη τοῦ Ζὰκ Νεκέρ, τελευταίου καὶ ἦταν ἄρρωστος γιὰ πολλὲς ἡμέρες, γιατὶ ὑπουργοῦ τοῦ Λουδοβίκου 16ου, ἔχει πεῖ: ἀγαποῦσε τὴ δεσποινίδα Μαυρογένους, ἀλλὰ «Ὅποιος λησμονεῖ τὴν ἱστορία τῆς χώρας συγχώρησε τοὺς συντρόφους του καὶ δὲν ξα- του δὲν εἶναι ἄξιος νὰ ζεῖ τὴν ἐποχή του, ναεῖδε τὴ φίλη του. γιατὶ τὴν ἔχει ἀπαρνηθεῖ». Γιατὶ ἱστορία σημαίνει μνήμη, καὶ ἡ ἱστορικὴ μνήμη εἶναι Ἡ γενναιόδωρη Μαντώ, παρότι εἶχε ἐξα- ἀναγκαία γιὰ τὴν κοινωνικὴ καὶ ἐθνικὴ ντλήσει τὴν περιουσία τοῦ πατέρα της καὶ ὕπαρξη. τῶν ἀδελφῶν της γιὰ τὴν πατρίδα, ἔβρισκε ἀκόμη τρόπου νὰ βοηθάει τοὺς δυστυχισμέ- ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΛΙΣΜΑΝΗΣ νους ἀνθρώπους. Σύμφωνα μὲ τὸ ἔθιμο, εἶχε Ἀντιναύαρχος ἐ.ἀ. «ψυχοκόρες» ποὺ υἱοθετοῦσε, προίκιζε καὶ πάντρευε. 112

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ* ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΜΕ ΕΠΙΓΝΩΣΗ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 4. ΦΙΛΟΙ ΚΑΙ ΕΧΘΡΟΙ Α Γιὰ μιὰ πορεία ἑλληνικὴ μὲ ἐπίγνω- ἔχουν imperium, ἀλλὰ δὲν ἔχουν καρδιά. ση, μεγάλη σπουδαιότητα ἔχει νὰ ξέρωμε Καὶ φιλία χωρὶς καρδιὰ δὲν γίνεται. Λοι- ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες ποιοὺς ἔχομε φίλους πόν, οὔτε ἐμεῖς οὔτε κανένα ἄλλο κράτος καὶ ποιοὺς ἔχομε ἐχθρούς. Ἀκριβῶς διότι στὸν κόσμο δὲν ἔχομε κράτη-φίλους. εἴμαστε ἕνα μικρὸ κράτος, ἔχομε ἀνάγκη, στὴν ἐθνική μας πορεία, νὰ ξέρωμε πόσο Προσοχὴ ὅμως! Φίλους δὲν ἔχουν τὰ ἡ πορεία μας αὐτὴ γίνεται διὰ «φιλίου κράτη, γιατὶ δὲν ἔχουν καρδιά. Οἱ λαοὶ ἐδάφους» καὶ κατὰ πόσο πορευόμαστε ὅμως ἔχουν καρδιά, καὶ ἑπομένως ἔχουν σὲ ἔδαφος ἐχθρικό. φίλους. Ἐκεῖνο ποὺ τοὺς ὁδηγεῖ δὲν εἶναι πάντοτε ψυχροὶ ὑπολογισμοί, ἀλλὰ εἶναι Καὶ ἂς ἀρχίσωμε ἀπὸ τὸ πρῶτο μέ- καὶ συναισθηματισμοί. ρος, ποὺ ἀναφέρεται στοὺς φίλους. Καὶ ἡ Ἑλλάδα στὴν ἱστορία της φί- Πρῶτα-πρῶτα, ὅταν μιλᾶμε περὶ λους μὴ Ἕλληνες μᾶλλον δὲν εἶχε στὴν κρατῶν-φίλων, δὲν κυριολεκτοῦμε. Φίλοι ἀρχαιότητα. Ἀλλὰ κατόπιν, ἔπειτα ἀπὸ μεταξὺ κρατῶν δὲν ὑπάρχουν. «Τὸ θαῦμα αἰῶνες καὶ αἰῶνες στὰ χρόνια τῆς τουρ- ποὺ λέγεται φιλία»1 ἐμφανίζεται μεταξὺ κοκρατίας καὶ τῆς σκλαβιᾶς καὶ ἀκόμη ἀνθρώπων. Ἀλλὰ μεταξὺ κρατῶν, ὅπως στὸν ἐθνικὸ ξεσηκωμὸ τοῦ 1821, συνήντη- καὶ μεταξὺ νομικῶν προσώπων γενικῶς, σε καὶ τὴν φιλία. Τὸ κῦμα τοῦ φιλελλη- φιλία δὲν ὑπάρχει. Κάθε κράτος ἔχει τοὺς νισμοῦ ἦταν, πῶς τὸ θέλετε, γεγονὸς καὶ σκοπούς του, τὶς ἐπιδιώξεις του, ἀλλὰ ὄχι σ’ αὐτὸν τὸν φιλελληνισμὸ ὀφείλομε κατὰ τοὺς συναισθηματισμούς του. Τὰ κράτη μέγα μέρος τὴν ἐλευθερία μας. * Συνεχίζουμε ἐδῶ τὴ δημοσίευση σὲ συνέχειες τοῦ σπουδαίου βιβλίου τοῦ Ἀ. Ν. Τσιριντάνη, Ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες (Ἐκδόσεις «Συζήτησις», Ἀθῆναι 1977), ὡς ἀφιέρωμα στὴ μεγάλη ἱστορικὴ ἐπέτειο τῆς ἐθνικῆς μας Παλιγγενεσίας, τῶν 200 ἐτῶν ἀπὸ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821. Τὸ συγκεκριμένο βιβλίο εἶναι ἕνα ἀληθινὰ μεῖζον ἔργο ἐθνικῆς αὐτοσυνειδησίας, τὸ ὁποῖο δημοσιεύουμε μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι ἡ μεγάλη ἐπέτειος πρέπει πρωτίστως νὰ ἀποτελέσει γιὰ ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες μιὰ εὐκαιρία ἐπαναναζήτησης καί –ἂν χρειάζεται– ἐπανακατάκτησης τῆς συλλογικῆς ἐθνικῆς καὶ πολιτιστικῆς μας ταὐτότητας. Στὸ παρὸν τεῦχος δημοσιεύεται τὸ κείμενο τῶν σελ. 51-76 τοῦ ἐν λόγῳ βιβλίου. 1. Βλ. Δ. Μανωλοπούλου Συζήτησις 1975, σελ. 90-96. 113

Β Ποῦ ὀφείλεται ὁ φιλελληνισμός; Μά, Ὅταν, λοιπόν, ἐξέσπασε ἡ Ἐπανά- σὲ δύο αἴτια. Πρῶτα-πρῶτα, νομίζω ὅτι σταση τοῦ 1821, ὁ φιλελληνισμὸς εὑρῆκε ἦταν σχετικὸς μὲ τὸ μεγάλο ἀπελευθερω- εὐκαιρία νὰ ἐκδηλωθῆ. Κυριώτερη ἐκδή- τικὸ ρεῦμα ποὺ ἔφερε τὴν γαλλικὴ Ἐπα- λωση τοῦ φιλελληνισμοῦ αὐτοῦ, δηλαδὴ νάσταση τοῦ 1789. Ὅταν μὲ τὴν κραυγὴ ἀποφασιστικώτερη γιὰ τὴν ἐπικράτηση «à bas le tyran», κάτω ὁ τύραννος, ἐκαρα- τῆς Ἐπαναστάσεως, ἦταν ἡ ναυμαχία τοῦ τόμησαν τὸν βασιλιὰ τῆς Γαλλίας, οἱ λαοὶ Ναυαρίνου, τοῦ 1827. Βέβαια, ἡ ναυμαχία ἔνιωσαν ὅτι ἡ τυραννία εἶναι κἄτι κακό, ἔγινε παρὰ τὴν θέληση τοῦ ἀγγλικοῦ κρά- ἔστω καὶ ἂν εἶναι παράδοση. Καὶ ἡ σκέ- τους, τῆς ἀγγλικῆς κυβερνήσεως. Ἄγγλος ψη ἐρχόταν μόνη της, γιατί ἆρά γε ἦταν ὅμως ἦταν ἐκεῖνος, ὁ Κόδριγκτων, ποὺ τύραννος μόνο ὁ Λουδοβῖκος ΙΣΤ΄ καὶ δὲν παρέβη τὴν τακτικὴ αὐτὴ τοῦ κράτους ἦταν τύραννος ὁ σουλτᾶνος; Γιατί αὐτὸ καὶ ἔδωσε τὴν ναυμαχία ποὺ μᾶς ἐλευ- τὸ γένος τῶν Ἑλλήνων νὰ εἶναι δοῦλο θέρωσε. Μὲ αὐτὸ δὲν θέλω νὰ πῶ ὅτι ὁ σὲ τέτοιο τύραννο; Ἔτσι, τὸ πνεῦμα τῆς Κόδριγκτων ἦταν φιλέλλην, ἀφοῦ ὁ ἴδιος ἐλευθερίας ἄρχισε νὰ πνέει, ὄχι μόνο γιὰ τὸ ἀρνήθηκε σὲ μιὰ συνομιλία του μὲ τὸν νὰ καθιερώσει τὴν γαλλικὴ «Διακήρυξη Καποδίστρια. Λέω ὅμως ὅτι ὁ Κόδριγκτων τῶν δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ ἦταν Ἄγγλος καί, ἔστω καὶ παρὰ τὴν πολίτου», ἀλλὰ καὶ γιὰ νὰ σπάσει τὶς ἀντίθετη γραμμὴ τῆς κυβερνήσεώς του, ἁλυσίδες ἑνὸς ἔθνους στὸ ὁποῖο κἄτι τέ- ἐπρωτοστάτησε στὴ ναυμαχία τοῦ Ναυ- λος πάντων ὤφειλε ἡ χριστιανικὴ Εὐρώπη. αρίνου· καὶ μὲ τὴ ναυμαχία τοῦ Ναυαρί- νου ἡ Ἐπανάσταση τοῦ 1821, ποὺ εἶχε Καὶ τὸ δεύτερο αἴτιο ποὺ ἐπροκάλε- ἀρχίσει νὰ ψυχορραγεῖ, κατέληξε στὴ νίκη σε τὸν φιλελληνισμὸ ἦταν ἡ μελέτη τῶν καὶ στὴν ἐλευθερία μας. Καὶ μιὰ παρέν- ἀρχαίων Ἑλλήνων, τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ θεση. Βέβαια, ὑπῆρξαν καὶ ψευτοφιλέλ- πολιτισμοῦ, οἱ κλασσικὲς σπουδές. Ἀπὸ ληνες. Ἴσως δὲν εἶναι γενικὰ γνωστὸ ὅτι τὴν Ἀναγέννηση καὶ πέρα δὲν μποροῦσε ὁ πρῶτος μὴ Ἕλλην ποὺ πῆρε τὸν τίτλο κανεὶς νὰ θεωρηθῆ ὁπωσδήποτε μορφω- τοῦ φιλέλληνος ἦταν... ὁ Μωάμεθ ὁ Β΄, μένος ἄνθρωπος, ἂν δὲν εἶχε μόρφωση αὐτὸς ἀκριβῶς ποὺ «ἐξεπόρθησε» τὴν ἑλληνική. Αὐτὸ ἕως χθὲς ἀκόμη κανεὶς Κωνσταντινούπολη τὸ 1453! Καὶ τὸν τίτλο δὲν τὸ ἀμφισβητοῦσε. τοῦ φιλέλληνος τοῦ τὸν ἔδωσε Ἕλληνας ἱστορικός, ὁ Κριτόβουλος. Ἀλλὰ αὐτὸ φυ- Ἔτσι, αὐτὰ τὰ δύο στοιχεῖα, τὸ φι- σικὰ δὲν σημαίνει ὅτι πρέπει νὰ ξεχάσωμε λελεύθερο πνεῦμα καὶ ἡ σπουδὴ τῶν τὸν γνήσιο φιλελληνισμό, ὅπως, γιὰ νὰ ἀρχαίων Ἑλλήνων, ἔκαμαν τοὺς λαοὺς ἐπαναλάβω τὴν γνωστὴ εἰκόνα, ἡ ὕπαρξη νὰ σκέπτωνται, γιατί ἆρά γε νὰ μένει κάλπικων νομισμάτων δὲν μᾶς κάνει νὰ ἁλυσοδεμένος ἕνας ὁλόκληρος λαός, καὶ ξεχνᾶμε τὰ γνήσια. μάλιστα ἀκριβῶς ὁ λαὸς ποὺ μᾶς ἔφερε τὴν ἑλληνικὴ παιδεία; Γ Ὅμως, αὐτὸς ὁ φιλελληνισμὸς δὲν στὴ μορφωμένη Εὐρώπη συναλλαγματικὲς ἐκράτησε πολύ. Ἄρχισε νὰ κοπάζει, ἡ ποὺ κατόπιν δὲν πληρωθήκανε. Οἱ φιλέλ- φλόγα ἄρχισε νὰ σβήνει. ληνες περίμεναν τὸ τέλος τῆς Ἐπαναστά- σεως τοῦ 1821, μὲ τὴν προσδοκία νὰ δοῦν Πρῶτα-πρῶτα, σχετικὰ μὲ τοὺς ἀρχαί- νὰ φυτρώνουν στὴν ἀπελευθερωμένη πιὰ ους Ἕλληνες, ὑπεγράψαμε καὶ δώσαμε 114

