aktines788

ΕΠΙΣΤΗΜΗ-ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ-ΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΤΕΧΝΗ ΕΤΟΣ 84ο= | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | ΑΡΙΘ. 788 Ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη τὸ 1826 Ἡ ἐπιχειρούμενη ἀνακίνηση τοῦ ζητήματος τῶν Βλάχων Οἱ ἐπιδημίες στὴ Σμύρνη τὸν 18ο καὶ 19ο αἰῶνα Διαπαιδαγώγησις θηρίων

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ «EΠOΠΤΑΙ ΤHΣ EΚΕIΝΟΥ ΜΕΓΑΛΕΙOΤΗΤΟΣ» Γ.Β.Μ. ............................................................................................................... 129 H AΠOΚΡΟΥΣΗ ΤΟY IΜΠΡΑHΜ ΣΤH ΜAΝΗ ΤO ΚΑΛΟΚΑIΡΙ ΤΟY 1826 ΧΡΥΣH Δ. ΜΑΝΩΛΟΠYΎΛΟΥ-ΤΣEΝΤΟΥ.......................................................... 131 H EΠΙΧΕΙΡΟYΜΕΝΗ AΝΑΚIΝΗΣΗ ΤΟY ΖΗΤHΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ ΑΧΙΛΛΕΥΣ Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ................................................................................... 140 ΟΙ ΕΠΙΔΗΜΙΕΣ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ ΤΟΝ 18ο ΚΑΙ 19ο ΑΙΩΝΑ ΑΧΙΛΛΕΥΣ Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ................................................................................... 150 ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ Α. Ν. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ........................................................................................ 154 ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΙΣ ΘΗΡΙΩΝ Ι. Κ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ..................................................................................... 164 ΚΡΙΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ Γ.Τ. ................................................................................................................... 166 129 131 ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΟΡΓΑΝΟ ΤΗΣ «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΕΝΩΣΕΩΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΩΝ» ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ Ἐκδότης ΓΡΑΜΜΑΤΑ «Χριστιανική Ἕνωσις Ἀκτῖνες» ΤΕΧΝΗ Καρύτση 14, 105 61 Ἀθῆναι, Τηλ. 210 32.35.023 www.xee.gr • ΚΩΔΙΚΟΣ 1692. Διευθυντής Σύνταξης Γιάννης Κ. Τσέντος Διμηνιαῖο περιοδικό Θελξινόης 1, 166 74 Γλυφάδα, e-mail: [email protected] Τιμή τεύχους 2,5€ Ἡ Ἐπιτροπή ἐπιφυλάσσει σέ ἑαυτήν τό δικαίωμα νά μήν δημοσιεύει Ἐτήσια συνδρομή ἤ νά συντέμνει κατά τήν κρίση της ὁποιοδήποτε χειρόγραφο. Χει- Ἐσωτερικοῦ 15€ ρόγραφα, δημοσιευόμενα ἤ μή, δέν ἐπιστρέφονται. Ἐξωτερικοῦ 30€ Κύπρου 20€ Δημιουργικό - Ἐκτύπωση «Λυχνία Α.Ε.» Ὁλοκληρωμένες λύσεις ἔντυπης ἐπικοινωνίας Ἀνδραβίδας 7, 136 71 Χαμόμυλο Ἀχαρνῶν, Τ. 210 3410436, F. 210 3425967 www.lyhnia.com, [email protected] Τόπος ἔκδοσης: Ἀθήνα, Αὔγουστος 2021

