efimerios_2022_maios_iounios

ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Ἔτος 71ον - Τεῦχος 3ον ... τούτ’ ἡ γιορτή κι ἡ Πασκαλιά!... Μάιος - Ἰούνιος 2022

ΕΚΔΙΔΕΤΑΙ ΠΡΟΝΟΙᾼ τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Κλάδος Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΛΑΔΟΥ: Ἐπίσκοπος Ὠρεῶν κ. Φιλόθεος ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Ἀλέξανδρος Ἰ. Κατσιάρας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 2020-2021 ΜΕ ΔΙΕΤΗ ΘΗΤΕΙΑ (ἀλφαβητικά): πρωτ. Ἀκίνδυνος Δαρδανός (Ἱ.Μ. Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης), π. Κωνσταντῖνος Καλλιανός (Ἱ.Μ. Χαλκίδος), πρωτ. Ἰγνάτιος Καλογεράκης (Ἱ.Μ. Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου), π. Ἠλίας-Συμεών Λαουλάκος (Ἱ.Μ. Κηφισίας, Ἀμαρουσίου καί Ὠρωποῦ), πρωτ. Νικόλαος Μεντζελίδης (Ἱ.Μ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας), Ἀθανάσιος Β. Γλάρος, (Ἀναπλ. Καθ. ΕΚΠΑ) – ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΥΛΗΣ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ἀλέξανδρος Κατσιάρας – ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Ζαμπία Ἀγριμάκη, Ἐμμανουήλ Πλοῦσος – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος – Ὑπεύθυνος Τυπογραφείου: Β. Μπίτσης, Πρωτομαγιᾶς 3 - 145 68 Κρυονέρι Ἀττικῆς, Τηλ.: 210- 8160.127 – Fax: 210-8160.128. Τιμή τεύχους 1 € (γιά ὅσους δέν τό δικαιοῦνται δωρεάν). ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Ἀθηνᾶς 30, 105 51 ΑΘΗΝΑ | Τηλ.: 211 18.25.298, Fax: 211 18.25.317 e-mail: [email protected] Προμετωπίδα ἐξωφύλλου: Στίχος ἀπό τό ποίημα τοῦ Κ. Βάρναλη, «Τό πέρασμά σου» (1922). Φωτογραφία ἐξωφύλλου: Πάσχα τοῦ 1922, στό χωριό Πάρσα τῆς Μ. Ἀσίας (πηγή: patris.gr) Οἱ φωτογραφίες τοῦ τεύχους προέρχονται τίς συλλογές τοῦ Ε.Λ.Ι.Α. (elia.org.gr) καί ἀπό τό λεύκωμα Γ.Π. Μαλοῦχος - Ἀ.Δ. Παπαγιάννης, Ἀγῶνες τῶν Ἐλλήνων 1897-1947, 2τ., Ἀθήνα 2008 ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ: Τά κείμενα τῶν συνεργατῶν νά μήν ὑπερβαίνουν τίς 750 λέξεις. Δέν γίνονται δεκτά δημοσιευμένα κείμενα. Τό περιοδικό Ἐφημέριος δέν εὐθύνεται γιά τό γλωσσικό ἰδίωμα τῶν ἀρθρογράφων του. Δέν ἐπιτρέπεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή –ὁλική ἤ μερική– τοῦ περιεχομένου τοῦ περιοδικοῦ Ἐφημέριος καθ’ οἱονδήποτε τρόπο. Ἐπιτρέπεται μόνον ἡ παράθεση ἀποσπασμάτων ἀποκλειστικῶς γιά ἐπιστημονικούς καί ἐκπαιδευτικούς σκοπούς, μέ ἀναφορά τῆς πηγῆς προελεύσεως.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΕΡΕΙΣ Ἔτος 71ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον Περιεχόμενα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΤΣΙΑΡΑ Εἰσοδικόν .............................................................................................................. 3 ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ Τό τελευταῖο Πάσχα τῆς σκλαβιᾶς στή Σμύρνη............................................................... 6 ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΡΙΖΟΥ Ἐκκλησία .............................................................................................................. 8 π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΠΑΘΡΕΛΛΟΥ Ὁ ἐπίσκοπος πού ταπείνωσε τόν Χίτλερ καί ὁ δημόσιος λόγος τῆς Ἐκκλησίας...............9 ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ἡ εὐθύνη τοῦ νέου Ἰσραήλ..............................................................................................12 ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΥ Ὁ νικητής καί τό ἔπαθλο, Α´...........................................................................................15 Πρωτ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ Ἀνθρωπολογικές ἀνιχνεύσεις. Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής.........................................18 ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ ὡς λόγος τῆς Ἐκκλησίας (β).............................................................21 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Ι. ΣΚΑΛΤΣΗ Ἡ καθαγιαστική εὐχή στόν γάμο (β)..............................................................................24 Πρωτ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗ Κυριακή τοῦ Παραλύτου................................................................................................. 27 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΘΕΡΜΟΥ Κυριακή τῶν Ἁγίων Πατέρων .........................................................................................29 ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΜΟΣΧΟΥ Ἡ θεολογία μετά τή θεολογία.........................................................................................31 Σεβ. Μητρ. Περιστερίου κ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΘ´)...............................33 ΣΤΑΥΡΟΥ ΓΟΥΛΟΥΛΗ Πνευματική Ἱερουσαλήμ: εὐαγγελική καί ἀποστολική περίοδος ...................................35 Ἀρχιμ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά, ΧIΙα ................................................................ 37 ΧΑΡΗ ΠΑΠΑΒΗΣΣΑΡΙΩΝΑ Ὁ μανιχαϊκός τρόπος σκέψης..........................................................................................39 ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΟΥ Οἰ ἀπαρχές τῆς φιλοσοφίας............................................................................................. 41 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ Εcclesia invisibilis: Πτυχές Προτεσταντικῆς Ἐκκλησιολογίας..........................................43 Πρωτ. ΗΛΙΑ ΔΡΟΣΙΝΟΥ Ἡ διάσωση τῶν ἱερῶν ἀμφίων τοῦ Χρυσοστόμου Σμύρνης............................................45 Βιβλιοπαρουσίαση............................................................................................................. 47 Ἐφημεριακά......................................................................................................................48 Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 1

Διδώ Σωτηρίου, Ματωμένα χώματα (1962) (ἀπόσπασμα) Ξημέρωμα Κυριακή, καθώς ὁ πατέρας ἔφυγε γιά δουλειές στ᾽ Ἀιντίνι, βρῆκα τήν εὐκαιρία ν᾽ ἀνέβω στό βουνό ν᾽ ἀνταμώσω τό Σεφκιέτ καί νά τοῦ φέρω τό χαμπέρι τοῦ μισεμοῦ μου. Μέ τοῦτο τό βοσκόπουλο εἶχα μιάν ἀξέχαστη φιλία. Στίς διακοπές τοῦ Πάσχα, σάν ἀνέβαινα κι ἐγώ μέ τά πρόβατα στό βουνό, τόν παράσερνα στά πιό τρελά παιχνίδια. Σκαρφαλώναμε σέ ψηλές ἀπάτητες κορφές, ψάχναμε γι᾽ ἀετοφω- λιές καί γιά κρυφές σπηλιές, κολυμπούσαμε σέ ποτάμια. Ὅταν μᾶς ἔβρισκε καμιά μπόρα καί βλέπαμε τά δέντρα νά δέρνουνται μέ τή βροχή, ξαμολιόμαστε κι ἐμεῖς μέσα στό δάσος καί τρέχαμε, μέ γυμνό τό στῆθος, μεθυσμένοι ἀπό μιάν ἀλλόκοτη χαρά πού βίτσιζε τίς αἰσθήσεις μας. Σά μᾶς πότιζε τό νερό ἴσαμε τό κόκαλο, μαζευό- μαστε στή σπηλιά ὅπου φυλάγαμε τά κοπάδια· ἀνάβαμε φωτιά· κολατσίζαμε. Τότες κράταγα στά χέρια μου τή φαντασία τοῦ Σεφκιέτ· τήν ἔπλαθα, ὅπως μέ τό ζυμάρι πλάθεις τά Λαζαράκια. Στήν Ἀνάσταση τόν κατέβαζα στόν Κιρκιντζέ! Χαιρότανε νά βλέπει τή νύχτα τά κεριά νά στραφταλίζουνε σάν ἀστράκια, ν᾽ ἀκούει τό Χριστός Ἀνέστη καί τῆς καμπάνας τό ξεσηκωτικό μελωδικό κάλεσμα, νά ρίχνει μαζί μας τρά- κα τροῦκες καί νά τρώει στό τραπέζι μας τή μοσχοβολιστή αὐγοκομμένη μαγειρίτσα τῆς μάνας μου. Ἡ Διδώ Σωτηρίου γεννήθηκε στόν Κιρκιντζέ Ἀιδινίου στις 18 Φεβρουαρίου 1909. Τό 1919 μετοίκησε μέ τήν οἰκογένειά της στή Σμύρνη, ὅπου τούς βρῆκε ἡ Μικρασιατική Κατατροφή. Ὁ δρόμος τῆς προσφυγιᾶς τούς ἔφερε στήν Ἀθήνα. Ἡ Διδώ σπούδασε γαλλική φιλολογία στό Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν, συνέχισε τίς σπουδές της στό Πανεπιστήμιο τῆς Σορβόνης στό Παρίσι καί κατόπιν ἐργάστηκε ὡς δημοσιογράφος. Γιά τό λογοτεχνικό της ἔργο τιμήθηκε μέ ἑλληνικά καί διεθνῆ βραβεῖα. Τό δημοφιλέστατο μυθιστόρημά της Ματωμένα Χώματα ξεκινᾶ μέ τήν ἀνάπλαση τῆς εἰρηνικῆς ζωῆς στόν Κιρκιντζέ (σήμερα τουρκ. Şirince), στήν ἐπαρχία Σμύρνης, 8 περίπου χιλιόμετρα ἀνατολικά τῆς πόλης Σελτζούκ καί ἐπίσης 8 χιλιόμετρα ἀπό τήν Ἔφεσο. 2 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

Εἰσοδικόν Τί σημαίνει νά εἶσαι υἱός Στό προηγούμενο Εἰσοδικό κάναμε κάποιες ἐλάχιστες νύξεις ὡς ἀφορμή γιά πε- ρισσότερο προβληματισμό στή λειτουργία τοῦ Ὀνόματος τοῦ Πατρός. Σήμερα θά ἀπαντήσουμε στό ἐρώτημα τί σημαίνει νά εἶσαι υἱός. Θά ξεκινήσουμε μέ κάποιες γε- νικές παρατηρήσεις, προτοῦ δοῦμε τό θέμα ἀπό τή σκοπιά τῆς Ὀρθόδοξης θεολογίας. Τό ζήτημα ἔχει τεθεῖ μέ πολλούς τρόπους ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων καί σέ θρησκευ- τικό ἐπίπεδο ἀλλά καί στόν χῶρο τῆς θύραθεν παιδείας. Ἔχω ὅμως τήν αἴσθηση ὅτι ἡ κοσμική καί ἡ διεπιστημονική προσέγγιση ἐγκλωβίζονται σέ πλαίσια φυσιοκρατικά καί ντετερμινιστικά ‒ εὔλογο, ἄλλωστε. Ἀπό τήν ἀρχαία φιλοσοφία, πού προσεγγίζει τόν κόσμο μέσα ἀπό τό πρίσμα τῆς εἱρμαμένης, μέχρι καί τίς σύγχρονες ψυχολογικές θεωρίες, ὅλα κινοῦνται σέ ἕνα φυσιοκρατικό βιολογικό κλειστό κύκλωμα, ὅπου ἡ υἱό- τητα ἀσφυκτιᾶ ἐξαρτώμενη σέ μεγάλο βαθμό ἀπό τή γονεϊκή συμπεριφορά. Ἡ ρήση «Ἁμαρτίαι γονέων παιδεύουσι τέκνα» δέν εἶναι τυχαία. Τό νόημά της μᾶς εἰσάγει σ᾽ ἕναν ἀτέρμονα κύκλο, ἀφοῦ καί ὁ γονέας, ὡς τέκνο, ἀφενός εἶναι ἀτελής καί ἀφετέρου μπορεῖ νά ἐπικαλεσθεῖ τή δυσλειτουργία τῶν δικῶν του γονέων. Εἶναι τότε πού καί ἡ φυσική-βιολογική πατρότητα βιώνει τήν υἱότητα ἀπειλητικά (τυχαῖα, ἄραγε;): π.χ., ὁ Λάιος, ὁ πατέρας τοῦ Οἰδίποδα. Σέ αὐτό τό πλαίσιο πατρότητα καί υἱότητα κατανο- οῦνται μέ ὅρους ψυχολογικούς, δικανικούς, κοινωνιολογικούς κ.ἄ. Θεωρῶ, ὅμως, ὅτι τό ζήτημα τούς ξεπερνᾶ. Ὅταν ἡ προσέγγισή μας κινεῖται στά παραπάνω πλαίσια, δέν μπορεῖ νά βρεθεῖ μία διαχρονική σταθερά διέξοδος πέρα ἀπό τή φυσιοκρατική ἑρμηνεία. Γι' αὐτό, π.χ., ἀπό τόν μεσαίωνα, πού ἡ ἐξουσία τοῦ πατέρα μεσουρανοῦσε, θά περάσουμε στά νεώτερα χρόνια, πού ἀποδυναμώθηκε ὄχι μόνον ἡ ἐξουσία του (εὐλόγως) ἀλλά καί ἡ συμβολική του λειτουργία. Ὑπ' αὐτό τό πρίσμα, ξεκίνησε μιά ἐκτεταμένη συζήτηση γιά τή θέση τῶν παιδιῶν (δικαιώματα παιδιῶν κ.λπ.) καί τή σχέση των μέ τούς γονεῖς. Θετικό, ἀπό τή μιά, ἀλλά ἀπό τήν ἄλλη ὁ κόσμος «μοιάζει μέ μία ἀδελφότητα χωρίς πατέρα». Ἀρκετοί θεωροῦν ὅτι οἱ ἀλλαγές αὐτές ὁδηγοῦν στό ἄλλο ἄκρο, στήν κατολίσθηση τῆς συμβολικῆς διαφορᾶς μεταξύ γονέα καί παιδιοῦ. Ἐν προκειμένῳ, ἡ ὑποχώρηση τῆς πατρικῆς λειτουργίας, μέ τήν ἔννοια τοῦ Νόμου, τοῦ Ὁρίου, πού ἔπρεπε νά προσ- διορίζει τή σχέση γονέων καί τέκνων, κινδυνεύει νά προκαλέσει, ἄν δέν τό ἔχει κάνει ἤδη, σύγχυση τῶν ρόλων πατρός καί τέκνου. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι κάποιοι γονεῖς λένε: «Ἐγώ πρῶτα ἀπ᾽ ὅλα εἶμαι φίλος μέ τά παιδιά μου»! Ὅμως, ἄλλο σημαίνει νά εἶσαι πρωταρχικά γονέας καί ἄλλο νά εἶσαι πρωταρχικά φίλος! Ὅλα αὐτά πρέπει διαρκῶς νά ἐξηγοῦνται καί νά προσδιορίζονται, γιατί κάθε λέξη παραπέμπει σέ μία ἀντίληψη ζωῆς, πού μπορεῖ ἀπό ἄνθρωπο σέ ἄνθρωπο νά εἶναι διαφορετική. Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 3

Ἡ σημασία καί ὁ ρόλος τῆς υἱότητας θά ἔπρεπε νά ἐνδιαφέρει συνολικά τήν ἀνθρω- πότητα. Ἐνδέχεται κάποιος νά μή γίνει γονέας, πατέρας ἤ μητέρα, σύζυγος, φίλος κ.ἄ., ἀλλά ὅλοι ξεκινᾶμε νά ὑπάρχουμε ὡς παιδιά, καί αὐτό παραμένει ἐσαεί, ἀνεξίτηλο, ὅ,τι καί νά προστεθεῖ. Αὐτό πού χαρακτηρίζει τό τέκνο (ἐκ τοῦ τίκτω=γεννῶ), εἶναι ὅτι γεννᾶται ἀπό κάποιον πού ἀποφάσισε νά τό δημιουργήσει ἐρήμην τῆς θελήσεώς του. Ὁ πρῶτος ἄνθρωπος ξεκινάει νά ὑφίσταται ἀπό τή θέση τοῦ τέκνου, ἐφόσον δέν ἔχουμε καμμία μαρτυρία ὅτι μπορεῖ νά αὐτοδημιουργήθηκε. Αὐτό ἐπιβεβαιώνεται καί σήμερα μέσα ἀπό τή βιολογική διαδοχή. Τό παιδί ὄχι μόνο δέν αὐτο-γεννᾶται, ἀλλά καί σέ βιο- λογικό ἐπίπεδο, μέ τή γέννησή του, εἶναι ἀρχικά τόσο ἀνήμπορο, πού χωρίς τήν παρου- σία τῶν γονέων (τοῦ Ἄλλου) εἶναι ἀδύνατο νά ἐπιβιώσει. Τό νά εἶναι κάποιος τέκνο, σημαίνει ὅτι δημιουργήθηκε ἀπό κάποιον ἄλλον. Ἡ σύλληψή μας πραγματοποιήθηκε ἀπό κάποιον ἄλλον. Γιά τόν λόγο αὐτό, ἡ ἀνθρωπότητα μπορεῖ νά κατανοηθεῖ μόνον ἐάν προσεγγιστεῖ στή βάση ὅτι εἶναι ἕνα παιδί, μέ ὅ,τι αὐτό συνεπάγεται καί σημαίνει. Ἡ θέση τοῦ τέκνου δηλώνει ὅτι ἡ προέλευσή του ὀφείλεται σέ κάποιον ἄλλον, συ- νεπῶς εἶναι ἀδύνατο νά μή φέρει τά ἴχνη, τό ἀποτύπωμα τοῦ ἄλλου στή «δική του» ζωή! Κάθε παιδί κληρονομεῖ τήν ὕπαρξή του (καί μαζί τό νόημά της), ἀφοῦ ἡ ὕπαρξη συγκροτήθηκε στήν ἀπουσία του, στήν ἀνυπαρξία του. Ἡ ὕπαρξή μας ἀφηγεῖται τήν ἀρχέγονη ἱστορία μας: ὡς τέκνα δέν γεννᾶμε τόν ἑαυτό μας, ἑπομένως δέν μποροῦμε νά παρακάμψουμε ὁλοκληρωτικά τήν ἐξάρτησή μας ἀπό τόν ἄ(Ἄ)λλον, ἀπό α(Α)ὐτόν πού μᾶς ἔφερε στήν ὕπαρξη. Μέ αὐτό τό γεγονός ἀργά ἤ γρήγορα θά ἔλθουμε ὁπωσ- δήποτε ἀντιμέτωποι. Κανείς δέν μπορεῖ νά διαφύγει ἀπό αὐτήν τήν πραγματικότητα. Ἀπέναντι στόν ἄ(Ἄ)λλον, στόν Δημιουργό, τό τέκνο δέν μπορεῖ νά μή λάβει θέση. Γι αὐτό εἶναι σημαντικό νά δοῦμε σέ τί συνίσταται ἡ θέση πού θά λάβει καί τί συνέπειες ἔχει γιά τή συνέχεια καί τήν ποιότητα τῆς ζωῆς του. Ὡς ἐκ τῆς φύσεώς τους, οἱ κοσμικές ἐπιστῆμες ἀδυνατοῦν νά ἀντιμετωπίσουν τήν υἱό- τητα σέ ἀναφορά μέ τή θέση πού θά λάβει τό τέκνο σ' αὐτόν τόν πρωταρχικό Ἄλλο-Δη- μιουργό. Αὐτό πού κάνουν εἶναι νά λαμβάνουν ὡς δεδομένο πατέρα τῆς ἀνθρωπότητας τό ἀρχικό τέκνο, παραθεωρώντας ὅτι δέν αὐτοδημιουργήθηκε, καί μετά ἀρχίζουν νά συσχετίζουν τήν ἐξέλιξη ἑκάστου τέκνου μέ τή λειτουργικότητα καί τή συμπεριφορά τοῦ γονεϊκοῦ (ἤ καί τοῦ προγονικοῦ), περιβάλλοντος, τό ὁποῖο θεωροῦν, περισσότερο ἤ λιγότερο, ὑπεύθυνο. Βεβαίως, αὐτό δέν εἶναι λάθος, ὡστόσο δέν ἐπαρκεῖ, διότι δέν ἐγ- γίζει τήν οὐσία: ὅτι ἄν πᾶμε πίσω, στή διαδοχή τῶν γενεῶν, ὑπάρχει ἕνα ἀρχέγονο ἀν- θρώπινο γονεϊκό περιβάλλον, πού ἐπίσης δέν αὐτοδημιουργήθηκε. Εἶναι κοινός τόπος στήν ψυχολογία, ὅτι τό παιδί εἶναι τμῆμα μιᾶς σχέσης, ἀλληλένδετο μέ τό περιβάλλον, σύμφωνα καί μέ τή θεωρία τῶν ἀντικειμενότροπων σχέσεων, π.χ. δέν μπορεῖ νά νοηθεῖ χωρίς τή μητέρα. Ἀλλά καί ἡ μητέρα δέν μπορεῖ νά νοηθεῖ χωρίς τόν πατέρα. Ἐπίσης, δέν μπορεῖ νά κατανοηθεῖ, ἐάν τῆς ἀφαιρεθεῖ ἡ υἱότητα, τό γεγονός δηλ. ὅτι ὑπῆρξε καί εἶναι τέκνο. Μέ ἄλλα λόγια, κατανοεῖται ὡς «μέρος» τῆς σχέσης τῶν δικῶν της γονέων, ἕως ὅτου φθάσουμε στήν ἀφετηρία, στούς (μή αὐτοδημιουργημένους) προπάτορες τῆς 4 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ἀνθρωπότητας. Ἡ σύνδεση τοῦ τέκνου ἀποκλειστικά ἤ σέ μεγάλο βαθμό μέ τή γονε- ϊκή συμπεριφορά εἶναι ἑρμηνευτικά ἀνεπαρκής, γιατί δέν ἀνάγεται στήν οὐσία τοῦ προβλήματος πού προαναφέραμε. Ἀφοῦ τό σημερινό τέκνο (-ἀνθρωπότητα) εἶναι προ- βληματικό, ντετερμινιστικά μιλώντας, πρέπει νά ἀποδώσουμε εὐθύνες στό γονεϊκό του περιβάλλον. Ἄν, ὅμως, τό γονεϊκό αὐτό περιβάλλον εἶναι προβληματικό, τότε πρέπει καί πάλι νά ἐννοήσουμε μία ἁλυσίδα προβληματικῶν γονεϊκῶν περιβαλλόντων. Ἔτσι, θά φθάσουμε στό σημεῖο νά ἀναρωτηθοῦμε, πῶς προέκυψε νά εἶναι δυσλειτουργικό τό ἀρχέγονο τέκνο, ὡς πρός τόν ἑαυτό του, καί πατέρας τῶν ἑπόμενων γενεῶν, γιά νά ἑρμηνευθεῖ ἡ δυσλειτουργικότητα τῆς ἀνθρωπότητας-τέκνου (ὁ πόλεμος τῆς Οὐκρα- νίας θά ἦταν ἕνα πολύ καλό παράδειγμα). Τό ἑρμηνευτικό σχῆμα εἶναι ἀδιέξοδο, ἄν ἐπιμένουμε νά ἀντιμετωπίζουμε τήν ἀνθρωπότητα-τέκνο φυσιοκρατικά. Οἱ παροιμίες «τό μῆλο κάτω ἀπ᾽ τή μηλιά θά πέσει» καί «ἀπό ρόδο βγαίνει ἀγκάθι, κι ἀπό ἀγκάθι βγαίνει ρόδο» ἀποτυπώνουν τήν ἀνυπαρξία τῆς σταθερᾶς πού προαναφέραμε. Οἱ σχετικές ἐπιστῆμες (φιλοσοφία, ψυχολογία, κοινωνιολογία κ.λπ.) ἐρίζουν, συχνά μέ μανιχαϊκό τρόπο, ἄν τό παιδί εἶναι tabula rasa (ἄγραφη πλάκα) ἤ ἔχει ἔμφυτες \"γνώσεις\". Ἡ ἔριδα αὐτή ὅμως, ἐγκλωβισμένη σέ ἐνδοϊστορικά πλαίσια, παραθεωρεῖ τό πρωταρχικό πρόβλημα τοῦ ἀρχέγονου τέκνου: ὅτι δέν εἶναι κυρίαρχο οὔτε τῆς κατα- γωγῆς του, ἀλλά οὔτε καί τοῦ τέλους του. Ἡ ἀνθρωπότητα, ὁ κάθε ἄνθρωπος χωριστά ὑπόκειται στήν ἀτέρμονη περιδίνηση φθορᾶς καί θανάτου. Ὡς ἐκ τούτου, ἡ ἀναζήτη- ση τοῦ “ἰδανικοῦ” γονέα εἶναι ἄπιαστο ὄνειρο, καί ἡ ἀναζήτηση τοῦ “ἰδανικοῦ” υἱοῦ οὐτοπία, γιατί διαρκῶς ἐπικρέμαται ἡ δαμόκλειος σπάθη τοῦ ἐπικείμενου θανάτου, πού πρίν ἀφανίσει τά πάντα, τά ἔχει δηλητηριάσει. Πόσο ἐπηρεάζει ἡ ἔχει παρουσία ἑνός “ἰδανικοῦ” γονέα ἤ καί υἱοῦ, ἀφοῦ ἡ ἀπειλή τοῦ θανάτου φοβίζει καί τούς δύο ὡς τέκνα; Ἡ θέση τῆς ἀνθρωπότητας ὡς τέκνου ἐμπεριέχει σέ κοσμικό ἐπίπεδο τή βεβαι- ότητα τοῦ θανάτου, ὁ ὁποῖος δέν φείδεται καμμίας ἀνθρώπινης λειτουργικότητας, ὅσο γοητευτική καί ἄν εἶναι, ἀφοῦ κάθε ἀνθρώπινη λειτουργικότητα ὑπόκειται σέ γέννηση καί ἑπομένως στήν ἀπειλή τοῦ θανάτου. Τό νά εἶσαι τέκνο σημαίνει ὅτι γεννήθηκες. Αὐτό σέ φέρει ἐνώπιον ὄχι μόνο τοῦ φόβου, ἀλλά καί τῆς πραγματικότητας τοῦ θα- νάτου, τήν ὁποία δέν μπορεῖ νά ἀναιρέσει καμμία “ἰδανική” γονεϊκή λειτουργικότητα, διότι καί αὐτή, ὅπως προαναφέραμε, ὑπόκειται στόν θάνατο. Ἑπομένως, ἡ ἀνθρωπό- τητα ξεκινάει μέ μία ἔλλειψη: ὅτι εἶναι τέκνο, ὅτι δέν αὐτοδημιουργήθηκε. Ἡ ζωή καί τό νόημά της προέρχονται ἀπό Ἐκεῖνον τόν Ἄλλον πού μᾶς δημιούργησε. Ἴσως αὐτό νά εἶναι τό πρωταρχικό τραῦμα, πού βαρύνει ἐξίσου γονεῖς καί παιδιά. Σέ αὐτό τό σημεῖο ἡ παρεμβολή τοῦ Χριστιανισμοῦ εἶναι καθοριστικῆς σημασίας, διότι προσεγγίζει τό ζήτημα τῆς υἱότητας πέρα ἀπό τά στενά βιολογικά ὅρια τῆς ἀν- θρώπινης ὑπάρξεως καί τῆς καλῆς ἤ κακῆς συμπεριφορᾶς. Μέ τό θέμα αὐτό, πρῶτα ὁ Θεός, θά ἀσχοληθοῦμε στό ἑπόμενο Εἰσοδικό. Χριστός Ἀνέστη! Ἀλέξανδρος Κατσιάρας Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 5

ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ Τό τελευταῖο Πάσχα τῆς σκλαβιᾶς στή Σμύρνη* Εἶναι μερικές στιγμές πού δέν σβήνουν ποτέ ἀπό τή ζωή, ὅσα χρόνια κι ἄν περά- σουν, ὅσο κι ἄν ἀσημώσουν τά μαλλιά. Θά θυμᾶμαι πάντα τό τελευταῖο Πάσχα πού ἔκανα στή σκλαβωμένη Σμύρνη, ἤ καλλίτερα τό τελευταῖο σκλαβωμένο Πάσχα τῆς Σμύρνης (1919) γιατί τά ἄλλα τρία πού γιόρτασα ἦσαν ἐλεύθερα καί ὕστερα πιά κανένα. Ἡ πλάκα κάλυψε τόν ἀπέραντο τάφο πού ἄνοιξε τόν Αὔγουστο τοῦ 1922. Ἤμουν παιδί καί μόλις στό Μοῦδρο ὑπεγράφη ἡ ἀνακωχή (1918), ὁ πατέρας μου μέ πῆρε καί πήγαμε στή Σμύρνη, ὅπου εἴχαμε συγγενεῖς καί ὅπου ὁ πατέρας μου εἶχε κατάστημα, πού ἐγκατέλειψε λίγο πρίν ἀρχίσει ὁ πόλεμος. Βρήκαμε τήν ἑλληνούπολη νά σφαδάζει κάτω ἀπό τήν ἀγωνία καί τήν προσδοκία. […] Οἱ Ἕλληνες κάτοικοι δέν ἤξευραν τί νά πιστέψουν καί ἡ καρδιά τους ἐσπάραζε. Οἱ διαδόσεις ὁλοένα ἐντείνονταν. Σήμερα ἔρχεται ὁ «Ἀβέρωφ», αὔριο τό «Κιλκίς», μεθαύριο καταλαμβάνεται ἡ Σμύρνη. Ὅλοι τὤχαν βέβαιο, ὅσο καί ἄν οἱ Τοῦρκοι ἐφαίνοντο δυστροπώτεροι. Θυμᾶμαι πολύ καλά καί τή στιγμή πού χαράσσω τίς γραμμές αὐτές, ὕστερα ἀπό δεκαεπτά ὁλόκληρα χρόνια, τίς μορφές πού ἔβλεπα στούς δρόμους, τά λόγια πού ἄκουα, τό δράμα ἐκεῖνο τῆς προσδοκίας πού ἄρχισα νά τό συμμερίζομαι κι ἐγώ ἀπό λίγες ἑβδομάδες πού βρισκόμουν στή Σμύρνη. Τά ὄνειρα θά γινόντουσαν πραγματι- κότης; Πάλι μέ χρόνια μέ καιρούς πάλι δικά μας θἄσαν; Τή Μεγάλη Δευτέρα, ἔξαφνα, ἔκαμε τήν ἐμφάνισή του στούς δρόμους τῆς Σμύρνης ἕνας Σμυρνηός ἀξιωματικός τοῦ Ἑλληνικοῦ στρατοῦ, ἀδειοῦχος. Πίσω του, ὅπου καί ἄν ἐμφανιζόταν ἀκολουθοῦσαν ἑκατοντάδες Ἑλλήνων καί ἔκλαιαν. Μικρά παιδιά τόν πλησίαζαν καί τοῦ φιλοῦσαν τό χέρι, γέροι ἐπήγαιναν κοντά του καί μέ τά δάκρυα στά μάτια τοῦ μιλοῦσαν γιά τήν Ἑλλάδα. Κι ὅλοι περίμεναν τή νύχτα τῆς Ἀναστά- σεως. Δέν σημαιοστόλισαν στίς 25 Μαρτίου. Θά σημαιοστόλιζαν τό Πάσχα καί τά ντουφέκια θ’ ἀντηλαλοῦσαν στά σοκάκια καί στούς αὐλογύρους τῶν ἐκκλησιῶν. Τήν Μεγάλη ὅμως Τρίτη ὁ Τοῦρκος νομάρχης ἔβγαλε μία διαταγή ἀπαγορεύοντας τούς πυροβολισμούς μέ ἀπειλή φυλακίσεως, προστίμου. Ταυτοχρόνως καί οἱ συμμαχι- κές ἁρμοστειακές ἀρχές ἔκαμαν συστάσεις νά τηρηθοῦν οἱ διαταγές τοῦ Τούρκου νομάρχου καί τῆς Τουρκικῆς ἀστυνομίας γιατί ἀλλιῶς, ὑπῆρχε κίνδυνος θλιβερῶν ἐπεισοδίων. Τή νύχτα τῆς Ἀναστάσεως μοῦ εἶπε ὁ πατέρας μου: –Ἀπόψε θ’ ἀναστήσουμε στήν Ἁγία Φωτεινή. Θυμᾶμαι πώς τήν ὥρα πού πηγαίναμε πλησίαζαν μεσάνυχτα. Οἱ καμπάνες ἠχο- λογοῦσαν στόν ἀέρα καί στά στενά σοκάκια μέ τόν ἀνέμπορο φωτισμό ἐκινοῦντο 6 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