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 ἑλληνικὴ γῆ Ξενοφῶντες καὶ Πλάτωνες Θὰ μπορούσαμε, βέβαια, νὰ ἔχωμε καὶ Ἀριστοτέλεις καὶ Πλούταρχοι, καὶ νέους φιλέλληνες ἀπὸ τὴν πολύτιμη εἶδαν ἀντὶ αὐτῶν... ἐκεῖνο ποὺ εἴδανε. συμβολὴ τῆς Ἑλλάδος στὸν πολιτισμὸ Καὶ τότε ἡ κραυγὴ ἀπογοητεύσεως δι- καὶ τὴν ἐλευθερία κατὰ τὸν πρῶτο καὶ αδέχθηκε τὶς ἐκδηλώσεις τοῦ ἐνθουσια- δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ἀλλά, μὲ τὸν σμοῦ: Αὐτοὶ λοιπὸν εἶναι οἱ Ἕλληνες; Γι’ ἐπικατάρατο ἐθνικὸ διχασμό, ἐκάναμε τὸ αὐτοὺς ἐχύσαμε τὸ αἷμα μας; Γι’ αὐτοὺς πᾶν, γιὰ νὰ ἀποδυναμώσωμε τοὺς τίτ- ἐνθουσιασθήκαμε; λους μας. Βέβαια καὶ ἡ ἀπογοήτευση ἦταν ἄκρι- Πάει, λοιπόν, ὁ φιλελληνισμὸς (χωρὶς τη, ὅπως καὶ ὁ ἐνθουσιασμός, καὶ ἄδικη. νὰ ἀρνηθοῦμε ὅτι καὶ σήμερα ὑπάρχουν Περίμεναν ἀπὸ τὴ μιὰ στιγμὴ στὴν ἄλλη σποράδην φιλέλληνες). Καὶ αὐτὸ εἶναι ὁ ραγιᾶς νὰ γίνη Ἀριστοτέλης (μ’ ὅλο ποὺ μιὰ ἐθνικὴ συμφορά. Ἀλλὰ ἡ συμφορὰ καὶ ὅμως ἔγινε καὶ Μιλτιάδης καὶ Λεω- ἐπιτείνεται ἀπὸ τὸ ὅτι ὄχι μόνο δὲν ἔχο- νίδας καὶ Σαλαμινομάχος). Ὁπωσδήποτε με πιὰ φιλία, ἀλλὰ δὲν μᾶς ἔχουν πιὰ αὐτὴ ἦταν ἡ μία ἀπογοήτευση. οὔτε ἐκτίμηση. Ἕνας καὶ μισὸς αἰώνας πὲς ἐλεύθερου βίου, δὲν καταφέραμε νὰ Καὶ αὐτὴν μὲν τὴν ἀπογοήτευση μπο- κερδίσωμε τὴν ἐκτίμηση ποὺ νὰ ἀντικατα- ρούσαμε ἐπὶ τέλους νὰ τὴν ἀποκρούσωμε στήσει τὴν συναισθηματικὴ φιλία. Ἂς μοῦ σὰν ἄκριτη καὶ ἄδικη. Ὑπάρχει ὅμως ἄλλη ἐπιτραπῆ νὰ φέρω ἐδῶ γιὰ παράδειγμα ἀπογοήτευση, φοβερώτερη αὐτή, γιατὶ εἶναι τὴν Ἑλβετία. Ἡ Ἑλβετία εἶναι μικρὸ κρά- καὶ δικαιότερη. Τὴν εἶπε ὁ ἐθνικός μας ποι- τος. Φιλία συναισθηματικὴ δὲν ἔχει, οὔτε ητής, ὁ Διονύσιος Σολωμός, στὸ γνωστότα- ὑπάρχουν φιλοελβετοί, ὅπως ὑπῆρχαν το τετράστιχο τοῦ Ὕμνου τῆς Ἐλευθερίας: φιλέλληνες. Ὑπάρχει ὅμως ἡ παγκόσμια ἐκτίμηση ποὺ ἡ Ἐλβετία κατάφερε νὰ Μὴν εἰποῦν στὸν στοχασμό τους κατακτήσει. Γι’ αὐτό, μ’ ὅλο ποὺ εἶναι τὰ ξένα ἔθνη ἀληθινά: μικρὸ κράτος, ἔχει δυσανάλογα μεγάλη «ἐὰν μισοῦνται ἀνάμεσό τους, βαρύτητα στὴν παγκόσμια κοινὴ γνώμη. δὲν τοὺς πρέπει ἐλευθεριά». Ἐνῶ ἐμεῖς ἐχάσαμε τὶς καρδιὲς καὶ δὲν κερδίσαμε τὴν ἐκτίμηση, δηλαδὴ τὸ μυα- Καὶ ἡ ἀλήθεια εἶναι πὼς οἱ Ἕλληνες λό. Δὲν εἶναι πιὰ ὅτι δὲν μᾶς ἀγαποῦν, ἔδειξαν νὰ μισοῦνται, ἀλλὰ νὰ μισοῦνται, εἶναι ὅτι δὲν μᾶς ἐκτιμοῦν! ἀνάμεσό τους! Δ Καὶ τὸ τραγικὸ εἶναι ὅτι, ἐνῶ δὲν ἔχο- Οὔτε καὶ μισοελβετισμὸς ὅμως. Ὅπως δὲν με φίλα κράτη, ἔχομε ὅμως κράτη ἐχθρικά. ὑπάρχει μισοσουηδισμὸς ἢ οὔτε κἂν μισο- Κράτη ποὺ εἶναι ἐχθροί μας, γιατὶ ἔτσι τουρκισμός. Μισελληνισμὸς ὅμως ὑπάρ- τὸ ἔφερε ἱστορία αἰώνων. Διεκδικήσεις, χει. Ὁλότελα ἀνεξήγητος. Ὄχι πὼς δὲν συμφέροντα ἐπὶ τέλους. Ἀλλὰ ἐκτὸς ἀπὸ ὑπάρχει καμμιὰ ἐξήγηση, μὰ ἐπικρατεῖ αὐτοὺς τοὺς φύσει ἐχθρούς μας, πού, ἐπὶ ἡ δυσμένεια, ποὺ ἢ δημιουργεῖ λόγους ἢ τέλους, καταλαβαίνει κανεὶς τὴν ἔχθρα ἐξογκώνει λόγους ἢ τοὺς παραμορφώνει, τους, ὑπάρχει κἄτι ἄλλο, ποὺ θὰ ἔλεγα γιὰ νὰ δικαιολογηθῆ ἡ ἀντιπάθεια. ὅτι εἶναι κἄτι τὸ μοναδικὸ σὲ μᾶς. Εἶναι ἕνας μισελληνισμὸς ἀνεξήγητος, ὑπέρλο- Νά μιὰ ἐκδήλωση: Ἡ ὑπερκριτική. γος, ποὺ σὲ κάνει στ’ ἀλήθεια ν’ ἀπορεῖς. Ὅταν πρόκειται γιὰ τὴν Ἑλλάδα, ἕνα Εἴπαμε ὅτι δὲν ὑπάρχει φιλοελβετισμός. κακὸ ἐξογκώνεται, παραμορφώνεται, γενικεύεται. Ὅταν πρόκειται γιὰ ἄλλους 115

λαούς, τὸ ἴδιο κακὸ βρίσκει «κατανόηση» τέτοια καὶ τόσο δυσφημιστικὴ γιὰ τὴ χώ- σὰν κἄτι τὸ ἀνθρώπινο, ἢ καὶ περνᾶ ὁλό- ρα μας, ὥστε νὰ τεθῆ διεθνῶς τὸ ἐρώτημα τελα ἀπαρατήρητο. ἂν ἀξίζει νὰ εἶναι ἐλεύθερη ἡ Ἑλλάδα. Στὸ μεταξὺ ξεχάστηκαν οἱ ληστὲς τό- Ἔτσι, νὰ ποῦμε, ἡ ληστεία εἶναι βέ- σων ἄλλων χωρῶν, ὅπως δὰ καὶ τώρα βαια κἄτι κακό. Ληστεία ὅμως δὲν ὑπάρ- ὄχι ληστὲς τοῦ βουνοῦ, ἀλλὰ οἱ ληστὲς χει μόνο στὴν Ἑλλάδα. Ἀλλὰ γιὰ τὴν τοῦ Σικάγου καὶ τῆς Νέας Ὑόρκης, ποὺ Ἑλλάδα εὑρέθηκε νὰ γράψει τὸ 1860 ὁ κανεὶς δὲν ἐσκέφθηκε νὰ τοὺς φορτώσει Edmont About τὸ βιβλίο του Ὁ βασιλιὰς σὲ βάρος τοῦ ἀμερικανικοῦ λαοῦ. τῶν βουνῶν, ἕνα βιβλίο ποὺ εἶχε ἀπήχηση Ε Νά καὶ μιὰ ἄλλη ἐκδήλωση τοῦ μι- σμά τους; Καὶ ὅμως, ἀπὸ ὅλα τὰ ἀπερί- σελληνισμοῦ, πρόσφατη αὐτή. Ἕνα βι- γραπτα, ἐπαναλαμβάνομε, κυριολεκτικῶς βλίο τοῦ William Clair, That Greece might ἀπερίγραπτα μαρτύρια ποὺ ὑπέστη τέσ- still be free, ἀνατρέχει στὴν Ἐπανάσταση σαρες ὁλόκληρους αἰῶνες τὸ Γένος αὐτὸ τοῦ 1821, καὶ τὸ βιβλίο αὐτὸ σχολιάζε- ἀπὸ τοὺς Τούρκους, τὰ ἀγγλικὰ ἔντυπα ται ἀπὸ τὰ δύο ἔγκυρα ἀγγλικὰ φύλλα ποὺ ἀναφέραμε δὲν βρῆκαν νὰ θυμηθοῦν Economist καὶ Sundaz Telegraph μὲ τρό- παρὰ τὶς ἀντεκδικήσεις τοῦ βασανισμένου πο πού, ἐπιεικέστατα χαρακτηριζόμενος, λαοῦ τῆς Τριπολιτσᾶς2. Καί, φυσικά, οὔτε εἶναι βλάσφημος γιὰ τὸν ἱερὸν ἀγῶνα. τώρα δὲν βρῆκαν νὰ ἐκδηλώσουν τὴν ἱερὴ Γιὰ τὸν Economist ἡ Ἐπανάσταση τοῦ ἀγανάκτησή τους γιὰ ὅσα ὑποφέρει ἡ 1821 κατέληξε στὸ νὰ σφαγοῦν ἀγρίως Κύπρος. Τὰ καταπίνουν καὶ αὐτά, διότι πάνω ἀπὸ 20.000 Τοῦρκοι, καί, ὅπως εἶναι παθητικὸ ὄχι τῶν Ἑλλήνων, ἀλλὰ λέει καὶ ἡ Sunday Telegraph, οἱ Ἕλληνες τῶν Τούρκων. τοὺς ἔσφαξαν μὲ τρόπο ποὺ θὰ ἐσοκάριζε ἀκόμη καὶ τὸν Χίτλερ! Καὶ εἶναι φορὲς ποὺ ὁ μισελληνισμὸς αὐτὸς συνδυάζεται μὲ ἐλαττώματα ποὺ Ὁ συγγραφεὺς ἀναφέρεται στὸ γε- εἴδαμε στὸ προηγούμενο κεφάλαιο, ἐλατ- γονὸς ὅτι πράγματι, ὅταν γιὰ πρώτη τώματα «εὐρωπαϊκά», καὶ συγκεκριμέ- φορὰ ἡ Τριπολιτσὰ ἐλευθερώθηκε ἀπὸ νως μὲ μιὰ κυνικότητα ποὺ γιὰ μᾶς τοὺς τοὺς Τούρκους, οἱ Ἕλληνες ποὺ ἀπε- Ἕλληνες εἶναι κυριολεκτικὰ ἀσύλληπτη. λευθερώθηκαν, ὕστερα μάλιστα ἀπὸ κυ- Ἕνα περιστατικὸ θὰ τὸ δείξει αὐτό. Τὸ ριολεκτικῶς ἀπερίγραπτα μαρτύρια ποὺ παίρνω ἀπὸ τὸν Π. Καρολίδη, Ἱστορία ὑπέστησαν τοὺς τελευταίους μῆνες πρὶν Παπαρρηγοπούλου, τόμος ΣΤ β΄ (1932), ἐλευθερωθοῦν, ὅταν ἐλευθερώθηκαν, ἐξέ- σελ. 328 σημ. 1. Στὴν καταστροφὴ τῆς σπασαν ὁμολογουμένως σὲ ἀντίποινα καὶ Σμύρνης τό 1922, ὅταν οἱ Τοῦρκοι εἶχαν σφαγὲς τῶν Τούρκων. Κανεὶς βέβαια δὲν μπῆ πιὰ στὴν μητρόπολη τῆς Ἰωνίας, ἡ τὰ ἐπαινεῖ τὰ ἀντίποινα αὐτά. Ἀλλὰ ξέ- φωτιὰ ἔκαιγε τὸ πᾶν καὶ οἱ σφαγὲς τοῦ ρετε ἀπὸ τὴν ἱστορία κανένα παράδειγμα ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ ἐγέμιζαν τὸ λιμάνι σκλάβων ποὺ ἔσπασαν τὶς ἁλυσίδες τους φορώντας τὸ γάντι καὶ ἀκολουθώντας 2. Γιὰ νὰ εἴμαστε ὅμως δίκαιοι, πρέπει νὰ ἀνα- τοὺς περὶ καλῆς συμπεριφορᾶς κανόνες φέρωμε ὅτι ἀντίθετα καὶ πολὺ ὡραῖα σχόλια τῆς βαρώνης Στάφφ; Καί, ἀλήθεια, τί λέει γιὰ τὸ βιβλίο τοῦ William Clair δημοσιεύουν τὸ κλασσικὸ βιβλίο τῆς βαρώνης Στὰφφ ἡ γνωστὴ ἐφημερίδα Observer καὶ ὁ κ. R. E. περὶ ἐτικέττας καὶ σαλονιῶν γιὰ τὸ πῶς Witt εἰς τὸ περιοδικὸ The Greek Gazette τοῦ φέρονται οἱ δοῦλοι, ὅταν σπᾶνε τὰ δε- Λονδίνου. 116