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 «ΕΠΟΠΤΑΙ ΤΗΣ ΕΚΕΙΝΟΥ ΜΕΓΑΛΕΙΟΤΗΤΟΣ» Μιὰ φωτόλουστη ἡμέρα σωπον αὐτοῦ ὡς ὁ ἥλιος, τὰ δὲ ἱμάτια στὴν ἐξοχή, σ’ ἕνα κα- αὐτοῦ ἐγένοντο λευκὰ ὡς τὸ φῶς» ταπράσινο βουνό, γίνε- (Ματθ., ιζ΄ 2). ται ἀφορμὴ χαρᾶς. Ἀλλὰ πόσο μεγαλύτερη, ἀνέκ- Εἶδαν «τὴν δόξαν αὐτοῦ, δόξαν ὡς φραστη, ἡ εὐχαρίστηση νὰ ζεῖ κανεὶς μονογενοῦς παρὰ πατρός, πλήρης χά- μέσα στὸ φῶς τῆς θεϊκῆς παρουσίας, ριτος καὶ ἀληθείας» (Ἰωάν., α΄ 14). Δόξα ὅπως τὴν ἔζησαν οἱ ποὺ δὲν ἔλαβε κατὰ χάρη καὶ δωρεά, τρεῖς μαθητὲς στὸ ὄρος Θαβώρ, τότε ποὺ «ἔγιναν ἐπό- πται τῆς ἐκείνου μεγαλειότητος» (Β΄ Πέτρ., α΄ 16)! Τότε ποὺ ὁ Ἰησοῦς παρέ- λαβε τὸν Πέτρο, τὸν Ἰάκωβο καὶ Ἰωάννη «καὶ μετεμορφώθη ἔμπροσθεν αὐτῶν, καὶ ἔλαμψε τὸ πρό- Ὁ δρόμος ποὺ φέρνει στὸ θαβώρειο φῶς ὑπῆρξε ὁ πόθος πολλῶν ἁγίων ψυχῶν. Ὁ Κύριος μᾶς δίδαξε ὅτι, μόνο ἂν μείνουμε στὸν λόγο Του καὶ ἐφαρμόσουμε στὴ ζωή μας τὶς ἐντολές Του, καθαρίσουμε τὸν ἑαυτό μας «ἀπὸ παντὸς μολυσμοῦ σαρκὸς καὶ πνεύματος», τότε θὰ γίνουμε καὶ μεῖς «ἐπόπται» τοῦ κάλλους τοῦ θεϊκοῦ προσώπου Του. Μονάχα «οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ», τοὺς ὁποίους ἰδιαίτερα μακάρισε ὁ Κύριος στὴν ἐπὶ τοῦ Ὄρους Ὁμιλία Του, «τὸν Θεὸν ὄψονται». Σὲ μιὰ ἤρεμη καὶ καθαρὴ λίμνη ἀντικατο- πτρίζονται ὅλες οἱ ὀμορφιὲς τοῦ οὐρανοῦ. Κατὰ παρόμοιο τρόπο σὲ μιὰ γαλήνια καὶ καθαρὴ καρδιὰ ἀπὸ τὸν μολυσμὸ τῆς ἁμαρτίας, γίνεται φανερὴ καὶ ψηλαφητὴ ἡ παρουσία τοῦ Θεοῦ. 129

ἀλλὰ τὴν εἶχε φυσικὴ ἀπὸ τὸν Θεὸ καὶ ρεία μας στὸ ὄρος τῆς Μεταμορφώσεως Πατέρα Του ὡς υἱὸς μονογενὴς καὶ μο- ἀρχίζει μὲ τὸν πνευματικὸ ἀγῶνα, τὴν ἀδι- νάκριβος. Ἦταν πάντοτε γεμᾶτος χάρη άκοπη προσπάθεια, γιὰ μιὰ ἐξαγιασμένη μὲ τὴν ὁποία θαυματουργοῦσε, ἀναγεν- ζωή. Τότε θὰ μᾶς δώσει ὁ Θεός, ἀπὸ τὸν νοῦσε, φώτιζε καὶ δίδασκε μὲ τὴ μοναδικὴ ἄπειρο πλοῦτο τῆς δόξας του, τὴ δύνα- σωτήρια ἀλήθεια Του. Αὐτὸ τὸ φῶς τῆς μη καὶ τὴ χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Μεταμορφώσεως, τὸ μεγαλειῶδες ἐκεῖνο ὥστε νὰ κατοικήσει ὁ Χριστὸς μέσα στὴν θέαμα, δὲν ἄντεχαν νὰ τὸ ἀντικρίσουν. καρδιά μας καὶ νὰ τὴν κάνει κατοικητή- Καὶ ἦταν φυσικό, γιατὶ τὸ φῶς ἐκεῖνο ριο τῆς θεότητος. Ἡ ἐσωτερική, λοιπόν, ἦταν θεϊκό, μοναδικό. καθαρότητα εἶναι ὅρος ἀπαραίτητη, γιὰ νὰ καταυγασθοῦμε καὶ νὰ ἀτενίσουμε τὸ Βεβαίως διδάσκει ἡ Ἁγία Γραφὴ τὸ «φῶς τὸ ἀληθινόν». ἀκατάληπτο τῆς θεότητος. «Οὐ μὴ ἴδῃ ἄνθρωπος τὸ πρόσωπόν μου καὶ ζή- Ἔτσι εἶναι. Τὸν ἅγιο Θεὸ μόνο οἱ σεται» ἀναφέρεται στὴν Π. Διαθήκη. Καὶ ἅγιοι θεωροῦν, γιατὶ ἡ ἁγιότητα καθα- στὴν Καινή «Θεὸν οὐδεὶς ἑώρακε πώπο- ρίζει, καταλάμπει, ἐξαγνίζει τὴν ψυχή τε» (Ἰωάν., α΄ 18). Ἡ εὐσπλαχνία ὅμως τοῦ μας καὶ ἔρχεται τὸ Πανάγιο Πνεῦμα καὶ Κυρίου μας μᾶς πρόσφερε μιὰ γεύση στὴ σκηνώνει μέσα μας, καὶ τότε πλημμυρί- Μεταμόρφωση, στὸ φῶς ποὺ ἔλαμψε στὸ ζει ἀπὸ ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, ταπείνωση, πρόσωπο τοῦ Σωτῆρα Χριστοῦ. Ὄχι ὅτι ὁ υἱοθεσία, κατάνυξη. Ὁ ἅγιος Συμεὼν ὁ Ἰησοῦς, ὡς τέλειος Θεός, πῆρε τότε φῶς, Νέος Θεολόγος γράφει πώς, «ὅσον ταπει- ἀλλὰ οἱ μαθητὲς μπόρεσαν νὰ δοῦν αὐτὸ νώνεσαι, τόσον φωτίζεσαι καὶ ἁγιάζεσαι». ποὺ πάντοτε ὑπῆρχε στὸν Κύριό μας. Πόσο ὡραῖο θὰ ἦταν καὶ γιὰ μᾶς σή- Τὸ μεγάλο ἐρώτημα εἶναι, ἐμεῖς πῶς μερα νὰ ἐπαναλάβουμε τὴ φράση τοῦ θὰ μπορούσαμε νὰ δοῦμε τὸ θεῖο αὐτὸ ἀποστόλου Πέτρου στὸν Ἰησοῦ πάνω φῶς; Πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ γίνουμε «ἐπό- στὸ ὄρος τῆς Μεταμορφώσεως: «Κύριε, πται (θεαταὶ) τῆς ἐκείνου μεγαλειότη- καλόν ἐστιν ἡμᾶς ὧδε εἶναι· εἰ θέλεις, τος»; Ἄλλωστε, ὁ δρόμος ποὺ φέρνει στὸ ποιήσωμεν ὧδε τρεῖς σκηνάς, σοὶ μίαν θαβώρειο φῶς ὑπῆρξε ὁ πόθος πολλῶν καὶ Μωσεῖ μίαν καὶ μίαν Ἠλία» (Ματθ., ἁγίων ψυχῶν. Ὁ Κύριος μᾶς δίδαξε ὅτι, ιζ΄ 4). Νὰ μένουμε γιὰ πάντα ἐδῶ. «Ἔνθα μόνο ἂν μείνουμε στὸν λόγο Του καὶ Μωϋσῆς πάρεστι καὶ Ἠλίας. Ἠλίας ὁ ἐπὶ ἐφαρμόσουμε στὴ ζωή μας τὶς ἐντολές τοῦ ὄρους πῦρ κατενεγκὼν καὶ Μωϋσῆς Του, καθαρίσουμε τὸν ἑαυτό μας «ἀπὸ ὁ εἰς τὸν γνόφον εἰσελθὼν καὶ τῷ Θεῷ παντὸς μολυσμοῦ σαρκὸς καὶ πνεύμα- διαλεχθείς» (Χρυσόστομος). Νὰ ἀπολαμ- τος», τότε θὰ γίνουμε καὶ μεῖς «ἐπόπται» βάνουμε διαρκῶς τὴ θέα τοῦ προσώπου τοῦ κάλλους τοῦ θεϊκοῦ προσώπου Του. Σου, τὸ πλήρωμα τῆς χαρᾶς, μακριὰ ἀπὸ Μονάχα «οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ», τοὺς τὶς παγίδες τοῦ κόσμου. Ὁ Κύριος ὅμως, ὁποίους ἰδιαίτερα μακάρισε ὁ Κύριος ὅπως τότε ἔτσι καὶ σήμερα, μᾶς προσγει- στὴν ἐπὶ τοῦ Ὄρους Ὁμιλία Του, «τὸν ώνει. Μᾶς ἐπαναφέρει στὸν ἀγωνιστικὸ Θεὸν ὄψονται». Σὲ μιὰ ἤρεμη καὶ κα- στίβο. Θέλει νὰ γίνει Θαβὼρ ἡ ψυχή μας. θαρὴ λίμνη ἀντικατοπτρίζονται ὅλες οἱ Νὰ ἀκτινοβολοῦμε τὸ δικό Του φῶς στὴν ὀμορφιὲς τοῦ οὐρανοῦ. Κατὰ παρόμοιο κοινωνία. Νὰ μεταφέρουμε τὸ φῶς καὶ τὴ τρόπο σὲ μιὰ γαλήνια καὶ καθαρὴ καρδιὰ δύναμη τῆς Μεταμορφώσεως στὸν σύγ- ἀπὸ τὸν μολυσμὸ τῆς ἁμαρτίας, γίνεται χρονο ἄνθρωπο ποὺ τόσο τὸ ἀναζητεῖ. φανερὴ καὶ ψηλαφητὴ ἡ παρουσία τοῦ Θεοῦ. Γ.Β.Μ. Ἑπομένως, ἡ ὡραία καὶ ἀνοδικὴ πο- 130

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 Η ΑΠΟΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΙΜΠΡΑΗΜ ΣΤΗ ΜΑΝΗ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1826 Ἐπισημάνσεις γιὰ τὴ σημασία της στὴν ἐξέλιξη τοῦ Ἀγῶνα* Δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ μιλήσει λοιπὸν σὲ μιὰ σύντομη ἀναφορὰ σὲ αὐτά, κανεὶς γιὰ τὴ συμβολὴ τῶν γυ- γιὰ νὰ προχωρήσουμε στὴ συνέχεια στὴν ναικῶν στὴν Ἑλληνικὴ Ἐπα- ἀποτίμησή τους. νάσταση, χωρὶς νὰ φέρει στὴ σκέψη του τὶς γυναῖκες τῆς Ἐπιστρέφοντας στὴν Πελοπόννησο