χιλιάδες Σμυρνηοί. Ἀνάμεσα ὅμως σ’ αὐτούς, καί πυκνές περιπολίες Τούρκων στρα- τιωτῶν, ἀστυνομικῶν καί ἴλες ἱππικοῦ. Ἐκύκλωναν σιγά σιγά ὅλη τήν ἔκταση τοῦ ναοῦ μέ τά ἐξαρτήματά του. –Τοῦρκοι, εἶπα στόν πατέρα μου. –Δέν βαριέσαι, μοῦ ἀπάντησε. Δέν κάνουν τίποτα. Αὐτοί εἶναι θρασύδειλοι. Περισ- σότερα θά κάνουν ἄν δέν ρίξουν οἱ χριστιανοί, παρά ἄν ρίξουν. Τήν ὥρα πού περνοῦσε τό τρίστρατο, εἴμεθα ἀπό παντοῦ κυκλωμένοι. Ἡ λειτουρ- γία εἶχε ἀρχίσει ἔξω στόν περίβολο. Ὁ μητροπολίτης Χρυσόστομος ἀνεβασμένος στήν ξύλινη ἐξέδρα, ἀστραποβολοῦσε ὅλος στά χρυσοποίκιλτα ἄμφιά του καί ἡ μορφή του εἶχε μία ἀφάνταστη αἴγλη. Τήν ὥρα ἐκείνη κάποιο σούσουρο ἐσημειώθη μέσα στόν αὐλόγυρο. Ὁ ἐπικεφαλῆς τῶν Τούρκων παρήγγειλε στό μητροπολίτη Χρυσόστομο νά μή πυροβολήσουν οἱ χρι- στιανοί, γιατί ἀλλιῶς θἄμπαινε στόν περίβολο καί δέν ἀνελάμβανε καμμία εὐθύνη. Ὁ Χρυσόστομος ἀπάντησε ὅτι κακά ἔκαμε ὁ Τοῦρκος ἀξιωματικός νά τόν διακόψει στή λειτουργία κι ἐξακολούθησε. Ἐπλησίαζε ἡ ὥρα ν’ ἀκουσθεῖ τό Χριστός Ἀνέστη καί ἡ προσοχή μου ἦταν στό ἐκκλησίασμα. Ὅλοι εἶχαν μάθει τήν παραγγελία τοῦ Τούρκου ἀξιωματικοῦ. Τί θά γινόταν; Στό καμπαναριό, ὅσοι εἶχαν ἀνέβει κρατοῦσαν τά σχοινιά στίς καμπάνες, ἄλλοι ἑτοίμαζαν τά πυροτεχνήματα. Κι ἔξαφνα, ἡ καθαρή φωνή τοῦ Χρυσοστόμου ἀκούσθηκε σάν σάλπισμα μέσα στή νύχτα νά ψάλλει: «Χριστός Ἀνέστη…». Τίποτα ἄλλο δέν ἀκούστηκε. Οἱ μικροί ἄρχισαν νά κινοῦν τά ἑξαπτέρυγα, οἱ καμπάνες πῆγαν νά σπάσουν, χιλιάδες χέρια κατέβηκαν στίς τσέπες καί ὑψώθηκαν πάλι κρατώντας τό καθένα κι ἕνα πιστόλι. Καί ἡ ἀτμόσφαιρα ἐσείσθη ἀπό χιλιάδες πυροβολισμούς, ὁμοβροντίες, ἀδιάκοπες. Ἐκύτ- ταζα πρός τό τρίστρατον περιμένοντας νά ἰδῶ τούς Τούρκους νά μπαίνουν καβάλα στά ἄλογά τους. Κανένας δέν ἐμπῆκε καί ἐπί πέντε, δέκα, εἴκοσι λεπτά ἐσείετο τό σύμπαν ἀπό τούς πυροβολισμούς… Ὅταν ἐφεύγαμε μέ τόν πατέρα μου, ἐσκόρπιζαν μέσα στή νύχτα καί στά στενοσό- κακα καί οἱ τελευταῖες τουρκικές περιπολίες. –Δέν σοῦ τὤπα πώς δέν κάνουν τίποτα, μοῦ εἶπε. Τήν ὥρα ἐκείνη εἶχα πιστέψει πώς τελείωσε γιά πάντα ἡ δύναμις τῶν Τούρκων. Ἦταν τό τελευταῖο σκλαβωμένο Πάσχα τῆς Σμύρνης. Ποιός νά ἤξερε… Ὅτι ὕστερα ἀπό λίγα χρόνια γιά πάντα σκλαβωμένη ἡ νύμφη τῆς Ἰωνίας δέν θά ξαναγιόρταζε πιά Πάσχα. * Τό κείμενο δημοσιεύθηκε ἀνωνύμως στήν ἐφημερίδα Ἡμερήσιος Κῆρυξ (Ἀπρίλιος 1936). Διατηρήθηκε ἡ ὀρθογραφία τοῦ πρωτοτύπου. Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 7

ΛΕΞΙΚΟ ΒΑΣΙΚΩΝ ΟΡΩΝ Ἐκκλησία Αἰκατερίνης Ρίζου Δρος Φιλοσοφίας Ὁ ὅρος Ἐκκλησία (<ἐκ+καλῶ = καλῶ, συγκαλῶ, καλῶ ἔξω, προσκαλῶ, συναθροί- ζω), στήν ἀρχαία ἑλληνική γραμματεία δηλώνει τή συνέλευση τῶν πολιτῶν, γιά κοινή σκέψη καί διαβούλευση περί σοβαρῶν ζητημάτων, ὥστε νά γίνει συζήτηση καί νά ληφθοῦν ἀποφάσεις. Στό πλαίσιο τῆς Ὀρθόδοξης θεολογίας, μολονότι διατηρεῖ τό ἀρχικό του νόημα (δηλαδή, τῆς σύναξης τοῦ λαοῦ ἐπὶ τὸ αὐτό), προσλαμβάνει ἐπι- πλέον σημασίες, πού συνδέονται μέ τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τοῦ κόσμου. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, πού θεωρεῖται ὡς ὁ πρῶτος Ἐκκλησιολόγος, ἀποκαλεῖ τήν Ἐκκλησία μυστήριο πού ἦταν κρυμμένο ἀπ᾽ ἀρχῆς στόν Θεό (Ἐφ 3:9-10: «ἡ οἰκονο- μία τοῦ μυστηρίου τοῦ ἀποκεκρυμμένου ἀπὸ τῶν αἰώνων ἐν τῷ Θεῷ, τῷ τὰ πάντα κτίσαντι διὰ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, ἵνα γνωρισθῇ νῦν ταῖς ἀρχαῖς καὶ ταῖς ἐξουσίαις ἐν τοῖς ἐπουρανίοις διὰ τῆς ἐκκλησίας ἡ πολυποίκιλος σοφία τοῦ Θεοῦ»). Ὁ Θεός, προαιώ- νια, εἶχε σχεδιάσει τή σωτηρία τοῦ κόσμου, μέσῳ τῆς κεφαλῆς τῆς Ἐκκλησίας, τοῦ Χριστοῦ, ἐντός τῆς Ἐκκλησίας καί μέσῳ τῆς Ἐκκλησίας, ὡς σώματος Χριστοῦ. Ἡ Ἐκκλησία, συνεπῶς, δέν εἶναι ἀνθρώπινο δημιούργημα («οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου», Ἰω 18:36)· ἔχει διπλή διάσταση: ἱστορική καί ἐσχατολογική. Ὁ Θεός Πατήρ δημιουργεῖ διά τοῦ Υἱοῦ καί μέ τή συνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος τόν κόσμο καί τόν ἄνθρωπο, ἔχοντας ὡς σκοπό Του τήν Ἐκκλησία. Στήν Ἐκκλησία, λοιπόν, δέν ἐκλήθη νά συμμετάσχει μόνον ὁ ἄνθρωπος, ἀλλά σύμπασα ἡ κτιστή δημιουργία («Κόσμου γὰρ κτίσις ἐστιν ἡ τῆς Ἐκκλησίας κατασκευή», Γρηγόριος Νύσσης, Ἐξήγησις ἀκριβὴς εἰς τὰ ᾌσματα τῶν ᾈσμάτων, Ὁμιλία ΙΓ´, PG 44:1049Β). Ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἡ ἕνωση κτιστοῦ-Ἀκτίστου. Ὡστόσο, μέ τό προπατορικό ἁμάρ- τημα ἀνακόπηκε αὐτή ἡ πορεία γιά τή συγκρότηση τῆς Ἐκκλησίας. Μέ τήν Ἐναν- θρώπηση καί τά ἄλλα γεγονότα τῆς θείας Οἰκονομίας, ὁ Χριστός ἔρχεται νά συνάξει γύρω του ὅλα τά διασκορπισμένα παιδιά τοῦ Θεοῦ καί νά σχηματίσει, μέ τή χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, μιά νέα κοινότητα. Αὐτή ἡ νέα κοινότητα συγκροτήθηκε τήν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς, διά τῆς παρουσίας τοῦ Παρακλήτου, τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἡ Ἐκκλησία ἀποτελεῖ τήν ἀνακεφαλαίωση τοῦ μυστηρίου τῆς θείας Οἰκονομίας. 8 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ Ὁ ἐπίσκοπος πού ταπείνωσε τόν Χίτλερ καί ὁ δημόσιος λόγος τῆς Ἐκκλησίας π. Δημητρίου Μπαθρέλλου Ἐφημ. Ἱ.Ν. Ἀναλήψεως Ντράφι - Ἐπισκ. Καθηγητοῦ Παν. Emory Πλεῖστοι ὅσοι δημόσιοι διανοούμενοι «ἕνα στρατό ἀπό οὐδέτερους μαχητές … τῆς χώρας μας ἀξιώνουν ἀπό τήν σύμβολο τῶν ὁποίων ἦταν ἕνα ζευγάρι Ἐκκλησία νά μήν καταθέτει δημόσιο παχιές παρωπίδες, καί ἐκκλησιαστική λόγο, νά μήν ἀποφαίνεται γιά “πολιτικά” τους ἐπιθυμία τό νά μήν ἀποτελοῦν κίν- θέματα, ἀλλά νά περιορίζεται σέ ζητήμα- δυνο γιά κανέναν, ὥστε νά μήν διατρέ- τα ἀμιγῶς πνευματικά (τήν ἀναπόφευ- χουν καί οἱ ἴδιοι κανένα κίνδυνο»1. Φω- κτα δημόσια, “πολιτική” διάσταση τῶν τεινή ἐξαίρεση μέσα σ’ ἐκείνη τή νύχτα ὁποίων παραβλέπουν). Τήν ἴδια στιγμή, τοῦ κακοῦ ἀποτέλεσε ὁ Ρωμαιοκαθολι- βέβαια, ἀπευθύνουν στήν Ἐκκλησία τή κός Ἐπίσκοπος τοῦ Μύνστερ, Clemens μομφή ὅτι δέν καταδίκασε εὐθέως τή August Graf von Galen. χούντα ἤ τή Χρυσή Αὐγή. Μέ λίγα λόγια, ζητοῦν ἀπό τήν Ἐκκλησία νά μιλᾶ, ἤ νά Τήν 1η Σεπτεμβρίου 1939, ὁ Χίτλερ σωπαίνει, μέ ὅρους πού θά ὑπαγορεύουν ἐξουσιοδότησε τήν ἐφαρμογή τοῦ ἐπονο- ἐκεῖνοι. Αὐτός εἶναι ἀκόμα ἕνας λόγος μαζόμενου Προγράμματος Τ4. Τό Πρό- γιά τόν ὁποῖο ἡ Ἐκκλησία θά πρέπει νά γραμμα προέβλεπε τή μαζική ἐξόντωση υἱοθετήσει ἀπέναντί τους, συνειδητά καί παιδιῶν καί ἐνηλίκων πού ἔπασχαν ἀπό μέ συνέπεια, τή στάση τοῦ “ἀναξιόπι- σοβαρές ψυχικές, διανοητικές, ἤ σωμα- στου σύμμαχου”: νά μιλᾶ, δηλαδή, ἤ νά τικές ἀσθένειες καί ἀναπηρίες, καί οἱ σωπαίνει, μαζί τους ἤ ἐναντίον τους, μέ ὁποῖοι χαρακτηρίζονταν στά σχετικά μόνο κριτήριο τήν ἀλήθεια τοῦ Εὐαγγε- ἔγγραφα ὡς «ἀντιπαραγωγικά μέλη τῆς λίου καί τήν εὐθύνη ἀνταπόκρισης στό ἐθνικῆς κοινότητας». Σύμφωνα μέ τήν περιεχόμενο καί τίς ἐπιταγές του. προβλεπόμενη διαδικασία, οἱ ἄνθρωποι αὐτοί μετακινοῦνταν μέ εἰδοποίηση τῆς *** τελευταίας στιγμῆς στό κατάλληλο ἵδρυ- Τήν ἐποχή τῆς κυριαρχίας τοῦ ναζισμοῦ μα, δολοφονοῦνταν, καί στή συνέχεια στή Γερμανία, ἡ πλειονότητα τῶν χρι- ἐνημερωνόταν ἡ οἰκογένεια μέ τυπο- στιανῶν, ἀκόμα καί ἐκείνων πού διαφω- ποιημένη ἐπιστολή ὅτι ὁ συγγενής τους νοῦσαν μέ τόν ναζισμό καί τόν φύρερ, ἀπεβίωσε αἰφνίδια καί ἀποτεφρώθη- εἶχε κατά κάποιο τρόπο συγκροτήσει, γιά κε πάραυτα γιά λόγους ὑγιεινῆς.2 Στήν νά παραθέσω τά λόγια τοῦ Κάρλ Μπάρτ, ἐπιστολή διατυπώνονταν συλλυπητήριες εὐχές καθώς καί ἡ παρήγορη σκέψη ὅτι Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 9

ὁ συγγενής τους ἀπαλλάχθηκε ἀπό μιά κοινότητας» θά πρέπει νά δολοφονοῦ- ἐπώδυνη ζωή, τήν ὁποία δέν ἀξίζει κα- νται, τότε ὅλοι οἱ πολίτες τῆς Γερμανίας νείς νά ζεῖ. Μέχρι τά τέλη τοῦ 1940 εἶχαν κινδύνευαν, μιᾶς καί, λόγῳ ἀσθένειας ἤ ἐξοντωθεῖ περισσότεροι ἀπό 35.000 ἄν- ἁπλῶς γηρατειῶν, ὅλοι σχεδόν θά κα- θρωποι καί μέχρι τό καλοκαίρι τοῦ 1941 ταστοῦν κάποια στιγμή “ἀντιπαραγω- περίπου 70.000. γικοί”. Αὐτό ὅμως ἴσχυε πρώτιστα γιά τούς στρατιῶτες, πού κινδύνευαν ἀνά Τό Πρόγραμμα, ὡστόσο, δέν ἦταν δυ- πᾶσα στιγμή νά καταστοῦν ἀνάπηροι νατόν νά κρατηθεῖ γιά πολύ καιρό ἀπό- καί συνεπῶς “ἀντιπαραγωγικοί” ἐξαι- λυτα μυστικό. Ὅσοι βέβαια γνώριζαν, τίας κάποιου σοβαροῦ τραυματισμοῦ σπανιότατα εἶχαν τό θάρρος νά ἀντι- κατά τή διάρκεια τοῦ πολέμου. Ὁ ἀκρο- δράσουν. Οἱ περισσότεροι προτίμησαν, ατής ἤ ὁ ἀναγνώστης μποροῦσε εὔκολα στήν καλύτερη περίπτωση, νά κάνουν νά συναγάγει τό καίριο ἐρώτημα: πῶς ὅ,τι μποροῦσαν ἐντός τοῦ συστήματος – οἱ Γερμανοί στρατιῶτες θά συνέχιζαν νά μέ ἐξαίρεση τόν ἐπίσκοπο τοῦ Μύνστερ. πολεμοῦν, γνωρίζοντας ὅτι σέ περίπτωση Τήν Κυριακή, 3 Αὐγούστου 1941, ὁ von ἀναπηρίας λόγῳ τραυματισμοῦ τους θά Galen μέ τολμηρό καί ἐπίκαιρο κήρυγμά τούς περίμενε ὄχι τό παράσημο ἀλλά ἡ του καταφέρθηκε ἀπερίφραστα ἐναντί- ἐκτέλεση; ον τοῦ Προγράμματος. Ἡ ἐνέργειά του αὐτή διακρινόταν ὄχι μόνο ἀπό γενναι- Μόλις πληροφορήθηκε τά σχετικά μέ ότητα ἀλλά καί ἀπό καλῶς ἐννοούμενο τό κήρυγμα, ὁ Χίτλερ, προφανῶς, ἔγινε ἐπαγγελματισμό. Τό κήρυγμα ὄχι μόνο ἔξαλλος. Ὡστόσο, τό θέμα εἶχε προσλά- ἀνεδείκνυε τή φρίκη τῆς σχετικῆς ἐγκλη- βει τέτοιες διαστάσεις, ὥστε γιά λόγους ματικῆς διαδικασίας καί τίς ἠθικές της καθαρά πραγματιστικούς ἀποφάσισε νά παραμέτρους, ἀλλά καί ἐντυπωσίαζε μέ μήν προβεῖ στήν ἐκτέλεση, ἤ ἔστω τήν τήν προσεκτική νομική του τεκμηρίωση. ἀπομάκρυνση, τοῦ von Galen. Ὅπως, Ἐπιπλέον, ὁ von Galen εἶχε μεριμνήσει ὡστόσο, δήλωσε χαρακτηριστικά, «εἶμαι γιά τήν πολιτική ἀποτελεσματικότητα ἀπόλυτα σίγουρος ὅτι ἕνας ἄνθρωπος τοῦ κηρύγματός του. Χιλιάδες ἀντίτυπά ὅπως ὁ ἐπίσκοπος von Galen γνωρίζει του τυπώθηκαν στά κρυφά καί μοιράστη- πολύ καλά ὅτι μετά τόν πόλεμο θά λάβω καν εὐρύτερα, ἐνῶ βρετανικά ἀεροπλά- ἀνταπόδοση μέχρι τόν “ἔσχατον κοδρά- να ἔριξαν ἀντίτυπα ἀκόμα καί ἀνάμεσα ντην” (τό τελευταῖο δίλεπτο)»3. Στίς 24 στίς γραμμές τοῦ γερμανικοῦ στρατοῦ. Αὐγούστου ὁ Χίτλερ ὑπέγραψε διάταγ- Στό πλαίσιο τοῦ διεξαγόμενου πολέμου, μα ἀκύρωσης τοῦ Προγράμματος. Τό μιά συγκεκριμένη ἀναφορά τοῦ κηρύγ- Πρόγραμμα, φυσικά, συνεχίστηκε ἀλλά ματος θά μποροῦσε νά ἔχει καταλυτικά μέ μεγαλύτερη μυστικότητα καί λιγότε- ἀρνητική ἐπίδραση στό ἠθικό τοῦ στρα- ρα θύματα. τοῦ καί κατά συνέπεια στήν ἔκβαση τοῦ πολέμου. Ο von Galen ἐξηγοῦσε ὅτι, ἄν Ὁ Χίτλερ ἔχασε τόν πόλεμο καί ὁ von τά «ἀντιπαραγωγικά μέλη τῆς ἐθνικῆς Galen ἀπέφυγε τήν ἐκτέλεση.4 Τό ἐν λόγῳ κήρυγμά του ὄχι μόνο συνέβαλε στήν 10 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ἐμπέδωση τοῦ δημόσιου αἰσθήματος ματος, ἡ ὅλη στάση τοῦ von Galen ἀπέ- κατά τῆς εὐθανασίας, ἀλλά καί ἐνέπνευ- ναντι στό ναζιστικό καθεστώς δέν ἦταν σε κινήματα ἀντίστασης ἐνάντια στόν καθόλα ὑποδειγματική.6 Εἶναι, βέβαια, ναζισμό καί τίς πρακτικές του.5 Στίς ἀρ- εὔκολο νά διατυπώνουμε τέτοιου εἴδους χές τοῦ 1946 τοῦ ἀπονεμήθηκε ὁ τίτλος κρίσεις ἀπό τήν ἀσφάλεια τοῦ γραφεί- τοῦ Καρδιναλίου. Μετά τήν ἀπονομή ὁ ου μας. Ὡστόσο, ἕνα εἶναι σίγουρο: ὁ von Galen ἐπέστρεψε ἀπό τή Ρώμη στό ἐπίσκοπος πού ἔπαιξε κορώνα-γράμ- Μύνστερ, ὅπου ἔγινε δεκτός μέ ἐνθου- ματα τή ζωή του χάριν τῶν ἐλάχιστων σιασμό. Λίγες μέρες ἀργότερα ἔφυγε ἀδελφῶν τοῦ Κυρίου, ὁ ἐπίσκοπος πού ἀπό αὐτή τή ζωή. Στίς 9 Ὀκτωβρίου τοῦ ἔσωσε τή ζωή χιλιάδων ἀνυπεράσπιστων 2005 ἡ Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία τόν ἀνθρώπων, ὁ ἐπίσκοπος πού ταπείνωσε ἐνέταξε στούς μακαρίους. τόν Χίτλερ, ἀπέδειξε μέ τή στάση του ὅτι ὅταν οἱ ἡγέτες τῆς Ἐκκλησίας, μέ γεν- *** ναιότητα, ἀποφασιστικότητα, γνώση, καί σύνεση καταθέτουν δημόσιο λόγο καί Ὁρισμένοι ἱστορικοί, ὅπως ἡ Beth A. ἐνεργοῦν ὑπέρ τοῦ ἀνθρώπου στό ὄνομα Griech-Polelle, ἔχουν ὑποστηρίξει ὅτι, τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ μποροῦν νά ἀνακό- παρά τήν ἀναμφίβολα ἡρωική πράξη τῆς ψουν, ἤ ἔστω νά ἐπιβραδύνουν, τήν κυρι- ἐκφώνησης τοῦ προαναφερθέντος κηρύγ- αρχία τοῦ κακοῦ. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Karl Barth, The German Church Conflict, μτφ. P.T.A. Parker, Λονδίνο: Lutter- worth Press 1965, σ. 75· παρατίθεται στό Alec Ryrie, Protestants: The Radicals who Made the Modern World, Λονδίνο: HarperCollins 2017, σ. 283. Ἀπό τό βιβλίο αὐτό ἀντλῶ πολλά ἀπό τά στοιχεῖα τοῦ ἀνά χεῖρας κειμένου. 2. Ἀπό πολλές ἀπόψεις, τό Πρόγραμμα Τ4 προετοίμασε τόν δρόμο γιά τό Ὁλοκαύτωμα. 3. Hugh Trevor Roper (ἐπιμ.), Hitler’s Table Talk 1941-1944: His Private Con- versations, μτφ. Norman Cameron καί R.H. Stevens, Νέα Ὑόρκη: Enigma 2000, σ. 555. Ὁ Χίτλερ κάνει ἔμμεση ἀναφορά στό Ματθ 5:26. 4. Ἀντίθετα, οἱ Κάρλ Μπράντ, Πάουλ Νίτσε, καί Βίκτορ Μπράκ, ὑπεύθυνοι τοῦ Προγράμματος Τ4, μετά τόν πόλεμο καταδικάστηκαν σέ θάνατο καί ἐκτελέστηκαν. 5. Γιά παράδειγμα, τά κηρύγματα τοῦ von Galen ἄσκησαν ἐπίδραση στόν Hans Scholl, συνιδρυτή τῆς ἀντιστασιακῆς ἀντιναζιστικῆς ὀργάνωσης «Λευκό Ρόδο», μέλος τῆς ὁποίας ἦταν καί ὁ Ἅγιος Ἀλέξανδρος Σμορέλ, ἕνας Ὀρθόδοξος φοιτητής πού ἐκτελέστηκε ἀπό τούς Ναζί στίς 13 Ἰουλίου τοῦ 1943. 6. Beth A. Griech-Polelle, Bishop von Galen: German Catholicism and Na- tional Socialism, Νιού Χέιβεν καί Λονδίνο: Yale University Press 2002. Ἑορτασμός τοῦ ἑλληνικοῦ Πάσχα στή Σμύρνη (1920) Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 11

ΠΑΛΑΙΟΔΙΑΘΗΚΙΚΑ Ἡ εὐθύνη τοῦ νέου Ἰσραήλ Σχόλιο στή μνήμη τοῦ προφήτη Ἀμώς (15 Ἰουνίου) Μιλτιάδου Κωνσταντίνου Ὁμ. Καθηγ. Α.Π.Θ. - Ἄρχ. Διδασκάλου τοῦ Εὐαγγελίου τῆς ΜτΧ Ἐκκλησίας Ὁπροφήτης Ἀμώς, οἱ λόγοι τοῦ ὁποί- παραθέσεις μεταξύ Ἰσραηλιτῶν καί ου περιέχονται στό ὁμώνυμο βιβλίο Ἀραμαίων τῆς Συρίας, ἐπικρατοῦσε στήν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, καταγόταν ἀπό εὐρύτερη περιοχή εἰρήνη, μέ ἀποτέλεσμα τό χωριό Θεκουέ, χτισμένο στά ὑψώμα- τήν ἀνάπτυξη τοῦ ἐμπορίου καί τήν εἰσ- τα τῶν δυτικῶν παρυφῶν τῆς ἐρήμου τοῦ ροή πλούτου στή χώρα, πού συνοδεύτηκε Ἰούδα, 17 χλμ. νότια της Ἱερουσαλήμ. ὅμως ἀπό μεγάλη κοινωνική ἀνισότητα. Ἦταν κτηνοτρόφος (1:1· 7:14) καί γεωρ- Σ’ αὐτήν τήν κοινωνία, πού φαινομενικά γός (7:14), ἀλλά ἔδρασε περιστασιακά ὡς εὐδαιμονεῖ καί νιώθει ἀσφαλής, καλεῖται προφήτης στό βασίλειο τοῦ Ἰσραήλ. Ἀπό ὁ Ἀμώς, γιά νά προειδοποιήσει ὅτι ἡ κρί- τή συλλογή τῶν προφητειῶν κατά τῶν ση τοῦ Θεοῦ, πού θά ἐκδηλωθεῖ μέ πόλε- λαῶν τῆς νοτιοδυτικῆς Ἀσίας (1:3-2:16), μο καί ἐξορία, πλησιάζει. οἱ ὁποῖες ἀναφέρονται σέ γεγονότα πού προηγήθηκαν τῆς ἀσσυριακῆς κυριαρχίας Ἡ κριτική πού ἀσκεῖ ὁ Ἀμώς κατά τῆς στήν περιοχή, προκύπτει ὅτι ἡ προφητική κοινωνικῆς ἀδικίας δέν στηρίζεται στήν δράση τοῦ Ἀμώς ὑπῆρξε σύντομη καί δέν ὅποια αὐθεντία διαθέτει ὡς προφήτης, συνεχίστηκε μετά τή βασιλεία τοῦ Ἱερο- ἰδιότητα τήν ὁποία, ἄλλωστε, ἀρνεῖται βοάμ Β΄ (787-747 π.Χ.), καθώς διακόπηκε γιά τόν ἑαυτό του (7:14), ἀλλά στήν βίαια, ὅταν οἱ σκληροί λόγοι του κατά ἀκλόνητη πεποίθησή του ὅτι κλήθηκε ἀπό τοῦ βασιλιᾶ προκάλεσαν τήν ἀντίδραση τόν Θεό γιά τό ἔργο αὐτό (3:8). Αὐτό τοῦ ἱερέα Ἀμασία τοῦ βασιλικοῦ ἱεροῦ ἀκριβῶς τό στοιχεῖο ἀποτελεῖ τό κλειδί τῆς Βαιθήλ, ὁ ὁποῖος καί τοῦ ἀπαγόρευ- γιά τήν κατανόηση τόσο τῆς στάσης τοῦ σε νά κηρύττει, ἐκδιώκοντάς τον ἀπό τή προφήτη, ἡ ὁποία μαρτυρεῖ ἀπόλυτη βε- χώρα (7:10-17). Ἔτσι, ὡς χρόνος δράσης βαιότητα καί σταθερότητα γιά τήν ἀλή- τοῦ προφήτη Ἀμώς πιθανολογεῖται ἡ πε- θεια τῶν ὅσων ἐξαγγέλλει κατά τήν ἀντι- ρίοδος τῆς ἀκμῆς τοῦ βασιλείου τοῦ Ἰσ- παράθεσή του μέ τίς ἡγετικές τάξεις τοῦ ραήλ, γύρω στό 760 π.Χ. Ἰσραήλ. Ὁ Ἀμώς δέν ἐξαγγέλλει ἁπλῶς κάποιες ἀλήθειες τίς ὁποῖες οἱ ἄνθρω- Ἡ δράση τοῦ προφήτη Ἀμώς συμπί- ποι εἶναι ὑποχρεωμένοι νά ἀποδεχθοῦν πτει μέ μία περίοδο, κατά τήν ὁποία, ὡς προερχόμενες ἀπό τόν Θεό. Ἀντίθετα, μετά ἀπό μακροχρόνιες πολεμικές ἀντι- ἀπευθύνεται στή λογική τῶν ἀκροατῶν 12 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

του, ἀποφεύγοντας, ἀκόμη καί στά ὁρά- τοῦ προφήτη ἀντίληψη, ὁ Ἰσραήλ βρισκό- ματά του, τίς αἰνιγματικές καί γριφώδεις ταν, ὡς ἐκλεκτός λαός τοῦ Θεοῦ, κάτω ἐκφράσεις, ἀλλά μέ παραδείγματα καί ἀπό τή συνεχῆ προστασία του, προνόμιο εἰκόνες ἀπό τήν καθημερινή ζωή καί συ- τό ὁποῖο δέν ἔχανε οὔτε ὅταν ἁμάρτανε, γκροτημένο σκεπτικό τούς καλεῖ νά ἐξά- ἐφόσον πάντα μποροῦσε νά ἐλπίζει στή γουν τίς ἀναγκαῖες συνέπειες ἀπό τήν θεία εὐσπλαχνία καί συγχωρητικότητα. εἰδική τους σχέση μέ τόν Θεό, ἡ ὁποία καθορίζεται ἀπό τίς ἀρχές τῆς Διαθήκης. Ἡ προφητεία ἀρχίζει μέ μιά πρόσκλη- Ἔτσι, ἐνῶ ἀναφέρεται κατά κύριο λόγο ση γιά ἀκρόαση, κατά τήν ὁποία ὁ ἴδιος ὁ σέ ἠθικά καί κοινωνικά ζητήματα, ἀνα- Θεός διευκρινίζει σέ πρῶτο πρόσωπο ὅτι πτύσσει μιά ἰδιαίτερα ἐνδιαφέρουσα θε- ἀπευθύνεται ὄχι μόνο στίς βόρειες φυ- ολογία. λές, στούς κατοίκους τοῦ βασιλείου τοῦ Ἰσραήλ, πού ἀποτελοῦν τό ἀκροατήριο Προκειμένου οἱ ἀναγνῶστες τοῦ βιβλί- τοῦ Ἀμώς, ἀλλά «καί ἐναντίον ὅλων τῶν ου τοῦ Ἀμώς νά κατανοήσουν τίς θεο- φυλῶν πού ἔβγαλα ἀπό τή χώρα τῆς Αἰ- λογικές προϋποθέσεις τῆς κατά τοῦ Ἰσ- γύπτου» (1β). Ἡ ἀναφορά στό θέμα τῆς ραήλ κριτικῆς τοῦ προφήτη, ὁ συντάκτης ἐξόδου, πού ἀποτελεῖ κοινή παράδοση τοῦ κειμένου προτάσσει τῆς συλλογῆς ὅλων τῶν ἰσραηλιτικῶν φυλῶν, ἐξυπηρε- τῶν σχετικῶν προφητειῶν (3:1-6:14) μιά τεῖ ἀπόλυτα τόν σκοπό τοῦ προφήτη, νά σύντομη εἰσαγωγή, δύο μόλις στίχων, τοποθετήσει τό ζήτημα τῆς ἐκλογῆς στίς ὅπου ὁ ἴδιος ὁ Θεός περιγράφει τή σχέση σωστές του διαστάσεις, διαλύοντας τίς του μέ τόν λαό του καί τίς συνέπειες τῆς ὅποιες παρεξηγήσεις τοῦ λαοῦ πάνω σ᾽ σχέσης αὐτῆς: αὐτό. Συγκεκριμένα τό γεγονός τῆς ἐξό- δου τῶν Ἰσραηλιτῶν ἀπό τήν Αἴγυπτο Ἀκοῦστε αὐτόν τόν λόγο, πού ὁ Κύ- προβάλλεται συχνά στά βιβλικά κείμενα, ριος ἀπηύθυνε ἐναντίον σας, λαέ τοῦ ἰδιαίτερα σέ δύσκολες στιγμές, ὡς ἐγγύ- Ἰσραήλ, καί ἐναντίον ὅλων τῶν φυ- ηση γιά τή σωτηρία τοῦ λαοῦ καί ἔξοδο λῶν πού ἔβγαλα ἀπό τή χώρα τῆς ἀπό τήν κρίση. Αὐτό γεννᾶ στή συνεί- Αἰγύπτου: «Ἐσᾶς μόνον γνώρισα δηση τοῦ λαοῦ αἰσθήματα βεβαιότητας ἀπ’ ὅλες τίς φυλές τῆς γῆς, γι᾽ αὐτό καί ἀσφάλειας πού ὁδηγοῦν τελικά σέ κι ἐσᾶς θά τιμωρήσω γιά ὅλες τίς παρερμηνεία τῆς σημασίας τῆς ἐκλογῆς. ἁμαρτίες σας» (3:1-2). Τό κείμενο δέν ἀρνεῖται τή σημασία τοῦ Τό πρωτάκουστο κήρυγμα τοῦ Ἀμώς γεγονότος τῆς ἐξόδου ὡς σωτηριώδους στήν ἑνότητα πού προηγήθηκε (2:4-16) ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ κατά τό παρελθόν. γιά τήν ἐπικείμενη κρίση τοῦ Θεοῦ κατά Ξεκινώντας ὅμως ἡ προφητεία ἀπό τό τοῦ ἴδιου τοῦ λαοῦ του προκαλεῖ, ὅπως γεγονός αὐτό, θά καταλήξει σέ ἐντελῶς εἶναι ἀναμενόμενο, πλῆθος ἀντιδράσεων διαφορετικά ἀπό τίς λαϊκές ἀντιλήψεις καί ἐρωτηματικῶν στούς ἀκροατές του, περί ἐκλογῆς συμπεράσματα. καθώς ἀνατρέπει παγιωμένες ἀπό αἰῶνες στή συνείδηση τοῦ λαοῦ ἀντιλήψεις. Σύμ- Ὁ στίχος ἀρχίζει μέ ἀναφορά στήν φωνα μέ τήν κρατοῦσα στούς ἀκροατές εἰδική σχέση τοῦ Θεοῦ μέ τόν Ἰσραήλ: Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 13

«Ἐσᾶς μόνον γνώρισα ἀπ’ ὅλες τίς φυ- ἀνθρώπινων ἐπιδιώξεων τοῦ λαοῦ. Ὁ Ἰσ- λές τῆς γῆς». Τό ρῆμα γνωρίζω πού χρη- ραήλ, κατά συνέπεια, δέν δικαιοῦται νά σιμοποιεῖται ἀπό τόν Ἀμώς γιά τή δήλω- ἀπαιτεῖ μέ βάση τήν ἐκλογή του κάποια ση τῆς σχέσης αὐτῆς εἶναι στή Βίβλο πο- ἰδιαίτερα προνόμια ἀπό τόν Θεό, ἐνῶ, λυσήμαντο. Δέν δηλώνει ἁπλῶς μιά νο- ἀντίθετα, ὁ Θεός ἀπαιτεῖ, ἀκριβῶς ἐπει- ησιαρχική ἐνέργεια ἀλλά μιά βιωματική δή ὁ Ἰσραήλ εὐεργετήθηκε μέ τήν ἐκλογή, κοινωνία μέ τό γνωριζόμενο καί συχνά ἰδιαίτερη συμπεριφορά ἀπό αὐτόν. χρησιμοποιεῖται γιά νά δηλώσει ἀκόμα καί τή γαμική σχέση δύο προσώπων. Μέ Ἀπό τήν ἄποψη αὐτή ἡ προφητεία δια- τήν ἐπιλογή τοῦ συγκεκριμένου ρήμα- τηρεῖ τήν ἐπικαιρότητά της καί γιά τή τος, ἀντί τοῦ ρήματος ἐκλέγω, ὁ Ἀμώς χριστιανική Ἐκκλησία, τήν ὁποία προ- δηλώνει προφανῶς ὅτι μεταξύ Θεοῦ καί ειδοποιεῖ γιά τό πόσο ἀπαιτητική καί Ἰσραήλ ὑφίσταται μία μόνιμη καί διαρ- ἐπικίνδυνη μπορεῖ εἶναι ἡ δωρεά πρός κής σχέση, ἡ ὁποία ἔχει συνέπειες καί αὐτήν τοῦ Εὐαγγελίου, ὅπου τονίζεται: γιά τούς δύο. Κατά συνέπεια τά ἀπορ- «Σ’ ὅποιον δόθηκαν πολλά, θά ζητηθοῦν ρέοντα ἀπό τήν ἐκλογή προνόμια γιά τόν πολλά ἀπ’ αὐτόν· καί σ’ ὅποιον δόθηκαν Ἰσραήλ, στά ὁποῖα ἀρέσκεται ὁ λαός νά περισσότερα, θά τοῦ ζητηθοῦν περισσό- προσβλέπει, συνιστοῦν μία μόνον πλευρά τερα» (Λου 12:48). Στήν ἴδια γραμμή τοῦ θέματος. Ἡ σχέση Θεοῦ-Ἰσραήλ, πού μέ τόν προφήτη Ἀμώς, ἀπευθυνόμενος ὁ ἐγκαινιάζεται μέ τήν ἐκλογή καί συγκε- ἀπόστολος Παῦλος πρός τούς Γαλάτες κριμενοποιεῖται μέ τή Διαθήκη, στηρίζε- (4:8-9) θά ἀντιδιαστείλει ἀνάμεσα στήν ται στήν ἀμοιβαιότητα. Ὅσο μεγαλύτερα πρίν ἀπό τήν εἴσοδό τους στήν Ἐκκλη- εἶναι τά προνόμια τόσο μεγαλύτερη εἶναι σία κατάσταση καί στή μετά ἀπό αὐτήν: ἡ εὐθύνη. Στόν βαθμό, ἑπομένως, πού ὁ «Παλιότερα, βέβαια, δέν γνωρίζατε τόν Ἰσραήλ ἀδιαφορεῖ γιά τίς ὑποχρεώσεις Θεό, καί εἴχατε ὑποδουλωθεῖ σέ εἴδωλα, του πού ἀπορρέουν ἀπό τήν ἐκλογή του, σέ ψεύτικες θεότητες. Τώρα ὅμως πού δέν μπορεῖ νά ὑπολογίζει πλέον στήν γνωρίσατε τόν Θεό, ἤ σωστότερα τώρα ἀπορρέουσα ἀπό τή Διαθήκη δέσμευση πού σᾶς γνώρισε ὁ Θεός, γιατί ξαναγυρί- τοῦ Θεοῦ γιά τήν προστασία του. ζετε στά ἀσθενικά καί ἀνίσχυρα στοιχεῖα; Γιατί θέλετε νά ὑποδουλωθεῖτε πάλι σ’ Μέ τόν λόγο του ὁ Ἀμώς ἀνατρέπει αὐτά;» Καί σέ πολύ πιό αὐστηρό ὕφος ὁ πλήρως τούς κανόνες μέ τούς ὁποίους ἅγιος Κύριλλος Ἀλεξανδρείας, συνδυάζο- λειτουργεῖ ἡ λογική τοῦ ἀκροατηρίου του, ντας τά χωρία τοῦ Ἀμώς καί τοῦ Παύλου, προσεγγίζοντας τό θέμα τῆς ἐκλογῆς ὄχι θά τονίσει: «Οὐκοῦν ὀλέθρου πρόξενον ἀπό τή σκοπιά τοῦ λαοῦ ἀλλά ἀπό τήν παντὶ τῷ λοιπὸν τὸ καταφρονῆσαι Θεοῦ, πλευρά τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἐκλογή εἶναι γιά τόν καὶ δεσποτιῶν ἀλογῆσαι θελημάτων τοῖς προφήτη μία ἐλεύθερη πράξη τοῦ Θεοῦ, ὁ ἐπεγνωκόσιν αὐτόν, ἢ ἐγνωσμένοις παρ᾽ ὁποῖος ἐκλέγει τόν Ἰσραήλ γιά τήν ἐξυπη- αὐτοῦ κατά γε τὸν τῆς πνευματικῆς ρέτηση τῶν δικῶν του σκοπῶν καί ὄχι τῶν οἰκειώσεως τρόπον» (PG 71:456A). 14 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΚΑΙΝΟΔΙΑΘΗΚΙΚΟΙ ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ Ὁ νικητής καί τό ἔπαθλο, Α΄ 'Ιωάννη Καραβιδόπουλου Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Α.Π.Θ. «Τῷ νικώντι δώσω αὐτῷ φαγεῖν ἐκ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς, ὅ ἐστιν ἐν τῷ παραδείσῳ τοῦ Θεοῦ μου» (Ἀποκ 2,7) Στά κεφάλαια 2 καί 3 τῆς Ἀποκαλύ- Τῷ νικώντι δώσω αὐτῷ φαγεῖν ἐκ τοῦ ψεως τοῦ Ἰωάννη περιέχονται ἑπτά ξύλου τῆς ζωῆς, ὅ ἐστιν ἐν τῷ παρα- ἐπιστολές τοῦ συγγραφέα τῆς Ἀποκαλύ- δείσῳ τοῦ Θεοῦ μου (Ἀποκ 2,7). ψεως πρός ἑπτά Ἐκκλησίες τῆς Μ. Ἀσί- Ἡ εἰκόνα τῆς τροφοδοσίας ἀπό τό ας. Οἱ ἐπιστολές αὐτές εἶναι δομημένες δένδρο τῆς ζωῆς συνδέεται βέβαια μέ μέ τόν ἴδιο τρόπο, ἀλλ᾽ ἡ κάθε μία εἴτε τίς πρῶτες σελίδες τῆς Παλαιᾶς Διαθή- ἐπαινεῖ τήν Ἐκκλησία στήν ὁποία ἀπευ- κης, ἀλλά, καί κατά τίς ἰουδαϊκές ἀντι- θύνεται εἴτε τήν ψέγει γιά ἐκτροπές. Τό λήψεις καί προσδοκίες, τά ἀγαθά τοῦ τέλος κάθε ἐπιστολῆς περιέχει ὑπόσχεση ἀρχικοῦ παραδείσου προσφέρονται καί τοῦ Κυρίου πρός τούς νικητές χριστια- πάλι στούς πιστούς κατά τούς ἔσχατους νούς1, ὑπόσχεση πού βρίσκει τήν πραγ- χρόνους καί παρέχουν τήν ἀθανασία. Ἡ ματοποίησή της στήν περιγραφή τῆς τροφή λοιπόν ἀπό τό δένδρο τῆς ζωῆς «καινῆς Ἱερουσαλήμ» τῶν κεφ. Ἀποκ σημαίνει γιά τόν συγγραφέα μας μετοχή 21,1-22,5. Δέν θά ἀσχοληθοῦμε ἐδῶ μέ στή ζωή καί στή δόξα τῆς οὐράνιας Ἱε- τό σύνολο κάθε ἐπιστολῆς παρά μόνο μέ ρουσαλήμ, δηλ. μετοχή στήν ἀθανασία. τό τέλος τῆς πρώτης. Στό Α´ μέρος τοῦ Ὁ ζῶν Κύριος προσφέρει τή ζωή στούς ἄρθρου αὐτοῦ θά ἀναλυθεῖ ἡ ὑπόσχεση νικητές. τοῦ Κυρίου στόν νικητή καί στό Β´ ἡ ἑρ- Ἡ ἐσχατολογική ἐκπλήρωση τῆς ὑπο- μηνεία τῆς ἐκπληρώσεώς της. σχέσεως εἶναι ὁλοφάνερη. Βλ. καί τήν ἑρμηνεία τοῦ Οἰκουμενίου: «Ξύλον γὰρ Α´ ζωῆς τὴν μακαρίαν λέγει καὶ ἀτελεύτη- Στόν νικητή χριστιανό τῆς Ἐκκλησίας τον ζωήν, ἣς οἱ ἅγιοι ἐν ἀπολαύσει γενή- τῆς Ἐφέσου ‒καί φυσικά κάθε ἄλλης σονται ἐν τῇ τοῦ Θεοῦ βασιλείᾳ, ἣν νῦν Ἐκκλησίας, ἐφόσον ἡ φράση «ὁ ἔχων παράδεισον ἐκάλεσεν»2. Ὁ συγγραφέ- οὖς ἀκουσάτω τί τὸ πνεῦμα λέγει ταῖς ας τῆς Ἀποκαλύψεως Ἰωάννης κινεῖται ἐκκλησίαις» προτάσσεται ἤ ἐπιτάσσεται ἀσφαλῶς μέσα στόν κόσμο τῶν ἰουδα- τῶν ὑποσχέσεων καί τῶν ἑπτά ἐπιστο- ϊκῶν παραστάσεων. Τό ἐρώτημα ὅμως λῶν‒ ἀπευθύνει ὁ Ἀπόστολος Ἰωάννης πού γεννιέται εἶναι τό ἀκόλουθο: Τό τά ἀκόλουθα λόγια του Κυρίου: μήνυμά του ἐξαντλεῖται μέσα σ’ αὐτές Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 15

τίς παραστάσεις; Δέν ὑπάρχει ἄραγε τῆς ἀναμενόμενης δόξας. Ἡ ἀτμόσφαι- στά λόγια του ‒πού εἶναι ἄλλωστε λό- ρα ὅμως τοῦ ἀγῶνα πού ἐπικρατεῖ στίς για του Κυρίου τῶν ἑπτά λυχνιῶν τῶν ἑπτά ἐπιστολές καί τό ἐρώτημα πού θέ- χρυσῶν, δηλ. τῶν ἑπτά Ἐκκλησιῶν, καί σαμε στό Α´ μέρος, κατά τήν ἀνάλυση κατ’ ἐπέκταση ὅλης τῆς Ἐκκλησίας‒ μία τῆς α´ ὑποσχέσεως, μᾶς ὁδηγοῦν σέ μία χριστιανική ἀνάγνωση τῶν ἰουδαϊκῶν ἑρμηνεία τῆς πραγματοποιήσεώς της, ἡ παραστάσεων; ῾Η ἐσχατολογία τοῦ συγ- ὁποία, χωρίς καθόλου νά ἀρνεῖται τήν γραφέα πρέπει νά νοηθεῖ κατά τρόπον ἐσχατολογική προοπτική τοῦ συγγραφέα ἀποκλειστικά ἰουδαϊκό καί ὄχι χαρακτη- τῆς Ἀποκαλύψεως, δέν παραγνωρίζει τή ριστικά χριστιανικό; Τό οὐσιαστικό αὐτό ζωή τῆς Ἐκκλησίας μέσα στήν Ἱστορία. ἐρώτημα θά προσπαθήσουμε νά προσεγ- γίσουμε στό Β´ μέρος τοῦ ἄρθρου. Θά ξεκινήσουμε ἀπό μία φιλολογική παρατήρηση: Τό ρῆμα νικῶ, μέ τό ὁποῖο Τό τέλος κάθε ἐπιστολῆς, δηλ. ἡ ὑπό- ἀρχίζουν ὅλες οἱ ὑποσχέσεις (στόν τύπο σχεση πρός τούς νικητές, βρίσκει τήν τῆς μετοχῆς: ὁ νικῶν ἤ τῷ νικώντι), ἐνῶ πραγματοποίησή της στήν περιγραφή τῆς εἶναι σπάνιο στή λοιπή Καινή Διαθήκη «καινῆς Ἱερουσαλήμ» τῶν κεφ. 21,1-22,5. (1 μόνο φορά στό Κατά Λουκᾶν καί 2 φορές στίς ἐπιστολές τοῦ Ἀπ. Παύλου: Β΄ Λουκ 11,22. Ρωμ 3,4. 12,21), ἀφθονεῖ στά Μέσα στό βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως ἡ Ἰωάννεια ἔργα καί μάλιστα ἀπαντᾶ 1 ὑπόσχεση τῆς α´ ἐπιστολῆς («φαγεῖν ἐκ φορά στό Δ´ Εὐαγγέλιο (16,33), 6 φορές τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς, ὅ ἐστιν ἐν τῷ πα- στήν Α´ Ἰωάννου (2,13· 14. 4,4-5. 5,4-5) ραδείσῳ τοῦ Θεοῦ μου») πραγματοποι- καί 15 φορές στήν Ἀποκάλυψη (2,7· 11. εῖται κατά τήν περιγραφή τῆς καινῆς 17.26. 3,5.12.21. 5,5. 6,2. 11,7. 12,11. 13,7. Ἱερουσαλήμ στόν στίχο 22,2: «ἐν μέσῳ 15,2. 17,14. 21,7). Ἑπομένως ἔχουμε ἕνα τῆς πλατείας αὐτῆς καὶ τοῦ ποταμοῦ χαρακτηριστικό ρῆμα τῆς Ἀποκαλύψε- ἐντεῦθεν καὶ ἐκεῖθεν ξύλον ζωῆς, ποιοῦν ως, πού ἄλλοτε ὑποκείμενό του εἶναι ὁ καρποὺς δώδεκα, κατὰ μῆνα ἕκαστον Χριστός (ὡς «ὁ λέων ὁ ἐκ τῆς φυλῆς Ἰού- ἀποδιδοῦν τὸν καρπὸν αὐτοῦ, καὶ τὰ δα», ἤ ὡς «ὁ καθήμενος ἐπὶ τοῦ λευκοῦ φύλλα τοῦ ξύλου εἰς θεραπείαν τῶν ἵππου», ἤ ὡς «τὸ ἀρνίον») καί ἄλλοτε οἱ ἐθνῶν» (πβ. καί 22,14-19). πιστοί, ὅπως στίς ἑπτά περιπτώσεις τῶν φράσεων τῶν ἑπτά ἐπιστολῶν καθώς καί Ἡ μεγαλειώδης καί ἐπιβλητική περι- σέ ἄλλα χωρία (ἐκτός ἀπό 2 μόνο χωρία, γραφή τῆς καινῆς Ἱερουσαλήμ στά κεφ. τά 11,7 καί 13,7, πού ὑποκείμενό του εἶ- 21-22, μέ τήν ὁποία κατακλείεται ὄχι ναι τό «θηρίον»). μόνο τό βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως ἀλλά καί ὅλη ἡ Καινή Διαθήκη, παρουσιάζει Στό Ἀποκ 17,14 βεβαιώνεται ὅτι τό μιά μακάρια κατάσταση: Ὁ ἀναγνώ- «ἀρνίον νικήσει αὐτούς, ὅτι κύριος κυ- στης ἀναπαύεται στή θέα τῆς λαμπρό- ρίων ἐστὶν καὶ βασιλεὺς βασιλέων» καί τητας πού εἶναι ὁ σκοπός τοῦ ἀγῶνα προστίθεται ὅτι θά νικήσουν «καὶ οἱ μετ’ του, ὁ καρπός τῆς νίκης του, ὁ στέφανος αὐτοῦ κλητοὶ καὶ ἐκλεκτοὶ καὶ πιστοί». 16 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

Τό τετελεσμένο τῆς νίκης διατυπώνεται «τρώγειν τὸν ἄρτον» (πού κατεβαίνει ἐκ στά λόγια τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ στό Δ´ τοῦ οὐρανοῦ) καί «ζῆν εἰς τὸν αἰῶνα». Εὐαγγέλιο: «ἐν τῷ κόσμῳ θλῖψιν ἕξετε· Ἡ Χριστολογική καί ἐκκλησιολογική ἑρ- ἀλλὰ θαρσεῖτε, ἐγὼ νενίκηκα τὸν κό- μηνεία τῆς α´ ὑποσχέσεως (2,7) «δώσω σμον» (16,33). Ἡ νίκη λοιπόν παρίσταται αὐτῷ φαγεῖν ἐκ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς» στά Ἰωάννεια ἔργα ὡς παροῦσα πραγμα- ἐπιβάλλεται ἀπό τά ἴδια τά δεδομένα τικότητα τόσο στήν περίπτωση τοῦ Χρι- τῆς Ἰωάννειας γραμματείας πού ἀπηχεῖ στοῦ (βλ. Ἀποκ 3,21 «ὡς κἀγὼ ἐνίκησα») ἀσφαλῶς τήν εὐχαριστιακή ἐμπειρία τῆς ὅσο καί στήν περίπτωση τῶν πιστῶν (Α´ πρώτης Ἐκκλησίας. Ἰω 5,4 «καὶ αὕτη ἐστὶν ἡ νίκη ἡ νικήσασα τὸν κόσμον, ἡ πίστις ἡμῶν»· 5,5 «τίς (δέ) Μποροῦμε, τέλος, νά ὑποθέσουμε ὅτι ὁ ἐστιν ὁ νικῶν τὸν κόσμον εἰ μὴ ὁ πιστεύων Ἰωάννης μέ τό «ξύλον τῆς ζωῆς» ἐννοεῖ ὅτι ᾿Ιησοῦς ἐστιν ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ»). ἐπίσης καί τόν σταυρό τοῦ Χριστοῦ. Εἶ- ναι γνωστό ἀπό τήν πατερική γραμμα- Ὑπό τό φῶς τῶν παρατηρήσεων αὐτῶν τεία ἀργότερα, καθώς καί ἀπό τήν ὑμνο- γιά τό ρῆμα νικῶ, θά μποροῦσε κανείς γραφία τῆς Ἐκκλησίας, ὁ παραλληλισμός νά συσχετίσει τό «φαγεῖν ἐκ τοῦ ξύ- τοῦ δένδρου τῆς ζωῆς (ξύλου ζωῆς) τοῦ λου τῆς ζωῆς» μέ τό «ἐγώ εἰμι ὁ ἄρτος παραδείσου μέ τόν ζωηφόρο σταυρό τοῦ ὁ ζῶν ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς· ἐάν Χριστοῦ πού χαρακτηρίζεται ἀκριβῶς τις φάγῃ ἐκ τούτου τοῦ ἄρτου, ζήσεται ὡς «ξύλον ζωῆς» (ἰδιαίτερα στήν ὑμνο- εἰς τὸν αἰῶνα» τοῦ Δ´ Εὐαγγελίου (Ἰω γραφία τῆς ΙΔ´ Σεπτεμβρίου καί τῆς Κυ- 6,50-51), ὅπου κυριαρχοῦν οἱ ἔννοιες τοῦ ριακῆς της Σταυροπροσκυνήσεως). ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Βλ. Ἀρχιεπίσκοπος Δημήτριος Τρακατέλλης, «Ὁ νικῶν: Θέμα καί παραλλαγές στά Ἀποκαλύψεως 2 καί 3», στόν τόμο 1900ετηρίς τῆς Ἀποκαλύψεως Ἰωάννου. Πρακτικά Διεθνοῦς Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου (Ἀθῆναι-Πάτμος 17-26 Σεπτ. 1995), Ἀθήνα 1999, σ. 131- 146. Καί π. Ἰωάννης Σκιαδαρέσης, Ἰωάννεια Γραμματεία, Θεσσαλονίκη 22013, σ. 417ἑξ. 2. H.C. Hoskier, The complete commentary of Oecumenius on the Apocalypse, Ann Arbor: University of Michi- gan 1928, σ. 50, σειρ. 3-5. Ἑορτασμός τοῦ Πάσχα στό χωριό Σεβδίκιοϊ τῆς Σμύρνης τό 1906 Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 17

ΠΡΟΣ ΚΑΤΗΧΗΣΙΝ 'Ανθρωπολογικές ἀνιχνεύσεις Ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής Πρωτ. Ν. Ι. Λουδοβίκου Καθηγ. Ἀνωτάτης Ἐκκλ. Ἀκαδημίας Θεσσαλονίκης Ὅλα ὅσα εἴπαμε, στά προηγούμενα νου. Ὅπως ἔχουμε πεῖ παρουσιάζοντας τεύχη, σχετικά μέ τήν ἄρθρωση τόν νεοπλατωνισμό [βλ. Ἐφημέριος, τχ. 6 καί τήν ἐξέλιξη τῆς ἑλληνικῆς Πατερι- (Νοέμ.-Δεκ. 2020) καί τχ. 1 (Ἰαν.-Φεβρ. κῆς ἀνθρωπολογίας σέ ἀντιπαράθεση ἤ 2021)], ὁ Πλωτῖνος θεωροῦσε ὅτι ἡ ψυχή σέ παράλληλη κάποτε πορεία μέ τή δυ- διαιρεῖται σέ δύο μέρη: τό ἕνα, τό ἀνώ- τική χριστιανική ἀνθρωπολογία, κορυ- τερο περιλαμβάνει τόν νοῦ, ἐνῶ τό ἄλλο, φώνονται μέ χαρακτηριστικό τρόπο στή τό κατώτερο, περιλαμβάνει τίς ἐπιθυμί- σκέψη τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογη- ες, τά συναισθήματα, τά πάθη κ.λπ. Μέ τῆ. Ἡ προσωπική μου αἴσθηση εἶναι ὅτι τό σῶμα ἐφάπτεται τό κατώτερο μέρος ἀκόμη δέν ἔχει συνειδητοποιηθεῖ ἀρκετά τῆς ψυχῆς, συγκροτώντας τήν ὑλικοψυχι- πόσο σημαντικός πατερικός ἀνθρωπολό- κή ὀντότητα τοῦ ἀνθρώπου, τήν ὁποία ὁ γος ἦταν ὁ ἅγιος Μάξιμος, ὄχι μόνο γιά Πλωτῖνος χαρακτηρίζει «αἰσχρή». τίς δυνατότητες πού ἄνοιξε στήν ἐποχή του, ἀλλά καί γιά τίς δυνατότητες πού Αὐτή ἡ ἐνοχική ἀντίληψη, πού κυριαρ- ἀνοίγει στή σημερινή ἐποχή, στό σημερι- χεῖ στόν ὕστερο νεοπλατωνισμό, θά πε- νό ἀνθρωπολογικό πεδίο. ράσει, μέ τόν Αὐγουστῖνο, μέσα ἀπό τή δικανική ἐκδοχή τῆς σωτηρίας, καί ἔτσι Ὅπως ἔχουμε πεῖ, ἤδη ἀπό τούς πρώ- θά δημιουργηθεῖ ἡ δικανική περί σωτηρι- τους αἰῶνες, τό κατ’ εἰκόνα, ὡς χαρα- ολογίας ἀντίληψη, ἡ ὁποία θά κορυφωθεῖ κτηριστική περιγραφή τῆς οὐσίας τοῦ στόν Λούθηρο. Μέ αὐτόν τόν τρόπο δια- ἀνθρώπου κατ’ εἰκόνα Θεοῦ, ἔχει με- μορφώθηκε στή Δύση μιά ἐνοχική κουλ- ταφερθεῖ, ἐκτός ἀπό τήν ψυχή, καί στό τούρα, πού καλλιέργησε στόν ἄνθρωπο σῶμα. Δέν ὑπάρχει πλέον μιά ἐκστατι- τήν αἴσθηση ὅτι ὑπάρχει πάνω του κάτι κή ἀντίληψη τοῦ ἀνθρώπου, δηλαδή μιά γιά τό ὁποῖο πρέπει νά ντρέπεται καί ἀντίληψη πού νά προσδιορίζει τήν οὐσία ἐνοχικά νά φοβᾶται. Αὐτό τό “κάτι” εἶ- τοῦ ἀνθρώπου ὡς ἔξοδο ἀπ’ αὐτό πού ναι μιά βαθιά ἀποξένωση ἀπό τόν Θεό, φαίνεται νά εἶναι ἡ φυσική ἀνθρώπινη τήν ὁποία προξενεῖ εἴτε ἡ πτώση τῆς φύ- ὕπαρξη. σεως, εἴτε ἡ παραβατική συμπεριφορά, πού οὐσιαστικά ἐντάσσεται σ’ αὐτό πού Ἡ ἐκστατική ἀντίληψη περί ἀνθρώπου ὀνομάζουμε «πτώση». μπορεῖ νά χαρακτηριστεῖ ἐνοχική. Ἴσως αὐτό φανεῖ παράξενο, ἐν τούτοις προκύ- Ἄς μήν ξεχνοῦμε ὅτι ὁ ὅρος προπα- πτει ἀπό τά ἴδια τά λόγια τοῦ Πλωτί- τορικό ἁμάρτημα ἐπινοήθηκε ἀπό τόν 18 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