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 ἀπὸ πτώματα, ἐκείνη ἀκριβῶς τὴν ἡμέρα πρόξενος καθυστέρησε κάπως στὴν ὥρα ἐδιδόταν... γεῦμα σὲ ἕνα Προξενεῖο. Ἕνας τοῦ γεύματος. Ἀλήθεια εἶναι, ὅπως πάλι πρόξενος πῆγε στὸ γεῦμα μὲ κάποια κα- ὁ Καρολίδης λέει, ὅτι βρέθηκε ὁ Ἀμερι- θυστέρηση, γεμᾶτος στενοχώρια, γιατὶ κανὸς πρόξενος νὰ ἐκφράσει τὸν ἀπο- ἄργησε νὰ ἔλθει, ἐπειδή... ἡ βάρκα ποὺ τροπιασμό του γιὰ τὴν κυνικότητα αὐτή, τὸν ἔφερνε ἀπὸ ἕνα πλοῖο ἐσκόνταβε δι- λέγοντας ὅτι ντρέπεται ὅτι ἀνήκει στὸ αρκῶς ἐπάνω σὲ πτώματα Ἑλλήνων ἀπὸ ἀνθρώπινο γένος. Ἀλλὰ θὰ φανταζόταν τὰ ὁποῖα εἶχε πήξει ἡ θάλασσα, καὶ ἔτσι κανεὶς Ἕλληνα νὰ φερθῆ ἔτσι, ὅπως ὁ δυστυχῶς (αὐτὸ ἦταν τὸ δυστύχημα) ὁ ξένος πρόξενος; Ζ Καὶ ἐρωτᾶ κανείς, γιατί τέλος πάντων Φιλελλήνων ἦταν, ὅπως εἴπαμε, ἄκριτη τόσος μισελληνισμός, ποὺ φαίνεται πράγ- καὶ ἄδικη, ὁλότελα ἀνεξήγητη ὅμως δὲν ματι ξένος σὲ κάθε λογική; ἦταν. Ἂν θέλωμε νὰ δώσωμε μιὰν ἐξήγηση Καὶ ὁ μισελληνισμὸς αὐτὸς εἶναι γε- σὲ κεῖνο ποὺ εἶναι ἀνεξήγητο, ἂς ποῦμε νικός, ἁπλούστατα διότι πουθενὰ δὲν ὅτι ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες εἴμαστε σὰν μικρο- κατωρθώσαμε νὰ ἀποκτήσωμε ἐκτίμη- μέγαλοι, εἴμαστε μικροί, ἀλλὰ μπαίνου- ση. Καὶ δὲν εἴμαστε πιά, ὅπως ἄλλοτε με στὸ ρουθούνι τῶν μεγάλων3. Εἴμαστε τὸ ἐτονίζαμε συνεχῶς, κράτος νεοπαγές. μικροὶ ἀλλὰ μὲ μεγάλες ἀξιώσεις. Καὶ μ’ Ἔχομε, πές, ἑκατὸν πενῆντα χρόνια ἐλεύ- αὐτὲς τὶς ἀξιώσεις, προκαλοῦμε φθόνο θερης ζωῆς καί, πῶς τὸ θέλετε, ἕνας καὶ καὶ φόβο. Παράδειγμα: Τί εἶναι ἡ Ἑλλὰς μισὸς αἰώνας εἶναι ἀρκετὴ προθεσμία, γιὰ μπροστὰ στὴν Ἀγγλία; Τίποτε. Ἀλλὰ ὁ νὰ παρουσιάσωμε κἄτι ποὺ νὰ προκα- ἑλληνικὸς ἐμπορικὸς στόλος προκαλεῖ λέση τὴ γενικὴ ἐκτίμηση. Ἐπὶ τέλους, τὸ ἀνταγωνισμὸ καὶ φθόνο καὶ φόβο τῶν Ἰσραὴλ σὰν κράτος εἶναι βέβαια ἀσύγκρι- Ἄγγλων. τα νεώτερο ἀπὸ μᾶς, καὶ ὅμως σ’ ὅλον τὸν κόσμο προκαλεῖ ἐκτίμηση, καὶ ἐκεῖ Αὐτὴ ἡ μανία τοῦ μισελληνισμοῦ ἀκόμη ὅπου γιὰ ἄλλους λόγους προκαλεῖ ἐκδηλώνεται σὰν προσπάθεια νὰ μᾶς ἔχθρα. ἀμαυρώσουν καὶ ἐκεῖ ποὺ ὑποτίθεται ὅτι μᾶς προβάλλουν καὶ μᾶς περιποιοῦνται. Δεύτερο. Ἀλλὰ τὸ εἴπαμε: «Ἂν μι- Στὰ διαφημιστικὰ φύλλα, λόγου χάρη, σοῦνται ἀνάμεσό τους δὲν τοὺς πρέπει ποὺ κατὰ καιροὺς δημοσιεύονται γιὰ τὴν ἐλευθεριά». Καὶ ἐμεῖς μισούμαστε, ἀλλὰ Ἑλλάδα. Πάρτε μόνο τὶς φωτογραφίες. μισούμαστε, μεταξύ μας. Καὶ κἄτι ἄλλο: Πῶς τὰ καταφέρνουν καὶ διαλέγουν κάθε Σὲ κάθε μας ἐσωτερικὴ διένεξη ἀνακα- τι ποὺ μᾶς δείχνει καθυστερημένους καὶ τεύομε τοὺς ξένους. Αὐτὸ δὰ εἶναι τὸ σχεδὸν ἀπολίτιστους! Αὐτὸ πιὰ δὲν εἶναι «ἐπαχθὲς προνόμιο» τῆς φυλῆς. Μήπως μεροληψία, εἶναι κακότης. στὴν ἀρχαιότητα δὲν φωνάζαμε τοὺς Πέρ- σες νὰ ἔλθουν διαιτητὲς στὶς διενέξεις Δὲν φταῖμε ἐμεῖς καθόλου γι’ αὐτὸν μας, καὶ ὕστερα ἀπὸ τὴν Σαλαμῖνα δὲν τὸν μισελληνισμό; Καὶ βέβαια φταῖμε, θὰ τοὺς ἐφέραμε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι στὸν Σαρω- τὸ δοῦμε δὰ αὐτὸ καὶ παρακάτω, καὶ ἂν νικό; ὅλα εἶναι ἀνεξήγητα, ἡ ἀπογοήτευση τῶν Καὶ δὲν κάναμε τὰ ἴδια μὲ τοὺς Ρω- 3. Βλ. τὸ ἄρθρο μας «Ἕλληνες, Ἄγγλοι καὶ ὑπό- μαίους; Καὶ στὴ νεώτερη ἐποχὴ τί ἄλλο κρισις», Συζήτησις, Τόμ. Δ΄ (1963), σελ. 141 ἐπ. κάνομε; 117

Η Ἀλλά, τρίτο, ὑπάρχει καὶ μιὰ ἄλλη πολὺ μεγάλες, γιὰ νὰ μὲ σώσει ἀπὸ τὸ αἰτία ποὺ ἐδημιούργησεν αὐτὸν τὸν μι- «φακιόλιον». σελληνισμό. Εἶναι ἡ ἔχθρα μεταξὺ Βυζα- ντινῶν καὶ Φράγκων. Ὅταν οἱ Φράγκοι Δὲν ξεχνῶ, βέβαια, τὶς σταυροφορί- ὡρίμασαν καὶ ἔγιναν κἄτι, ἐζητοῦσαν νὰ ες (αὐτὲς δὰ ἦσαν ἡ πρώτη συστηματικὴ τοὺς ἀναγνωρισθῆ αὐτὸ τὸ κἄτι, νὰ ἀνα- ἐμφάνιση τοῦ μισελληνισμοῦ) καὶ τὴν γνωρισθῆ ὁ αὐτοκράτωρ τῶν Φράγκων, ἐπαίσχυντη ἱστορία τῆς Ἁλώσεως τῆς ὅμως οἱ Βυζαντινοὶ οὔτε ν’ ἀκούσουν Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τοὺς Φράγκους, ἤθελαν γιὰ τέτοια ἀναγνώριση, ἀλλὰ ζη- ἀλλά, ἂν θέλωμε μιὰν ἑλληνικὴ πορεία μὲ τοῦσαν ἀπὸ τοὺς Φράγκους νὰ μένουν ἐπίγνωση, πρέπει νὰ τὰ λέμε ὅλα. παραρριγμένοι σὰν παρακατιανοί. Πολὺ καλὰ τὰ λέει ὁ Κωνσταντῖνος Παπαρ- Μιὰ ἀπόπειρα νὰ γεφυρωθῆ τὸ χάσμα ρηγόπουλος. Καταλαβαίνει κανεὶς ὅτι ὁ ἀνάμεσα στοὺς Φράγκους κι’ ἐμᾶς ἦταν Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ἐπρο- ὅταν, μὲ τὴν μεταρρύθμιση τοῦ Λουθή- τίμησε τὴν ρήξη μὲ τὸν Πάπα παρὰ τὴν ρου, φιλικὲς σχέσεις μὲ τοὺς Φράγκους ὑποταγὴ στὴν Ρώμη. Ἀλλὰ δὲν καταλα- δὲν ἐσήμαιναν κατ’ ἀνάγκην ὑποταγὴ βαίνει κανεὶς γιατί οἱ βυζαντινοὶ αὐτοκρά- στὸν Πάπα. Καὶ μάλιστα μιὰ δυνατότης τορες δὲν ἤθελαν νὰ ἀναγνωρίσουν ὅτι, ὑπῆρξε νὰ συνάψωμε καλὲς σχέσεις μὲ ἐπὶ τέλους, καὶ οἱ Φράγκοι κάποια θέση τὴν ἀντικαθολικὴ φραγκιὰ ἐπὶ Πατριάρ- κάτω ἀπὸ τὸν ἥλιο πρέπει καὶ αὐτοὶ νὰ χου Ἱερεμίου τοῦ Β΄ γύρω στὸ 1580. Ἀλλὰ ἔχουν. καὶ αὐτὸ ἐναυάγησε. Ἦταν ἀναπόφευκτο τὸ ναυάγιο; Δὲν ξέρω. Πάντως, μιὰ καὶ δείξαμε (δικαίως ἢ ἀδίκως) ὅτι προτιμοῦμε Γι’ αὐτὸν τὸν μισελληνισμὸ φταῖμε πρῶτα καὶ κύρια ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες. Μᾶς ἀδικεῖ βέβαια ὁ μισελληνισμός, μᾶς ἀδικεῖ σὲ ἐγκληματικὸ βαθμό, ἀλλὰ ἂς θυμηθοῦμε τὸν Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο, «τὸν ἑαυτὸν μὴ ἀδικοῦντα οὐδεὶς ἀδικῆσαι δύναται», ἤ, νὰ τὸ ποῦμε νομικά, «ὁ ἐξ ἰδίου ἁμαρτήματος ζημιούμενος οὐ δοκεῖ ζημιοῦσθαι». Ἡ ἐγωπάθειά μας, ἡ πολιτική μας ἐξαλλοσύνη, τὸ κομπλὲξ ποὺ μᾶς κάνει νὰ λέμε στοὺς ξένους σώνει καὶ καλὰ ὅτι δὲν ἀξίζομε ἐκτίμηση καὶ ἄρα καὶ φιλία. Ὅλα αὐτὰ δυναμώνουν, ἂν δὲν δημιουργοῦν τὸν μισελληνισμό. Καὶ κἄτι ἄλλο: δὲν θέλω νὰ δικάσω, τοὺς Τούρκους ἀπὸ τοὺς Φράγκους, εἴτε οὔτε ἔχω ἄλλως τε τὴν παραμικρὴ ἁρμο- εἶναι ὀπαδοὶ τοῦ Πάπα, εἴτε εἶναι ἄσπον- διότητα γι’ αὐτό, ἀλλὰ ὅταν λέω ὅτι προ- δοι ἐχθροί του, εἶναι μωρὸ νὰ περιμένωμε τιμῶ τὸ τουρκικὸ «φακιόλιον» ἀπὸ τὴν ὅτι οἱ Φράγκοι θὰ μᾶς ἀγαποῦν. (Φυσικὰ λατινικὴ καλύπτρα, μπορεῖ νὰ ἔχω δίκιο, αὐτὰ ἀναφέρονται στὶς σχέσεις μεταξὺ ἀλλὰ δὲν μπορῶ νὰ περιμένω ἔπειτα ὅτι τῶν λαῶν, καὶ ὄχι στὸ δόγμα καὶ τὴν ἡ καλύπτρα θὰ πολεμήση, καὶ μὲ θυσίες αὐστηρὴ παραφυλακή του). 118