Μάνης, ποὺ κατατρόπωσαν καὶ ταπεί- μετὰ τὴν ἐκστρατεία του στὸ Μεσολόγγι, νωσαν τὶς δυνάμεις τοῦ ὁ Ἰμπραὴμ θέλησε νὰ ἐπιβεβαιώσει τὴν Ἰμπραὴμ στὴ μάχη τοῦ Διροῦ. Αὐτὸ ὅμως ποὺ συνήθως ΔΕΝ συνει- δητοποιοῦμε εἶναι ὅτι οἱ γυναῖκες τῆς Μά- νης δὲν εἶναι ἁπλῶς μορφὲς σχεδὸν μυθικές, ποὺ ἀξίζει νὰ ἀνασύ- ρουμε ἀπὸ τὴν Ἱστο- ρία, ἀλλὰ εἶχαν μιὰ ἐντελῶς καίρια συμ- βολὴ στὴν ἐξέλιξη τοῦ ἐθνικοαπελευθερωτι- κοῦ ἀγῶνα, ποὺ φέτος τιμᾶμε τὰ 200 χρόνια ἀπὸ τὴν ἔναρξή του. Τὰ γεγονότα εἶναι λίγο ὣς πολὺ γνωστά. Θὰ περιορισθοῦμε * Τὸ κείμενο ἀποτελεῖ ἐπεξεργασία τῆς εἰσηγήσεως, μὲ τὸν ἴδιο τίτλο, ποὺ ἔγινε στὴν Ἀρεόπολη στὶς 26 Ἰουνίου 2021 σὲ Ἡμερίδα ποὺ διοργάνωσε ἡ Ἱερὰ Μητρόπολη Μάνης στὸ πλαίσιο τῶν διήμερων ἑορταστικῶν ἐπετειακῶν ἐκδηλώσεων, στὶς 26 καὶ 27 Ἰουνίου, τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μάνης καὶ τοῦ Δήμου Ἀνατολικῆς Μάνης, μὲ τὴν εὐκαιρία τῆς συμπληρώσεως 200 χρόνων ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῆς Ἐπανάστασης. Οἱ ἐκδηλώσεις τελοῦσαν ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ τῆς Ἐπιτροπῆς «ΕΛΛΑΔΑ 2021». 131

κυριαρχία του, ἁλώνοντας τὸ προπύργιο λείψουν τὶς θέσεις τους, γιὰ νὰ σώσουν τῆς Ἐπανάστασης: τὴ Μάνη. Καὶ ὅταν ἡ τὶς οἰκογένειές τους, ὁπότε βεβαίως τὸ Μάνη ἀρνήθηκε νὰ προσκυνήσει, ἐπικε- σύνολο τῶν Αἰγυπτιακῶν δυνάμεων θὰ φαλῆς στρατοῦ 8.000 ἀνδρῶν κινήθηκε κατέκλυζε τὴ Μάνη ἀπὸ τὸν Ἁλμυρό. νὰ εἰσβάλει στὴ Μάνη ἀπὸ τὰ βορειοδυ- τικά, ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῆς Καλαμάτας, Ὅμως ὁ Ἰμπραὴμ δὲν λογάριαζε τί τὴν περιοχὴ τοῦ Ἁλμυροῦ. σήμαινε ὅτι εἶχε ἀπέναντί του Μανιᾶτες. Στὴ Μάνη σήμανε γενικὸς συναγερμός, Στὶς 22 Ἰουνίου 1826 οἱ Αἰγύπτιοι μὲ τὶς καμπάνες νὰ χτυποῦν καὶ νὰ ση- ἔφτασαν στὴ Βέργα, στὸ πρόχειρο πέτρι- μαίνουν τὴ μεγάλη ὥρα. Οἱ γυναῖκες τῆς νο τεῖχος ποὺ εἶχαν φτιάξει οἱ Μανιᾶτες, Μάνης, ἀρνούμενες νὰ ὁδηγηθοῦν σὲ γιὰ νὰ φυλᾶνε τὴ μοναδικὴ αὐτὴ εἴσοδο ἀσφαλῆ τοποθεσία, ὅπως τοὺς προτά- στὴ δυτικὴ Μάνη. Τὸ τεῖχος φύλασσαν θηκε, ἔπεσαν ὁπλισμένες μὲ δρεπάνια 1.000 μόνο ἀποφασισμένοι Μανιᾶτες, οἱ πάνω στοὺς Αἰγυπτίους ποὺ προσπα- ὁποῖοι ὅμως ἐπὶ τρεῖς ἡμέρες ἀπέκρουαν θοῦσαν νὰ κινηθοῦν πρὸς τὴν Τσίμοβα τὶς ἐπανειλημμένες ἐπιθέσεις τῶν αἰγυ- – «ἔδραμαν δρεπανηφόροι», ὅπως γράφει πτιακῶν στρατευμάτων, προξενώντας σὲ ὁ Σπυρίδων Τρικούπης1, καὶ κυριολεκτικὰ αὐτὰ τεράστιες ἀπώλειες. πέταξαν τοὺς Αἰγυπτίους στὴ θάλασσα. Δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ μιλήσει κανεὶς γιὰ τὴ συμβολὴ τῶν γυναικῶν στὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, χωρὶς νὰ φέρει στὴ σκέψη του τὶς γυναῖκες τῆς Μάνης, ποὺ κατατρόπωσαν καὶ ταπείνωσαν τὶς δυνάμεις τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ μάχη τοῦ Διροῦ. Αὐτὸ ὅμως ποὺ συνήθως ΔΕΝ συνειδητοποιοῦμε εἶναι ὅτι οἱ γυναῖκες τῆς Μάνης δὲν εἶναι ἁπλῶς μορφὲς σχεδὸν μυθικές, ποὺ ἀξίζει νὰ ἀνασύρουμε ἀπὸ τὴν Ἱστορία, ἀλλὰ εἶχαν μιὰ ἐντελῶς καίρια συμβολὴ στὴν ἐξέλιξη τοῦ ἐθνικοαπελευθερωτικοῦ ἀγῶνα, ποὺ φέτος τιμᾶμε τὰ 200 χρόνια ἀπὸ τὴν ἔναρξή του. Ὁ Ἰμπραήμ, ἤδη περίφημος γιὰ τὴ «Οἱ μὲν Μανιᾶται ἐπυροβόλουν μὲ τὰ στρατηγική του ἰδιοφυΐα, ποὺ θὰ τοῦ ὅπλα», γράφει ὁ Ἀμβρόσιος Φραντζῆς, χάριζε τὸ ψευδώνυμο «ὁ Ναπολέων τῆς «αἱ δὲ γυναῖκαι ἐμάχοντο μὲ τὰς πέ- Αἰγύπτου», δὲν περιορίστηκε στὶς μετω- τρας»2. «Ἄνδρες ἐφάνησαν καὶ αὐταὶ αἱ πικὲς ἐπιθέσεις στὴ Βέργα. Παράλληλα δρεπανηφόροι Μανιάτιδες», ἐπιλέγει ὁ μὲ αὐτές, ἀποβίβασε 1.500 Αἰγυπτίους στὰ νῶτα τῶν Μανιατῶν, στὸν κόλπο τοῦ 1. Σπυρίδωνος Τρικούπη, Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Διροῦ. Ἀποστολή τους νὰ καταλάβουν Ἐπαναστάσεως, τόμος Δ΄, Ἐκδ. Π. Ἀσλάνης, τὴν Ἀρεόπολη, ποὺ τότε ὀνομαζόταν Τσί- Ἀθήνα 18883, σελ. 21. μοβα, ἐξαναγκάζοντας παράλληλα τοὺς ὑπερασπιστὲς τῆς Βέργας νὰ ἐγκατα- 2. Ἀμβροσίου Φραντζῆ, Ἐπιτομὴ τῆς Ἱστορίας τῆς ἀναγεννηθείσης Ἑλλάδος, τόμος Β΄, Ἀθῆναι 1839, σελ. 449. 132

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 Τρικούπης3. «Ἀμαζόνες» τὶς ὀνομάζει ὁ Ἐρχόμαστε στὴ σημασία τῶν γεγο- Κόκκινος4. νότων. Πραγματικά, ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη τὸ καλοκαίρι τοῦ Ὁ Ἰμπραὴμ ἀποσύρθηκε ταπεινωμέ- 1826 ἔχει μιὰ καίρια σημασία ποὺ συνή- νος, ὅμως δὲν παραιτήθηκε ἀπὸ τὴ φι- θως περνάει ἀπαρατήρητη. λοδοξία του νὰ ὑποτάξει τὴ Μάνη. Δύο μῆνες μετὰ ἐπιχείρησε νέα εἰσβολή, αὐτὴ Κατὰ πρῶτον, ἡ ἀπόκρουση τοῦ τὴ φορὰ ἀπὸ τὰ ὀρεινὰ περάσματα τῆς Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη μᾶς βοηθάει νὰ ἀπα- ἀνατολικῆς πλευρᾶς τοῦ Ταϋγέτου. Οἱ ντήσουμε σὲ αὐτὸ ποὺ εἶναι ἴσως τὸ με- Μανιᾶτες ὅμως πέτυχαν καθοριστικὴ νίκη γαλύτερο ὑπαρξιακὸ ἐρώτημα τοῦ νεώ- ἐναντίον του σὲ ὁλοήμερη μάχη στὶς 28 τερου Ἑλληνισμοῦ. Ἕνα ἐρώτημα ἀπὸ τὸ Αὐγούστου, στὴν περιοχὴ ποὺ ἔκτοτε ὁποῖο συνήθως κρυβόμαστε, τόσο ὅμως εἶναι γνωστὴ ὡς Πολυάραβος, ἀπὸ τοὺς ἀμείλικτο, ποὺ δὲν μποροῦμε νὰ ξεφύ- Ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη μᾶς βοηθάει νὰ ἀπαντήσουμε σὲ αὐτὸ ποὺ εἶναι ἴσως τὸ μεγαλύτερο ὑπαρξιακὸ ἐρώτημα τοῦ νεώτερου Ἑλληνισμοῦ. Ἕνα ἐρώτημα ἀπὸ τὸ ὁποῖο συνήθως κρυβόμαστε, τόσο ὅμως ἀμείλικτο, ποὺ δὲν μποροῦμε νὰ ξεφύγουμε ἀπὸ αὐτό: Μήπως ἡ Ἐπανάσταση εἶχε στὴν πραγματικότητα σβήσει ἀπὸ τὸν Ἰμπραήμ, καὶ μόνο τὸν Ναβαρῖνο τὴν ἔσωσε; Μήπως, ὅ,τι καὶ νὰ λέμε στὶς ἐπετειακὲς ἐκδηλώσεις, στὴν πραγματικότητα ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες χρωστᾶμε στὴν ἐθνική μας ἀνεξαρτησία στὴν παρέμβαση τῶν Μεγάλων Δυνάμεων; πολλοὺς νεκροὺς ποὺ ἄφησαν οἱ Ἄρα- γουμε ἀπὸ αὐτό: Μήπως ἡ Ἐπανάσταση βες, δηλαδὴ οἱ Αἰγύπτιοι, στὸ πεδίο τῆς εἶχε