Αὐγουστῖνο. Στούς Πατέρες τῆς Ἀνα- νά σπέρνουν τόν τρόμο, ἀναπαράγοντας τολῆς δέν ὑπάρχει. Τό γεγονός πού συ- τό κήρυγμα τῆς ἱκανοποίησης τῆς θείας νέβη μέσα στόν Παράδεισο δέν γίνεται δικαιοσύνης. Πρόκειται, ὅμως, γιά ἕνα ἀντιληπτό μέ νομικούς ὅρους, ἀλλά εἶ- κήρυγμα, πού οὐσιαστικά ἐξοντώνει τήν ναι κάτι τελείως διαφορετικό. Πρέπει νά ἴδια τήν καρδιά τῆς θείας εὐσπλαχνίας τονίσουμε ὅτι στούς Ἕλληνες Πατέρες, καί ἀναιρεῖται, λέξη πρός λέξη, ἀπό τά δέν ἀπαντᾶ ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ ἀνθρώπινη πατερικά κείμενα. φύση εἶναι ἐξ ὁρισμοῦ κατώτερη καί, γιά κάποιο λόγο, παραβαίνει κάποιες ἐντο- Οὔτε ἡ Ἐνσάρκωση οὔτε ἡ Σταυρική λές, μέ ἀποτέλεσμα νά πρέπει στή συνέ- Θυσία ἔγιναν γιά νά ἱκανοποιηθεῖ ἡ θεία χεια νά “πληρώσει” γι’ αὐτό. δικαιοσύνη, ἀλλά «διά τῷ ἁγιασθεῖναι τῷ ἀνθρωπίνῳ τοῦ Θεοῦ, τόν ἄνθρωπον», Στήν προοπτική αὐτή, ὁ Ἄνσελμος δηλαδή γιά νά ἁγιασθεῖ ὁ ἄνθρωπος μέ (1033-1109), ἀρχιεπίσκοπος τοῦ Καντέρ- τό ἀνθρώπινο τοῦ Θεοῦ. Τά λόγια αὐτά μπερι, ὑποστήριξε ὅτι ἡ μόνη λύση γιά ἀνήκουν στόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολό- τήν ἔξοδο θά ἦταν νά ἱκανοποιηθεῖ ἡ θεία γο, ὁ ὁποῖος ἐπισημαίνει ὅτι ὁ Θεός δέν δικαιοσύνη ἀπό μιά σταυρική θυσία. δέχθηκε τή θυσία τοῦ υἱοῦ τοῦ Ἀβραάμ, Κάποιος πρέπει νά πληρώσει γι’ αὐτήν τοῦ Ἰσαάκ, πῶς λοιπόν θά μποροῦσε νά τή νομική διατάραξη, πού προκλήθηκε δεχθεῖ τή θυσία τοῦ Υἱοῦ Του ὡς ἕνα ἀπό τήν παραβίαση τῶν ἐντολῶν. Αὐτός εἶδος ἱκανοποίησης; Πῶς εἶναι δυνατόν ὅμως δέν μπορεῖ νά εἶναι ὁ ἄνθρωπος, νά σκεφτοῦμε κάτι τέτοιο; Ἁπλῶς, εἶναι διότι ὁ ἄνθρωπος εἶναι πολύ λίγος, πολύ ἡ ἔξοδος τοῦ Θεοῦ πρός τόν κόσμο καί μικρός. Καμμία θυσία, κανενός ἀνθρώ- περνάει ἀπό τόν Σταυρό, ἀκριβῶς διότι που ἤ ἀκόμη καί ὁλόκληρης τῆς ἀνθρω- ἡ ἀνθρώπινη φιλαυτία ἀνθίσταται, θέ- πότητας ‒καί μάλιστα πολλές φορές, λει ἕνα Θεό στά μέτρα της, ὁ ὁποῖος νά ὅπως λέει ὁ Ἄνσελμος‒ δέν θά μποροῦσε ἱκανοποιεῖ τίς δικές της προδιαγραφές. νά πληρώσει γι' αὐτό τό μεγάλο κακό, Συνεπῶς ὁ Χριστός θά σταυρωθεῖ ἀπό πού ἔκανε στόν Θεό παραβαίνοντας τίς αὐτοῦ τοῦ εἴδους τήν προαίρεση τοῦ ἀν- ἐντολές Του. Ἐκεῖνος πού θά “πλήρωνε” θρώπου. ἔπρεπε νά εἶναι τόσο σημαντικός, ὅσο κι Ἐκεῖνος πού προσβλήθηκε (ὁ Θεός), ἑπο- Ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ γίνεται ἄν- μένως δέν θά μποροῦσε παρά νά εἶναι ὁ θρωπος, προσφερόμενος δηλαδή στόν ἄν- Ἴδιος ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ. θρωπο καταρχήν καί προσλαμβάνοντας τόν ἄνθρωπο ἐν συνεχείᾳ, ἀκριβῶς γιά Δέν ὑπάρχει καμμία ἀνάλογη θέση νά διορθώσει αὐτό πού πράγματι κάποια στούς Ἕλληνες Πατέρες. Εἶναι λυπηρό στιγμή ἔπεσε σέ μιά πρωταρχική κατά- ὅτι ἀντιλήψεις, ὅπως αὐτή τοῦ Ἀνσέλ- σταση, δηλαδή νά διορθώσει τή βούληση, μου πού μόλις περιγράψαμε, πέρασαν τήν προαίρεση τοῦ ἀνθρώπου. Ὅπως λέει καί στήν Ἀνατολή. Ἀκόμα καί σήμερα, ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, ὑπάρ- στίς μέρες τῶν Χριστουγέννων ἤ τοῦ χουν δύο εἴδη πτώσεως στόν ἄνθρωπο: Πάσχα, θ’ ἀκούσει κανείς ἱεροκήρυκες ἡ πτώση τῆς φύσεως καί ἡ πτώση τῆς Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 19

προαιρέσεως. Ἡ πτώση τῆς φύσεως εἶναι μέσα στό κτίσμα. Ἐάν πρόκειται ὁ Θεός ἀδιάβλητη, ἀκατηγόρητη. Δέν μποροῦμε νά γίνει ἕνας Θεός γιά τόν κόσμο καί νά κατηγορήσουμε τή φύση, ἐπειδή εἶ- ὁ κόσμος νά γίνει ὁ κόσμος τοῦ Θεοῦ. ναι σέ κατάσταση φθορᾶς καί θανάτου. Ὅτι αὐτή εἶναι ἡ πρωταρχική πρόθεση Ὅμως ἡ πτώση αὐτή τῆς φύσης δημιουρ- τοῦ Θεοῦ, ἀποτελεῖ διδασκαλία πολλῶν γήθηκε ἀπό τήν ἐλεύθερη προαιρετική Πατέρων, Ἀνατολικῶν καί Δυτικῶν. Θά πτώση, τήν πτώση τῆς προαιρέσεως. λέγαμε ὅτι ὁ μόνος πού τό ἀπορρίπτει εἶναι ὁ Θωμᾶς ὁ Ἀκινάτης. Πέραν αὐτοῦ Ἔρχεται ὁ Χριστός, λοιπόν, μέ σκοπό ὅμως, εἶναι γεγονός ὅτι ἡ σωτηρία γίνε- νά ὑπάρξει ὡς ἄνθρωπος, νά θεραπεύσει ται ἀντιληπτή στούς Ἕλληνες Πατέρες ὡς ἄνθρωπος τήν ἐλεύθερη προαίρεση μέ ὅρους ζωῆς καί θανάτου, μέ ὅρους τοῦ ἀνθρώπου καί στή συνέχεια αὐτό νά ὀντολογικούς δηλαδή καί ὄχι μέ ἠθικούς, ἔχει ὡς φυσικό ἐπακόλουθο τήν ἀφθαρ- ἤ δικανικούς, ἤ ἐνοχικούς. Ὁ ἄνθρωπος σία, τήν ἀνάσταση τῆς φύσεως. Πρόκει- δέν εἶναι ἔνοχος, εἶναι ἐκεῖνος πού πα- ται γιά μιά τελείως διαφορετική προο- ραπλανᾶται, εἶναι ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος, γιά πτική. Γι’ αὐτό ἀκριβῶς ἡ Ἐνσάρκωση, κάποιο λόγο καί προτοῦ ὡριμάσει, καί κατά τόν ἅγιο Μάξιμο, προεπινοεῖται, προτοῦ ἔχει τήν πνευματική πληρότητα, δηλαδή προϋπάρχει, ὡς βούληση προαι- ἀποτολμᾶ ‒αὐτό εἶναι ἡ πτώση‒ νά εἰ- ώνια του Θεοῦ, ἀσχέτως τοῦ γεγονότος σχωρήσει στό μυστήριο τῶν πραγμάτων τῆς πτώσεως. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ πρωταρ- καί μ’ ἕνα φίλαυτο τρόπο νά οἰκειωθεῖ χική βουλή τοῦ Θεοῦ εἶναι νά εἰσαγάγει τό νόημά τους. τόν Πρωτότοκο στήν οἰκουμένη, δηλαδή νά κάνει τόν ἄνθρωπο Χριστό. Στή θεολογία τῶν Πατέρων τῆς Ἀνατο- λῆς, λοιπόν, δέν ὑπάρχει ἡ νομική ἀντί- Ὁ Ἀδάμ καί ἡ Εὔα εἶναι προορισμένοι ληψη τῆς σωτηρίας, δέν ὑπάρχει κουλ- νά γίνουν Χριστοί, νά περάσουν δηλαδή τούρα ἐνοχῆς, οὔτε ἔκσταση ἀπό τήν στήν ἕνωση κτιστοῦ καί ἀκτίστου. Αὐτή φύση, ὅπως στόν Πλωτῖνο καί στούς νεο- εἶναι ἡ σωτηρία μέ ὀντολογικούς ὅρους, πλατωνικούς. Δέν ὑπάρχει λόγος γιά μιά διότι διαφορετικά ἡ σωτηρία θά σήμαινε τέτοια κίνηση ἀπό μέρους τοῦ ἀνθρώπου, μιά σωτηρία μέ ἠθικούς ἤ μέ νομικούς οὔτε ἀπό μέρους τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἄνθρωπος ὅρους, πράγμα γιά τό ὁποῖο ἴσως δέν θά πρέπει νά κουβαλήσει τή φύση στόν Θεό, χρειαζόταν κάν ἡ Ἐνσάρκωση. Θά μπο- διότι ὁ Θεός κουβαλήθηκε ὁ ἴδιος μέσα ροῦσε, π.χ., νά γίνει μιά πράξη οὐρά- τή φύση αὐτή, τήν ἁγίασε, τήν ἐδόξασε νιας συγγνώμης καί νά τελειώσει αὐτή καί μᾶς ἔδειξε τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἡ τραγωδία. Σέ μία νομική προοπτική καθίσταται θεοειδής. Ἔτσι, ἔχουμε μιά ἐξαγορᾶς τῆς σωτηρίας, ἡ Ἐνσάρκωση τελείως διαφορετική ἀνθρωπολογική δέν εἶναι ἀναγκαία. Εἶναι ὅμως ἀπολύ- προοπτική, ἡ ὁποία ἐκφράζεται μέ πολύ τως ἀπαραίτητη, ἄν πρόκειται νά ἀναδυ- ὑψηλό τρόπο ἀπό τόν ἅγιο Μάξιμο. θεῖ τό κτίσμα μέσα στόν Θεό κι ὁ Θεός 20 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΚΑ Ἡ ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, ΜΒ´ Ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ ὡς λόγος τῆς Ἐκκλησίας (β) Δημήτρη Μαυρόπουλου Ἀπό τόν λόγο τοῦ Θεοῦ, τόν θεῖο λόγο, καί ἄλλο εἶναι ὁ Λόγος ὡς Θεός. Ἄλλο ὡς ἐκφορά τῆς θείας βουλήσεως μέ θεῖος λόγος καί ἄλλο Θεός-Λόγος. Ὁ ὄχημα τή γλώσσα τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ εὐαγγελιστής Ἰωάννης καταθέτει ὅτι ὁ (παλαιοῦ ἤ νέου Ἰσραήλ), θά περάσουμε Ἰησοῦς εἶναι ὁ Θεός-Λόγος, μέ τήν ἔννοια μέσῳ κυρίως τοῦ εὐαγγελιστῆ Ἰωάννη τῆς φανέρωσης πρός τά ἔξω τοῦ τρόπου στήν ἀποκάλυψη τοῦ ἐνυπόστατου Λό- ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ. Ὄχι τοῦ τί εἶναι ὁ γου τοῦ Θεοῦ, κατά πρῶτον ὡς προαιώ- Θεός, ὁ ἴδιος εὐαγγελιστής θά μᾶς πεῖ νιου Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, καί κατά δεύτερον ὅτι δέν ὑπάρχει δυνατότητα νά μάθουμε ὡς Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ καί Υἱοῦ τοῦ ἀνθρώ- τί εἶναι ὁ Θεός, ἀλλά τοῦ πῶς ὑπάρχει ὁ που στό ἕνα καί μοναδικό πρόσωπο τοῦ Θεός, ἤ, ἄν θέλετε, ποιός εἶναι αὐτός ὁ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Αὐτός ὁ Λόγος ἀποκα- Θεός. Ὑπάρχει, λοιπόν, ἕνας Λόγος πού λύπτεται ὅτι ὑπάρχει ὡς ὁ γεννηθείς ὑπό ἐκφέρεται, αὐτός ὁ Λόγος ἐκφέρεται ὡς τοῦ Πατρός «πρὸ πάντων τῶν αἰώνων» Υἱός πρός τόν κόσμο, ἀποκαλύπτει τόν Υἱός. Αὐτός ὁ Λόγος ἔχει ἄμεση σχέση Θεό, εἰδικότερα τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, γι᾽ μέ τόν Θεό, «ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν» αὐτό καί ἀποκαλεῖται «μεγάλης βουλῆς (Ἰωάν 1,1). Πρόκειται γιά ὑποστατική ἄγγελος», ὅπως διατυπώνεται ἀπό τόν σχέση, ὅπως βλέπουμε στή λεγόμενη ἀρ- προφήτη Ἠσαΐα: «… ὅτι παιδίον ἐγενήθη χιερατική προσευχή τοῦ Ἰησοῦ, ὅπου μᾶς ἡμῖν, υἱὸς καὶ ἐδόθη ἡμῖν, οὗ ἡ ἀρχὴ λέει ὅτι ὑπάρχει ἐν τῷ Πατρί καί ὁ Πα- ἐγενήθη ἐπὶ τοῦ ὤμου αὐτοῦ, καὶ κα- τήρ ἐν αὐτῷ («καθώς σύ, πάτερ, ἐν ἐμοὶ λεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς κἀγὼ ἐν σοί», ib. 17,21). Ὑπάρχει λοιπόν ἄγγελος, θαυμαστὸς σύμβουλος, Θεὸς μία σχέση, ἔχει ἀναφορά αὐτός ὁ ἐνυπό- ἰσχυρός, ἐξουσιαστής, ἄρχων εἰρήνης, στατος Λόγος πρός τόν Θεό Πατέρα, καί πατὴρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος» (Ἠσ 9,6). ἐπίσης εἶναι Θεός ὁ Λόγος. Δέν πρόκει- Αὐτός ὁ Λόγος μιλάει στούς Προφῆτες, ται γιά ἕναν «θεῖο λόγο», ὅπως θά ἔλε- ἀγγέλλεται ἀπό τούς Προφῆτες πρίν ἀπό γε ἡ φιλοσοφία, ἀλλά γιά Θεό Λόγο. Ἡ τόν Χριστό, κηρύττεται ἀπό τούς μαθη- ἔννοια τοῦ θείου (θεϊκοῦ) λόγου ὑπάρχει τές τοῦ Χριστοῦ, μετά τόν Χριστό. Μα- σέ πολλές παραδόσεις ἤδη καί πρό Χρι- θαίνουμε ποιός εἶναι αὐτός ὁ Λόγος. στοῦ, καί στήν ἑλληνική παράδοση ἀλλά καί στίς ἀνατολικές παραδόσεις. Ἄλλος Ὑπάρχει λοιπόν ἕνα πρόσωπο, μία ὅμως εἶναι ὁ θεῖος λόγος, ὡς ἐνέργημα, ὑπόσταση μέσα στή θεότητα, ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ. Ὑπάρχει ὅμως καί ἕνας Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 21

λόγος ὡς θεία βούληση τῆς θεότητας, τῆς δημιουργίας, καλεῖται νά ἑνωθεῖ μέ κατά τόν ἅγιο Μάξιμο τόν Ὁμολογητή, ὁ τόν Υἱό. Ἀποτυγχάνει ὁ ἄνθρωπος σ’ λόγος τῶν ὄντων, μέ βάση τόν ὁποῖο θά αὐτή τήν κίνηση καί γι’ αὐτό ὁ Υἱός ἔρ- ἐκτυλιχθεῖ ἡ δημιουργία τοῦ κόσμου. Γι᾽ χεται καί ἑνώνεται μέ τόν ἄνθ­ ρωπο. Καί αὐτό καί ὁ Μάξιμος θά μιλήσει γιά προ- ἔτσι πραγματοποιεῖται ὁ λόγος (= σκο- επινοούμενο θεῖο σκοπό, ἐξηγώντας ὅτι πός) τῆς δημιουργίας. Ἑπομένως μέσα γιά τόν Χριστό δημιουργήθηκαν τά ὄντα στή λέξη Λόγος ὑπάρχει ἡ ἔννοια τῆς («Τοῦτό ἐστιν ὁ τῆς ἀρχῆς τῶν ὄντων προ- αἰτίας ἀλλά καί ἡ ἔννοια τοῦ σκοποῦ ἐπί- επινοούμενος θεῖος σκοπός, ὃν ὁρίζον­τες σης. Ὁ Λόγος δέν εἶναι μόνο ἡ αἰτία πού εἶναί φαμεν, προεπινοούμενον τέλος, οὗ δημιουργεῖται ὁ κόσμος, ἀλλά εἶναι καί ὁ ἕνεκα μὲν πάντα, αὐτὸ δὲ οὐδενὸς ἕνε­ σκοπός τῆς δημιουργίας. κα. Πρὸς τοῦτο τὸ τέλος ἀφορῶν, τὰς τῶν ὄντων ὁ Θεὸς παρήγαγεν οὐσίας. […] Διὰ Ὅλα ἔγιναν διά τοῦ Λόγου, μᾶς λέει ὁ γὰρ τὸν Χριστὸν, ἤγουν τὸ κατὰ Χριστὸν εὐαγγελιστής Ἰωάννης («πάντα δι᾽ αὐτοῦ μυστήριον, πάντες οἱ αἰῶνες, καὶ τὰ ἐν ἐγένετο», Ἰωάν 1,2). Σέ ὅλη τήν Παλαιά αὐτοῖς τοῖς αἰῶσιν, ἐν Χριστῷ τὴν ἀρχὴν Διαθήκη, ὅλες οἱ θεοφάνειες ἐνεργοῦνται τοῦ εἶναι καὶ τὸ τέλος εἰλήφασιν», Πρὸς διά τοῦ Λόγου, δέν εἶναι θεοφάνειες τοῦ Θαλάσσιον, ξ΄, PG 90:621AB). Ἑπομένως Πατρός. Ὅλες! Ὁ Λόγος φανερώνεται, ὁ Λόγος ἐμπεριέχει καί τήν ἔννοια τῆς καί φανερούμενος φανερώνει τήν παρου- αἰτίας, ὡς αἰτία ὑπάρχει αὐτός ὁ Λόγος. σία τοῦ Θεοῦ μέσα στήν ἱστορία. Αὐτός Ὡς αἰτία ὡς πρός τί; Ὄχι ἀσφαλῶς ὡς πού ἀποκαλύπτει τίς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ πρός τή θεότητα, ἀλλά ὡς πρός τή δημι- εἶναι ὁ Υἱός, εἶναι ὁ Λόγος. Στή συνάντη- ουργία, ὡς πρός ἐμᾶς. Γι᾽ αὐτό καί, κατά ση στό ὄρος Σινά ὁ Λόγος «συνομιλεῖ» τήν πατερική θεολογία, κατατίθεται ἡ (βάζω τή λ. σέ εἰσαγωγικά). Ἤδη πολύ ἄποψη ὅτι ὁ Υἱός ἀποτελεῖ τόν λόγο (= πρίν ἀπό τόν Μωυσῆ μία τέτοια συνομι- τήν αἰτία) γιά τόν ὁποῖο δημιουργήθηκε λία ἔχουμε στή συνάντηση τοῦ Θεοῦ μέ ὁ κόσμος. Ὁ Πατήρ βούλεται ὡς νοῦς, καί τόν Ἀβραάμ – «καὶ ἐλάλησεν Κύριος». προχωράει στή δημιουργία τοῦ κόσμου Στό «ἐλάλησεν» ὑπάρχει ἡ παρουσία ἐπειδή ὑπάρχει ὁ Υἱός του. Ὁ κόσμος τοῦ Λόγου. Ὅλα, λοιπόν, ἔγιναν διά τῆς δημιουργεῖται γιά τόν Υἱό, ἤ, γιά νά τό παρουσίας τοῦ Λόγου, τόν ὁποῖο ὀνομά- ποῦμε μέ πιό ἁπλουστευτικό τρόπο, ὁ ζουμε πλέον Υἱό: ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ κόσμος δημιουργεῖται γιά νά γίνει σάρκα Θεοῦ. Χωρίς αὐτόν δέν ἔγινε τίποτα ἀπ’ τοῦ Υἱοῦ. Ὁ Υἱός δέν ἔχει σάρκα ὡς Θεός, ὅσα ἔγιναν («καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο ὁ Υἱός εἶναι ἄυλος ὡς πρός τήν ὕλη, δέν οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν», ib.) – ἀναφερόμαστε ξέρουμε τί εἶναι ἡ οὐσία τῆς θεότητας. Ὁ στή δημιουργία τοῦ κόσμου. Χωρίς τόν κόσμος δημιουργεῖται γιά νά γίνει σῶμα Λόγο ὅ,τι γίνεται δέν ἔχει ζωή. Ὁ ἴδιος τοῦ Υἱοῦ. Καί καλεῖται αὐτός ὁ κόσμος, ὁ Λόγος εἶναι ἡ ζωή («ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν», αὐτό τό δημιούργημα, νά ἑνωθεῖ μέ τόν ib. 1,4), καί ἡ ζωή αὐτή εἶναι τό φῶς τῶν Υἱό. Ὁ ἄνθρωπος, λοιπ­ όν, ὡς ἐπικεφαλῆς ἀνθρώπων («καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων», ib. 1,4). Καί ἀμέσως μετά 22 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ἀναπτύσσεται ἡ διαλεκτική ἀνάμεσα στό τοῦ ἀνθρώπου ἕνα σκοτάδι κυρίευσε τή φῶς καί τό σκότος, στήν παρουσία ἤ τήν δημιουργία, σκοτάδι ἀγνωσίας καί θανά- ἀπουσία τοῦ Θεοῦ («καὶ τὸ φῶς ἐν τῇ του, ἡ ἐνανθρώπηση ὅμως τοῦ Λόγου καί σκοτίᾳ φαίνει, καὶ ἡ σκοτία αὐτὸ οὐ κα- ἡ νίκη κατά τοῦ θανάτου δέν ἀφάνισε τό τέλαβεν», ib. 1,5). φῶς, δέν τό ἀναίρεσε. Στήν εἰκόνα τῆς δημιουργίας, ὅπως Ἡ ἱστορία ἔχει δείξει ὅτι αὐτόν τόν ἀναπτύσσεται στήν ἀρχή τῆς Ἁγίας Γρα- Λόγο πού ὑπάρχει μέσα στή δημιουργία φῆς, πρίν ἀπό τό φῶς ὑπάρχει τό σκοτά- δέν τόν ἀντιλαμβάνεται ὁ κόσμος. Βρί- δι, ἡ ἄβυσσος. Ἄβυσσος, ἀπό τό ἄ-βυθος, σκεται μέσα στήν ἱστορία, ὁ κόσμος δι’ μία ἄπειρη, χωρίς πέρας δηλαδή, μάζα αὐτοῦ δημιουργεῖται καί ὁ κόσμος τόν ὑδάτων χωρίς βυθό. Αὐτή ἡ ἄβυσσος, τό ἀγνοεῖ. Ἄν μάλιστα ἐπιμερίσουμε τήν μή ὄν, ὅπως τό λένε οἱ Πατέρες, μέ τήν ἀναφορά στούς Ἰουδαίους, πρός τούς παρέμβαση τοῦ Λόγου ἀποκτᾶ φῶς. «Ἐν ὁποίους κυρίως ἀναφέρεται ὁ συγγρα- ἀρχῇ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν οὐρανὸν καὶ φέας τοῦ Δ´ εὐαγγελίου, ἡ καταγγελία τὴν γῆν. Ἡ δὲ γῆ ἦν ἀόρατος καὶ ἀκατα- εἶναι τραγική. Ὄχι μόνον τόν ἀγνόησαν, σκεύαστος, καὶ σκότος ἐπάνω τῆς ἀβύσ- ἀλλά τόν ὁδήγησαν στόν σταυρικό θά- σου, καὶ πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω νατο. Κι ἄν πλατύνουμε τό περιεχόμενο τοῦ ὕδατος. Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· γενηθήτω τῆς ἔννοιας «κόσμος», μέχρι σήμερα λει- φῶς· καὶ ἐγένετο φῶς» (Γεν 1,1-3). Δέν τουργεῖ ἡ τραγική συνθήκη νά ἀγνοεῖ ὁ εἶναι τό φῶς τοῦ ἥλιου, ἀφοῦ κατά τή κόσμος τήν παρουσία καί τίς ἐνέργειες βιβλική διήγηση, ὁ ἥλιος δημιουργεῖται τοῦ ἴδιου τοῦ δημιουργοῦ του. μετά ἀπό αὐτό τό φῶς. Εἶναι τό φῶς τῆς σχέσης τοῦ Υἱοῦ μέ αὐτό πού ἀρχίζει νά Ὅταν, λοιπόν, σαρκώνεται αὐτός ὁ Λό- δημιουργεῖται. Εἶναι ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ, γος, ἔρχεται στόν δικό του κόσμο, στή εἶναι ἡ δημιουργική παρουσία τοῦ Υἱοῦ δική του δημιουργία, «εἰς τὰ ἴδια ἦλθεν, καί Λόγου. Μέ τήν παρουσία τοῦ Υἱοῦ καὶ οἱ ἴδιοι αὐτὸν οὐ παρέλαβον» (ib. ἀποκτᾶ νόημα ἡ δημιουργία, μπορεῖ τό 1,11). Ὁ ἐρχομός του ὅμως δημιούργησε μή ὄν νά γίνει ὄν. Καί αὐτή εἶναι ἡ στιγ- ἕναν διαχωρισμό ἀνάμεσα στούς ἀνθρώ- μή τῆς δημιουργίας, πῶς τό μή ὄν γίνε- πους. Ἀπό τή μιά μεριά αὐτοί πού δέν ται ὄν. (Δέν μιλᾶμε γιά οὐκ ὄν. Τό οὐκ τόν δέχθηκαν (καί δέν τόν δέχονται), πού ὄν εἶναι τό ἀνύπαρκτο, τό μή ὄν εἶναι τόν ὁδήγησαν (καί τόν ὁδηγοῦν) στό Πά- τό ἀδιαμόρφωτο.) Ὁ Λόγος διαμορφώνει θος. Ἀπό τή ἄλλη, ὅσοι πίστευσαν (καί τή δημιουργία καί τήν κάνει κόσμο (κό- πιστεύουν) σ᾽ αὐτόν, στούς ὁποίους χάρι- σμημα, στολίδι). Στήν παράδοση τῆς Ἐκ- σε (καί χαρίζει) τή δυνατότητα νά γίνουν κλησίας αὐτή ἡ δύναμη πού δημιουργεῖ τέκνα Θεοῦ, ὡς ὅμαιμοι καί ὁμόσαρκοι κόσμο, εἴτε γιά τήν πρώτη δημιουργία μέ τόν κατά φύσιν Υἱό του. Αὐτοί λοι- μιλᾶμε εἴτε γιά τήν ἐν Χριστῷ ἀναδη- πόν πού ἐπιλέγουν νά ὑπάρχουν χωρίς μιουργία, εἶναι ἡ παρουσία τοῦ Λόγου. τόν Χριστό, καί αὐτοί πού ἐπιλέγουν νά Μπορεῖ νά φάνηκε ὅτι μετά τήν πτώση ὑπάρχουν μέ τόν Χριστό. (Συνεχίζεται) Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 23

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ Ἡ καθαγιαστική εὐχή στόν γάμο (β) Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ἐρώτηση: Ποιά εἶναι ἡ οὐσιαστική (καθαγιαστική) εὐχή στήν ἀκολουθία τοῦ γάμου; π.Σ.Κ. (Συνέχεια από τό προηγούμενο τεῦχος) εὐλογιστία μονογαμικῆς συζεύξεως· ἐπεὶ καὶ μονόγαμος Ἀδάμ. Ἐπιτηρητέον δὲ Γιά τήν εὐχή «Ὁ Θεός ὁ ἅγιος, ὁ πλά- ὅτι καὶ ἡ στεφανικὴ ἐπίκλησις ἐκεῖθεν σας ἐκ χοὸς τὸν ἄνθρωπον…», ὡς καθα- ὥρμηται· τὴν τοῦ πρώτου ἀνθρώπου διά- γιαστική εὐχή τοῦ γάμου κάνει λόγο ὁ πλασιν, καὶ πρὸς τὴν ἐκ πλευρᾶς αὐτοῦ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης (9ος αἰ.). γυναῖκα σύζευξιν ὑπομνηματίζουσα»3. Εἶναι πολύ κοντά στήν ἐποχή τοῦ Κων- σταντινουπολιτικῆς παράδοσης Βαρβε- Ἀπό τό παραπάνω θεολογικό σχόλιο ρινοῦ Εὐχολογίου 336 καί μιλᾶ εἰδικά τοῦ ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου περί γιά τή στέψη ἐξ ἀφορμῆς τῆς ἀντίθεσής «στεφανικῆς ἁρμογῆς» τῶν νεονύμφων του στό στεφάνωμα ὅσων εἶχαν τελέσει ἀναδεικνύονται τά ὅσα λέγει γιά τόν κα- δεύτερο γάμο. Ὁ ἅγιος Θεόδωρος δια- θαγιασμό τοῦ γάμου ἡ κοινή εὐχή ἅρ- σώζει τήν ὡς ἄνω εὐχή ἀπό τό «Αὐτός, μοσης καί στέψης τοῦ Εὐχολογίου. Τό Δέσποτα, ἐξαπόστειλον τὴν χεῖρα σου…» κείμενο τοῦ ἁγίου Θεοδώρου καί ὁ λό- καί κάτω, μέ μικρές μόνο παραλλαγές. γος του γιά τήν διά τῆς συγκεκριμένης Τήν ὀνομάζει «ἱερὰν προσευχήν» γιά τήν εὐχῆς «στεφανική ἁρμογή» καί ἐπίκληση «στεφανικὴν συνάφειαν»1. Τή χαρακτη- μᾶς πάει πίσω στήν ἀρχική δημιουργία ρίζει ἐπίσης «στεφανικὴ εὐχή»2, ἀλλά καί σύζευξη τοῦ ἀνθρώπου· ἐκεῖ πού ὁ καί εὐλογία «στεφανικῆς ἁρμογῆς». Τόν Θεός «προσφέρει τόν ἕνα σύζυγο στόν ὅρο αὐτό τόν αἰτιολογεῖ μέ ἀναφορά ἄλλον»4 καί ἀναδεικνύει – στεφανώνει στήν ἀρχική εὐλογία τοῦ γάμου ἀπό τόν τόν ἄνθρωπο ὡς βασιλέα τῆς κτίσης. Θεό· «Ἀλλὰ καὶ τῆς στεφανικῆς ἁρμογῆς Ὅπως τότε ὁ Θεός, ὁ πρῶτος νυμφαγω- αὐτὸς προλαβὼν τὴν εὐλογίαν ἔθετο ἐπὶ γός, ἕνωσε τά χέρια τοῦ Ἀδάμ καί τῆς τοῦ ἀρχιποίμενος Ἀδάμ· πῶς; Καὶ ἐποί- Εὔας, ἔτσι καί τώρα, ὁ ἴδιος, ἐναποθέτει ησεν αὐτόν, ἄρσεν καὶ θῆλυ ἐποίησεν τή ζωή τοῦ καθενός μέσα στήν ἀγάπη αὐτούς· καὶ εὐλόγησεν αὐτοὺς ὁ Θεός, τοῦ ἄλλου. Μ’αὐτόν τόν τρόπο καθιστᾶ λέγων· Αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ καί τούς δύο συμμετόχους καί συνυπευ- πληρώσατε τὴν γῆν, καὶ κατακυριεύσατε θύνους στήν κοινή πορεία, ἐστεμμένους αὐτῆς (Γεν 1, 27-28). Αὕτη οὖν ἡ εὐλο- «δόξῃ καὶ τιμῇ» καί «εἰς σάρκα μίαν» γία τῆς γαμικῆς συναφείας, ἀφ’ ἧς πᾶσα ὅπως τότε. 24 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

Μπορεῖ σήμερα νά φαίνεται πιό λα- Εἶτα καὶ τοὺς στεφάνους ἐκ τοῦ θυσι- μπρή ἡ στέψη καί κατά μίαν ἄποψη νά αστηρίου λαβὼν καὶ εὐλογήσας, τὸν μὲν «διεκδικεῖ» ἀπό μόνη της τήν κεντρι- εἰς τὴν κεφαλήν τοῦ ἀνδρός, τὸν δὲ εἰς κή-οὐσιαστική στιγμή τοῦ γάμου5, ἀλλά τὴν κεφαλὴν τῆς γυναικὸς τίθησι, πρὸς σύμφωνα μέ τήν ἐξέλιξη καί ἑρμηνεία τὸν Κύριον καὶ Θεὸν τῶν ὅλων δόξῃ καὶ τῆς Ἀκολουθίας τοῦ γάμου δέν τεκμη- τιμῇ στεφανῶσαι αὐτοὺς εὐχόμενος, ὡς ριώνεται κάτι τέτοιο. Ἡ στέψη βεβαί- καθαρῶς ἐν αὐτῷ συναπτομένους»7. ως, πολύ μεταγενέστερα καί συγκε- κριμένα ἀπό τόν 13ο αἰ. ἐμπλουτίζεται Συμπερασματικά νά ἐπισημάνουμε ὅτι μέ τό τριπλό «Στέφεται» (Χφ. Πάτμου κεντρικό γεγονός στό μυστήριο τοῦ γά- 105) καί πλαισιώνεται ἀπό τόν 10ο αἰ. μου εἶναι ἡ ἅρμοση καί σύζευξη τῶν νεο- μέ συγκεκριμένες εὐχές6. Καμμία ὅμως νύμφων, τόσο μέ τήν ἀπό τόν ἱερέα ἕνωση ἐξ αὐτῶν, πέρα ἀπό τό τριπλό «Κύριε τῶν χειρῶν ὅσο καί μέ τήν ἀπό τόν ἱερέα ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξῃ καὶ τιμῇ στεφάνωσον πάλι στέψη καί εὐλογία των. Εἶναι δύο αὐτούς» (Ψαλμ 8,6β), δέν διατηρήθηκε σύμβολα πού ὑπομνηματίζουν τήν παρά ὡς εἰδική καί κεντρική καθαγιαστική τοῦ Θεοῦ ἀρχική σύζευξη τοῦ ἄνδρα μέ εὐχή. Μέ τά στέφανα, τά ὁποῖα ὁ ἱερέας τή γυναῖκα «εἰς σάρκα μίαν». Στήν πα- εὐλογεῖ στό θυσιαστήριο, εὐλογοῦνται ράδοση τοῦ Βαρβερινοῦ Εὐχολογίου οἱ ξεχωριστά ὁ καθένας ἐκ τῶν νεονύμφων, δύο πράξεις εἶναι μαζί, μέ ἀναφορά στήν γιά νά θυμοῦνται τό ἄθλημα τῆς πνευμα- κοινή ἐπικλητική εὐχή· «Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, τικῆς ζωῆς, ἀλλά καί τήν τιμή πού δέχο- ὁ πλάσας ἐκ χοὸς τὸν ἄνθρωπον…», ὅπου νται νά γίνουν συνδημιουργοί στό ἔργο ὑπάρχει καί τό «ἅρμοσον» καί τό «στε- τοῦ Θεοῦ. Τό «δόξῃ καὶ τιμῇ» ὅμως δέν φάνωσον». Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδί- αὐτονομεῖται. Ἀποτελεῖ συνέχεια τοῦ της πού μιλᾶ γιά τή στέψη παραπέμπει «καὶ ἅρμοσον αὐτούς» τῆς καθαγιαστι- σέ αὐτήν τήν εὐχή ὡς «στεφανικὴ εὐχὴ» κῆς εὐχῆς· «Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, ὁ πλάσας καί «στεφανικὴ ἁρμογὴ». Ὁ ἅγιος Συ- ἐκ χοὸς τὸν ἄνθρωπον…», τήν εὐχή τῆς μεών Θεσσαλονίκης ἐξαίρει τήν ἅρμοση «στεφανικῆς ἁρμογῆς» κατά τόν ἅγιο τῶν χειρῶν ὡς ἔκφραση τῆς τέλειας ἕνω- Θεόδωρο τόν Στουδίτη. Αὐτήν τήν εὐχή, σης, ἀλλά ἀναδεικνύει καί τήν διά τῶν ὅπως φαίνεται, θεωρεῖ καί ὁ ἅγιος Συ- στεφάνων εὐλογία «ὡς καθαρῶς ἐν αὐτῷ μεών Θεσσαλονίκης ὡς τήν ἐπικλητική (τῷ Θεῷ) συναπτομένους». Ἡ εὐχή ὅμως εὐχή πρός τόν Θεό «τὸν πλάσαντα τὸν εἶναι μία, διά τῆς ὁποίας ἡ Έκκλησία μέ- ἄνθρωπον καὶ ἐξ αὐτοῦ τὴν γυναῖκα εἰς χρι σήμερα ἐπικαλεῖται τόν ἅγιο Τριαδι- βοηθόν, αὐτὸν ἐξαποστεῖλαι ἄνωθεν τὴν κό Θεό «ἐξαποστεῖλαι ἄνωθεν τὴν χεῖρα χεῖρα αὐτοῦ, καί ἁρμόσαι τούτους ἀλ- αὐτοῦ» προκειμένου, ὅπως ἔκανε κατά λήλοις. Καὶ πάλιν συνάπτει τούτων τὰς τή δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου, νά συζεύ- χεῖρας, τὸ τέλειον δηλῶν τῆς ἑνώσεως. ξει ἕναν ἄνδρα καί μία γυναῖκα «εἰς γά- Καὶ συζεῦξαί φησιν ἐν ὁμοφροσύνῃ… μου κοινωνίαν» καί ὁλοκληρωτική σωμα- τική καί ψυχική ἕνωση. Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 25

ΣΗΜ Ε Ι Ω Σ Ε ΙΣ . 1. Ἐπιστολαί, ΚΒ΄, PG 99:973BCD. 2. Ἐπιστολαί, Ν΄, PG 99:1093D. Βλ. καί Π.Ἰ. Σκαλτσῆς, Γάμος καί θεία Λειτουργία. Συμβολή στήν Ἱστορία καί τή Θεολογία τῆς Λατρείας, Θεσσαλονίκη: Πουρναρᾶς 1998, σ. 145, 177-178. 3. Ἐπιστολαί, Ν΄, PG 99:1092D-1093A. 4. Χρ. Γιανναρᾶς κ.ἄ., Ἔρως καί γάμος, Ἀθήνα 1972, σ. 26. 5. Βλ. π. Ἰωάννης Μέγιεντορφ, Ὁ Ὀρθόδοξος Γάμος, Ἀθήνα: Ἀκρίτας 2004, σ. 97-101. Χρ. Γιανναρᾶς, ὅ.π., σ. 29. Κάλλιστος Ware, Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, μτφ. Ἰωσήφ Ροηλίδης, Ἀθήνα: Ἀκρίτας 1996, σ. 466. Πρωτ. Χρυσόστομος Νάσσης, «Ἀπό τόν οἶκο τοῦ πατρός στόν οἶκο τοῦ Θεοῦ. Ἐπισημάνσεις σχετικά μέ τίς καταβολές τῆς ἱερολογίας τοῦ γάμου», Πνευματική Διακονία (Ἀφιέρωμα: «Τό μυστήριο τοῦ Γάμου»), ἔτος 10, τχ. 26 (2017) 17-31. 6. Π.Ν. Τρεμπέλας, Μικρόν Εὐχολόγιον, τ. Α΄, Ἀθήνα: Ἀδελφότης Θεολόγων «Ὁ Σωτήρ» 1998, σ. 86-102. Βλ. καί Π.Ἰ. Σκαλτσῆς, ὅ.π., σ. 276. 7. PG 155:509BC. Πάσχα τῶν ἑλληνικῶν στρατευμάτων στό μικρασιατικό μέτωπο (1920) Ἀξιωματικοί τσουγκίζουν κόκκινα αὐγά μέ τούς φαντάρους 26 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 1 Κυριακή τοῦ Παραλύτου Πρωτ. Γεωργίου Δορμπαράκη Ἐφημ. Ἱ. Ν. Ἁγίας Παρασκευῆς Καλλιπόλεως, Ἱ. Μ. Πειραιῶς Μηκέτι ἁμάρτανε, ἵνα μὴ χεῖρόν σοί τι γένηται (Ἰωάν 5,14) Τριανταοκτώ ἔτη ἀνέμενε τή θαυμα- ἀνθρώπου. Ἄν ὁ παράλυτος ὑπῆρξε πα- τουργική ἴαση ἀπό τήν προβατική ράλυτος, δέν ἦταν γιατί κάποιο ἀτύχημα κολυμβήθρα ὁ παράλυτος τοῦ Εὐαγγε- ἤ κάποια ἀρρώστια τόν ἔφερε στήν τρα- λίου. Ἡ ἴαση ὅμως ἔρχεται ἀπρόσμενα γική αὐτή θέση. Ἔγινε παράλυτος, γιατί ἀπό τόν Ἰησοῦ Χριστό. Τό παράπονό κάποια ἤ κάποιες ἁμαρτίες τόν ὁδήγη- του «ἄνθρωπον οὐκ ἔχω» σβήνει, καθώς σαν στή δεινή αὐτή κατάσταση. Τά λόγια τόν ἐπισκέπτεται ὁ ἐνανθρωπήσας Θεός, τοῦ Κυρίου αὐτό ἀκριβῶς ὑπονοοῦν: μήν ὁ Ὁποῖος τόν θεραπεύει ὄχι μόνον ἀπό ἁμαρτάνεις ἀπό δῶ καί πέρα, γιά νά μή τή σωματική παραλυσία, ἀλλά καί ἀπό σοῦ συμβεῖ κάτι χειρότερο. Ἡ πνευματι- τό αἴτιο αὐτῆς, τήν ἁμαρτία, πού συνι- κή καί ἠθική παραλυσία τῆς ἁμαρτίας, στᾶ τήν πνευματική παραλυσία τοῦ ἀν- δηλαδή, ὁδηγεῖ συχνά καί στή σωματική θρώπου. Ἡ προτροπή τοῦ Κυρίου στόν παραλυσία. Καί ποιό τό χειρότερο γιά Ναό πρός τόν θεραπευμένο παραλυτικό τό ὁποῖο κάνει λόγο ὁ Κύριος; Ἴσως ὁ αὐτό φανερώνει: «Μήν ἁμαρτάνεις πιά, ἴδιος ὁ θάνατος. Ἴσως, χειρότερα, μία γιά νά μή σοῦ συμβεῖ κάτι χειρότερο». κατάσταση ἀπόγνωσης πού συνιστᾶ πρόγευση τῆς κόλασης, ἄν ὄχι τήν ἴδια 1. Ἡ προτροπή τοῦ Κυρίου ἔχει ἰδι- τήν κόλαση! αίτερη σημασία, γιατί ἡ ἀντίληψη περί ἁμαρτίας στούς πολλούς, δυστυχῶς καί 2. Τί ἀποτελεῖ ἁμαρτία πού φέρνει χριστιανούς, εἶναι πλανεμένη: εἴτε θεω- τέτοια καταστροφικά ἀποτελέσματα; ρεῖται ἐπιφανειακά ὡς ἁπλή παράβα- Ἀσφαλῶς ἡ παρακοή τοῦ θελήματος τοῦ ση ἑνός κανόνα ἤ ἑνός καθήκοντος εἴτε Θεοῦ. Κατά τήν Ἁγία Γραφή, ἡ ἄρνηση ἐκλαμβάνεται θετικά ὡς μία πρόκληση τῶν πρωτοπλάστων νά ὑπακούσουν στήν γιά ἐμπειρία πού ἐμπλουτίζει τόν ἄν- ἐντολή τοῦ Θεοῦ καί ἡ ἐπιθυμία τους νά θρωπο εἴτε φτάνει καί σέ δαιμονικό ἐπί- κινηθοῦν μέ βάση τό ἴδιο θέλημα, τῇ προ- πεδο: φέρνει τήν «εὐτυχία» στόν ἄνθρω- τροπῇ ἀσφαλῶς καί τοῦ Πονηροῦ διαβό- πο, μακριά ἀπό τήν «πλήξη» καί αὐτοῦ λου, ἦταν ἐκεῖνο πού ἔφερε ὅλα τά δεινά τοῦ Παραδείσου! Ὁ Κύριος ὅμως τονίζει στή ζωή αὐτῶν καί τῆς λοιπῆς δημιουρ- τήν τραγικότητα τῆς ἁμαρτίας. Ἡ ἁμαρ- γίας, ἦταν τό αἴτιο τοῦ πνευματικοῦ καί τία ἀλλοιώνει τήν ψυχή καί τό σῶμα τοῦ σωματικοῦ θανάτου. «Διά τῆς ἁμαρτίας Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 27

ὁ θάνατος». Γι’ αὐτό καί ἔκτοτε ὅσο ὁ Ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἁμαρτάνουμε, γιατί ἄνθρωπος πορεύεται μέ τό «ἔτσι μ’ ἀρέ- ἔστω στό βάθος τῆς ψυχῆς μας κάποια σει» καί ὄχι μέ τό «γενηθήτω τὸ θέλημά στιγμή μπορεῖ νά ξεφύγουμε ἀπό τήν Σου, Κύριε», τόσο ἀπομακρύνεται ἀπό ἀγάπη. Γι’ αὐτό καί ἡ ἁγιότητα βρίσκε- τήν ἴδια τή ζωή καί χάνεται στά σκοτά- ται στόν ἀγῶνα πιά τῆς μετανοίας μας. δια τῆς ἄγνοιας. Ἡ ἀποτίμηση τοῦ Θεοῦ Ὅταν νιώσουμε ὅτι ξεπέσαμε ἀπό τήν Πατέρα στήν παραβολή τοῦ ἀσώτου εἶ- ἀγάπη, λόγῳ, ἔργῳ ἤ διανοίᾳ, ἀρχίζου- ναι ἀπόλυτη: «Ὁ υἱός μου οὗτος νεκρὸς με τόν ἐσωτερικό ἀγῶνα τῶν δακρύων ἦν... καὶ ἀπολωλώς». προκειμένου νά ἐπανέλθουμε στήν ἐντο- λή τοῦ Θεοῦ ‒ ἡ μετάνοια εἶναι ὁ δρόμος 3. Ἡ ὑπακοή στό θέλημα τοῦ Θεοῦ τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Πνευματικός καί εἶναι ἡ θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου. Μόλις ἅγιος γιά τήν πίστη μας εἶναι ὁ μετα- ὁ ἄνθρωπος στραφεῖ πρός τόν Θεό, ἀρ- νοῶν ἄνθρωπος, πού ἐνισχύεται διαρκῶς χίζει καί ἡ ὑπέρβαση τῆς πνευματικῆς ἀπό τήν κοινή ἐν Ἐκκλησίᾳ προσευχή καί παραλυσίας, κι ἄν ἐπιτρέψει ὁ Θεός, καί τά μυστήρια τῆς πίστεως, ἰδίως τῆς θεί- τῆς σωματικῆς παραλυσίας. Καί στροφή ας Εὐχαριστίας. Κι ἔτσι μᾶλλον πρέπει πρός τόν Θεό σημαίνει νά ζεῖ ὁ ἄνθρω- νά ἑρμηνεύσουμε καί τήν προτροπή τοῦ πος κατά τόν τρόπο Ἐκείνου: μέ ἀγάπη. Κυρίου «μηκέτι ἁμάρτανε» στόν πρώην «Ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου... καὶ παραλυτικό: νά πορεύεται πάντοτε ἐν τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν» εἶναι ἡ δι- μετανοίᾳ μή παραμένοντας στήν ἁμαρ- αρκής ἐντολή Του. Ὅσο ὁ ἄνθρωπος θά τία, ὅταν αὐτή κάνει τήν ἐμφάνισή της. ἀγωνίζεται νά ἀγαπᾶ, τόσο καί θά ὑγι- αίνει πνευματικά νιώθοντας τή ροή τῆς Τό «μηκέτι ἁμάρτανε» τοῦ Κυρίου ἡ ἐνέργειας καί τῆς χάρης τοῦ Θεοῦ στήν Ἐκκλησία μᾶς τό ὑπενθυμίζει ἀδιάκοπα ψυχοσωματική του ὑπόσταση. Γι’ αὐτό τό πρωί, τό ἑσπέρας, τό βράδυ. «Κα- καί ὅπου λείπει ἡ ἀγάπη ‒ἄς ὑπάρχουν ταξίωσον, Κύριε, ἐν τῇ ἡμέρᾳ, (ἑσπέρᾳ, καί «ἀρετές»‒ ἐκεῖ ὑφίσταται μόνον ἡ νυκτί) ταύτῃ, ἀναμαρτήτους φυλαχθῆναι ἀπιστία καί ἡ ἁμαρτία. Ὁπότε, ναί, ἡ ἡμᾶς». Ἡ σχετική ἀναμαρτησία στήν ἁμαρτία δέν εἶναι ἁπλή παράβαση ἑνός ὁποία καλούμαστε εἶναι ὁ δρόμος τῆς τυπικοῦ, ἀλλά ἡ ἀλλοίωση τῆς καρδιᾶς μετανοίας, τῆς ἁγιότητας καί τῆς πνευ- ‒ ἐκεῖ πού ριζώνει ἡ ἀγάπη καί πού τό ματικῆς ὑγείας, γιατί εἶναι ὁ δρόμος τῆς ἔλλειμμά της τή διαστρέφει. ἀγάπης. Ἡ ἀγάπη εἶναι τό μοναδικό ἀποτελεσματικό φάρμακο ἐναντίον τῆς 4. Κι ἀσφαλῶς δέν ὑπάρχει ἀναμαρτη- ὅποιας παραλυσίας ἀπειλεῖ τήν ψυχοσω- σία ἀνθρωπίνως. Μόνον ὁ Κύριος ὡς Θε- ματική ὕπαρξή μας. άνθρωπος ἔζησε ἀπολύτως ἀναμάρτητα. 28 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 2 Κυριακή τῶν Ἁγίων Πατέρων πρωτ. Βασιλείου Θερμοῦ Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ ΑΕΑΑ - Παιδοψυχιάτρου Ἀδελφοί μου, στά σημερινά ἀναγνώ- ση. Καί αὐτό τό τονίζουμε στή Θεία Λει- σματα ἀκούσαμε δύο ἀποχαιρετι- τουργία: ὁμολογοῦμε ὅλοι μέ μιά φωνή σμούς. Ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἀπευθύνε- τήν ἀλήθεια μέ τό Σύμβολο τῆς Πίστε- ται πρός τούς πρεσβυτέρους τῆς Ἐφέ- ως καί κατόπιν ὁμολογοῦμε ὅλοι μαζί σου καί ὁ Χριστός νουθετεῖ τούς μαθητές μέ μιά φωνή τήν ἀγάπη μέ τό «Πάτερ Του. Ὁ πρῶτος γνωρίζει ὅτι μᾶλλον δέν ἡμῶν», στό ὁποῖο δηλώνουμε πώς εἴμα- θά τούς ξαναδεῖ, ὁ δεύτερος γνωρίζει στε ἀδέλφια. Θά πρόκειται γιά τραγω- πώς εἶναι ἡ τελευταία συνομιλία τους δία, ἄν δέν βιώνουμε στή ζωή μας αὐτές πρίν ἀπό τόν θάνατό Του. τίς δύο ὁμολογίες. Πόσες ὁμοιότητες! Ὁ Παῦλος καί ὁ Ἀδελφοί μου, τό σύνταγμα τῆς Ἐκ- Χριστός τούς ἀναθέτουν στόν Πατέρα, κλησίας εἶναι ἡ ἑνότητα καί ἡ ἀγάπη. ἀπό τόν Ὁποῖο ζητοῦν νά τούς στηρίξει Καί ὅπως ἀκοῦμε στό Εὐαγγέλιο, πρό- καί νά τούς διαφυλάξει. Ἀμφότεροι κα- κειται γιά σύνταγμα τό ὁποῖο φέρει τήν ταθέτουν τίς τελευταῖες ὑποθῆκες τους ὑπογραφή τοῦ Ἀρχηγοῦ τῆς Ἐκκλησίας. γιά τήν ἑνότητα. Καί οἱ δύο ἀγάπησαν Ποιά εἶναι αὐτή; Τά δάκρυά Του, ὁ ἱδρώ- τή γονυκλισία: ὁ Παῦλος προσευχήθηκε τας Του, τό αἷμα Του. Ὅσα προσέφερε στό τέλος μαζί μέ τούς πρεσβυτέρους, τήν ἀγωνιώδη νύχτα ἐκείνη καί τήν ἑπό- ἐνῶ ὁ Χριστός μόνος Του τήν ἴδια νύχτα. μενη μέρα πάνω στόν Σταυρό. Κορυφαῖες στιγμές! Καί πάνω ἀπ’ ὅλα Αὐτήν τήν ἀνυπολόγιστη παρακατα- παρατηροῦμε πώς ἡ τελευταία ἐπαφή θήκη μᾶς ἀνατέθηκε ἡ ἀποστολή νά τή εἶναι ἡ κατάλληλη στιγμή γιά νά διακη- διαφυλάξουμε. Ἄν δέν τό πράξουμε, ἄν ρύξουν τήν ἀνάγκη γιά ἑνότητα! Μάλι- μέ τή στάση μας χαλαρώνει ἡ ἑνότητα στα, βλέπουμε νά διαφαίνεται στά δύο τῆς ἀλήθειας καί ὑπονομεύεται ἡ ἑνότη- περιστατικά ἡ διπλή φύση τῆς ἑνότη- τα τῆς ἀγάπης, τότε πᾶνε χαμένοι ὅλοι τας. Ὁ Παῦλος μιλᾶ γιά τήν ἑνότητα τῆς οἱ ἄλλοι κόποι μας… Πῶς ὑπηρετοῦμε ἀλήθειας (πού θά κινδυνεύσει ἀπό τούς τήν ἑνότητα τῆς ἀλήθειας; Μέ τόν συνεχῆ αἱρετικούς) καί ὁ Χριστός προσεύχεται καταρτισμό μας, μέ τή μελέτη μας, μέ τό γιά τήν ἑνότητα τῆς ἀγάπης, κατά τό νά κλείνουμε τά αὐτιά στίς πλάνες, μέ τό πρότυπο τῆς Ἁγίας Τριάδος. νά διορθώνουμε διαρκῶς τίς λάθος εἰκό- νες πού φέρουμε γιά τόν Θεό. Πῶς ὑπη- Ὄντως, ἡ ἑνότητα ἡμῶν τῶν Χρι- ρετοῦμε τήν ἑνότητα τῆς ἀγάπης; Μέ τό στιανῶν διαθέτει αὐτή τή διπλή διάστα- Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 29