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 Τέταρτο. Ὁ μισελληνισμὸς ὀφείλεται Ὅλα αὐτὰ δυναμώνουν, ἂν δὲν δημιουρ- καὶ σὲ αἴτια ἀντίστροφα μὲ ἐκεῖνα ποὺ γοῦν τὸν μισελληνισμό. ἐδημιούργησαν τὸν φιλελληνισμό. Ἡ δι- άδοση τῶν φιλελευθέρων ἰδεῶν μὲ τὴ Ἂς κλείσωμε ἐπαναλαμβάνοντας γαλλικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1789 ἔφερε τὸν ἐκεῖνο ποὺ παρατηρήσαμε παραπάνω. φιλελληνισμό. Γιὰ τὸν ἀντίστροφο λόγο, οἱ Ἑνάμισυ αἰῶνα τώρα δὲν κάναμε τίποτε συντηρητικοὶ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἦσαν μι- τὸ ἀξιόλογο, ποὺ νὰ προκαλεῖ ἐκτίμηση σέλληνες. Ἡ ἀντίδραση κατὰ τῆς γαλλικῆς γιὰ τὴν νέαν Ἑλλάδα σὰν χώρα πολι- Ἐπαναστάσεως, ἡ Ἱερὴ Συμμαχία, ὁ Μέτ- τισμένη. Βέβαια, ἔχομε στὸ ἐνεργητικό τερνιχ, ἔφεραν ἕναν ἄκρατο μισελληνισμό. μας τοὺς βαλκανικοὺς πολέμους, ἔχο- με τὸ Ἀλβανικὸ ἔπος. Ἀλλὰ αὐτὰ ἦσαν Καὶ ἕνα πέμπτο αἴτιο, ἢ μᾶλλον τὸ ἡρωισμὸς, δὲν ἦσαν συστηματικὴ δημι- πρῶτο αἴτιο. Γι’ αὐτὸν τὸν μισελληνισμὸ ουργία πολιτισμοῦ. Καὶ μπορούσαμε νὰ φταῖμε πρῶτα καὶ κύρια ἐμεῖς οἱ Ἕλλη- κάνωμε κἄτι σὰν δημιουργία εἰρηνικοῦ νες. Μᾶς ἀδικεῖ βέβαια ὁ μισελληνισμός, πολιτισμοῦ. Ὄχι μεγάλο, ἀλλὰ κἄτι. Ἂς μᾶς ἀδικεῖ σὲ ἐγκληματικὸ βαθμό, ἀλλὰ ποῦμε, τίποτε ἄλλο νὰ μὴν κάναμε, νὰ ἂς θυμηθοῦμε τὸν Ἰωάννη τὸν Χρυσό- ἦσαν αἱ Ἀθῆναι τόπος ἐκδοτικῆς ἐργα- στομο, «τὸν ἑαυτὸν μὴ ἀδικοῦντα οὐδεὶς σίας, καὶ ὅλος ὁ κόσμος ἀπὸ τὶς «Ἐκδό- ἀδικῆσαι δύναται», ἤ, νὰ τὸ ποῦμε νο- σεις Ἀθηνῶν» νὰ ἐπερίμενε ὅ,τι τώρα μικά, «ὁ ἐξ ἰδίου ἁμαρτήματος ζημιούμε- περιμένει ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις Λειψίας ἢ νος οὐ δοκεῖ ζημιοῦσθαι». Ἡ ἐγωπάθειά Ὀξφόρδης, τοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς, μὲ μας, γιὰ τὴν ὁποίαν ἀρκετὰ μιλήσαμε στὸ τὴν Καινὴ Διαθήκη καὶ τοὺς «Ἑβδομήκο- προηγούμενο κεφάλαιο, ἡ πολιτική μας ντα» καὶ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ἐξαλλοσύνη, τὸ κομπλὲξ ποὺ μᾶς κάνει ἔ, λοιπόν, μόνο αὐτὸ θὰ ἀρκοῦσε, γιὰ νὰ νὰ λέμε στοὺς ξένους σώνει καὶ καλὰ ὅτι ἐμφανίζεται ἡ Ἑλλάδα καὶ νὰ ἐκτιμᾶται δὲν ἀξίζομε ἐκτίμηση καὶ ἄρα καὶ φιλία. σὰν πολιτισμένη χώρα. Θ Καὶ τώρα, μπορεῖ νὰ γίνει τίποτε, γιὰ λαοὶ μποροῦν –δὲν ξέρω– νὰ ζήσουν χωρὶς νὰ βελτιωθῆ τοὐλάχιστον ἡ κατάσταση; μιὰ πορεία μὲ ἐπίγνωση, ἐμεῖς πάντως δὲν μποροῦμε. Μά, ἡ ἀπάντηση βγαίνει ἀπὸ κεῖνο ποὺ παρατηρήσαμε ἀμέσως παραπάνω. Μὲ κίνδυνο, λοιπόν, νὰ προκαλέσωμε Γιὰ νὰ μᾶς ἀγαπήσουν, πρέπει πρῶτα καὶ διαφωνίες, θὰ θυμίσωμε ὅσα εἴπαμε νὰ μᾶς ἐκτιμήσουν. Καὶ ἔτσι ποὺ εἴμα- στὸ κεφάλαιο 2 ὑπὸ Ε γιὰ τὴν μοναδικὴ στε μέσα στὴν πανανθρώπινη κοινότητα, ἀποστολὴ ποὺ ἔχει τὸ ἔθνος τοῦτο, νὰ ἔχομε ἀνάγκη νὰ μᾶς ἀγαπήσουν, καὶ ἄρα παρουσιάσει ἕνα Χριστιανισμὸ σοβαρό, πρῶτα-πρῶτα νὰ μᾶς ἐκτιμήσουν. Δὲν ζωντανὸ καὶ συνεπῆ. ξέρω ἂν ἄλλοι λαοὶ μποροῦν, ἐμεῖς δὲν μποροῦμε νὰ προσφέρωμε στὸν ἑαυτό Ἐκεῖ, λοιπόν, καταλήγει τὸ ζήτη- μας τὴν πολυτέλεια τοῦ νὰ μὴν ἐνδιαφε- μά μας. Θὰ ἀνασκουμπωθοῦμε, γιὰ νὰ ρώμαστε γιὰ τὴν παγκόσμια ἐκτίμηση, μὲ ἐμφανίσωμε ἕνα τέτοιο Χριστιανισμό; ἄλλα λόγια δὲν μποροῦμε νὰ προσφέρω- Θὰ γίνωμε τότε κι’ ἐμεῖς κἄτι ποὺ θὰ με στὸν ἑαυτό μας τὴν πολυτέλεια τῆς τὸ ἐκτιμήσουν, θὰ τὸ σεβασθοῦν καὶ θὰ ἀσημαντότητος. τὸ ἀγαπήσουν καὶ οἱ ἄλλοι λαοί. Δὲν τὸ κάνομε αὐτό; Νὰ μὴν ἐκπλαγοῦμε γιὰ Καὶ αὐτὸ σημαίνει ὅτι, ἂν ἴσως ἄλλοι τὶς συνέπειες. 119

5. «ΜΗΤΡΟΣ ΤΕ ΚΑΙ ΠΑΤΡΟΣ...» Α «Λέληθέ σε ὅτι μητρός τε καὶ πατρὸς σὰν νὰ ξεθύμανε λιγάκι καὶ ἀπὸ τὴν καὶ τῶν ἄλλων προγόνων ἁπάντων τιμιώ- ἀμέσως μετασωκρατικὴ φιλοσοφία, ἀπὸ τερόν ἐστιν ἡ πατρὶς καὶ σεμνότερον καὶ τοὺς κυνικοὺς καὶ ἀπὸ τὴ στωικὴ φιλο- ἁγιώτερον...;». Πασίγνωστα δὰ αὐτὰ τὰ σοφία. Ὁ Ἐπίκτητος ἔλεγε ὅτι, ἐὰν εἶσαι λόγια ποὺ εἶπε ὁ Σωκράτης στὸν Κρίτω- στ’ ἀλήθεια φιλόσοφος, δὲν θὰ λὲς ὅτι να ποὺ τὸν συμβούλευε, προσφέροντάς εἶσαι Ἀθηναῖος ἢ Θηβαῖος ἢ Λακεδαιμό- του μάλιστα καὶ τὴν χρηματικὴ βοήθεια νιος, ἀλλὰ θὰ λὲς ὅτι εἶσαι «κόσμιος», ποὺ χρειαζόταν, νὰ δραπετεύσει ἀπὸ τὸ πολίτης, δηλαδή, ὅλου τοῦ κόσμου. Καὶ δεσμωτήριο ὅπου οἱ Ἀθηναῖοι τὸν εἶχαν στοὺς πρώτους χριστιανούς, ἐπίσης, ἡ ρίξει ἄδικα τῶν ἀδίκων, ξεφεύγοντας ἔτσι ἔννοια τῆς πατρίδας σὰν νὰ εἶχε ἀδυνατί- τὸ κώνειο καὶ τὸν θάνατο. Καὶ ὁ Σωκρά- σει. Καὶ ἐδῶ ὅμως ἡ ἔννοια τῆς πατρίδας της τοῦ θυμίζει ὅτι πρέπει νὰ ὑπακούωμε ὑποχωρεῖ ὄχι γιὰ χάρη τοῦ «ἐγώ», ἀλλὰ στὴν πατρίδα μας καὶ νὰ ὑπακούωμε ἕως μὲ τὸν ὁραματισμὸ μιᾶς μεγαλύτερης πα- τὸν θάνατο, καὶ μάλιστα ὄχι μόνο θάνατο νανθρώπινης ἢ τῆς οὐράνιας πατρίδας. ἡρωικὸ στὸ πεδίο τῆς τιμῆς, ἀλλὰ καὶ Ἔτσι, ἡ στρατιὰ ἐκείνων ποὺ ἀγάπησαν θάνατο ἄδοξο καὶ ἄδικο στὸ δεσμωτήριο. τὴν ὅλη ἀνθρωπότητα δὲν ἀποτελεῖται ἀπὸ τομάρια ποὺ ἐνδιαφέρονται μόνο Καὶ αὐτὸ ποὺ εἶπε ὁ Σωκράτης εἶχε γιὰ τὸν ἑαυτό τους, ἀλλὰ ἀπὸ πατριῶτες εἰπωθῆ καὶ πολὺ πρὶν ἀπὸ αὐτόν. Ξέ- ποὺ προάγονται σὲ μιὰν ἀγάπη ὅλης ρομε δὰ τὸ ὁμηρικὸ «εἷς οἰωνὸς ἄριστος τῆς ἀνθρωπότητας. Ἀκόμη, στὸ Βυζά- ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης» κι’ ἐκεῖνον τὸν ντιο, ὅπως δὰ καὶ στὴν προχριστιανικὴ παιᾶνα ποὺ ἔχει ὁ Αἰσχύλος στοὺς Πέρ- Ρώμη ἐπὶ αὐτοκρατορίας, ἰδίως, μὲ τὴ σας, «παῖδες Ἑλλήνων ἴτε, ἐλευθεροῦτε γενίκευση τῆς ἀπονομῆς τοῦ τίτλου τοῦ πατρίδα, ἐλευθεροῦτε δὲ παῖδας, γυ- Ρωμαίου πολίτου, σὰν νὰ ἔπαθε μαρασμὸ ναῖκας, θεῶν τε πατρῴων ἕδη, θήκας τε ἡ ἔννοια τῆς πατρίδας. Ἀλλὰ τὸ 1453 προγόνων, νῦν ὑπὲρ πάντων ἀγών». Ἡ βλέπομε τὸν Κωνσταντῖνο τὸν Παλαι- πατρίδα ἦταν κἄτι σὰν δεσμὸς αἵματος, ολόγο, τὴν παραμονὴ τῆς ἁλώσεως, νὰ ποὺ ἦταν ἡ ἁλυσίδα-σύνδεσμος ὣς τοὺς ἀγορεύει στὰ πλήθη καὶ νὰ τὰ καλεῖ νὰ πιὸ μακρινοὺς προγόνους. Καὶ σ’ αὐτήν, θυσιασθοῦν γιὰ τὴν πατρίδα. Καί, βέβαια, τὴν πατρίδα, ὀφείλομε ὄχι μόνο ὑπακοή, γιὰ νὰ ἐπικαλεῖται τὴν πατρίδα, τὴν τόσο ἀλλὰ καὶ θυσία τῆς ζωῆς. Εἶναι ἐπίσης κρίσιμη αὐτὴ μέρα, δὲν τὴν ἀνέστησε ἐκ πασίγνωστο ἐκεῖνο ποὺ ἔλεγε ἡ Σπαρτιά- νεκρῶν τότε, ἀλλ’ ἡ ἔννοια αὐτὴ ὑπῆρχε τισσα μητέρα, ὅταν τὸ παιδί της ἔπαιρνε τόσο ζωντανή, ὥστε νὰ χρησιμεύσει σὰν τὴν ἀσπίδα νὰ πάει στὸν πόλεμο, γιὰ στήριγμα στὸν τελευταῖο αὐτοκράτορα νὰ προασπίσει τὴν πατρίδα: «ἢ τὰν ἢ τοῦ Βυζαντίου. ἐπὶ τᾶς». Ἢ θὰ ξαναφέρεις τὴν ἀσπί- δα σου τιμημένη ἢ θὰ σὲ φέρουν νεκρὸ Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, στὴ φραγκιά, ἐπάνω σ’ αὐτή, θυσιασμένο γιὰ χάρη τῆς τὴν ἔννοια τῆς πατρίδας πῆγαν νὰ ἀντι- πατρίδας... Καὶ ὅμως, πολὺ ἡρωικώτερο καταστήσουν οἱ ἡγεμόνες. Ἀλλὰ καὶ αὐτὸ νομίζω εἶναι νὰ δεχθῆς νὰ ἀδικηθῆς μέχρι δὲν ἐπεκράτησε. Δὲν ξέρω ἂν στὴ Γαλλία θανάτου, γιὰ νὰ μὴ σπάσει ἡ ὑπακοὴ ἐπὶ Λουδοβίκων ἦταν ζωντανὴ ἡ ἔννοια στὴν πατρίδα. τῆς πατρίδας, ἀλλὰ ὅταν ξέσπασε ἡ Γαλ- λικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1789, θούριο εἶχε Ἀλήθεια εἶναι πὼς ἡ ἀξία «πατρίς» 120