στὴν πραγματικότητα σβήσει ἀπὸ μάχης. Καὶ ἐδῶ οἱ Μανιάτισσες διέπρε- τὸν Ἰμπραήμ, καὶ μόνο τὸν Ναβαρῖνο τὴν ψαν, πολεμώντας στὸ πλευρὸ τῶν ἀνδρῶν ἔσωσε; Μήπως, ὅ,τι καὶ νὰ λέμε στὶς ἐπε- τους. Ὁ Σπυρίδων Τρικούπης μνημονεύει τειακὲς ἐκδηλώσεις, στὴν πραγματικότητα ὡς «ἀξιοσημείωτον γυναικεῖον ἀρίστευ- ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες χρωστᾶμε στὴν ἐθνική μα» τὸ κατόρθωμα τῆς Ἑλένης Ἀναει- μας ἀνεξαρτησία στὴν παρέμβαση τῶν πόνυμφης5. Ὁ Ἰμπραὴμ ἀναγκάσθηκε Μεγάλων Δυνάμεων; ἐκ νέου νὰ ὑποχωρήσει ταπεινωμένος, παραδεχόμενος πλέον τὴν ἀδυναμία του Ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μά- νὰ πατήσει τὴν ἀδούλωτη Μάνη. νη τὸ καλοκαίρι τοῦ 1826 μᾶς δείχνει τὸν δρόμο, γιὰ νὰ ἀπαντήσουμε σὲ αὐτὸ τὸ *** ἀμείλικτο ἐρώτημα. Καὶ ἡ ἀπάντηση εἶναι ὅτι, ΟΧΙ, ὁ Ἰμπραὴμ δὲν εἶχε κυριαρχήσει 3. Σπυρίδωνος Τρικούπη, ὅ.π. στὴν Πελοπόννησο. Σαφῶς ἡ παρουσία 4. Διονυσίου Κόκκινου, Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάστασις, ἰσχυροῦ καὶ σύγχρονου τακτικοῦ στρατοῦ στὴν Πελοπόννησο εἶχε φέρει σὲ δύσκολη τόμος Ε΄, Ἐκδόσεις Μέλισσα, Ἀθήναι 19746 (ed. θέση τοὺς Ἕλληνες, ἀλλὰ καὶ οἱ δυνάμεις pr. 1936), σελ. 424. 5. Σπυρίδωνος Τρικούπη, ὅ.π., σελ. 25. 133

τῶν Αἰγυπτίων εἶχαν ἐν τῷ μεταξὺ φθα- νιο τοῦ 1825 εἶχε ἀποκρουστεῖ στοὺς Μύ- ρεῖ σημαντικὰ καὶ ἀπεῖχαν πολὺ ἀπὸ τὸ λους. Καὶ ἂν ὑποστήριζε κανεὶς ὅτι ἕνα νὰ ἔχουν θέσει ὑπὸ τὸν ἔλεγχό τους τὴν χρόνο μετά, στὶς ἀρχὲς τοῦ καλοκαιριοῦ Πελοπόννησο. τοῦ 1826, εἶχε ἐπιστρέψει νικητὴς ἀπὸ τὸ Μεσολόγγι μὲ τὸ ἠθικὸ τοῦ στρατοῦ Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1826, μάλιστα, δη- του στὰ ὕψη, αὐτὸ θὰ ἦταν ἐξαιρετικὰ λαδὴ δύο μῆνες μετὰ τὴν ἀποτυχία καὶ ἀφελές – τοὐλάχιστον τόσο ἀφελές, ὅσο τῆς δεύτερης προσπάθειας τοῦ Ἰμπραὴμ τὸ νὰ ἔλεγε κανεὶς ὅτι ἦταν στὰ ὕψη τὸ νὰ εἰσβάλει στὴ Μάνη, ὅταν κατέπλευσε ἠθικὸ τοῦ στρατοῦ τοῦ Ξέρξη μετὰ τὶς στὸ λιμάνι τοῦ Νεοκάστρου ἰσχυρὴ μο- Θερμοπύλες. Ἄλλωστε, ὅπως παρατηρεῖ νάδα τοῦ τουρκικοῦ στόλου ὡς ἐνίσχυση Οἱ Ἕλληνες ἀπομνημονευματογράφοι καὶ ἱστορικοί, ἑστιάζοντας εὐλόγως στὶς δυσκολίες ποὺ ἀντιμετώπιζε ἡ ἑλληνικὴ πλευρά, παραβλέπουν τὸ ἀδιέξοδο στὸ ὁποῖο εἶχε περιέλθει ὁ Ἰμπραήμ, τὸ ὁποῖο ὅμως μᾶς παρουσιάζουν ἀνάγλυφα οἱ ξένοι ἱστορικοί. Καὶ εἶναι σημαντικὸ νὰ παρατηρήσουμε ὅτι ἡ φθορὰ στὶς δυνάμεις τοῦ Ἰμπραὴμ ἐμφανίζεται ὡς ἄμεσος ἀντίκτυπος τῆς παταγώδους ἀποτυχίας του στὴ Μάνη. στὶς ἐπιχειρήσεις τοῦ Ἰμπραήμ, ὁ Ρια- χαρακτηριστικὰ ὁ Herzberg, ὁ Ἰμπραὴμ λάμπεης, ὁ ἐπικεφαλῆς τοῦ τουρκικοῦ ἐπέστρεψε ἀπὸ τὸ Μεσολόγγι μὲ στρατὸ στόλου, ζήτησε νὰ ἐνημερωθεῖ γιὰ τὶς μὲ τὸν ὁποῖο «ἡ Πελοπόννησος μποροῦσε ἐκστρατεῖες τοῦ Ἰμπραὴμ στὴν Πελοπόν- νὰ ἀναστατωθεῖ καὶ νὰ ρημαχθεῖ, ὄχι νησο. Καὶ ὅταν τοῦ εἶπαν ὅτι ὁ Ἰμπραὴμ ὅμως καὶ νὰ κατακτηθεῖ»7. εἶχε