νά συμπονᾶμε καί νά νοιαζόμαστε τούς στρεβλώνει τήν ἀντίληψή του περί Θεοῦ, ἄλλους, μέ τό νά παραβλέπουμε τά λάθη ἀλλά οὔτε θά διαθέσει τίς δυνάμεις του τους καί νά συγχωροῦμε. γιά ἀντιπάθεια ἤ μίσος ἤ μνησικακία. Στήν ἴδια αὐτή προσευχή Του ὁ Χρι- Τό ἔργο εἶναι κλιμακωτό καί λειτουρ- στός δηλώνει ὅτι φανέρωσε τό ὄνομα τοῦ γεῖ σάν σκυτάλη. Ὁ Χριστός ἀναζητᾶ τή Θεοῦ. Στή βιβλική γλώσσα ὄνομα τοῦ δόξα τοῦ Πατέρα, Τόν φανερώνει, καί Θεοῦ εἶναι οἱ ἰδιότητές Του. Ὁ Χριστός ἐκτελεῖ τήν ἀποστολή Του. Ἐμεῖς ὅλοι, ἀποκάλυψε σέ μᾶς ποιός εἶναι πραγματι- μέ τή σειρά μας, καλούμαστε νά ἀναζη- κά ὁ Θεός. Τό εἴχαμε ἐπείγουσα ἀνάγκη, τοῦμε τή δόξα τοῦ Χριστοῦ, νά Τόν φα- διότι στό παρελθόν ἦταν ἄγνωστο. Ἔγινε νερώνουμε, καί νά ἐκτελοῦμε τήν ἀπο- τώρα προσιτό, μέσῳ τοῦ Χριστοῦ, διότι μέ στολή Του γιά τή σωτηρία τοῦ κόσμου. Αὐτόν ἔγιναν οἱ ἰδιότητες τοῦ Θεοῦ προ- σιτές στούς ἀνθρώπους, μέ ἄλλα λόγια Ἀσύλληπτη εὐθύνη! Ἀλλά τίποτε λιγό- μποροῦμε νά μετέχουμε στήν ἁγιότητα. τερο ἀπό αὐτό εἶναι ἡ δωρεά πού μᾶς Ἐπειδή μάθαμε πλέον γιά τόν Θεό, μπο- χαρίστηκε. Ἄν καί εἴμαστε οἱ περισσότε- ροῦμε νά Τοῦ μοιάσουμε! Ἀλλά ἐπειδή ροι ἀνώριμοι πνευματικά, ἄν καί παρα- ἦλθε ἀνάμεσά μας Ἐκεῖνος στόν Ὁποῖο μένουμε “νήπιοι” ὡς πρός τήν γνώση τοῦ μποροῦμε νά μοιάσουμε, ὁ Χριστός, γι’ Θεοῦ, μᾶς δωρήθηκε νά ἐπιτελοῦμε ἔργο αὐτό μάθαμε πιά τόν ἀπρόσιτο Θεό! τῶν “τελείων”, τήν ἑνότητα! Αὐτή ἀκριβῶς ἡ γνώση καί αὐτή ἀκρι- Εἶναι ἰλιγγιῶδες. Πῶς μποροῦμε νά τά βῶς ἡ ὁμοιότητα εἶναι πού μᾶς ἐμπνέουν καταφέρουμε; Μόνο ἄν, ὅπως ἀκούσαμε, γιά τήν ἑνότητα. Ὅποιος μετέχει στίς προσηλωθοῦμε στόν λόγο τῆς Χάριτος ἰδιότητες τοῦ Θεοῦ, ὅποιος γνώρισε τί «τῷ δυναμένῳ ἐποικοδομῆσαι καὶ δοῦ- εἶναι ὁ Θεός, ἀγωνίζεται πλέον γιά τήν ναι ἡμῖν κληρονομίαν ἐν τοῖς ἡγιασμένοις ἑνότητα καί δέν τοῦ πάει νά τή διασπά- πᾶσιν»! σει. Μέ ἄλλα λόγια, ὅποιος ἀνταποκρίνε- ται στό ἔργο τοῦ Χριστοῦ καί Τόν ἀκο- Ἀλλά καί ἄν συγκρατήσουμε στή μνή- λουθεῖ, θά νοιάζεται καί γιά τήν ἀλήθεια μη μας καί στήν καρδιά μας τό αἴτημα καί γιά τήν ἀγάπη. Δέν θά παρασύρε- τοῦ Χριστοῦ: «Θέλω ἵνα ὅπου εἰμὶ ἐγὼ ται ἀπό πλάνες καί δέν θά ἀφήνεται νά κἀκεῖνοι ὦσι μετ’ ἐμοῦ». Προφανῶς δέν ὑπάρχει στόν κόσμο μεγαλύτερο κίνη- τρο… Πάσχα σέ ἑλληνικό στρατῶνα στή Σμύρνη (1920 30 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΣΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Ἡ θεολογία μετά τή θεολογία Δημητρίου Ν. Μόσχου Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. Καθώς χριστιανική θεολογία εἶναι λό- Νικαίας-Κωνσταντινουπόλεως καί ὁ χρι- γος περί Θεοῦ ἀποκαλυπτόμενου ἐν στολογικός Ὅρος τῆς Δ΄ Οἰκουμενικῆς Χριστῷ Ἰησοῦ, ὁ Ἰησοῦς Χριστός ἀπετέ- Συνόδου τό 451, φαίνεται νά μή συνε- λεσε διαχρονικά τό κέντρο κάθε λόγου, χίζεται πολύ μετά τό τέλος τοῦ 5ου αἰ. εἴτε κηρυκτικοῦ, εἴτε διδακτικοῦ, εἴτε Οἱ ἑπόμενες Οἰκουμενικές Σύνοδοι ἀνα- ποιμαντικοῦ. Ὅταν τό Εὐαγγέλιο ἔφθασε τρέχουν σέ ἀνθολόγια πατερικῶν χωρί- ἀπό τήν σημιτική Παλαιστίνη στήν ἑλλη- ων προγενέστερων ἔργων καί κινοῦνται νορωμαϊκή Οἰκουμένη (κι αὐτό ἔγινε πολύ σέ παρόμοια προβληματική. Οἱ μεγάλοι γρήγορα), βασικός τρόπος συγκρότησης θεολόγοι εἶναι πλέον φευγαλέες μορφές τῆς ἑνότητας τῆς Ἐκκλησίας ἦταν ἡ συμ- ταπεινῶν μοναχῶν. Ὅταν δέν ἀγνοοῦμε φωνία γιά τό πρόσωπο καί τή φύση τοῦ τελείως τό ὄνομά τους (ὅπως στήν πε- Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ὅσο πιό πολύ διαδιδό- ρίπτωση τοῦ συγγραφέα τῶν λεγόμενων ταν ὁ Χριστιανισμός στήν κοινωνία, τόσο Ἀρεοπαγιτικῶν συγγραμμάτων), γνωρί- πιό ἔντονη γινόταν ἡ ἀναζήτηση γι’ αὐτή ζουμε πολύ λίγα γι’ αὐτούς. Ἀκόμη καί τή συμφωνία. Ὅλος ὁ 4ος αἰ. συγκλονί- γιά τόν Μάξιμο Ὁμολογητή δέν συμφω- στηκε ἀπό τό πρόβλημα τῆς θεότητας τοῦ νοῦν οἱ εἰδικοί γιά τόν τόπο καταγωγῆς Ἰησοῦ Χριστοῦ ‒ ἦταν οἱ λεγόμενες τρια- του. Γιά τόν Ἰωάννη τῆς Κλίμακος ὑπάρ- δολογικές ἔριδες. Ὅλος ὁ 5ος αἰ. συγκλονί- χουν μεγάλες ἀποκλίσεις γιά τή χρονο- στηκε ἀπό τό πρόβλημα τῆς σχέσης Θεοῦ λόγησή του, γιά τόν Ἀναστάσιο Σιναΐτη καί ἀνθρώπου μέσα στόν Χριστό ‒ ἦταν καί τόν Λεόντιο Βυζάντιο δέν ξέρουμε ἄν οἱ λεγόμενες χριστολογικές ἔριδες. Μεγά- ἀντιστοιχοῦσε ἕνα καί μόνο πρόσωπο σέ λοι θεολόγοι, κυρίως ἐπίσκοποι πού εἶχαν καθένα ἀπ’ αὐτά τά ὀνόματα ἤ περισσό- κυρίως συμπυκνώσει καί τό διδακτικό τερα, γιά τόν Νεῖλο Σιναΐτη, πόσα ἀπό τά ἔργο μέσα στήν Ἐκκλησία ἀλλά κι ἕναν ἔργα του ἦταν τοῦ Εὐαγρίου τοῦ Ποντι- καινούριο δημόσιο ρόλο μέσα στίς ἑλλη- κοῦ καί πάει λέγοντας. Ὁ μοναχός Ἰωάν- νορωμαϊκές πόλεις, παρήγαγαν ἀξεπέ- νης Δαμασκηνός (πού κλείνει τήν κλασική ραστα δείγματα θεολογικοῦ στοχασμοῦ πατερική περίοδο) ζεῖ σ’ ἕνα μεγάλο χρι- καί μεγαλοφυοῦς χρήσης τῆς ἀνθρώπινης στιανικό μοναστικό καί προσκυνηματικό λογικῆς πού εἶχε τελειοποιηθεῖ μέσα ἀπό κέντρο στόν Ἀραβόφωνο χῶρο. τήν ἑλληνική παιδεία καί φιλοσοφία. Γιατί συμβαίνει αὐτό; Πράγματι, οἱ Ὅμως, αὐτή ἡ μεγάλη πορεία, τῆς ὁποί- ἑλληνορωμαϊκές πόλεις πού ἔθρεψαν τή ας κορυφαῖοι καρποί ἦταν τό Σύμβολο θεολογία τῶν προηγούμενων αἰώνων (ἐκ- Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 31

παιδεύοντας ἐπισκόπους) παρακμάζουν τροποποιημένο ἀπό τά Συριακά μιλώντας θεσμικά, οἰκονομικά, δημογραφικά μέσα γιά τή φύση τοῦ ἀνθρώπου, τῆς σωτηρίας ἀπό φυσικές καταστροφές καί ἐπιδρο- ἤ τῆς ψυχῆς. Τήν ἴδια ἐποχή τό ἀρεοπαγι- μές. Μετά τό 451 πολλοί αὐτοκράτορες τικό ἔργο σχολιάζοντας τή λατρεία μιλᾶ καταστέλλουν τή θεολογική συζήτηση γιά γιά τή γνώση τοῦ Θεοῦ καί τόν ρόλο τῶν νά ἔχουν ἡσυχία, ἐνῶ οἱ ἴδιοι καθώς καί ἀγγέλων. Πολλοί ἄλλοι συγγραφεῖς μέ κο- ὑψηλόβαθμοι ἀξιωματοῦχοι γενναιόδωρα ρυφαῖο τόν Μάξιμο Ὁμολογητή (πού τελι- χορηγοῦν μεγάλα μοναστικά κέντρα καί κά ξαναοδηγεῖ ὅλ’ αὐτά τά ζητήματα στή προσκυνήματα γιά λόγους ὄχι μόνο εὐσέ- Χριστολογική συζήτηση γιά τά θελήματα βειας ἀλλά καί πολιτικῆς (σέ μιά ἐποχή τοῦ Χριστοῦ) μέσα ἀπό θεματικές, ὅπως πού αὐτά δέν διαχωρίζονται πλήρως), κα- τῆς ψυχῆς μετά τόν θάνατο, τοῦ μεσιτευ- θώς ὁ μοναχισμός εἶχε μιά μεγάλη δυνα- τικοῦ ρόλου τῶν ἁγίων, κλπ. τελικά συ- μική ἀπό τόν 4ο α. κοντά στόν παραμελη- ζητοῦν γιά τόν Χριστό. Ὄχι μόνο ὁ ἅγιος μένο ἄνθρωπο τῆς ὑπαίθρου ἤ τόν ἀπηυ- Μάξιμος ἀλλά καί ὁ Λεόντιος ὁ Βυζάντιος δισμένο ἀπό τή διαφθορά ἄνθρωπο τῆς τόν 6ο αἰ., καί ὁ Ἀναστάσιος Σιναΐτης τόν πόλης. Ἔτσι, ἡ ἀρχική μοναστική γραμ- 7ο γράφουν ἐναντίον Εὐτυχιανῶν (δηλ. Μο- ματεία (τήν ὁποία πάλι ἐπίσκοποι δημι- νοφυσιτῶν θά λέγαμε) καί Νεστοριανῶν ουργοῦσαν, ὅπως ὁ Μέγας Ἀθανάσιος, ὁ μέ ἐπιχειρήματα ἀπό τήν «κατασκευή τοῦ Παλλάδιος Ἑλενοπόλεως καί ἄλλοι) γι- ἀνθρώπου», κάποτε ἀξιοποιώντας ἀθόρυ- γαντώνεται μέ τή μορφή ἀποφθεγμάτων, βα τήν εὐαγριανική κληρονομιά. βίων ἁγίων, σύντομων διηγήσεων καί πα- ραινετικῶν λόγων ὡς ἀνάγνωσμα σέ μο- Εἶναι κι αὐτή μιά θεολογία ἀλλά στίς ναστήρια καί κύκλους προσκυνητῶν, στόν ἀνάγκες τῆς ἐποχῆς τους. Ἄνθρωποι ὅλων νάρθηκα ἐκκλησιῶν κατά τόν ὄρθρο ἤ καί τῶν τάξεων τρομοκρατημένοι ἀπό τήν κα- ὑμνογραφίας, καί λιγότερο ὡς θεολογική ταστροφή τοῦ ἀρχαίου κόσμου, τόν φόβο πραγματεία. Ἄν καί ἀναπτύσσεται μέ γιά τό ἐπικείμενο τέλος, τήν ἄνοδο τῶν λεπτές ψυχολογικές καί ἀνθρωπολογικές «Ἰσμαηλιτῶν», ἤ ἀναγκασμένοι σέ συμ- παρατηρήσεις γιά τήν πνευματική ζωή βίωση μαζί τους, ἐνδιαφέρονται πλέον γιά («νηπτική γραμματεία»), πολλοί τήν ὑπο- τή φύση, τόν κόσμο, τήν ψυχή τους. Ἔτσι, βαθμίζουν ἀθέλητα ὡς «ἐποικοδομητικό», «φιλτράρουν» καί προσλαμβάνουν τή συ- «ἁγιολογικό», «λαϊκό» καί ὄχι πραγματι- ζήτηση γιά τή φύση τοῦ Χριστοῦ στή δική κά θεολογικό ἔργο. Εἶναι, ὅμως, ἔτσι; τους γλώσσα. Δέν εἶναι γι’ αὐτό λιγότε- ρο θεολογία. Εἶναι ἕνα παράδειγμα γιά Ἤδη ἀπό τά τέλη τοῦ 4ου αἰ. ἡ ἄσκη- ὅλους μας ὅτι ἡ συζήτηση γιά τόν Χριστό ση μετασχηματίζεται σέ «θεωρία» κυρίως ἐνυπάρχει πάντα μέ νέους τρόπους σέ δι- μέ τό ἔργο τοῦ Εὐαγρίου Ποντικοῦ (†399) αφορετικές κοινωνικές καταστάσεις καί μέ ἀμφιλεγόμενο τρόπο (λόγῳ συγγενείας πνευματικές ἀναζητήσεις καί δέν νοεῖται του μέ ἰδέες τοῦ Ὠριγένους). Στόν ἑλληνο- θεολογία μόνο ἡ ἀνακύκλωση τῆς ἀριστο- ρωμαϊκό χῶρο ἐπανεμφανίζεται μετά τά τελικῆς μεθοδολογίας τοῦ 4ου αἰ. παρά μέσα τοῦ 5ου αἰ. ἐπαναμεταφρασμένο καί τούς κορυφαίους καρπούς της. 32 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΘ΄) Θεμελιώδεις συντεταγμένες τῶν Ἱερῶν Κανόνων τῆς Ἐκκλησίας Σεβ. Μητροπολίτου Περιστερίου κ. Γρηγορίου Καθηγητοῦ Κανονικοῦ Δικαίου Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. «Οἱ ἱεροὶ καὶ θεῖοι Κανόνες τῶν μακαρίων Πατέρων ἡμῶν, οἳ [1] καὶ τὴν ἁγίαν Ἐκκλησίαν ὑπερείδουσι [2] καὶ ὅλην τὴν χριστιανικὴν πολιτείαν κοσμοῦντες πρὸς θείαν ὁδηγοῦσιν εὐλάβειαν». (Τόμος τῆς Ἑνώσεως-10ος αἰ. [920]· Mansi, τ. 18Α, στ. 344, καὶ Σύνταγμα ΡΠ, τ. 5, σ. 10). «Οὗτοι [οἱ Ἱεροὶ Κανόνες] πολὺ μὲν [1] τὸ ποικίλον καὶ διάφορον ἔχοντες τίμιοι λίθοι, μίαν δὲ τὴν τῆς Ἐκκλησίας ὑφαίνοντες οἰκονομίαν. […]. Οὗτοι [δὲ-2] δεσπόταις νομοθετοῦσι καὶ δούλοις, ἄρχουσι καὶ ἀρχομένοις, γονεῦσι καὶ τέκνοις, ἀνδράσι καὶ γυναιξί, […]». (Ματθαῖος Βλάσταρις, «Προθεωρία», ἐν Σύνταγμα ΡΠ, τ. 6, σ. 1 καὶ 4) Οἱ Ἱεροί Κανόνες εἶναι προσδιορισμένα τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ καί κείμενα ἐσχατολογικῆς ταυτότητας λειτούργησαν ἀδιάπτωτα ὡς ἐσχατολογι- καί κείμενα ὑποστατικῆς φυσιογνωμίας κοί σηματοδότες στήν πορεία Της ἐντός τῆς Ἐκκλησίας. Ὁ ἐκκλησιακός ὁραματι- τῆς Ἱστορίας γιά δύο συναπτές χιλιετίες, σμός τους εἶναι ταυτόσημος καί ὁ αὐτός παρά τίς θεαματικές γεωπολιτικές μετα- «χθές, σήμερον καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας» (πβ. βολές, ὅπως ἐμφαίνονται παρακάτω στίς Ἑβρ 13,8). Ἐμπνεύστηκαν τό εἶναι τους τρεῖς (3) Θεματικές Τριάδες, πού ὑπέ- ἀπό τό ταυτόσημο εἶναι τῆς Ἐκκλησίας στη ἡ Ἀνθρωπότητα ἀνά τήν Οἰκουμένη τῶν Ἐσχάτων στήν ἱστορική συγκρότη- σέ αὐτόν τόν διαρρεύσαντα ἱστορικό χρό- ση καί πορεία τῆς Ἐκκλησίας ἐντός τῆς νο καί πού διακρίνονται, ὅπως ἀναφέρε- Ἱστορίας πρός τά Ἔσχατα. Ἐπιτελοῦν ται καί παρακάτω, σέ τρία (3) τεράστια ρόλο ὁδοδεικτῶν σέ ὅλες τίς ἐκφάνσεις διακριτά ἱστορικά φάσματα: Ι. Ἐκκλησιο-κανονική διάκριση τῶν τριῶν (3) Χιλιετιῶν τῆς Ἐκκλησίας στό Γεωπολιτικό Διεθνές Σύστημα α) τήν ἐποχή τῶν Αὐτοκρατοριῶν (1ος-18ος αἰ.), β) τήν ἐποχή τοῦ Ἐθνικοῦ Κράτους (19ος-20ός αἰ.) καί, ἐσχάτως, στήν ἐποχή μας, γ) τήν ἐποχή τῶν Ἀνοικτῶν πολυπολιτισμικῶν κοινωνιῶν (21ος αἰ. καί ἐπέκεινα). Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 33

καί σέ τρεῖς (3) τεράστιες ἀντίστοιχες διακριτές καί ἀσύμμετρες ἱστορικές ἐποχές: ΙΙ. Γεω-ιδεολογική διάκριση τῶν τριῶν (3) Ἐποχῶν τῆς Ἀνθρωπότητας 1. Ἡ ἐποχὴ τῆς Προ-Νεωτερικότητας (… … - 1453/1517) - καθιερωμένο → Παράδοση ↓ 2. Ἡ ἐποχὴ τῆς Νεωτερικότητας (1517-1940/48, 1960, 1993, 2001) - σχετικοποιημένο → Ἐκδοχές πίστεως1, Ἐκκλησίας2 ↓ → \"Cujus regio, ejus religio\" ↓ 3. Ἡ ἐποχὴ τῆς Μετα-Νεωτερικότητας (1993 - … …) - ἀποδομημένο → Κοινότητα → Οἰκογένεια καί μέ τρεῖς (3) ἀντίστοιχες χιλιετίες χριστολογικῶν, ἐκκλησιο-κανονικῶν καί νέων ἀνθρωπολογικῶν προβλημάτων, τά ὁποῖα παραμένουν μέ διάφορους τρόπους ἐνεργά: ΙΙΙ. Γεω-εκκλησια(στι)κή Τριάδα 1. Χριστολογικά προβλήματα (1η χιλιετία) - ἐπιλυθέντα 2. Ἐκκλησιολογικά προβλήματα (2η χιλιετία [Ρ/Κ-2006, Ο-2016, Π-2017]) - ἀνεπίλυτα 3. α. Ἐκκλησιολογικά προβλήματα (3η χιλιετία) - ἀνεπίλυτα β. Ἀνθρωπολογικά προβλήματα (3η χιλιετία) - ἀνεπίλυτα Παραδόξως, ὡστόσο, καί στά τρία (3) νικό καί δικαιικό σύστημα τοῦ κυβερνο- αὐτά διαφορετικά γεωπολιτικά φάσματα χώρου– ἀλλά καί διατηροῦν τήν ὀντολο- ἤ ἀντίστοιχα στίς τρεῖς (3) αὐτές προσφά- γική ἐπικαιρότητά τους στήν ἐποχή μας, τως ἀναδειχθεῖσες μέ τόν τρόπο αὐτόν ὅπως ἀταλάντευτα καί ἀμετεώριστα τήν διαφορετικές καί ἀσύμμετρες γεω-ιδεο- διατήρησαν σέ κάθε διαφορετική ἐποχή. λογικές ἐποχές, ἤ ἀντίστοιχα ἀκόμη στίς Μέ ἄλλα λόγια, οἱ Ἱεροί Κανόνες ἀποτε- τρεῖς (3) χριστιανικές χιλιετίες μέ τά πα- λοῦν ζῶσα πραγματικότητα καί, ὅπως ραπάνω ἐμφανῶς κυρίαρχα προβλήματα τό ὄνομά τους πού ἐπελέγη ἀπό τήν ἴδια πού ταλάνισαν καί ταλανίζουν τήν Ἐκ- τήν Ἐκκλησία ὑποδηλώνει, δίδουν τίς κλησία, οἱ Ἱεροί Κανόνες ἐπαληθεύθη- κατευθυντήριες γραμμές ὀντολογικῆς καν ὡς πρός τήν ἐξαγγελλόμενη ἀλήθειά καθοδήγησης στό πλήρωμα τῆς «Νοητῆς τους καί παραμένουν ὄχι μόνον ἐν ἰσχύι Νηός», τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ, διά μέχρι σήμερα –ἕνα μοναδικό καί ἀνεπα- μέσου τῶν αἰώνων. Αὐτό ἔχει τήν σαφῆ νάληπτο γεγονός στό παγκόσμιο κοινω- ἐξήγησή του. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Ἡ πίστη εἶναι Ζωή καὶ ὄχι πεποιθήσεις. 2. Πβ. believing without belonging καί belonging without believing. 34 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

TΟ ΑΓΡΙΕΛΑΙΟΝ ΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΛΑΙΟΝ Πνευματική Ἱερουσαλήμ: εὐαγγελική καί ἀποστολική περίοδος Σταύρου Γουλούλη Δρος Βυζαντινῆς Τέχνης Ἡδιήγηση τοῦ Λουκᾶ γιά τή νέα ἱερή θανίαν») [Πβ. τή σχέση μέ τόν Λάζαρο τοπογραφία τῆς Ἱερουσαλήμ ὑπε- καί τίς ἀδελφές του (Ἰω 11.1 κ.ἑ., 12.2 ρισχύει, ὡς ἐπίσημη ἔκθεση στόν ἑλλη- κ.ἑ. Λκ 10.38-42 (δέν ἀναφέρεται ὁ Λά- νόφωνο Ρωμαῖο ἀξιωματοῦχο Θεόφιλο, ζαρος)]. Ἡ ἀπόσταση ἦταν μικρή (Πράξ τόσον στήν περίοδο τῆς παρουσίας τοῦ 1.12: «σαββάτου ἔχον ὁδόν»). Ἔμεναν Χριστοῦ (Εὐαγγέλιο) ὅσο καί τῶν Ἀπο- σέ φυσικό κοίλωμα, σπήλαιο. Τήν περιο- στόλων (Πράξεις). Τό Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν χή αὐτή γνώριζε ὁ Ἰησοῦς καί τόν κάτο- καί τό Ὑπερῷον εἶναι ἀντίστοιχα οἱ νέοι χο τοῦ πώλου μέ τόν ὁποῖο εἰσῆλθε στήν ἄξονες τοῦ κόσμου. Ἱερουσαλήμ (Λκ 19.29-34), παίρνοντας τήν κατηφοριά (19.37). Μετά τόν Δεῖπνο Ὄρος Ἐλαιῶν: Ὁ Ἰησοῦς ἀπό τή Να- πάλι μεταβαίνουν στό ὄρος τῶν Ἐλαιῶν. ζαρέτ (οἰκία: Λκ 1.26, 56), δέν ἔχει μόνι- Ἐκεῖ ἐτέλεσε τήν προσευχή (Λκ 22.41): μη διαμονή στήν Ἱερουσαλήμ (Βηθλεέμ: «ἀπεσπάσθη ἀπ’ αὐτῶν ὡσεὶ λίθου βο- Λκ 2.6). Ὑπῆρχαν συγγενεῖς στήν «πόλη λήν». Τό κέντρο τοῦ Ἰησοῦ εἶναι τό ὄρος Ἰούδα» ὅπου φιλοξενήθηκε ἡ Μαριάμ τῶν Ἐλαιῶν, ὅπου συντελεῖται ἡ Ἀνάλη- «εἰς τὸν οἶκον Ζαχαρίου» (Λκ 1.39-40, ψη: (Πράξ 1.3-13), ἀφετηρία ἐξόδου στά πβ. 1.23) ὅπου «οἱ περίοικοι καὶ οἱ συγ- ἔθνη. Ὁ Ναός εἶναι χῶρος καταστροφῆς γενεῖς» (Λκ 1.58, 1.65). Προσωρινή δια- (Μκ 13.1-2), ὅπως καί ἡ πόλη (Λκ 19.43- μονή ἔχει στήν ἔρημο (Λκ 4.1, 41), που- 44). Ἐπιβεβαιώνεται ἡ ἀλλαγή τοῦ κο- θενά στήν ἐπαρχία (Λκ 9.58). Ὁ Λουκᾶς σμικοῦ κέντρου ἀπό τό ὄρος τοῦ Ναοῦ περιγράφει πορεία ἀνόδου ἀπό τό χωρίο στό ὄρος τῶν Ἐλαιῶν. Τά δύο ὄρη ἀντι- 9.51 κ.ἑ. (μετά τή Μεταμόρφωση) ἕως παραβάλλονται [Μκ 13.3: «καθημένου τό Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν (21.38): τίς νύκτες αὐτοῦ εἰς τὸ ὄρος τῶν Ἐλαιῶν κατέναντι μετά τό κήρυγμα «ηὐλίζετο εἰς τὸ ὄρος τοῦ Ἱεροῦ»]. Δεκαετίες ἀργότερα εἶχε τὸ καλούμενον ἐλαιῶν» [ΛΒΘ, λ. Ὄρος, παγιωθεῖ ἡ διαφορά. Ὁ Ναός σήμαινε σ. 744]. Στήν Ἱερουσαλήμ ἡ ὁμάδα ἔμε- ἐλάχιστα πλέον. Δέν ἰσχύει ὅ,τι ἴσχυε ναν στό Ὄρος τῶν Ἐλαιῶν (Ἰω 8.1 κ.ἑ.). ὅταν ὡς 12ετής ὁ Ἰησοῦς τόν ἀποκαλοῦ- [Πβ. Μθ 26.36, Μκ 14.32, Λκ 21.37, Ἰω σε “Οἶκο τοῦ Πατρός” (Λκ 2.49). 18.1-2: «πολλάκις συνήχθη Ἰησοῦς ἐκεῖ μετὰ τῶν μαθητῶν». Λκ 22.39: «κατὰ Ὑπερῷον: Τό μοναδικό κτήριο στήν τὸ ἔθος»]· στή μεριά τῆς Βηθανίας (βλ. Ἱερουσαλήμ ὅπου φιλοξενεῖται τήν τε- Μθ 21.17: «ἔξω τῆς πόλεως εἰς τὴν Βη- λευταία νύχτα στήν Ἱερουσαλήμ εἶναι Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 35