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 τὴν περίφημη «Μασσαλιώτιδα» ποὺ κα- Μάχη ἐφάνηκε νὰ γίνει ἀνάμεσα στὴν λοῦσε τοὺς Γάλλους σὲ ἐπανάσταση μὲ πατρίδα καὶ τὸν σοσιαλισμό. Ἡ μάχη τὸ γνωστότατο ἐκεῖνο «Allons enfants αὐτὴ διεξήχθη στὸν πρῶτο παγκόσμιο de la patrie». πόλεμο, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ὑποχωρήσει πέρα γιὰ πέρα ὁ σοσιαλισμός, ἰδίως στὴ Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, οἱ ναπολεόντειοι Γερμανία, νὰ πᾶνε οἱ Γερμανοὶ σοσιαλι- πόλεμοι ἄναψαν τὸ πατριωτικὸ φρόνημα σταὶ στὸν πόλεμο σὰν καλοὶ στρατιῶτες στὶς γερμανικὲς χῶρες, καὶ φιλόσοφοι σὰν Ἀλήθεια εἶναι πὼς ἡ ἀξία «πατρίς» σὰν νὰ ξεθύμανε λιγάκι καὶ ἀπὸ τὴν ἀμέσως μετασωκρατικὴ φιλοσοφία, ἀπὸ τοὺς κυνικοὺς καὶ ἀπὸ τὴ στωικὴ φιλοσοφία. Ὁ Ἐπίκτητος ἔλεγε ὅτι, ἐὰν εἶσαι στ’ ἀλήθεια φιλόσοφος, δὲν θὰ λὲς ὅτι εἶσαι Ἀθηναῖος ἢ Θηβαῖος ἢ Λακεδαιμόνιος, ἀλλὰ θὰ λὲς ὅτι εἶσαι «κόσμιος», πολίτης, δηλαδή, ὅλου τοῦ κόσμου. Καὶ στοὺς πρώτους χριστιανούς, ἐπίσης, ἡ ἔννοια τῆς πατρίδας σὰν νὰ εἶχε ἀδυνατίσει. Καὶ ἐδῶ ὅμως ἡ ἔννοια τῆς πατρίδας ὑποχωρεῖ ὄχι γιὰ χάρη τοῦ «ἐγώ», ἀλλὰ μὲ τὸν ὁραματισμὸ μιᾶς μεγαλύτερης πανανθρώπινης ἢ τῆς οὐράνιας πατρίδας. Ἔτσι, ἡ στρατιὰ ἐκείνων ποὺ ἀγάπησαν τὴν ὅλη ἀνθρωπότητα δὲν ἀποτελεῖται ἀπὸ τομάρια ποὺ ἐνδιαφέρονται μόνο γιὰ τὸν ἑαυτό τους, ἀλλὰ ἀπὸ πατριῶτες ποὺ προάγονται σὲ μιὰν ἀγάπη ὅλης τῆς ἀνθρωπότητας. τὸν Fichte περιώδευαν τὴ γερμανικὴ γῆ, καὶ νὰ διαλυθῆ ἡ Β΄ Διεθνής. Στὸν δεύ- γιὰ νὰ τονώσουν τὸ πατριωτικὸ φρόνημα. τερο παγκόσμιο πόλεμο ὁ Χίτλερ ἐχτύ- πησε τὴ Ρωσία, μὲ τὴν ἰδέα ὅτι οἱ Ρῶσοι, Ἂν ποῦμε πιὰ γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπα- μὲ τὸν κομμουνισμό τους, δὲν θὰ ἔχουν νάσταση τοῦ 1821... ἀλλὰ θὰ τὰ ποῦμε πατριωτικὴ συνείδηση. Πόσο ἔξω ὅμως καὶ αὐτὰ εἰδικώτερα, στὸ ὄγδοο κεφάλαιο ἔπεσε, τὸ εἴδαμε ὅλοι. αὐτοῦ τοῦ βιβλίου. Β Ἐκεῖνος ποὺ δέχεται μέσα του τὴν ξέρω ποιὸς θὰ μποροῦσε νὰ ἐξυμνήσει ἀξία «πατρίς», ὁ πατριώτης, δὲν εἶναι, ἀρκετὰ τὶς χιλιάδες (γιατὶ χιλιάδες εἶναι, πάντως, ἄνθρωπος τοῦ «ἐγώ» μὲ τὴν πολλὲς χιλιάδες) ἀνθρώπων ποὺ προσέ- ἔννοια ποὺ ἔχομε ἐκθέσει στὸ βιβλίο μας φεραν τὴ ζωή τους ἑκουσίως θυσία γιὰ Γιὰ μιὰ πορεία μὲ ἐπίγνωση (σελ. 68). χάρη τῆς πατρίδας. Εἶναι ἄνθρωπος τοῦ ὑπὲρ ἐγώ. Καὶ δὲν Μὴ γελιώμαστε! Ο πατριωτισμός, ὁ 121

γνήσιος καὶ συνεπὴς πατριωτισμός, ἀνε- ὁλότελα ξένο πρὸς τὴν πραγματικότητα. βάζει τὸν ἄνθρωπο παραπάνω ἀπὸ τὸ ἐγώ Τώρα, βέβαια, καὶ ἐδῶ ὑπάρχει καὶ ἡ του στὴ σφαῖρα τῆς θυσίας. Καὶ ἡ θυσία εἶναι τὸ ὕψιστο. Γιατὶ ἡ θυσία εἶναι ἡ ἐκφυλιστικὴ μορφὴ τοῦ πατριωτισμοῦ, ἡ ἀγάπη στὸν ὕψιστο βαθμό. «Μείζονα ταύ- πατριδοκαπηλία, πού, βέβαια, εἶναι καὶ της ἀγάπην οὐδεὶς ἔχει, ἵνα τις τὴν ψυχὴν αὐτὴ πραγματικότης. Ἀλλὰ στὴ γνήσια αὐτοῦ θῇ ὑπὲρ τῶν φίλων αὐτοῦ», εἶχε μορφή, ὁ πατριωτισμὸς ἀνεβάζει τὸν πῆ ὁ Κύριος. Καὶ δὲν βλέπω ποιὸς μπό- ἄνθρωπο πάνω ἀπὸ τὸ ἐγώ του. Ἡ ἀγά- ρεσε νὰ Τὸν διαψεύσει. Μὰ ἄσχετα ἀπὸ πη πρὸς τὴν πατρίδα εἶναι ἀπορροὴ τοῦ τὴν θυσία, εἶναι μιὰ βιολογικὴ ἀνάγκη γιὰ ὁσίου. Εἶναι κἄτι μεγάλο καὶ γνησιώτατα τὸν ἄνθρωπο τὸ χτυποκάρδι γιὰ χάρη τῆς πνευματικὸ νὰ μιλᾶνε μέσα σου τὰ λόγια πατρίδας, γιὰ χάρη τοῦ πατρίου ἐδάφους. ποὺ εἶπε ὁ Σωκράτης καὶ τὰ ἀναφέραμε Ἐκεῖνο τὸ «καπνὸν ἀποθρώσκοντα» δὲν ἀρχίζοντας τὸ κεφάλαιο τοῦτο: «μητρός τε καὶ πατρὸς καὶ τῶν ἄλλων προγόνων Ἐκεῖνος ποὺ δέχεται μέσα του τὴν ἀξία «πατρίς», ὁ πατριώτης, δὲν εἶναι, πάντως, ἄνθρωπος τοῦ «ἐγώ». Εἶναι ἄνθρωπος τοῦ ὑπὲρ ἐγώ. Καὶ δὲν ξέρω ποιὸς θὰ μποροῦσε νὰ ἐξυμνήσει ἀρκετὰ τὶς χιλιάδες (γιατὶ χιλιάδες εἶναι, πολλὲς χιλιάδες) ἀνθρώπων ποὺ προσέφεραν τὴ ζωή τους ἑ κ ο υ σ ί ω ς θυσία γιὰ χάρη τῆς πατρίδας. Μὴ γελιώμαστε! Ο πατριωτισμός, ὁ γνήσιος καὶ συνεπὴς πατριωτισμός, ἀνεβάζει τὸν ἄνθρωπο παραπάνω ἀπὸ τὸ ἐγώ του στὴ σφαῖρα τῆς θυσίας. Καὶ ἡ θυσία εἶναι τὸ ὕψιστο. ἦταν μόνο στὸν Ὀδυσσέα, εἶναι ἀνθρώπι- ἁπάντων τιμιώτερόν ἐστιν ἡ πατρὶς καὶ νο. Ἀνήκει στὴν ἀρτιότητα τοῦ ἀνθρώπου. σεμνότερον καὶ ἁγιώτερον...». Γι’ αὐτὸ Ἡ προσπάθεια νὰ σβήσουμε τὴν πατρίδα καὶ ὁ πατριωτισμὸς μόνο στὰ ἐρείπια τοῦ ἀπὸ μέσα ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο εἶναι προ- ὑλισμοῦ ἐπάνω μπορεῖ νὰ οἰκοδομηθῆ. σπάθεια νὰ ἀκρωτηριασθῆ ὁ ἄνθρωπος. Μὲ τὸν ὑλισμὸ δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει ἡ Καὶ ἐκεῖνο ποὺ εἶπαν, ὅτι πατρίδα εἶναι ἔννοια τῆς πατρίδας, γιατὶ δὲν μπορεῖ νὰ «ὅπου ἄν τις εὖ πράττῃ», εἶναι ψεύτικο, ὑπάρξει ἡ ἔννοια τῆς θυσίας. Γ – Ναί, Σωκράτη μου, καλὰ τὰ ἔλεγες ἅγιον. Ὅλα αὐτὰ εἶναι ξεπερασμένα πιά. τότε, τώρα ὅμως τἄχομε γκρεμίσει ὅλα. Ξεχασμένα. Ἑπομένως.... Τί θὰ πεῖ ἁγιώτερον; Τὄχομε γκρεμίσει αὐτό. Τί θὰ πεῖ σεμνότερον; Δὲν τὸ κα- ... Ἑπομένως, θὰ ἀπαντοῦσε ὁ Σω- ταλαβαίνομε. Εἰδικώτερα στὴν ἐποχή μας κράτης, ἐκόψατε τὰ λόγια μου. Ἔχετε δὲν στέκει πιὰ τὸ ἁγιώτερον. Στὴν ἐπο- κουτσουρέψει τὴ φράση μου, γι’ αὐτὸ τὴν χή μας δὲν ὑπάρχει χῶρος γιὰ τὴν ἀξία θεωρεῖτε ξεπερασμένη. Καί, πράγματι, ὁ Σωκράτης τὴν φράση του τὴν τελειώνει 122