στὴν κατοχή του τὰ φρούρια τῆς Μεσσηνίας καὶ τὴν Τριπολιτσά, καὶ κατὰ Καὶ ὅταν ὁ Ἰμπραὴμ φιλοδόξησε νὰ τὰ λοιπὰ διενεργοῦσε ἐξορμήσεις σὲ διά- ἐπιβεβαιώσει τὴν κυριαρχία του στὴν Πε- φορα μέρη τῆς Πελοποννήσου, προσβαλ- λοπόννησο, ὑποτάσσοντας τὴ Μάνη, καὶ λόμενος ἀπὸ παντοῦ καὶ φθείροντας τὶς οἱ δύο προσπάθειές του νὰ εἰσβάλει σὲ δυνάμεις του, κούνησε τὸ κεφάλι του καὶ αὐτὴν ὁδήγησαν σὲ παταγώδη ἀποτυχία. σχολίασε δηκτικά: «Ἀναρωτιέμαι ἂν μὲ Ἐπὶ μακρὸν ὁ Ἰμπραὴμ ἀναγκάστηκε νὰ αὐτὸ μπορεῖ νὰ ἰσχυριστεῖ κανεὶς ὅτι εἶναι ἀναστείλει τὶς ἐπιχειρήσεις. Ἕνα χρόνο κύριος μιᾶς χώρας…»6. ἀργότερα, τὸ φθινόπωρο τοῦ 1827, ἡ κα- ταναυμάχηση τοῦ στόλου του ἀπὸ τοὺς Πραγματικά, ὁ Ἰμπραήμ, μετὰ τὶς στόλους τῶν τριῶν Μεγάλων Δυνάμεων πρῶτες του νίκες στὴ Μεσσηνία καὶ τὴν στὸ Ναβαρῖνο γκρέμισε ἐν τῇ γενέσει κατάληψη τῆς Τριπολιτσᾶς, δὲν εἶχε νὰ ἐπιδείξει κάποια σημαντικὴ στρατηγικὴ 7. Gustav Friedrich Herzberg, Geschichte der eu- νίκη στὴν Πελοπόννησο. Ἡ προσπάθειά ropäischen Staaten, vierter Band, Geschichte του νὰ κινηθεῖ πρὸς τὸ Ναύπλιο τὸν Ἰού- Griechenlands, σελ. 402: «mit denen allein der Peloponnesos wohl noch beunruhigt und verheert, 6. Διονυσίου Κόκκινου, ὅ.π., σελ. 437. aber nicht erobert werden konnte». 134

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 της τὴν τελευταία του προσπάθεια του στιες, ὥστε ἀναγκάστηκε νὰ ἀναστείλει νὰ βγεῖ ἀπὸ τὸ ἀδιέξοδο στὸ ὁποῖο εἶχε τὶς ἐπιχειρήσεις του, μέχρι νὰ λάβει νέες περιέλθει, ὀργανώνοντας μιὰ ἐκστρατεία ἐνισχύσεις ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο»8. ἐνάντια στὴν Ὕδρα. Πραγματικά, ἡ ὅλη ἐκστρατεία του στὴν Πελοπόννησο ἔμοι- Καὶ γιὰ νὰ μείνει καμμία ἀμφιβολία αζε νὰ ἔχει ὁδηγηθεῖ σὲ ἀδιέξοδο. Αὐτὴ γιὰ τὸ ἀδιέξοδο στὸ ὁποῖο εἶχαν ὁδηγηθεῖ τὴν ἁπλῆ ἀλήθεια εἶπε ὁ Τοῦρκος ναύ- τὰ πράγματα, ὁ Finlay συνεχίζει: αρχος. Καὶ εἶναι παράδοξο ὁ μὲν Τοῦρκος ναύαρχος νὰ βλέπει καὶ νὰ λέει αὐτὴ τὴν «Ὁ Μωχάμετ Ἄλυ ἔδειχνε αὐτὴ τὴν ἁπλῆ ἀλήθεια, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη, κάποιοι περίοδο κάποιο δισταγμὸ νὰ συνεχίσει σήμερα στὴν Ἑλλάδα νὰ διατείνονται κυ- τὸν πόλεμο ἐνάντια στοὺς Ἕλληνες»9. νικὰ ὅτι ὁ Ἰμπραὴμ εἶχε καταστείλει τὴν Ἐπανάσταση καί... μᾶς ἔσωσαν οἱ Μεγά- Ὁ Mendelssohn εἶναι πολὺ πιὸ ἀνα- λες Δυνάμεις. λυτικός. Συγκεκριμένα, στὸ ἔργο του Geschichte Griechenlands, ποὺ κυκλο- Ἂν ἤδη τὰ παραπάνω εἶναι σημαντι- φόρησε τὸ 1870, κάνει μιὰ σχεδὸν ἐπι- κά, ὑπάρχουν πολλὰ ἀκόμα νὰ ποῦμε. γραμματικὴ ἀναφορὰ στὶς ἀποτυχημένες Διότι μέχρι στιγμῆς περιοριστήκαμε στὴ προσπάθειες τοῦ Ἰμπραὴμ νὰ εἰσβάλει διαπίστωση τοῦ στρατηγικοῦ ἀδιεξόδου στὴ Μάνη τὸν Ἰούνιο καὶ τὸν Αὔγουστο στὸ ὁποῖο εἶχε ὁδηγηθεῖ ἡ ἐκστρατεία τοῦ 1826, ἡ ὁποία κλείνει μὲ ἕνα ἐγκώμιο τοῦ Ἰμπραὴμ στὴν Πελοπόννησο. Ἀλλὰ τῶν