κοντά σέ πηγάδι ἤ πηγή (Σιλωάμ;), «τῷ δαμάχ, τοῦτ’ ἔστιν χωρίον αἵματος». Στή οἰκοδεσπότη τῆς οἰκίας», σέ «ἀνάγαιον νέα τοπογραφία τό Ὑπερῷο καί ὁ Ἀκελ- μέγα ἐστρωμένον» (Λκ 22.7-13). Στήν δαμάχ ὁρίζουν δύο πόλους ζωῆς καί θα- Ἱερουσαλήμ ἔχει διαμονή ὁ Ἰωάννης καί νάτου. Ἐξάλλου ἀναδύεται στό Ὑπερῷο ἡ μητέρα τοῦ Ἰησοῦ: «ἔλαβεν … αὐτὴν εἰς ἡ νέα δαβιτική οἰκογένεια (Μαριάμ, τὰ ἴδια» (Ἰω 19.25), ὅπως καί γυναῖκες ἀδελφοί: Πράξ 1.14: κήρυγμα Πέτρου), ἀπό τή Γαλιλαία (Λκ 23.49, 55). Ἄλ- μέ τή διαδοχή ἐκ τοῦ Δαβίδ (Πράξ 2.29- λοι ἔμεναν σέ περίχωρα (Ἐμμαούς: βλ. 36): «Ὁ Χριστὸς οὔτε ἐγκατελείφθη εἰς Λκ 24.13-35. Μκ 16.12). Πρίν καί μετά τὸν ᾍδην οὔτε ἡ σὰρξ αὐτοῦ εἶδεν δια- τήν Ἀνάσταση ἐμφανίζονται οἱ μαθητές φθοράν»). Ἐξελίσσεται ὡς νέα συναγω- νά διαμένουν ὅλοι μαζί (Λκ 24.9, 33: γή, ὅπου θά κατέλθει τό Ἅγιον Πνεῦμα «τοὺς ἕνδεκα καὶ τοὺς σὺν αὐτοῖς»). Πβ. (Πράξ 2.1 κ.ἑ.: «ἐπλήρωσεν ὅλον τὸν Ἰω 20.2, 3-4 (Πέτρος, Ἰωάννης), 20.17, οἶκον οὗ ἦσαν καθήμενοι»). Ὑπῆρχε πέ- 20.19-20: «τῶν θυρῶν κεκλεισμένων» ριξ χῶρος συγκεντρώσεως λαοῦ γιά τήν (Πβ. 20.26). Ἡ πόλη συγκρατεῖ τό νέο ὁμιλία τοῦ Πέτρου, κυρίως Ἑβραῖοι τῆς ποίμνιο (Πράξ 1.4: «ἀπὸ Ἱεροσολύμων Διασπορᾶς (Πράξ 2.5 κ.ἑ.)· 3000 ἄτο- μὴ χωρίζεσθαι»). Τό κτήριο τοῦ ἄγνω- μα (Πράξ 2.41), πού προσέτρεξαν στόν στου “οἰκοδεσπότη”, θά γίνει τό κέντρο θόρυβο (Πράξ 2.5-13). Στό Ἱερό πηγαί- τῆς πρώτης χριστιανικῆς κοινότητας, ὡς νει ὁ Πέτρος (Πράξ 3.1) μέ τόν Ἰωάννη διαμονή τῶν ἀποστόλων μετά τήν Ἀνάλη- (4.23-31). Σέ ἑπόμενη σύναξη ὕστερα ψη (Λκ 24.50: «πρὸς Βηθανίαν». Πράξ ἀπό δέηση «ἐσαλεύθη ὁ τόπος ἐν ᾧ ἦσαν 1.12-14: «εἰσῆλθον, εἰς τὸ ὑπερῷον …. συνηγμένοι» (Πράξ 4.31). Πέραν τοῦ σὺν γυναιξὶν καὶ Μαριὰμ τῇ μητρὶ τοῦ Ὑπερῴου οἱ νέοι Πιστοί τελοῦν τήν Εὐ- Ἰησοῦ καὶ τοῖς ἀδελφοῖς αὐτοῦ». Πρέπει χαριστία «κατ’ οἶκον» (Πράξ 2.46. Πβ. νά ὑπῆρχαν διαθέσιμες κι ἄλλες οἰκίες Πράξ 8.3). Στό χωρίο Πράξ 12.11-17: ὁ πέριξ, ἰδίως ὅπου διέμεναν οἱ γυναῖκες. Πέτρος μετά τή φυλακή «ἦλθεν ἐπὶ τὴν Ἀφοῦ ἔληξε ἡ περίοδος τοῦ φόβου πού οἰκίαν τῆς Μαρίας τῆς μητρὸς … Μάρ- ἦταν κρυμμένοι, τό Ὑπερῷον θά ἦταν τό κου, οὗ ἦσαν ἱκανοὶ συνηθροισμένοι καί Συνοδικό. προσευχόμενοι». Ἤδη ἔχει σχηματισθεῖ ἡ ἀποστολική πόλη καί σέ ψηλό σημεῖο Στήν ἑπόμενη συνέλευση ὁ Πέτρος τό Ὑπερῷον, κοντά στά τείχη [Γιά τήν ἐνώπιον 120 παρισταμένων ἐγείρει θέμα τοπογραφία βλ. Shimon Gibson, Οἱ τε- ἐκλογῆς ἄλλου γιά τή θέση τοῦ Ἰούδα, λευταῖες ἡμέρες τοῦ Ἰησοῦ μέ βάση ἑστιάζει ὅμως καί στόν τόπο τοῦ θανά- τά ἀρχαιολογικά εὑρήματα, μετάφρα- του του: Πράξ 1.18-20: «οὗτος μὲν ἐκτή- ση-πρόλογος Σ.Σ. Δεσπότης, Ἀθήνα: σατο χωρίον ἐκ μισθοῦ τῆς ἀδικίας … Οὐρανός 2010]. ὥστε κληθῆναι τὸ χωρίον ἐκεῖνο … Ἁκελ- 36 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ - ΚΕΛΤΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά XΙIα. Ἡ σύνοδος τοῦ Hatfield (679) Ἀρχιμ. Παντελεήμονος Τσορμπατζόγλου Δρος Θεολογίας - Ἱ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ἁγίων Ἀναργύρων Ψυρρῆ Ἕνα ἄλλο μεγάλο γεγονός, τῆς Θεοδώρ­ου, ἀφετέρου δέ ἡ δογματική ποιμαντικῆς διακονίας τοῦ ἀρχι- θέση της ἔναντι ὅλων τῶν αἱρέσεων, οἱ επισκόπου Θεοδώρου, τό ὁποῖο ἔλαβε ὁποῖες μέχ­ ρι τότε εἶχ­ αν ἐμφανισθεῖ· στήν χώρα λίγο καιρό μετά τήν σύνοδο τοῦ τελευταία φάση ἀναθεματίσθηκαν ὅλοι Hertford, ἦταν ἡ σύνοδος τοῦ Hatfield οἱ μεγάλοι αἱρετικοί τοῦ παρελθ­όν­τος (679)1. Σύμφωνα μέ τόν Βέδα, ὁ πάπ­ ας καί ὁμολογήθηκε ἡ πίστη στίς ἀποφάσεις Ἀγάθων ἀπέστειλε στήν Ἀγγλία τόν Ἰω- τῶν πέντε Οἰκου­με­νικ­ ῶν συνόδων, μέ ἔμ- άννη ἀρχιψάλτη (archicantator) τοῦ ἁγ. φαση στήν τελευτ­ αία­ μεγάλη σύνοδο τοῦ Πέ­τρου καί ἡ­γού­μενο τῆς μο­νῆς τοῦ ἁγ. Λατερανοῦ, τήν ὁπ­ οία­ εἶχε συγκαλέσει ὁ Μαρτίνου2, προ­κει­μέν­ ου νά διακριβώ- πάπας Μαρτῖνος στήν Ρώμη λίγα χρόνια σει τήν κατάσταση τῆς Ὀρθοδοξίας τῆς ἐνωρίτερα (649)7. το­πικ­ ῆς ἐκκλησίας3. Γιά τόν λόγο αὐτό ὁ Ἰωάννης μετ­έφ­ερε μαζί του καί ἕνα Ἡ ἀποστολή καί ἡ ὑπογραφή τῶν πρα- ἀντίγραφο τοῦ κειμ­ έν­ ου, τοῦ λα­τι­νικοῦ, κτικῶν τῆς συνόδου τοῦ Λατερα­νοῦ ἀπό τῶν πρακτικῶν τῆς συνόδου τοῦ Λα­τ­­ε­ τήν Ἐκ­κλησία τῆς Ἀγγλίας, ὡς δογματι- ρανοῦ (649) προκ­ει­μέν­ου νά τύχει τῆς κοῦ κειμένου, δέν σχετίζεται οὐδόλως μέ προσυπογραφῆς του ἀπό τήν Ἐκκ­λησ­ ία τήν θεολ­ο­γική στάση της, δηλ. τήν ὑπο­ τῆς Ἀγγλία­ ς. Τόν τε­λευ­ταῖο συνόδευσε ὁ ψία γιά κακοδοξία, ὅπως ἀφήνει νά ὑπο- ἡγούμενος Benedict Bis­cop κατά τό τα­ νοηθεῖ ὁ Βέ­δας καί ἔκτοτε ἐπαναλαμ­βά­ ξίδι τῆς ἐπιστροφῆς του στήν Ἀγγλία, νεται ἄ­κριτα ἀπό τούς ἱστο­ρικ­ούς8. Οἱ μέ τήν πρόθεση νά διδάξει τήν ἐκκλη- τελευταῖοι πιθαν­ ολογοῦν ὅτι ἡ ἐντύπωση σιαστική μουσική στά μοναστή­ρια, πού αὐ­τή ὀφείλεται στήν Βυζαντινή προέ­­ εἶχε ἱδρύσει παλαιότερα στό Jarrow καί λευση τοῦ Θε­οδώρου, σέ συνδυασμό μέ Wearmouth4. τήν παρατήρηση τοῦ πάπα Βιταλιανοῦ κα­τά τήν ἀ­ποσ­ τολή του στήν Ἀγγλία, ὅτι Πράγματι, ὁ ἀρχιεπίσκοπος Θεόδωρος «συναποστέλλεται καί ὁ ἡγ­ούμ­ενος Ἀ­­ συγκάλεσε στίς 17 Σεπτεμβρίου 679 σύ- δριανός γιά νά προσέ­ χει καί νά ἐπαγ­ ρυ­ νοδο στό Hatfield, ὅπου μεταξύ τῶν ἄλ- πνεῖ γιά νά μή παρει­σφ­ ρύσουν ἑλληνικές λων συμμετεῖχαν ὁ Be­ned­ ict Biscop5 καί συνή­θει­ες στήν Ἐκκ­ λησ­ ία τῆς Ἀγγλί­ας»9. ὁ Wilf­ rid6. Στήν σύνοδο αὐτή ἐπιβεβαιώ- Ὑποθέσεις ἀσύνδετες, ἀβάσιμες καί θηκε ἀφενός μέν ἡ ἑνότητα τῆς Ἐκκλησί- ἀνυπό­στα­τες, ὅπως καταδεικνύουν τά ας τῆς Ἀγγλίας πέριξ τοῦ ἀρχιεπισκόπου γεγ­ ο­νότα. Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 37

Ἡ σύνοδος τοῦ Λατερανοῦ ἦταν ἡ με- τήν χρησιμότητα τοῦ κειμέν­ου ἐργασίας, γαλύτερη σύγχρονη γενική σύνοδος, ἡ τό ὁποῖο ἀπό τήν μία ἔ­θετ­ε τό πλαί­σιο ὁποία ἔ­λαβε χώρα στήν Ρώμη καί εἶχε τῶν θεο­ ­λο­γικ­ ῶν συζητήσεων, καί ἀπό αὐ­τοπ­ροσδιορισθεῖ, μάλιστα, ὡς οἰκου- τήν ἄλλη ὑπα­γ­­ όρευε τόν χα­ρακτῆρα τῆς μενική. Συνε­π­ῶς, τό κεί­μεν­ο τῶν πρα­ συνοδ­ ι­κῆς ἀπ­ οφ­ άσ­ εως, ἡ ὁποία δέν μπο­ κτι­κῶν τῆς παραπάνω συνόδου ἦ­ταν ἡ ροῦ­σε παρ­ ά νά εἶν­ αι ἀντιμο­νο­θελητική, πλέον πρόσφατη ὁμολ­ογία πίστεως τῆς παρόμοια μέ τήν πρό τριακον­τα­ε­τίας Ἐκκλησίας τῆς Ρώμης. Ἡ ἀποστολή τοῦ σύνοδο τοῦ Λατερ­αν­­οῦ, ἀφοῦ εἶχε πρό δογματικοῦ κειμένου τῆς συνόδου τοῦ ὀφθαλμῶν τήν ἐπ­ ικ­είμενη Στ´ Οἰκουμ­ε­ Λατερανοῦ στήν σύνοδο τοῦ Hat­field εἶχε νική σύνο­ δ­ ο. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Συνήθως ταυτίζεται τό Hatfield μέ τό ὁμώνυμο τοπωνύμιο στό Hertfor­­ds­hire, βορείως τοῦ Λονδί­νου· ἀλλά ὁ N. Higham, The Kingdom of Northumbria, AD 350-1100, [Sutton], Stroud 1993, σ. 87-89, ἔδειξε ὅτι πρόκειται γιά τήν περιοχή τοῦ πρώην βασιλείου τοῦ Hat­­f­ie­ ld, ἀνάμεσα East Anglia, Northumbria καί Mercia, στό Hatfield Chase ὅπου ἔ­λαβ­ ε χώρ­ α ἡ μάχη τοῦ Idle τό 616. 2. Ὁ Ἰωάννης κατά τήν ἐπιστροφή ἀπεβίωσε καί τάφηκε στήν Τours· τά πρακτικά μετέφεραν στήν Ρώμη οἱ ἀκόλουθοί του· βλ. Βέδας, Ἐκ­κλησιαστική Ἱστορία, ΙV, 18 [16]. 3. Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, ΙV, 17 [15]. 4. Ὁ Benedict Biscop (628-690) ἦταν ἱδρυτής τῆς μονῆς τοῦ ἀπ. Πέτρου στό Wearmouth (674) καί τοῦ ἀπ. Παύλου στό Jarrow, Northumbria (682), ὅπου διετέλεσε μοναχός ὁ γνωσ­ τός Βέδας ὁ αἰδέ­σιμος, ὁ ὁποῖος κατέγραψε τήν ἱστορία τῶν συγχρόνων του ἡγουμέ­νων καί τῶν μο­νῶν αὐτῶν· βλ. King, Bede Historical Works, ὅ.π., ΙΙ, σ. 392-445. Ὁ Βέδας διασ­ ώ­ζει ὅτι κατά τό τρίτο ταξίδι στήν Ρώμ­ η τοῦ Be­ne­dict Biscop, κατά τήν ἐπιστροφή ἐπιφορτίσθηκε νά συν­οδ­ εύσει τόν ἄρτι χειρο­το­νη­θέντα Θεό- δωρο καί τόν ἡγούμενο Ἀδριανό στήν Ἀγγλία, ὡς μεταφ­ ρα­στής καί ὁδηγός, Βέδας, Ἐκκλη­σια­στική Ἱστορία. 5. Βέδας, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, ΙV, 18 [16]. 6. Stephen of Ripon, Vita sancti Wilfridi, κεφ. 24 (μτ­φ. Colgrave, σ. 48-50). Ὁ Wilfrid δέν ἔμεινε ἱκανοποιημένος ἀπό τήν ἔκβ­ αση τῆς ὑποθέσεώς του ἀπό τήν ἀπόφαση τῆς συνόδου, δηλ. νά ἐπανέλθει στήν Ὑόρκη, λόγῳ ἀντιθέσεως τοῦ βα­σιλ­έως Ecgfrith τῆς Mercia, καί γι᾽ αὐτό προσέφυγε στήν Ρώμη· ἡ ἔνστασή του συζητήθηκε κατά τήν σύνοδο πού ἔλαβε χώρα μετά τό Πάσχα τοῦ 680, ἡ ὁποία εἶναι ἡ ἴδια πού συγκλήθηκε προκ­ ει­μένου νά ἀπο- σταλεῖ ἡ συνοδ­ ική ἀπό­φαση τῆς Ρώμης στήν Κωνσταντινούπολη γιά τήν ἐπικείμενη Στ´ Οἰκουμενική σύνοδο, τῆς ὁποίας μάλιστα συνυπέγραψε τά πρακτικά. Ἄν καί δικαιώθηκε τό­τε ἀπ­ ό τόν Πάπα, ἔπρεπε ὅμως νά ἀναμένει τόν θάνατο τοῦ Ecgfrith (686) γιά νά ἀποκατασταθεῖ στήν ἕδρα του· βλ. Βέδας, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, V, 19. 7. Βέδας, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, ΙV, 17. 8. Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, ΙV, 17 [15]. Ὁ Βέδ­ ας, ὅπως ἔχει καταδειχθεῖ, ἐλάχιστα γνώριζε τά θεολογ­ι­κά θέματ­α τῆς Ἀνατολῆς, μέ συνέπεια νά ἀναπαράγει φῆμες· βλ. H. Chad­ w­ ick, \"Theodore, the English Church and the Μonothelite Contro­ve­r­sy\", στό Archbishop Theodore: Comme­morative Studies on His Life and Influence, ὅ.π., σ. 88-95. 9. Βέδας, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, ΙV, 17 [15]. Μικρασιατική ἐκστρατεία, ἑορτασμός τοῦ Πάσχα Ὁ Ἐρυθρός Σταυρός διανέμει τρόφιμα κατά τή σέ στρατιωτικό καταυλισμό (1920-1922) γιορτή τοῦ Πάσχα (Σμύρνη, 1919) 38 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΑΡΧΑΙΕΣ ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΑ Ὁ μανιχαϊκός τρόπος σκέψης Χάρη Παπαβησσαρίωνα Δρος Θεολογίας Συχνά στήν καθημερινότητά μας ἐρ- σκεία, πού παραλαμβάνει τά διδάγματα χόμαστε ἀντιμέτωποι μέ ἕναν ξεκά- ὅλων τῶν προηγούμενων θρησκειῶν καί θαρα διχαστικό τρόπο σκέψης, πού προ- τά τελειοποιεῖ. σεγγίζει ἕνα θέμα στή βάση διπολικῶν ἀντιθέσεων (ἄσπρο-μαῦρο, σωστό-λά- Ὅπως ἐπισημαίνει ὁ ἱερός Αὐγουστῖ- θος, καλό-κακό), χωρίς νά ὑπάρχει δυ- νος στίς ἀντιμανιχαϊκές πραγματεῖες του νατότητα συμβιβασμοῦ. Αὐτός ὁ τρόπος Contra Felix καί Contra Faustum, ὁ μανι- σκέψης ἔχει διεισδύσει σέ ὅλα τά πεδία χαϊκός μύθος περιλαμβάνει τό δόγμα τῶν τῆς ζωῆς μας, ἀπό τήν πολιτική ἐπιχει- δύο ἀρχῶν (καλή καί κακή) καί τῶν τρι- ρηματολογία μέχρι τή διατύπωση μιᾶς ῶν ἐποχῶν (ἀρχή, μέσον καί τέλος). Στήν ἁπλῆς γνώμης. Στή βάση του, βρίσκεται πρώτη ἐποχή τῆς μανιχαϊκῆς κοσμογονί- ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ πραγματικότητα εἶναι ας (ἀρχή), οἱ δύο ἀρχές βρίσκονται ἡ κα- διχοτομημένη σέ ἕναν καλό κι ἕναν κακό θεμιά στό βασίλειό της, στόν βορρᾶ καί πόλο, μιά ἀντίληψη πού ἀποτελεῖ τόν στόν νότο. Τά δύο βασίλεια διαχωρίζο- πυρήνα τοῦ μανιχαϊσμοῦ, ἑνός θρησκεύ- νται ἀπό ἕνα κοινό σύνορο ἤ διατείχισμα. ματος πού ἐμφανίστηκε τόν 3ο αἰ. μ.Χ. Στό βασίλειο τοῦ φωτός ἐπικρατεῖ εἰρήνη καί ἡσυχία καί ἀπόλυτος κυρίαρχος εἶναι Ὁ μανιχαϊσμός εἶναι ἕνα συγκρητιστι- ὁ «πατήρ τοῦ μεγαλείου». Στό πολύ μι- κό θρησκευτικό μόρφωμα μέ ἰουδαιο- κρότερο βασίλειο τοῦ σκότους, ὅπου κυ- χριστιανικές καί ἰνδοϊρανικές ἐπιρροές. βερνᾶ ὁ ἡγεμών τοῦ σκότους, ἐπικρατοῦν Κατά τή περίοδο τῆς ἀκμῆς του ἐκτει- αἰώνιες διαμάχες καί σφοδρές συγκρού- νόταν ἀπό τή Δυτική Εὐρώπη μέχρι σεις. τή Κίνα. Ἱδρυτής του ἦταν ὁ Μάνης, ὁ ὁποῖος προσπάθησε νά δώσει ὁριστική Στήν δεύτερη ἐποχή (μέσον) ἐπιχει- λύση στό πρόβλημα τοῦ κακοῦ στόν κό- ρεῖται ἡ μίξη τῶν δύο βασιλείων (φωτός σμο, εἰσάγοντας ἕναν δικό του ἰδιότυπο καί σκότους) καί τῶν δύο ἀρχῶν (καλῆς δυϊσμό. Στό ἐγχείρημά του αὐτό ἐπηρε- καί κακῆς). Τό σκοτεινό βασίλειο, ξε- άστηκε ἀπό τόν δυαλισμό (δηλ. τόν δυ- κινᾶ τόν πόλεμο ἐναντίον τῆς σφαίρας ϊσμό) τῆς ζωροαστρικῆς θρησκείας, πού τοῦ φωτός καί εἰσχωρεῖ στά σύνορά της, ἔλυνε τό πρόβλημα τοῦ κακοῦ μέ τήν ἐπιθυμώντας νά ἀποσπάσει μέρος ἀπό ἀντιπαραβολή δύο ἀίδιων ἀρχῶν, ἀντί- τό φῶς. Ὁ «πατήρ τοῦ μεγαλείου» ἀπο- παλων μεταξύ τους. Ὁ Μάνης θεωροῦσε φεύγει νά εἰσέλθει στόν ἀγώνα, γιά νά μή ὅτι ὁ μανιχαϊσμός εἶναι ἡ πλήρης θρη- μολύνει τό μεγαλεῖο του, καί ἀποστέλλει τή «μητέρα τῆς ζωῆς», ἡ ὁποία μέ τή σει- Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 39

ρά της καλεῖ στή ζωή τόν Πρωτάνθρωπο μακρόσυρτο καί βλακῶδες, τό ὁποῖο πε- (δηλ. τόν πρῶτο ἄνθρωπο). ριλαμβάνει μιά κολοβωμένη ἀρχή, μιά σαθρή μέση καί ἕνα καταστροφικό τέ- Ὁ Πρωτάνθρωπος διακρίνεται ἀπό τόν λος. Συναφῶς καί ἕνας ἐκ τῶν πρωτοπό- Ἀδάμ. Ὡς πρός τήν ψυχή του, συνίσταται ρων ἐρευνητῶν τοῦ μανιχαϊσμοῦ, ὁ I. De ἀπό φῶς, αἰθέρα, ἀέρα, ὕδωρ καί πῦρ. Beausobre (Histoire critique de Manichée et Καλεῖται νά ὑπερασπισθεῖ τό βασίλειο du manichéisme, τ. ΙΙ, Amsterdam 1739, σ. τοῦ φωτός καί πολεμᾶ ἔχοντας στή διά- 554-555), συμπεραίνει ὅτι ἡ μανιχαϊκή θεσή του τά ὅπλα τοῦ φωτός. Ὡστόσο θεολογία εἶναι ἕνα συνονθύλευμα μύθων ἀποτυγχάνει, γιατί καταβροχθίζεται ἀπό φανταστικῶν καί περίεργων, ὅπου εἶναι τόν κόσμο τοῦ σκότους καί παραμένει δύσκολο νά διαχωρισθεῖ ὁ μύθος ἀπό τήν διαμελισμένος στό αἰώνιο σκότος καί πραγματικότητα. δέσμιος τῆς ὕλης. Ἀκολουθεῖ ἄλλος ἀπε- σταλμένος, τό λεγόμενο «Ζῶν πνεῦμα», Στόν μανιχαϊσμό κυριαρχεῖ ἡ ἀπαισι- πού ἐπαναφέρει τόν Πρωτάνθρωπο ἀπό οδοξία καί ἡ ἀνθρώπινη φύση περιγρά- τά βάθη τῆς ὕλης. Ἐν τούτοις, ὁ Πρω- φεται μέ τά μελανότερα χρώματα. Ἡ τάνθρωπος κατά τήν ἐπάνοδό του ἀφή- ἔνσαρκη ἀνθρώπινη ὑπόσταση θεωρεῖται νει πίσω του τόν φωτεινό ἐξοπλισμό του, ὡς μιά τραγωδία χωρίς τέλος, ἀφοῦ συ- πού εἶναι κατασκευασμένος ἀπό τούς νιστᾶ μιά συνεχῆ διαπάλη ἀνάμεσα στό σκοτεινούς δαίμονες. Κεντρικό σημεῖο πνεῦμα καί στήν ὕλη, στό φῶς καί στό τῆς δεύτερης ἐποχῆς εἶναι ἡ προσπάθεια σκότος, μέ τά στοιχεῖα τοῦ φωτός νά τοῦ Πρωτανθρώπου νά δραπετεύσει ἀπό βρίσκονται ἐγκλωβισμένα στήν ὕλη καί τά δεσμά τῆς ὕλης. Ὁ κόσμος ἔρχεται ἀνίκανα νά δραπετεύσουν. στή ζωή ἀπό τά σώματα τῶν θανατωμέ- νων δαιμόνων. Τό γνωσιολογικό ἀδιέξοδο τοῦ μανι- χαϊκοῦ δυϊσμοῦ ἐκθέτει μέ διαλεκτική Ἡ τρίτη ἐποχή (τέλος) σηματοδοτεῖ οὐ- δεινότητα ὁ ἅγιος Ἰωάννης Δαμασκηνός. σιαστικά τήν καταστροφή τοῦ κόσμου, Σημειώνει ὅτι ἀλήθεια καί ψεῦδος δέν ἐξαιτίας μιᾶς παγκόσμιας ἐκπύρωσης ἀποτελοῦν δύο διαφορετικές ὄψεις τοῦ διάρκειας ἑνός αἰῶνος. Θά σωθεῖ μόνο ἴδιου νομίσματος, ἀλλά ἡ ἀλήθεια εἶναι ἕνα μικρό κομμάτι τοῦ κόσμου, ἕνας σω- τό ὄν καί τό ψέμα τό μή ὄν, μέ ἄλλα ρός, πού χαρακτηρίζεται ὡς βόλος. Ἔτσι λόγια ἡ παραφθορά καί παραχάραξη τῆς παύει ἡ μίξη τῶν δύο ἀρχῶν ἤ βασιλείων, ἀλήθειας. πού πλέον διατελοῦν χωρισμένα. Ταυτό- χρονα, μέ τό κλείσιμο καί τῶν τελευταί- Εἶναι σαφές ὅτι ὁποιαδήποτε προσπά- ων στοιχείων τῆς ὕλης στόν βόλο, εἶναι θεια ἑρμηνείας τοῦ κόσμου μέ βάση τόν σαφές ὅτι ἡ ὕλη ἔχει πλέον ἀπωλέσει μανιχαϊκό δυϊσμό αὐτομάτως καταλήγει κάθε βιοτική δύναμη. σέ ἀποτυχία. Καί τοῦτο, γιατί ὁδηγεῖ σέ ἁπλουστευτικά σχήματα καί γενικεύσεις, Ὁ ἱερός Αὐγουστῖνος ἐπικρίνει μέ δρι- πού δέν φωτίζουν οὔτε ἀναδεικνύουν τίς μύτητα τό μυθικό οἰκοδόμημα τοῦ Μάνη, πολύπτυχες ἐκφάνσεις τῆς πραγματικό- παρομοιάζοντάς το μέ παιχνίδι παιδιοῦ, τητας. 40 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ: Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Οἱ ἀπαρχές τῆς φιλοσοφίας Ἑλένης Κακλαμάνου Δρος Φιλοσοφίας Οἱ ἀπαρχές τῆς φιλοσοφικῆς σκέψης ἐν τέλει περιλαμβάνει τόν κόσμο ἐν συνό- ἐντοπίζονται στά παραλία τῆς Ἰωνίας τόν λῳ. Μπροστά σέ τέτοια πολύπλοκα ζητή- 6ο αἰ., ὅπου σημειώνεται ἡ προσπάθεια ματα ὁ ἀρχικός θαυμασμός δίνει τή θέση τῶν πρώτων φιλοσόφων νά ἀποκτήσουν του στήν ἀπορία, πού συνήθως ἐκφράζε- μιά εὐρεῖα καί συνεκτική κοσμοεικόνα ται μέ τό ἐρώτημα: «γιατί συμβαίνει τό γιά τό τί συμβαίνει γύρω τους, νά κα- Χ;» – τήν ἀφετηρία τῆς φιλοσοφίας. τανοήσουν δηλ. ἐρωτήματα πού ἀφοροῦν τή δημιουργία τοῦ κόσμου, τή λειτουργία Ἡ «περί φύσεως ἱστορία», γιά τήν καί τήν κανονικότητα τῆς φύσης καί τή ὁμάδα τῶν στοχαστῶν πού ἀποκαλοῦ- θέση τοῦ ἀνθρώπου ἐντός της. Πρόκει- με φυσικούς ἤ προσωκρατικούς φιλοσό- ται γιά μία «περί φύσεως ἱστορία». Ὁ φους, συνίσταται σέ μιά φυσιοκρατική Ἀριστοτέλης (384-322 π.Χ.) σχολιάζει ἐξήγηση τοῦ κόσμου, ὅπου τά διάφορα στό πρῶτο βιβλίο τῆς πραγματείας του φυσικά φαινόμενα εἶναι δυνατόν νά ἐξη- Μετὰ τὰ Φυσικά (3, 982b12-17): «Για- γηθοῦν μέ κριτήριο τίς φυσικές ἰδιότητές τί, ὅπως συμβαίνει καί τώρα, οἱ ἄνθρω- τους ἤ ἄλλα, συνήθως κατώτερα, φυσικά ποι ἄρχισαν πρώτη φορά νά φιλοσοφοῦν φαινόμενα: ξεκινᾶμε ἀπό τά ἁπλούστε- ἀπό ἀπορία καί θαυμασμό. Στήν ἀρχή ρα φαινόμενα (τά κατώτερα) καί προχω- θεώρησαν ἄξια ἀπορίας τά παράξενα ροῦμε στά πολυπλοκότερα πού προκύ- τῆς καθημερινῆς ζωῆς καί, προχωρώντας πτουν ἀπό αὐτά (τά ἀνώτερα). Ἀπό τούς σιγά-σιγά μέ αὐτό τόν τρόπο, ἄρχισαν νόμους καί τίς συνθῆκες πού διέπουν τό νά προβληματίζονται καί γιά πιό σημα- κατώτερο ἐπίπεδο τῆς ὕλης ὁδηγούμα- ντικά, ὅπως, λόγου χάριν, γιά τή γέννηση στε στούς ἀνώτερους καί πολυπλοκότε- τοῦ σύμπαντος» (μτφ. Β. Κάλφας).1 ρους νόμους. Ἀφετηρία ἑπομένως τῆς φιλοσοφικῆς Ὁ Ἀριστοτέλης ἀποκαλεῖ τόν Θαλῆ ἀπό γνώσης ὑπῆρξε ὁ θαυμασμός ἀρχικά γιά τή Μίλητο (περ. 624-546 π.Χ.) ἱδρυτή ζητήματα τῆς καθημερινῆς ζωῆς, ἔπει- τοῦ εἴδους τῆς φιλοσοφίας πού προσπά- τα γιά ἀξιοπερίεργα φυσικά φαινόμενα, θησε νά ἐξηγήσει τίς ἀρχές καί τίς αἰτίες ὅπως οἱ φάσεις καί οἱ ἐκλείψεις τῆς σελή- μέ βάση ἕνα πρωταρχικό ὑλικό αἴτιο, τό νης, καί τελικά γιά τή δημιουργία τοῦ ὀρ- ὁποῖο λειτουργεῖ ὡς ὑπόστρωμα καί πα- γανωμένου συνόλου. Ὁ θαυμασμός στα- ραμένει ἀμετάβλητο μέσα στήν πολλα- διακά κινεῖται ἀπό τό ὁρατό καί ἐπίγειο πλότητα τῶν μεταβολῶν (Μετὰ τὰ Φυ- στό πιό ἀπομακρυσμένο καί οὐράνιο καί σικὰ Α 3, 983b7-2). Πρωταρχική ὑλική ἀρχή γιά τόν Θαλῆ ὑπῆρξε τό νερό, κα- Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 41