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 Μιλήσαμε γιὰ φίλους καὶ ἐχθροὺς τῆς Ἑλλάδας. Ἀλλά, ὅταν ἐμεῖς οἱ ἴδιοι ἀπαρνούμαστε τὴν ἔννοια τῆς πατρίδας, τὴν καταλύομε, τί τοὺς θέλομε τοὺς ἐχθρούς; Μπορεῖ ὁποιοσδήποτε ἐχθρὸς μὲ ὁποιεσδήποτε ἀξιώσεις καὶ μὲ ὁποιεσδήποτε προκλήσεις νὰ μᾶς κάνει κακὸ χειρότερο ἀπὸ τὸ κακὸ ποὺ κάνομε ἐμεῖς στὸν ἑαυτό μας, ὅταν ἀπαρνούμαστε τὴν πατρίδα μας; μὲ τὶς λέξεις «... παρὰ ἀνθρώποις τοῖς τότε; Ἀλλὰ καὶ ὁ κοινὸς νοῦς ἀκριβῶς μᾶς νοῦν ἔχουσι». Ἡ ἀγάπη στὴν πατρίδα λέει ὅτι, ἅμα ἐμεῖς μονομερῶς γκρεμίσω- εἶναι καὶ ὑπαγόρευση τοῦ κοινοῦ νοῦ. με τὰ σύνορά μας, θὰ μπεῖ στὸ ἔδαφός Καὶ ὁ κοινὸς νοῦς, αὐτὸς τοὐλάχιστο, δὲν μας, ἁπλούστατα, ἡ δουλεία. Καὶ κίνημα εἶναι κἄτι τὸ ξεπερασμένο. Ἐκτὸς πιὰ ἂν κατὰ τῆς πατρίδας ἴσον κίνημα ὑπὲρ τῆς ποῦμε ὅτι στὴν ἐποχή μας αὐτὸ εἶναι ποὺ δουλείας. Καὶ αἰώνων πεῖρα μᾶς δείχνει εἶναι ξεπερασμένο, ὁ κοινὸς νοῦς. ὅτι ἡ πατρίδα δὲν εἶναι μόνο ἐκεῖνο τὸ ἀγαθὸ ποὺ γιὰ χάρη του θὰ θυσιάσωμε Καὶ μὲ ὁδηγὸ αὐτὸν τὸν κοινὸν νοῦ στὴν ἀνάγκη καὶ τὴν ζωή μας. Εἶναι καὶ ρωτᾶμε: Ὅταν ἐμεῖς ἀπαρνούμαστε, κα- ἐκεῖνο τὸ ἀγαθὸ ποὺ μᾶς χρειάζεται γιὰ ταλύωμε, τὴν πατρίδα μας, τί κάνομε; τὴν ζωή μας, τοὐλάχιστον γιὰ τὴν ζωή Μήπως συγχρόνως καταλύεται καὶ ἡ πα- μας σὰν ἀνθρώπων ἐλευθέρων. Αὐτὸ τρίδα τῶν Τούρκων, τῶν Βουλγάρων, καὶ εἶναι καταφάνερο «παρὰ ἀνθρώποις τοῖς δὲν ξέρω ποιῶν ἄλλων; νοῦν ἔχουσιν». Λέμε «κάτω τὰ σύνορα». Ἀλλὰ αὐτὸ Καὶ εἰδικώτερα γιὰ μᾶς τοὺς Ἕλλη- δὲν θὰ γίνει μόνο ἀπὸ τὸν ἕνα, χρειάζεται, νες, πού, ἂν ρίξεις μιὰ ματιὰ στὸν χάρτη, βλέπετε, ἡ σύμπραξη καὶ τῶν δύο ποὺ βλέπεις πὼς περιβαλλόμαστε ἀπὸ λαοὺς συνορεύουν. Ἐὰν ὅμως ἐμεῖς καταλύσωμε ὅπου δὲν κυριαρχεῖ δὰ τὸ πνεῦμα τοῦ τὰ σύνορα, ἀλλὰ οἱ ἀπέναντί μας ἁρπά- ἄκρατου πατσιφισμοῦ. Στὸ προηγούμε- ξουν τὴν εὐκαιρία, γιὰ νὰ μποῦν στὰ ἐδά- νο κεφάλαιο μιλήσαμε γιὰ φίλους καὶ φη μας καὶ νὰ μᾶς σκλαβώσουν, τί γίνεται Νὰ μὴν ξεχνᾶμε ὅτι εἴμαστε κράτος μικρό, ποὺ περιβάλλεται ἀπὸ πολλοὺς καὶ ἰσχυρούς. Δὲν μποροῦμε λοιπὸν νὰ προσφέρωμε στὸν ἑαυτό μας τὴν πολυτέλεια νὰ ἀπαρνηθοῦμε τὴν πατρίδα μας, πολυτέλεια ποὺ ἴ σ ω ς μποροῦν νὰ προσφέρουν στὸν ἑαυτό τους λαοὶ ἄλλοι, ἰσχυροὶ ἢ μὲ γεωγραφικὴ θέση ἀκίνδυνη. Δὲν μποροῦμε, ἐπὶ ποινῆ θανάτου, νὰ εἴμαστε λαὸς ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ ἀπάτριδες. 123

ἐχθροὺς τῆς Ἑλλάδας. Ἀλλά, ὅταν ἐμεῖς μποροῦν νὰ προσφέρουν στὸν ἑαυτό οἱ ἴδιοι ἀπαρνούμαστε τὴν ἔννοια τῆς τους λαοὶ ἄλλοι, ἰσχυροὶ ἢ μὲ γεωγρα- πατρίδας, τὴν καταλύομε, τί τοὺς θέλο- φικὴ θέση ἀκίνδυνη. Δὲν μποροῦμε, ἐπὶ με τοὺς ἐχθρούς; Μπορεῖ ὁποιοσδήποτε ποινῆ θανάτου, νὰ εἴμαστε λαὸς ποὺ ἐχθρὸς μὲ ὁποιεσδήποτε ἀξιώσεις καὶ μὲ ἀποτελεῖται ἀπὸ ἀπάτριδες. Οὔτε μπο- ὁποιεσδήποτε προκλήσεις νὰ μᾶς κάνει ροῦμε ἐμεῖς νὰ ἔχωμε τὸ «pourquoi» τῶν κακὸ χειρότερο ἀπὸ τὸ κακὸ ποὺ κάνομε Γάλλων – ἄσε ποὺ καὶ οἱ Γάλλοι τὸ πλή- ἐμεῖς στὸν ἑαυτό μας, ὅταν ἀπαρνούμα- ρωσαν πολὺ-πολὺ ἀκριβὰ τὸ «pourquoi» στε τὴν πατρίδα μας; αὐτό. Καὶ ἂς μοῦ ἐπιτραπῆ καὶ μιὰ προ- σθήκη. Δὲν μποροῦμε ἐμεῖς νὰ προσφέ- Καὶ κἄτι ἄλλο. Νὰ μὴν ξεχνᾶμε ὅτι ρωμε στὸν ἑαυτό μας τὴν πολυτέλεια εἴμαστε κράτος μικρό, ποὺ περιβάλλεται τῆς μικρασιατικῆς ὑποχωρήσεως μπρὸς ἀπὸ πολλοὺς καὶ ἰσχυρούς. Δὲν μπο- στὸν ἐχθρό, ὅπως τὸ 1922, γιατὶ στὸ ροῦμε λοιπὸν νὰ προσφέρωμε στὸν ἑαυ- κάτω-κάτω δὲν ἔχομε ἄλλη Μικρὰ Ἀσία τό μας τὴν πολυτέλεια νὰ ἀπαρνηθοῦμε νὰ χάσωμε πιά. τὴν πατρίδα μας, πολυτέλεια ποὺ ἴσως Δ Ἀλλὰ ὁ πατριωτισμὸς δὲν δημιουρ- καὶ ὁ κοινὸς νοῦς. Τὸ ξέρω. Ὑπῆρξε καὶ γεῖται «κατ’ ἐπιταγήν». Εἶναι ψυχικὸ ἀνέ- πατριωτισμὸς ποὺ δὲν δεχόταν τὸ ἅγιο, βασμα. Καὶ γιὰ νὰ ὑπάρξει, χρειάζεται ἀλλὰ ἐρχόταν σὰν ἐρζὰτς τοῦ ἁγίου. Ἀλλὰ ψυχή. Χρειάζεται νὰ συγκινεῖ «τὸ τιμιώτε- ὁ πατριωτισμὸς αὐτὸς ἔσβησε καὶ στὴ Ἐκφυλιστικὴ μορφή, ὅταν ὁ πατριωτισμὸς ἀπαρνεῖται τὸ ἅγιο, εἶναι ὁ σωβινισμός, ποὺ ὑπῆρξε κυρίως μέχρι τοῦ Α΄ παγκοσμίου πολέμου. Ὁ σωβινισμὸς αὐτὸς βάση ἔχει τὸ μῖσος γιὰ τοὺς ἄλλους λαούς. Ἀλλὰ τέτοιο μῖσος δὲν μπορεῖ βέβαια νὰ ὑπάρξει στὴν ψυχὴ ἑνὸς γνήσια πνευματικοῦ ἀνθρώπου. Ἄλλο ἄμυνα τοῦ «πατρίου ἐδάφους», καὶ μὲ θυσία τῆς ζωῆς ἀκόμη, ἄλλο μῖσος. Ἀγαπῶ τὴν πατρίδα μου, ὅπως ἀγαπῶ καὶ τὴ μητέρα μου. Ἀλλὰ τὸ ὅτι ἀγαπῶ τὴ μητέρα μου δὲν σημαίνει ὅτι μισῶ τὶς ἄλλες μητέρες! ρον καὶ σεμνότερον καὶ ἁγιώτερον», διότι, χώρα ποὺ κυρίως ἄνθησε. Καὶ ἀπὸ τὴν ἅμα δὲν σὲ συγκινοῦν αὐτά, καὶ ὁ κοινὸς «Μασσαλιώτιδα» ἐπέσαμε στὸ «pourquoi». νοῦς κάνει ἀπεργία. Ἅμα δὲν μπορεῖς νὰ νιώσεις μέσα σου τὸν παιᾶνα «ἐλευθε- Καὶ μιὰ ἄλλη ἐκφυλιστικὴ μορφή, ροῦτε πατρίδα, θεῶν τε πατρῴων ἕδη, ὅταν ὁ πατριωτισμὸς ἀπαρνεῖται τὸ ἅγιο, θήκας τε προγόνων», θὰ σὲ ἐγκαταλείψει εἶναι ὁ σωβινισμός, ποὺ ὑπῆρξε κυρίως μέχρι τοῦ Α΄ παγκοσμίου πολέμου. Ὁ 124