θώς τά σπέρματα ἀπό τά ὁποῖα γεννιοῦ- Πολλές ἀπό τίς θέσεις πού ἐκφράζο- νται ὅλα τά ὄντα εἶναι σέ ὑγρή μορφή. Ὁ νται ἀπό τούς φιλοσόφους αὐτούς φα- φιλόσοφος ὁδηγήθηκε ἴσως σ’ αὐτήν τήν ντάζουν στίς μέρες μᾶς παρωχημένες ἤ ὑπόθεση ἀπό τήν παρατήρηση ὅτι ἡ τρο- ἀκόμη καί ἀδιανόητες, ὥστε εὔλογα νά φή ὅλων τῶν ζώων εἶναι ὑγρή καί ἡ ἴδια γεννᾶται τό ἐρώτημα: γιατί νά μελετᾶ- ἡ θερμότητα προέρχεται καί συντηρεῖται με τίς συγκεκριμένες περί φύσεως θε- ἀπό τό νερό (αὐτ., Α 3, 983b24-27). ωρίες; Πρέπει νά δοῦμε τίς θέσεις πού ἐξέφρασαν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες φιλόσο- Γιά νά κατανοήσει λοιπόν κάποιος τίς φοι γιά τή γέννηση καί τή λειτουργία τοῦ ἀπαρχές καί τή λειτουργία τῆς φύσης, σύμπαντος ὡς στιγμές στήν ἱστορία τῆς πρέπει νά γνωρίσει τά στοιχεῖα της, τούς σκέψης. Οἱ θέσεις αὐτές ἐκφράστηκαν ὅρους καί τίς συνθῆκες πού τά διέπουν, ὄχι ἀπό «ἐπαγγελματίες» ἐπιστήμονες καθώς καί τά ὑλικά καί ποιητικά αἴτια. μέ στόχο νά κατοχυρώσουν μιά σταδι- Μπορεῖ τότε νά προχωρήσει σέ καθολι- οδρομία, ἀλλά ἀπό μαθηματικούς, για- κές ἐξηγήσεις. Χαρακτηριστικό παρά- τρούς, σοφιστές κ.ἄ. Κίνητρό τους ἦταν δειγμα ἀποτελεῖ ἡ ἐξήγηση πού δίνει ὁ ἡ ἐπίλυση ἀποριῶν πού ἀπασχολοῦσαν Ἀναξίμανδρος (περ. 610-546 π.Χ.) σχε- τόν κοινό νοῦ, ὅπως ἄλλωστε ἐπισημαί- τικά μέ φαινόμενα ὅπως ἡ ἀστραπή, ἡ νει χαρακτηριστικά ὁ μεγάλος Γάλλος βροντή, ὁ κεραυνός, πού μέχρι τότε θεω- ἑλληνιστής J. P. Vernant περί τῆς ἔλευσης ροῦνταν ἀποτέλεσμα θεϊκῆς ὀργῆς. Σύμ- τῆς φιλοσοφικῆς σκέψης: «Στήν ἱστορία φωνα μέ τόν Ἀναξίμανδρο, τά φυσικά τοῦ ἀνθρώπου οἱ ἀφετηρίες συνήθως μᾶς αὐτά φαινόμενα ὀφείλονται κατά κύριο διαφεύγουν. Πάντως, ἄν ἡ ἔλευση τῆς λόγο στήν ὑφή καί τήν κίνηση τοῦ ἀνέ- φιλοσοφίας στήν Ἑλλάδα σημειώνει τήν μου (Ἱππόλυτος, Κατὰ πασῶν αἱρέσεων παρακμή τῆς μυθικῆς σκέψης καί τό ξε- ἔλεγχος Ι. 6). κίνημα τοῦ ὀρθολογικοῦ τύπου γνώσης, μποροῦμε νά προσδιορίσουμε τόν χρό- Ἡ στροφή τῶν στοχαστῶν στούς νέους νο καί τόν τόπο γέννησης τοῦ ἑλληνικοῦ κανόνες τοῦ λόγου καί ἡ ἀποπροσωπο- λόγου, νά συντάξουμε τή ληξιαρχική του ποίηση τῶν φυσικῶν φαινομένων δέν πράξη. Εἶναι στήν ἀρχή τοῦ 6ου αἰῶνα, σημαίνει ὡστόσο καί τήν ὁριστική ἐξα- στή Μίλητο τῆς Ἰωνίας, ὅπου ἄνθρωποι φάνιση τῶν μυθικῶν προσεγγίσεων. Ὁ ὅπως ὁ Θαλῆς, ὁ Ἀναξίμανδρος, ὁ Ἀνα- μύθος εἶναι συχνά παρών στόν λόγο τῶν ξιμένης ἐγκαινιάζουν ἕνα νέο τρόπο σκέ- πρώτων στοχαστῶν, ἀλλά πλέον δέν κα- ψης γιά τή φύση. Τήν κάνουν ἀντικείμενο τέχει τά πρωτεῖα. Χαρακτηριστικό πα- συστηματικῆς καί ἀνιδιοτελοῦς ἔρευνας, ράδειγμα εἶναι ἡ πίστη στήν ἀθανασία μιᾶς ἱστορίας, καί παρουσιάζουν μιά συ- τῆς ψυχῆς καί στό μεταθανάτιο ταξίδι, νολική της εἰκόνα, μιά θεωρία». ἰδιαίτερα ἀπό ὅσους ἔχουν ἐπηρεαστεῖ ἀπό τήν πυθαγόρεια παράδοση. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Β. Κάλφας, Αριστοτέλης Περί Φύσεως: Φυσικά Β, Ἀθήνα 1999. 2. Βλ. J.P. Vernant, Οι απαρχές της ελληνικής σκέψης, μτφ. Ε. Κοκασαίου-Νικολούδη, 'Aθήνα 1992, σ. 139. 42 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΠΡΟΣ ΔΙΑΚΡΙΣΙΝ Εcclesia invisibilis: Πτυχές Προτεσταντικῆς Ἐκκλησιολογίας Πρωτ. Βασιλείου Ἀ. Γεωργόπουλου Ἀναπλ. Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Θεμελιῶδες γνώρισμα τοῦ προτεστα- θεσμός, ἀλλά μόνον ὁ Χριστός, πού κα- ντικοῦ χώρου, παρά τήν ἀπουσία θοδηγεῖ τήν Ἐκκλησία Του ἀποκλειστικά μιᾶς κοινῆς Ἐκκλησιολογίας, εἶναι ἡ αἴ- μέσῳ τοῦ θείου λόγου Του καί τοῦ Ἁγίου σθηση ἀπουσίας τῆς Ἐκκλησίας ὡς «Σώ- Πνεύματος3. ματος τοῦ Χριστοῦ» στήν ἑνιαία, ἀδιαί- ρετη, διπλή διάστασή της ὡς ὁρατῆς καί Ἀντιπροσωπευτική περιγραφή αὐτῆς ἀόρατης πραγματικότητας καί ἀπόλυτη τῆς προτεσταντικῆς θεώρησης ἀποτελεῖ ἡ ἑνότητά της. Διαχρονικά ὁ Προτεστα- ὁ ὁρισμός πού δίνεται περί Ἐκκλησίας ντισμός ἀπέρριψε μέ συνέπεια κάθε στήν ἀρχή τοῦ 25 Κεφ. τῆς Ὁμολογίας ταύτιση τοῦ μυστηρίου τῆς Ἐκκλησίας Westminster: «Ἡ καθολική καί οἰκου- μέ μιά καθορισμένη, ἐξωτερική, ἱστορι- μενική Ἐκκλησία, ἡ ὁποία εἶναι ἀόρα- κή φανέρωσή του, ὑποστηρίζοντας ὅτι τη, συγκροτεῖται ἀπό τόν ἀριθμό ὅλων ἡ οὐσία τοῦ μεγέθους πού λέγεται Ἐκ- τῶν ἐκλεκτῶν, οἱ ὁποῖοι ἦταν, εἶναι καί κλησία βρίσκεται ἀποκλειστικά στήν ἀό- θά εἶναι συγκεντρωμένοι ὡς ὅλον, κάτω ρατη πλευρά του1. Ὑπό τό πρῖσμα αὐτό ἀπό μία κεφαλή, τόν Χριστό». Ἀνάλογη γίνεται ἀντιληπτή καί ἡ τοποθέτηση τοῦ ἀναφορά ὑπάρχει καί στό ἄρθρο 17 της Παγκοσμίου Συμβουλίου Ἐκκλησιῶν, τά Δεύτερης Ἑλβετικῆς Ὁμολογίας, ὅπου νεώτερα χρόνια, στό ὁποῖο, ὡς γνωστόν, γίνεται λόγος γιά «ecclesia invisibilis […] οἱ προτεσταντικοί κλάδοι ὑπερτερτοῦν Deo autem soli nota (= ἀόρατη Εκκλησία ἀριθμητικῶς, ὅτι δέν ὑποχρεώνεται νά […] γνωστή μόνο στόν Θεό)»4. βασίζεται σέ κάποια ἰδιαίτερη ἀντίληψη περί Ἐκκλησίας2. Ἡ ἔμφαση στόν ἀόρατο χαρακτῆρα τῆς Ἐκκλησίας σχετίζεται καί μέ τό γεγονός Ἐντός τοῦ προτεσταντικοῦ πλαισίου, ἡ ὅτι, ὅπως ἰσχυρίζονται οἱ Προτεστάντες, Ἐκκλησία θεωρεῖται ὡς πνευματική, ἀό- ὁ ὅρος Ἐκκλησία στήν Καινή Διαθήκη ρατη κοινωνία τῶν Ἁγίων. Πρόκειται, δη- προσδιορίζει ἄλλοτε μιά κοινότητα πι- λαδή, γιά ἕνα ἀόρατο πνευματικό σῶμα στῶν σέ μιά πόλη (Πράξ 5,11. 8,1. Ρωμ τό ὁποῖο περιλαμβάνει τούς πιστούς 16,1. Γαλ 1,2), ἄλλοτε σύναξη πιστῶν ὅλων τῶν ἐποχῶν, πού ἔχουν κληθεῖ ἀπό πού συγκεντρώνονται σ’ ἕνα σπίτι (Ρωμ τό Ἅγιο Πνεῦμα καί εἶναι γνωστοί μόνο 16,5), ἄλλοτε σύνολο κοινοτήτων πού στόν Χριστό. Κεφαλή τῆς Ἐκκλησίας δέν πιστεύουν στόν Κύριο (Πράξ 9, 31) καί εἶναι κάποιος ἀνθρώπινος παράγοντας ἤ ἄλλοτε τό σύνολο τῶν πιστῶν πού ἀπο- δέχονται τόν Χριστό ἀσχέτως μέ τή γεω- Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 43

γραφική τους παρουσία (Α΄ Κορ 10,32. Οἱ πάστορες, καί ὅπου ὑπάρχουν συμ- 15,9. Γαλ 1, 13). βούλια διοίκησης, ἔχουν ἀντιπροσωπευ- τικό χαρακτήρα γι᾽ αὐτό ἐκλέγονται ἀπό Ἡ ἔνταξη ἑνός πιστοῦ σέ μιά ὁρατή το- τήν τοπική κοινότητα. Εἶναι ἐπιφορτισμέ- πική κοινότητα-Ἐκκλησία δέν τόν καθιστᾶ νοι μέ τό κήρυγμα, τή λατρεία, τή διασφά- αὐτομάτως μέλος καί τῆς ἀόρατης Ἐκκλη- λιση τῆς πειθαρχίας, τήν προαγωγή τῶν σίας ὡς κοινωνίας τῶν Ἁγίων. Τά μεγέθη μελῶν κάθε τοπικῆς Ἐκκλησίας στή χρι- ἀόρατη Ἐκκλησία καί ὁρατή κοινότητα στανική ζωή καί τελειότητα. Σέ ἀρκετούς δέν συμπίπτουν. Ἡ κατατετμημένη πολ- προτεσταντικούς κλάδους συναντᾶμε τή λαπλή ὁμολογιακή μορφή τοῦ Προτεστα- χρήση τῶν ὅρων διάκονος, πρεσβύτερος ντισμοῦ ἐντός τοῦ ἱστορικοῦ πεδίου, δέν καί ἐπίσκοπος, μέ περιεχόμενο ἀποκλει- ταυτίζεται σέ καμμία περίπτωση μέ τήν στικά διοικητικό, καί ὄχι μυστηριακό. ἀληθινή ἀόρατη Ἐκκλησία. Οἱ ὁρατές Ἐκ- Πολλοί κλάδοι δέχονται στό «ἱερατεῖο» κλησίες, μέ μία ποικιλία ὀνομάτων-κλά- τους καί γυναῖκες. δων εἶναι κοινότητες πιστῶν πού ἐπαγ- γέλονται τή χριστιανική πίστη. Τά βασι- Γιά τόν προτεσταντικό χῶρο, κάθε τοπι- κά χαρακτηριστικά πού τίς διακρίνουν κή κοινότητα θεωρεῖται πλήρης καί ἀκέ- ἀπό ἄλλες ψευδεπίγραφες χριστιανικές ραιη Ἐκκλησία πού διαχειρίζεται ἀπο- κοινότητες εἶναι: α) τό ἀληθινό κήρυγμα κλειστικά τίς δικές της ὑποθέσεις. Ὅμως τοῦ λόγου τοῦ Θεοῦ, β) ἡ σωστή τέλεση ἡ ἰδιότητά της ὡς μέλους ἑνός εὐρύτερου τῶν μυστηρίων (πβ. Αὐγουσταία Ὁμολο- κλάδου μέ συγκεκριμένο ἱστορικό περί- γία, ἄρθρο 7) ἤ τελετῶν κατά τήν ἐκδοχή γραμμα καί δογματικό πλαίσιο τήν καθι- τῶν Μεταρρυθμισμένων, καί γ) ἡ πειθαρ- στᾶ συνδεδεμένο μέλος μέ συγκεκριμένες χία στήν καθαρότητα τῆς βιβλικῆς διδα- ὑποχρεώσεις, βάσει ἑνός κοινοῦ καταστα- χῆς καί ἠθικῆς. Οἱ διάφορες χριστιανικές τικοῦ συμφωνίας καί συνύπαρξης, πού κοινότητες ἤ Ἐκκλησίες ὡς ὁρατοί ὀργα- ἐξασφαλίζει τήν ἑνότητα τῶν διαφόρων νισμοί μέσα στόν κόσμο διακρίνονται γιά κοινοτήτων. τήν κοινή χριστιανική ζωή, τήν ὀργάνωσή τους, τίς διακονίες τους ἀλλά καί γιά μιά Ὑπάρχουν προτεσταντικοί κλάδοι πού προδιορισμένη συγκεκριμένη μορφή ὀργά- ἔχουν εἴδη συνόδων, στίς ὁποῖες οἱ ἀντι- νωσης καί διοίκησης πού διαφέρει κατά πρόσωποι τῶν διαφόρων τοπικῶν κοι- περίπτωση σέ κάθε κλάδο. Οἱ ὁρατές χρι- νοτήτων-Ἐκκλησιῶν τοῦ κλάδου ἀσχο- στιανικές κοινότητες ἔχουν τίς δικές τους λοῦνται μέ θέματα διδασκαλίας, ἠθικῆς, διοικητικές διαβαθμίσεις καί ὄργανα5. πειθαρχίας καί διοίκησης σέ εὐρύτερο συλλογικό ἐπίπεδο. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Η.G. Pöhlmann, Abriss der Dogmatic, Gütersloh 21975, σ. 257-259. Η. Ηeppe, Reformed Dogmatics, μτφ. G.T. Thomson, Grand Rapids, Michigan 1978, σ. 664-668. R. Leohhardt, Grundinformation Dogmatik, Göttingen 22004, σ. 267-270. 2. A. Basdekis (Hrsg), Orthodoxe Kirche und Ökumenische Bewe- gung. Dokumente-Erklärungen-Berichte 1900-2006, Frankfurt am Main, Paderborn 2006, σ. 818. 3. J. Feiner - L. Vischer (Hrsg), Neues Glaubensbuch, Freiburg-Basel-Wien 91973, σ. 621-626. 4. E.F.K. Müller, Die Bekenntnisschriften der reformierten Kirche, Leipzig 1903, σ. 199. Πβ. Ε. Klotsche, The History of Christian Doctrine, Grand Rapids, Michigan 31979, σ. 238-239. 5. R. Frieling, \"Kirche I. evang. Sicht\", H. Krüger u.a (Hrsg), Ökumene Lexikon.Kirchen-Religionen-Bewegungen, Frankfurt am Main 1983, στ. 628-629. 44 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΙΕΡΑΤΙΚΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΜΝΗΜΗ Ἡ διάσωση τῶν ἱερῶν ἀμφίων τοῦ Χρυσοστόμου Σμύρνης Πρωτ. Ἠλία Δροσινοῦ Ἱερ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ζωοδοχου Πηγῆς Ἀκαδημίας Ἀνάμεσα στά ἐκθέματα πού ἀπόκει- χιερατικά του Ἄμφια καί ἄλλα κειμήλια. νται στό Μουσεῖο τῆς Ἐθνολογικῆς Χαρακτηριστικά ἀναφέρει: Ἑταιρείας, στό Μέγαρο τῆς Παλαιᾶς Βουλῆς, ὁ ἐπισκέπτης μπορεῖ νά δεῖ, το- «Κατά τάς τραγικάς ἡμέρας τῆς Μι- ποθετημένα σέ περίοπτη θέση, μέσα σέ κρασιατικῆς Καταστροφῆς (Αὔγουστος ὑαλόφρακτες προθῆκες, τήν ἀρχιερατική 1922), εἰς τήν Ἱεράν Μητρόπολιν Σμύρ- Μίτρα, τό προσωπικό Ἐγκόλπιο καί τόν νης καί πλησίον τοῦ Μητροπολίτου εὑρί- Σταυρό εὐλογίας τοῦ Ἐθνομάρτυρα Μη- σκοντο ὁ Θωμᾶς Βοῦλτσος ἐκ Δράμας, τροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου (1867- ἔμπιστος προσωπικός του ὑπάλληλος, 1922). Γεννᾶται, βεβαίως, ἡ ἀπορία, πῶς ὁ Νικόλαος Σοφοκλέους, σύζυγος τῆς τά ἱερά αὐτά ἀντικείμενα διεσώθησαν ἀδελφῆς του Σοφίας, καί ὁ ἀδελφός του καί ἔφθασαν στήν Ἑλλάδα, δεδομένου Εὐγένιος. Ἐκ τούτων, ὁ Θωμᾶς Βοῦλτσος ὅτι, στή λαίλαπα τῆς Μικρασιατικῆς Κα- καί ὁ Νικόλαος Σοφοκλέους, κατόπιν πε- ταστροφῆς, ἡ πρωτεύουσα τῆς Ἰωνίας ριπετειῶν, διεσώθησαν εἰς τήν Ἑλλάδα. ἰσοπεδώθηκε, ὁ Μητροπολιτικός Ναός Ὁ ἀδελφός του Εὐγένιος παρέμεινεν εἰς κατεκάη καί ὁ σεπτός Ἱεράρχης κατα- τήν Μητρόπολιν. Συλληφθείς μετεφέρθη κρεουργήθηκε. Ἡ ἀπορία αὐτή βρίσκει εἰς Νυμφαῖον, ὅπου εἶχε διατελέσει διοι- τήν ἀπάντησή της στό τρίτομο ἔργο Τό κητής ἐπί τῆς ἑλληνικῆς περιόδου. Ἀρχεῖον τοῦ Ἐθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου (Ἀθήνα: Μορφωτικό ἵδρυ- Κατά διαδοθεῖσαν φήμην, καταδικα- μα Ἐθνικῆς Τραπέζης 2000), τό ὁποῖο σθείς εἰς θάνατον ἐτάφη ἐκεῖ ζῶν. Ἀπό συνέγραψε ὁ μακαριστός Μητροπολίτης τούς διασωθέντας, ὁ Θωμᾶς Βοῦλτσος, Αὐστρίας Χρυσόστομος Τσίτερ, βαπτι- εἰς Ἀθήνας, ἐπληροφόρησε τόν Μητροπο- στικός καί κατά σάρκα συγγενής τοῦ λίτην Ἐφέσου Χρυσόστομον, πνευματι- ἁγίου Ἱεράρχη (υἱός τῆς ἀδελφῆς του κόν ἀνάστημα τοῦ Μητροπολίτου Σμύρ- Ἐριφύλης Ἡρακλέους Τσίτερ). Στήν Εἰ- νης, περί τῆς τύχης τοῦ πνευματικοῦ του σαγωγή τοῦ Α´ τόμου (σ. XIX) ὁ συγ- πατρός καί ἀνεκοίνωσεν εἰς αὐτόν, ὅτι γραφέας μᾶς πληροφορεῖ, ὑπεύθυνα καί ὁ Ἐθνομάρτυς ἀπέστειλε πρός φύλαξιν μέ σαφήνεια, πῶς διεσώθησαν τά πολύ- εἰς τό θωρηκτόν \"Λῆμνος\" δύο κιβώτια τιμα ἔγγραφα τοῦ Ἐθνομάρτυρα, τά ἀρ- μέ ἀρχιερατικά. Μέ συστατικήν ἐπιστο- λήν τοῦ Μητροπολίτου Ἐφέσου πρός τόν κυβερνήτη τοῦ θωρηκτοῦ \"Λῆμνος\", Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 45

ὁ Νικόλαος Σοφοκλέους παρέλαβε τά τάς ὁποίας ἤξιωσε τότε ὁ κάτοχός των δύο κιβώτια μέ ἀρχιερατικά. Εἰς τά κι- κλητήρ Ἀντύπας. βώτια εὑρέθησαν ἀρχιερατικά καί σωρός δακτυλογραφημένων φύλλων καί ἔντυ- Τό διασωθέν καί ἤδη ἐκδιδόμενον Ἀρ- πα. Τά ἀρχιερατικά παρεδόθησαν ἀπό χεῖον τοῦ Ἐθνομάρτυρος Μητροπολίτου τάς ἀδελφάς του Ὄλγαν Πολυχρονίδου, Σμύρνης Χρυσοστόμου ἀναφέρεται εἰς Ἐριφύλην Ἡρ. Τσίτερ, Σοφίαν Νικολ. τήν δράσιν του ὡς Μητροπολίτου Δρά- Σοφοκλέους, Αἰκατερίνην Φιλίππου Κα- μας (1902-1910) καί ὡς Μητροπολίτου βουνίδου καί τήν νύμφην του Σεβαστήν Σμύρνης (1910-1922)». Εὐγενίου Καλαφάτη, τό γένος Κασφίκη, εἰς ἐμέ, ὡς μόνον κληρικόν τῆς οἰκογενεί- Σύμφωνα μέ προφορική μαρτυρία πρός ας, πρός μελέτην καί ταξινόμησιν. ἐμέ τοῦ μακαριστοῦ Αὐστρίας Χρυσο- στόμου, μέ τόν ὁποῖο μέ συνέδεε πνευ- Πράγματι, ἐκ τῆς μελέτης ἀπεκατε- ματική συγγένεια, αὐτός ἦταν ὁ εἰσηγη- στάθη χρονολογικῶς ἡ ἀλληλογραφία τής πρός τή μητέρα καί τίς θεῖες του γιά τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Δράμας ὡς καί τήν ἐναπόθεση τῶν Ἀμφίων στήν Ἐθνο- ἡ ἀλληλογραφία τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλε- λογική Ἑταιρεία. Μέ τήν πράξη αὐτή ὁ ως Σμύρνης. Οὕτω διεσώθη τό Ἀρχεῖον νεαρός τότε διάκονος Χρυσόστομος Τσί- τοῦ Ἐθνομάρτυρος Μητροπολίτου Σμύρ- τερ ἔκανε τήν ἀπαρχή στό ἱερατικό ξε- νης Χρυσοστόμου, λίαν πολύτιμον διά κίνημά του, πιστεύοντας ἀκράδαντα ὅτι τήν νεωτέραν ἐθνικήν ἡμῶν ἱστορίαν. Τά πάνω ἀπό τόν σεβασμό, τήν ἀγάπη καί τρία τελευταῖα ἀντίγραφα τῶν ἐπιστο- τήν εὐγνωμοσύνη πού ἔτρεφε τόσο ὁ ἴδι- λῶν τοῦ Ἐθνομάρτυρος πρός τόν Πανα- ος ὅσο καί οἱ ἀδελφές πρός τόν Ἐθνο- γιώτατον Οἰκουμενικόν Πατριάρχην Με- μάρτυρα, τά ἀντικείμενα αὐτά δέν ἔπρε- λέτιον Δ´, τόν Βασιλέα Κωνσταντῖνον καί πε νά φυλαχθοῦν ὡς οἰκογενειακά κει- τόν Ἐλευθέριον Βενιζέλον, μέ ἡμερομηνί- μήλια, καί νά ἁπαλύνουν τόν πόνο τους ας 19, 21 καί 25 Αὐγούστου ἐλήφθησαν γιά τήν ἀπώλεια τοῦ ἱεροεθνομάρτυρα, ὁ τήν τελευταίαν στιγμήν ἐκ τοῦ γραφείου ὁποῖος μάλιστα, ἀφοῦ τό ἱερό του Λείψα- τοῦ Ἐθνομάρτυρος ὑπό τοῦ παρ’ αὐτῷ νο κατακρεουργήθηκε καί διασκορπίστη- ὡς κλητῆρος ὑπηρετοῦντος στρατιώτου κε, ἐστερεῖτο καί αὐτοῦ τοῦ μνήματος. Ἀντύπα. Τά ἀντίγραφα ταῦτα παρέλα- Ἔτσι, ὅλη ἡ οἰκογένεια ἐμπιστεύτηκε στό βαν διά τοῦ μετέπειτα καθηγητοῦ τοῦ Μουσεῖο τῆς Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας ὅ,τι Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Λεωνίδα Φιλιπ- εἶχε πολυτιμότερο, κάτι πολύ δύσκολο νά πίδου, διατελέσαντος ἰδιαιτέρου γραμ- ἀποτιμηθεῖ μέ τίς τρέχουσες ἀξίες ‒ ἐξαι- ματέως, ἀντί καταβολῆς 3.000 δραχμῶν, ρετικά μεγάλο καί ἀπό θρησκευτικῆς καί, πρώτιστα, ἀπό ἐθνικῆς ἀπόψεως. 46 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ζαμπίας Ἀγριμάκη Ἱστορικοῦ - Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας π. Βασίλειος Χριστοδούλου, Σημειώσεις ἀπό τήν ἐρημιά τοῦ Θεοῦ. Ἡ θεσμική Ἐκκλησία καί οἱ χριστιανοί τόν καιρό τῆς πανδημίας, Ἀθήνα: Γρηγόρη 2021, 300σ. Ἡ πρόσφατη ἐπιδημιολογική κρίση, ἐξαιτίας τῆς πανδημίας τοῦ κορονοϊοῦ, ἐπηρέασε καί τήν ἐκκλησιαστική μας ζωή, δημιουργώντας ἀναταραχή στό ἐκκλη- σιαστικό σῶμα. Στό παρόν βιβλίο («μιά κραυγή ἀγωνίας», κατά τόν συγγραφέα) συμπυκνώνεται ἡ ἐμπειρία αὐτῆς τῆς πρωτόγνωρης πραγματικότητας καί οἱ προ- βληματισμοί γιά τίς ἐπιπτώσεις σέ κοινωνικό καί κυρίως σέ ἐκκλησιαστικό ἐπίπεδο. Μιλτιάδης Κωνσταντίνου, Μικρές Ερμηνευτικές Μελέτες σε αφηγηματικά κεί- μενα της Παλαιάς Διαθήκης, Θεσσαλονίκη: Ροπή [2019], 220σ. Συνδυάζοντας τήν ἑρμηνευτική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας καί τά πορίσματα τῆς νεώτερης βιβλικῆς ἐπιστήμης, ὁ συγγραφέας παρουσιάζει μερικά παραδείγματα σύγχρονης προσέγγι- σης τοῦ κειμένου τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Μετά τά εἰσαγωγικά θεωρητικά κεφάλαια, ὅπου ἐξηγοῦνται βασικοί ὅροι καί ἔννοιες καθώς καί οἱ προϋποθέσεις τῆς Ὀρθόδοξης ἑρμηνευτικῆς, παρατίθενται ἐπιλεγμένες περικοπές ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη, μέ τήν ἑρμηνεία τους καί τήν ἀνάλυση τοῦ θεολογικοῦ τους νοήματος. Βιβλία πού λάβαμε Ἀρχιμ. Δανιήλ Γ. Ἀεράκης, Μικρό Κυριακοδρόμιο, Ἀθήνα 2022 Ἀρχιμ. Δρ Ἀπόστολος Καλυβιώτης, Χαρούμενα γενέθλια, εἰκονογράφηση Καίτη Μακρή, Ἀθήνα: Παπαζήση 2022 Ἱερὰ Μητρόπολις Μαρωνείας καὶ Κομοτηνῆς, Ὁ Μητροπολίτης Μαρωνείας Κων- στάντιος καὶ ἡ προσφορά του στὸν Ἀγῶνα τοῦ 1821, ἐπιμ. Γ. Χρ. Τσιγάρας, Κο- μοτηνὴ 2021 Ἱερὰ Μητρόπολις Σερβίων καὶ Κοζάνης, Ἐκκλησιαστικὸν Κειμηλιαρχεῖον. Ἅγιος Συμεὼν ὁ Νέος Θεολόγος, ἐπιμ. ἐκδόσεως Ἀρχιμ. Χριστόφορος Ἀγγελόπουλος - Θεόδ. Χατζηευσταθίου - Γ. Μπετσάκος, Κοζάνη 2021 Ιερεύς Κων. Πετράκης, Ο Στάρετς Βασίλειος των Καρπαθίων. Η ησυχαστική πο- λιτεία στη Μολδοβλαχία του 18ου αιώνα, Ἀθήνα: Ἑπτάλοφος 2021 Μιλτιάδης Κωνσταντίνου, ... τοῦ συνιέναι τὰς γραφάς. 13+1 Βήματα Εισαγωγής στην Παλαιά Διαθήκη, Θεσσαλονίκη: Μπαρμπουνάκης 2014. Σταυροδρόμι. Σύγχρονοι προβληματισμοί στο χώρο της Ορθοδοξίας και του πολι- τισμού. Περιοδική ἔκδοση της Ἐκκλησιαστικῆς Κοινότητας τοῦ Ἱ.Ν. Ἁγίου Φιλίππου Βλασσαροῦς (Ἀθήνα). Τεῦχος 3ον Μάιος - 'Ιούνιος 2022 47

ΕΦΗΜΕΡΙΑΚΑ Μηνιαῖες ἀποδοχές κληρικῶν Πρωτ. Γεωργίου Βαμβακίδη Γεν. Ἀρχιερ. Ἐπιτρ. Ἱ.Μ. Ζιχνῶν καί Νευροκοπίου Ἀντιπροέδρου Ι.Σ.Κ.Ε. Συνεχίζουμε ἀπό τήν παροῦσα στήλη τίς ἐνδεικτικές μηνιαῖες ἀποδοχές κληρικῶν διαφορετικῶν Μισθολογικῶν Κατηγοριῶν καί χρόνων ὑπηρεσίας πρός ἀσφαλέστερη καί πληρέστερη ἐνημέρωση τῶν ἐν Χριστῷ ἀδελφῶν μας. Ἐνδεικτικές ἀποδοχές νεοδιοριζόμενου ἐγγάμου κληρικοῦ μέ ἕνα τέκνο τῆς ΠΕ Μισθολογικῆς Κατηγορίας, μέ συναφές πρός τό ἀντικείμενο Μεταπτυχιακό τίτλο σπουδῶν καί μέ διετή (2) χρόνο ὑπηρεσίας ἔχουν ὡς ἐξῆς: Βασικός Μισθός:                                           1.092,00 € Προβληματικῶν ἤ Παραμεθορίων περιοχῶν:  100,00 € Οἰκογενειακή Παροχή:                                      50,00 € ΕΦΚΑ-Ὑγειονομική:                                        56,51 € ΕΦΚΑ- Ἐπικουρική:                                        40,37 € ΕΦΚΑ- Κύρια Σύνταξη:                                  165,56 € Σύνολο ἀκαθαρίστων ἀποδοχῶν:                    1.504,44 € ΚΡΑΤΗΣΕΙΣ: 49,68 € ΕΦΚΑ- Τομέας Πρόνοιας Δημοσίων:      31,67 € ΕΦΚΑ- Ὑγειονομική Περίθαλψη:            40,37 € ΕΦΚΑ- Ἐπικουρική Ἀσφάλιση:                82,84 € ΕΦΚΑ- Κύρια Σύνταξη:                            6,21 € Περιοδικό Ἐκκλησία:                                  24,84 € Εἰσφορά Ἀλληλεγγύης 2%:                      12,42 € Τ.Π.Δ.Υ.-ΤΠΟΕΚΕ Εἰδ. Εἰσφορά 1%:      42,84 € Φ.Μ.Υ.:                                                    56,51 € ΕΦΚΑ- Ὑγειονομική:                                40,37 € ΕΦΚΑ- Ἐπικουρική:                                  165,56 € ΕΦΚΑ- Κύρια Σύνταξη:                          Σύνολο κρατήσεων:                                553,31 € Καθαρές ἀποδοχές:                                                      951,13 €. 48 Μάιος - 'Ιούνιος 2022 Τεῦχος 3ον