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 σωβινισμὸς αὐτὸς βάση ἔχει τὸ μῖσος γιὰ ἀκτινοβολία τῶν πνευματικῶν ἀξιῶν. Δὲν τοὺς ἄλλους λαούς. Ἀλλὰ τέτοιο μῖσος γκρεμίζει τὰ σύνορα, ἀλλὰ πετάει ἐπάνω δὲν μπορεῖ βέβαια νὰ ὑπάρξει στὴν ψυχὴ ἀπὸ τὰ σύνορα, γιὰ νὰ σκορπίσει τὸ φῶς ἑνὸς γνήσια πνευματικοῦ ἀνθρώπου. του «ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς». Καὶ αὐτὴ ἡ Ἄλλο ἄμυνα τοῦ «πατρίου ἐδάφους», καὶ «πλανητική» σύμπραξη ποὺ ὀνειρεύεται μὲ θυσία τῆς ζωῆς ἀκόμη, ἄλλο μῖσος. ὁ Jean-François Revel στὸ πρόσφατο βι- Ἀγαπῶ τὴν πατρίδα μου, ὅπως ἀγαπῶ βλίο του La tentation totalitaire δὲν θὰ καὶ τὴ μητέρα μου. Ἀλλὰ τὸ ὅτι ἀγαπῶ πραγματοποιηθῆ μὲ τὴν ἀπάρνηση τῆς τὴ μητέρα μου δὲν σημαίνει ὅτι μισῶ τὶς πατρίδας, ἀλλὰ μὲ τὴν συνεργασία τῶν ἄλλες μητέρες! πατρίδων. Ὁ γνήσιος πατριωτισμός, εἴπαμε, δὲν Εἶναι, λοιπόν, πολὺ εὐγενικὸ πρᾶγμα μπορεῖ νὰ μυκτηρίζει τὸν Σωκράτη, ποὺ ὁ γνήσιος, ὁ πνευματικὸς πατριωτισμός, θέλει τὴν πατρίδα κἄτι ὅσιο καὶ ἅγιο. Καὶ καὶ μόνο πνευματικοὶ ἄνθρωποι, ἄνθρω- ἕνας πατριωτισμὸς ποὺ εἶναι ἀπόρροια ποι μὲ τὸ νέο πνεῦμα, μποροῦν νὰ τὸ τοῦ ἁγίου δὲν εἶναι ποτὲ σωβινισμός. Δὲν νιώσουν στοὺς καιρούς μας. Γι’ αὐτὸ κι’ μισεῖ τοὺς ἄλλους, ἀλλὰ προστατεύει τὴν ὁ πατριώτης, ὁ γνήσιος πατριώτης, ἔχει πατρίδα, θυσιάζοντας καὶ τὸ ἐγώ του. κάθε λόγο νὰ συνεργάζεται γιὰ τὴ δη- Θυσία, ὄχι μῖσος εἶναι τὸ χαρακτηριστικὸ μιουργία τοῦ νέου ἀνθρώπου. Χωρὶς τὴ τοῦ πατριωτισμοῦ αὐτοῦ. Καὶ ἀκόμη: Ὁ δημιουργία αὐτὴ ὁ πατριώτης θὰ πάει πατριωτισμὸς αὐτὸς δὲν καταλύει τὰ σύ- νὰ συντροφέψει τοὺς πάλαι ποτὲ δει- νορα, ἀλλὰ καὶ δὲν τὰ ἔχει ἐμπόδιο στὴν νόσαυρους. Ε Καιρὸς εἶναι νὰ βγάλωμε τὰ συμπε- στηριχθῆ ἐπάνω στὴν ἀξία «ἅγιον», ἀλλὰ ράσματά μας: καὶ νὰ διαποτισθῆ ἀπὸ τὴν ἀξία αὐτή, γιὰ νὰ σταθῆ καὶ νὰ δημιουργήσει καὶ α) Ὁ πατριωτισμός, μὲ τὴν ἔννοια τοῦ ἐκεῖνο ποὺ στέκει καὶ παραπάνω ἀπὸ ὑπὲρ ἐγώ, ποὺ θυσιάζει τὸ ἐγὼ γιὰ χάρη τὴν πατρίδα: τὴν πανανθρώπινη ἀγάπη. τῆς πατρίδας, εἶναι πρόσταγμα τῆς ἀξίας Καὶ αὐτὴ ἡ δημιουργία εἶναι ἔργο, τίνος ποὺ λέγεται «ἅγιον» καὶ ὑπαγόρευση τοῦ ἄλλου, τοῦ Χριστιανισμοῦ. Τὴν δημιουρ- κοινοῦ νοῦ. γία αὐτὴ θὰ τὴν δοῦμε ἱστορικὰ σὰν τὴν κοινὴ πορεία Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανι- β) Ἡ ἄρνηση τῆς πατρίδας, σὰν το- σμοῦ, ποὺ θὰ ἀναπτύξωμε στὰ ἑπόμενα μαρισμός, εἶναι καὶ ἀποκτήνωση καὶ κεφάλαια. προσφορὰ γιὰ ἁλυσόδεμα. [συνεχίζεται] γ) Βέβαια, ὁ πατριωτισμὸς πρέπει νὰ προαχθῆ σὲ πανανθρώπινη ἀγάπη. Ἄλλο Α. Ν. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ ὅμως αὐτό, καὶ ἄλλο τομαρισμὸς τάχα στὸ ὄνομα τοῦ πανανθρώπινου. δ) Ἡ πατρίδα χρειάζεται ὄχι μόνο νὰ 125

Κριτικὴ ματιά Ἡ Ἑλλάδα καὶ οἱ Ἕλληνες Ἡ Ἑλλάδα πηγὴ ἔμπνευσης Εἶναι πολὺ γνωστὸς ὁ λόγος τοῦ Μὲ τὴν εὐκαιρία της Παγκόσμιας Μακρυγιάννη ἀπὸ τὰ Ἀπομνημονεύματά Ἡμέρας Ποίησης στὶς 21 Μαρτίου 2021, του: «Εἴμαστε εἰς τό “ἐμεῖς” κι ὄχι εἰς τό ἀλλὰ καὶ στὸ πλαίσιο τῶν ἑορτασμῶν γιὰ “ἐγώ”». Ἀλλὰ ἡ πρόταξη τοῦ «ἐμεῖς» ἔνα- τὰ 200 χρόνια ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπα- ντι τοῦ «ἐγώ» ἀποτυπώνεται ἐξίσου χα- νάσταση, οἱ πρέσβεις ἐννέα κρατῶν στὴν ρακτηριστικὰ καὶ σὲ κάποια ἄλλα λόγια Ἀθήνα ἀποδέχθηκαν σχετικὴ πρόσκληση τοῦ Μακρυγιάννη, πάλι ἀπὸ τὰ Ἀπομνη- καὶ ἀνέγνωσαν φιλελληνικὰ ποιήματα μονεύματα: «Κι ὅσο ἀγαπῶ τὴν πατρίδα γραμμένα στὴ γλῶσσα τους καὶ ἐμπνευ- μου δὲν ἀγαπῶ ἄλλο τίποτας. Νὰ ’ρθῇ σμένα ἀπὸ τὸν ἐθνικοαπελευθερωτικὸ ἕνας νὰ μοῦ εἰπῇ ὅτι θὰ πάγῃ μπρὸς ἡ ἀγῶνα τῶν Ἑλλήνων. Πρόκειται γιὰ τοὺς πατρίδα, στέργομαι νὰ μοῦ βγάλῃ καὶ τὰ πρέσβεις τῆς Γαλλίας, τῶν ΗΠΑ, τῆς δυό μου μάτια. Ὅτι ἂν εἶμαι στραβός, καὶ Ρωσίας, τοῦ Ἡνωμένου Βασιλείου, τῆς ἡ πατρίδα μου εἶναι καλά, μὲ θρέφει· ἂν Γερμανίας, τῆς Ἰταλίας, τῆς Ἱσπανίας, εἶναι ἡ πατρίδα μου ἀχαμνά, δέκα μά- τῆς Πολωνίας καὶ τῆς Ρουμανίας. Αὐτὸ τια νά ’χω, στραβὸς θὲ νά ’μαι». Εἶναι τὸ θὰ ἄξιζε νὰ μᾶς συγκινήσει, περισσότερο ἴδιο ἀκριβῶς ποὺ ὁ Θουκυδίδης βάζει ἴσως καὶ ἀπὸ ἄλλες «πρωτοβουλίες», τὸν Περικλῆ νὰ λέει στὸν περίφημο Ἐπι- ποὺ προβλήθηκαν σημαντικὰ περισσό- τάφιο: «Ἐγὼ θεωρῶ ὅτι οἱ πολῖτες ὠφε- τερο. Γιὰ παράδειγμα, μᾶς ἐντυπωσίασαν λοῦνται περισσότερο, ὅταν ὅλη ἡ πόλη ἀσφαλῶς οἱ εἰκόνες ἀπὸ τὴν Ὄπερα πάει καλά, παρὰ ὅταν εὐτυχεῖ ὁ καθένας τοῦ Σίντνεϋ, τοὺς Καταρράκτες τοῦ Νι- χωριστά, ὅλη ὅμως ἡ πόλη πάει λάθος. αγάρα καὶ ἄλλα ἐμβληματικὰ μνημεῖα Γιατὶ ἕνας ἄνθρωπος ποὺ σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ παγκοσμίως ποὺ ντύθηκαν στὰ χρώματα τὸν ἴδιο εὐτυχεῖ, ὅταν καταστρέφεται ἡ τῆς ἑλληνικῆς σημαίας – γιὰ νὰ ντυθοῦν πατρίδα, δὲν παύει νὰ καταστρέφεται ὅμως αὔριο-μεθαύριο σὲ κάποια ἄλλα μαζί της, ἐνῷ ὅταν ὁ ἴδιος κακοτυχεῖ σὲ χρώματα, γιὰ νὰ τιμηθεῖ ἡ ἐθνικὴ ἑορτὴ πατρίδα ποὺ εὐτυχεῖ, πολὺ περισσότερο κάποιας ἄλλης χώρας. Λίγα ὅμως γεγονό- διασῴζεται». Εἶναι ἡ ὀπτικὴ ποὺ ἔκανε τα στὴν παγκόσμια ἱστορία συγκίνησαν τοὺς Ἕλληνες νὰ μεγαλουργήσουν, ἀπὸ καὶ ἐνέπνευσαν τόσο –καὶ μάλιστα ὄχι τὰ ἀρχαῖα χρόνια μέχρι τὰ νεώτερα. Πόσο μόνο προκαλώντας ρίγη συγκινήσεως, διαφορετική, ἀλήθεια, αὐτὴ ἡ ὀπτική, ἀλλὰ καὶ ἐμπνέοντας φλογεροὺς στί- ἀπὸ ἐκείνη τὴν ἄλλη, ποὺ ἀποτυπώνε- χους– ὅσο ὁ ξεσηκωμὸς τῶν Ἑλλήνων ται στὸ σύνθημα ποὺ ἦταν «τῆς μόδας» ἐνάντια στὸν Τοῦρκο κατακτητή. Ντρο- τελευταῖα σὲ συγκεντρώσεις καὶ πορεῖες πή μας, τώρα, ἂν ἐνέπνευσαν τότε τοὺς διαφόρων «σολλογικοτήτων»: «Ἡ Ἑλλάδα ξένους περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι ἐμπνέουν νὰ πεθάνει νὰ ζήσουμε ἐμεῖς. Στὸ διάολο ἐμᾶς σήμερα... ἡ οἰκογένεια, στὸ διάολο κι ἡ πατρίς»... 126

ΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 Ἄλλος ἕνας... παρέμεινε στὸν πρωθυπουργικὸ θῶκο «ἑλληνολάτρης»... μέχρι τὸ 1963... Στὸ πρόσωπο τοῦ πρωθυπουργοῦ Τὸ λογοτεχνικὸ βιβλίο τῆς Μεγάλης Βρετανίας Μπόρις Τζόνσον μὲ τὴ μεγαλύτερη ἐπιρροή θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ δεῖ ἕναν «ἑλλη- νολάτρη» πολιτικό, καθὼς ὁ νῦν ἔνοι- Ἐκτεταμένη ἔρευνα καὶ ψηφοφορία κος τῆς Downing Street ἔχει σπουδάσει ποὺ διενήργησε τὸ BBC, μὲ συμμετέχο- Κλασικὴ Φιλολογία καὶ Φιλοσοφία στὸ ντες συγγραφεῖς, ἐπιστήμονες, ἀκαδημα- Πανεπιστήμιο τῆς Ὀξφόρδης, εἶναι λά- ϊκοὺς καὶ βιβλιοκριτικοὺς ἀπὸ ὅλο τὸν τρης τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γραμματείας, κόσμο, ἀνέδειξε στὴν πρώτη θέση τῶν ἀπαγγέλλει ἀπὸ στήθους στίχους ἀπὸ λογοτεχνικῶν βιβλίων μὲ τὴν μεγαλύτε- τὴν Ἰλιάδα, ἀποκαλεῖ τὸν Ὅμηρο «με- ρη ἐπίδραση παγκοσμίως τὴν Ὀδύσσεια γαλύτερο συγγραφέα ὅλων τῶν ἐποχῶν» τοῦ Ὁμήρου. Σημειωτέον ὅτι στὴ δέκατη καὶ ἔχει γιὰ ἥρωά του τὸν Περικλῆ, μιὰ θέση τῶν λογοτεχνικῶν βιβλίων ποὺ κα- προτομὴ τοῦ ὁποίου κοσμεῖ τὸ γραφεῖο θόρισαν τὴν παγκόσμια σκέψη βρίσκεται, του ἤδη ἀπὸ τὴν ἡμέρα τῆς ἀνάληψης βάσει τῆς ἴδια ἔρευνας, ἡ Ἰλιάδα. Ἡ δὲ τῶν καθηκόντων του. Καὶ ὅμως, αὐτὸς Ὀδύσσεια βρέθηκε στὴν πρώτη θέση, μὲ ὁ «ἑλληνολάτρης» Βρετανὸς πρωθυπουρ- σημαντικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸ δεύτερο ἔργο, γός, ὅταν κλήθηκε νὰ τοποθετηθεῖ πάνω ποὺ εἶναι τὸ μυθιστόρημα Ἡ καλύβα τοῦ στὸ ἑλληνικὸ αἴτημα γιὰ ἐπιστροφὴ τῶν μπάρμπα-Θωμᾶ τῆς Χάριετ Μπίτσερ Μαρμάρων τοῦ Παρθενῶνα, ἐν ὀλίγοις Στόου. Καὶ δὲν εἶναι δύσκολο νὰ κατα- εἶπε στοὺς Ἕλληνες... νὰ τὰ ξεχάσουν, λάβει κανεὶς τοὺς λόγους τῆς γοητείας διότι αὐτὰ ἀποκτήθηκαν... νομίμως ἀπὸ ποὺ ἀσκεῖ ἡ Ὀδύσσεια ἀκόμα καὶ στὸν τὸν λόρδο Ἔλγιν. Ἀξίζει, ἀλήθεια, νὰ μᾶς ἄνθρωπο τοῦ 21ου αἰῶνα, ἀκόμα καὶ στὴ ἀπασχολήσει αὐτὸ ποὺ λέμε «ἑλληνολα- δική μας ἐποχή, τὴν τόσο μακρινὴ ἀπὸ τρία». Χωρὶς νὰ τὸ θέλουμε, μᾶς ἦλθε τὴν ἐποχὴ τῶν ὁμηρικῶν ἐπῶν: Καὶ ὁ στὴ μνήμη ἕνας ἄλλος «ἑλληνολάτρης» σύγχρονος ἄνθρωπος νιώθει βαθιὰ μέ- πρωθυπουργὸς τῆς Μεγάλης Βρετανίας. σα του τὸν πόθο τῆς ἐπιστροφῆς. Στὸν Ἦταν στὸν Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, 15 δρόμο τῆς ἐπιστροφῆς ἔχει νὰ πολεμήσει Ἰουνίου 1916, στὸ πεδίο μάχης τοῦ Σόμ, τέρατα, ἀλλὰ συχνὰ καὶ τὸν ἴδιο του τὸν ὅταν αὐτὸς ὁ κατοπινὸς πρωθυπουργὸς ἑαυτό. Καὶ στὸ ταξίδι αὐτὸ θὰ γνωρίσει τῆς Μεγάλης Βρετανίας τραυματίσθηκε τόπους μακρινοὺς καὶ ἐξωτικούς, ἀλλὰ βαρύτατα. Ἐπὶ πολλὲς ὧρες ἔμεινε μόνος κυρίως, πρᾶγμα ποὺ εἶναι καὶ τὸ πιὸ σὲ ἕναν κρατῆρα ὀβίδας, καὶ μόνη του σημαντικό, τὸν ἴδιο τὸν ἑαυτό του. παρηγοριὰ ἦταν ἕνα ἀντίτυπο –καὶ μά- λιστα στὰ ἑλληνικά!– τῆς τραγῳδίας τοῦ Τὰ δικαιώματα τοῦ παιδιοῦ Αἰσχύλου Προμηθεὺς Δεσμώτης, ποὺ εἶχε τὴν ἐποχὴ τῆς πανδημίας στὴν τσέπη του. Αὐτὸς ὁ νεαρὸς τότε στρατιώτης ἦταν ὁ Χάρολντ Μὰκ Μίλλαν Ἂν καὶ τὰ παιδιὰ κατὰ κανόνα δὲν (1894-1986), ὁ ὁποῖος ἀργότερα, ἀπὸ τὴ νοσοῦν σοβαρὰ ἀπὸ τὸν ἰὸ Covid-19, δὲν θέση τοῦ πρωθυπουργοῦ τῆς Μεγάλης εἶναι λίγοι αὐτοὶ ποὺ ὑποστηρίζουν ὅτι Βρετανίας, εἶχε τὴν εὐκαιρία νὰ δώσει αὐτὰ εἶναι μία ἀπὸ τὶς πληθυσμιακὲς ἁπτὰ δείγματα τῆς «ἑλληνολατρίας» του, ὁμάδες ποὺ ἔχουν τραυματισθεῖ περισ- καθὼς ἀνέλαβε πρωθυπουργὸς τὸ 1957, σότερο ἀπὸ τὶς συνέπειες τῆς φονικῆς μαινομένου τοῦ Κυπριακοῦ Ἀγῶνα, καὶ 127

πανδημίας. Εἰδικοὶ κάνουν λόγο γιὰ ση- περισσότερο σαφὴς κατὰ τὴν ἐνημέρωση μαντικὴ αὔξηση τοῦ ποσοστοῦ τῶν προ- ποὺ ἔκανε στὶς ἀρχὲς τοῦ χρόνου στὴν βλημάτων ψυχικῆς ὑγείας τῶν παιδιῶν, Ἐπιτροπὴ γιὰ τὴν Ἐκπαίδευση τοῦ Βρε- ἐκφράζουν τὴν ἀνησυχία τους γιὰ αὐξη- τανικοῦ Κοινοβουλίου: «Ὅταν κλείνουμε μένα ἐπίπεδα κακοποίησης καὶ παραμέ- τὰ σχολεῖα, κλείνουμε τὶς ζωές τους». Καὶ λησης ἀνηλίκων, μέχρι καὶ γιὰ βλαβερὲς ὅλα αὐτά, στὶς προηγμένες χῶρες τοῦ συνέπειες στὴν ἀνάπτυξη τῶν βρεφῶν. δυτικοῦ κόσμου. Στὸν τρίτο κόσμο τὰ Στὴν κορύφωση τῆς πανδημίας, 1,6 δισ. πράγματα εἶναι ἀκόμα χειρότερα, καθὼς παιδιὰ βρέθηκαν ἐκτὸς σχολικῶν τάξεων, ἀνθρωπιστικὲς ὀργανώσεις κρούουν τὸν ἐνῷ ἀκόμα καὶ τώρα πολλὲς ἑκατοντάδες κώδωνα τοῦ κινδύνου γιὰ κάθε λογῆς χιλιάδες δὲν ἔχουν ἐπανέλθει στὰ θρανία. παραβιάσεις τῶν δικαιωμάτων τοῦ παι- Ὅσον ἀφορᾷ τὶς συνέπειες ὅλης αὐτῆς διοῦ, μὲ δραματικὴ αὔξηση τῆς παιδικῆς τῆς κατάστασης γιὰ τὰ παιδιά, ὁ καθη- ἐργασίας ἢ τῶν γάμων ἀνηλίκων. Πρόκει- γητὴς Ράσελ Βάινερ, πρόεδρος τοῦ Βα- ται γιὰ μιὰ διάσταση τῆς πανδημία ποὺ σιλικοῦ Κολλεγίου Παιδιατρικῆς καὶ Ψυ- δύσκολα συγκεντρώνει πάνω της τοὺς χικῆς Ὑγείας, δὲν θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι προβολεῖς τῆς ἐπικαιρότητας. ΠΡΟΣΟΧΗ! Ἐπειδὴ ὑπάρχουν πολλὲς πληρωμὲς ποὺ ἀδυνατοῦμε νὰ ταὐτίσουμε, παρακαλεῖσθε σὲ κάθε ἠλεκτρονικὴ πληρωμὴ νὰ συμπληρώνετε στὸ πεδίο ΑΙΤΙΟ- ΛΟΓΙΑ τὸ ὀνοματεπώνυμό σας, ὅπως ἀκριβῶς αὐτὸ ἀναγράφεται στὴν ἐτικέτα, καί, ἀκόμα καλύτερα, νὰ προσθέτετε καὶ τὸν κωδικὸ ἀριθμὸ συνδρομητοῦ (πρόκειται γιὰ τὸν πρῶτο ἀριθμὸ στὴν ἐτικέτα). Νὰ μὴ βάζετε τίποτε ἄλλο. Ἄλλωστε, στὴν ἐνημέρωση λογαριασμοῦ μποροῦμε νὰ βλέπουμε μόνο μέχρι 30 χαρακτῆρες. Ἔτσι, ἂν σημειώνετε, γιὰ παράδειγμα, «ΣΥΝΔΡΟΜΗ 2021 ΣΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΚΤΙΝΕΣ, ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ», ἐμεῖς δὲν θὰ δοῦμε ποτὲ τὸ ὀνοματεπώνυμο καὶ θὰ ἀδυνατοῦμε νὰ καταλάβουμε ποιὸς ἔχει καταθέσει τὸ ποσό. Ἂν διαπιστώνετε ἀστο- χίες ἢ παραλείψεις στὸ πέρασμα τῶν πληρωμῶν ποὺ ἔχετε κάνει, παρακαλοῦμε εἴτε ἐπικοινωνῆστε μαζί μας τηλεφωνικὰ εἴτε ἀποστείλατέ μας ἠλεκτρονικὸ μήνυ- μα στὴν ἠλεκτρονικὴ διεύθυνση τοῦ διευθυντοῦ συντάξεως: [email protected]. Ἡ ἀνανέωση τῆς συνδρομῆς μπορεῖ νὰ γίνει μὲ τοὺς ἑξῆς τρόπους: Γιὰ συνδρομὴ Ἐσωτερικοῦ δ) Στὰ Βιβλιοπωλεῖα «ΖΩΗ» καὶ συνεργαζόμενα α) Μὲ κατάθεση στὴν τράπεζα Eurobank, στὸν βιβλιοπωλεῖα. λογαριασμὸ ποὺ διατηρεῖ ἡ Χριστιανικὴ Ἕνωσις ε) Σὲ κατὰ τόπους συνεργάτες καὶ ἀντιπροσώ- Ἀκτίνων ὑπ’ ἀριθμ.: 0026-0201-94-0100366081 πους, οἱ ὁποῖοι καὶ θὰ κόβουν σχετικὲς ἀπο- (ΙΒΑΝ: GR 1102602010000940100366081). Νὰ δείξεις. ζητᾶτε νὰ σημειώνεται ρητῶς τὸ ὀνοματεπώ- νυμό σας στὴν Αἰτιολογία. Γιὰ συνδρομὴ Ἐξωτερικοῦ β) Στὰ ΕΛΤΑ μὲ ταχυδρομικὴ ἐπιταγὴ στὴ διεύθυν- ση τοῦ περιοδικοῦ (Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα). Παρακαλοῦμε μὴν ἀποστέλλετε ἐπιταγές, γιατὶ ἀδυ- Προβλέπεται ἐπιβάρυνση μὲ ταχυδρομικὰ τέλη. νατοῦμε νὰ τὶς εἰσπράξουμε. Ἡ συνδρομὴ μπορεῖ γ) Στὰ ΕΛΤΑ μὲ ἔντυπο ταχυπληρωμῆς ποὺ συ- νὰ κατατεθεῖ μὲ τραπεζικὸ ἔμβασμα. Τὰ στοιχεῖα ναποστέλλεται μὲ τὸ τελευταῖο τεῦχος κάθε ποὺ θὰ χρειαστεῖτε εἶναι: χρονιᾶς γιὰ ὅσους ἔχουν ὀφειλή. Σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωση δὲν προβλέπεται ἐπι- – ΙΒΑΝ: GR1102602010000940100366081 βάρυνση μὲ ταχυδρομικὰ τέλη. – BIC/Swift Code: ERBKGRAA 128

Ἀξίζει νά διαβάζετεΕΤΟΣ 84ο | ΜΆΙΟΣ - IΟΥΝΙΟΣ 2021 | 787 Τὸ μηνιαῖο Ὀρθόδοξο Χριστιανικὸ Περιο- Περιοδικὸ μὲ ἱστορία 60 ἐτῶν, ποὺ δικὸ μὲ τὴν ἱστορία τῶν 100 χρόνων του ἀπευθύνεται στὴ γυναῖκα, στὴν πνευμα- κοντὰ στὸν ἑλληνικὸ λαό. τικὴ καὶ κοινωνική της παρουσία. Ἕνα περιοδικό – πολύ- Νεανικὸ περιοδικὸ τῆς Τὸ μηνιαῖο παιδικὸ πε- τιμος συμπαραστάτης “Χριστιανικῆς Φοιτητικῆς ριοδικὸ ποὺ κυκλοφο- γιὰ ἐκπαιδευτικοὺς καὶ Ἑνώσεως” – μὲ τὸν ἐνθου- ρεῖ ἀπὸ τὸ 1946 – ἕνας γονεῖς. σιασμὸ τῆς νεότητας καὶ τὴ πολύτιμος πνευματικὸς σφραγῖδα τῆς πίστης καὶ φίλος γιὰ τὰ Ἑλληνό- τῆς παιδείας. πουλα. 129

ΚΩΔΙΚΟΣ: «ΑΚΤΙΝΕΣ» 01 1692 ΚΑΡΥΤΣΗ 14, Τ.Τ. 10561 ΑΘΗΝΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ: ὅλοι οἱ τόμοι τοῦ περιοδικοῦ «Ἀκτῖνες» καθώς καί τό εὑρετήριο τῶν ἐτῶν 1938-1997 «Χριστιανική Ἕνωση Ἐπιστημόνων» Καρύτση 14, 105 61 Ἀθῆναι, Τηλ. 210 32.35.023 130