Μανιατῶν, οἱ ὁποῖοι «ἐπιβεβαίωσαν πρέπει νὰ προσθέσουμε ἐδῶ καὶ τὴν τὴν παλιὰ φήμη τῆς ἀνδρείας τους στὴν τεράστια φθορὰ στὶς δυνάμεις του. Οἱ ὑπεράσπιση τοῦ πάτριου ἐδάφους καὶ Ἕλληνες ἀπομνημονευματογράφοι καὶ ἀπέκρουσαν τοὺς ἐχθροὺς ποὺ προσπα- ἱστορικοί, ἑστιάζοντας εὐλόγως στὶς δυ- θοῦσαν νὰ εἰσβάλουν σὲ αὐτό, ἐδῶ ὅπως σκολίες ποὺ ἀντιμετώπιζε ἡ ἑλληνικὴ καὶ ἀλλοῦ, μὲ βαριὲς ἀπώλειες»10. Ἀμέσως πλευρά, παραβλέπουν τὸ ἀδιέξοδο στὸ μετὰ ὁ Mendelssohn περνάει στὴ δεινὴ ὁποῖο εἶχε περιέλθει ὁ Ἰμπραήμ, τὸ ὁποῖο κατάσταση στὴν ὁποία εἶχαν περιέλθει ὅμως μᾶς παρουσιάζουν ἀνάγλυφα οἱ οἱ αἰγυπτιακὲς δυνάμεις: ξένοι ἱστορικοί. Καὶ εἶναι σημαντικὸ νὰ παρατηρήσουμε ὅτι ἡ φθορὰ στὶς δυνά- «Ὅταν ὁ Ἰμπραὴμ τὸν Νοέμβριο τοῦ μεις τοῦ Ἰμπραὴμ ἐμφανίζεται ὡς ἄμεσος 1826 κατέλυσε στὴ Μεθώνη, γιὰ νὰ πε- ἀντίκτυπος τῆς παταγώδους ἀποτυχίας ράσει τὸν χειμῶνα, οἱ τάξεις τῶν Αἰγυπτί- του στὴ Μάνη. 8. George Finlay, History of the Greek Revolution, Ὁ George Finlay, στὸ μεῖζον ἔργο του vol. II, William Blackwood, Edinburgh & Lon- Ἱστορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης, don 1861, σελ. 114: «At the end of the yar Ibra- ποὺ ἐξέδωσε τὸ 1861, ἀφιερώνει μόλις μία him found his troops so worn out by fatigue and παράγραφο στὶς δύο ἀποτυχημένες προ- disease, that he was compelled to suspend his σπάθειες τοῦ Ἰμπραὴμ νὰ εἰσβάλει στὴ operations until he received fresh reinforcements Μάνη. Μετὰ κάνει μιὰ σαφῶς ἀπαξιωτικὴ from Egypt». ἀναφορὰ στὶς προσπάθειες τοῦ Κολο- κοτρώνη νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν Ἰμπραήμ. 9. George Finley, ὅ.π.: «Mohammed Ali showed Ἀλλὰ προσέξτε τί γράφει στὴν ἀμέσως some hesitation in prosecuting the war against ἑπόμενη παράγραφο: the Greeks at this time». «Στὸ τέλος τοῦ ἔτους ὁ Ἰμπραὴμ 10. Karl Mendelssohn Bartholdy, Geschichte Grie- βρῆκε τὰ στρατεύματά του τόσο ἐξα- chenlands von der Eroberung Konstantinopels ντλημένα ἀπὸ τὴν κόπωση καὶ τὶς ἀρρώ- durch die Türken im Jahre 1453 bis auf unsere Tage, S. Hirzel, Leipzig 1870, σελ. 427: «Die Maniaten aber rechtfertigten den alten Ruf ihrer Tapfekeit bei der Verteidigung des heimtlichen Bodens und warfen die eindringenden Feinden hier wie dort mit scheren Verluften zurück». 135

ων βρέθηκαν δεινῶς ἀραιωμένες ἀπὸ κά- Ὅπως διαπιστώνουμε, καὶ ὁ Finlay θε λογῆς ταλαιπωρίες καὶ ἐπιδημίες. Οἱ καὶ ὁ Mendelssohn εἶναι ἐξαιρετικὰ ἀπο- ἐλαφρὰ ντυμένοι Ἀφρικανοὶ καὶ Ἀσιᾶτες καλυπτικοί. Ἂν καὶ δὲν δίνουν μεγάλη δὲν μποροῦσαν νὰ ὑποφέρουν τὸ τραχὺ ἔκταση στὰ γεγονότα τῆς ἀπόκρουσης κλίμα τοῦ Μοριᾶ, καὶ οἱ συνέπειες τοῦ τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη τὸ καλοκαίρι τοῦ συστήματος τῆς ἄγριας καταστροφῆς, 1826 –τὸ γιατί ἀξίζει νὰ μᾶς ἀπασχολή- ποὺ εἶχε ἀκολουθήσει ὁ Ἰμπραήμ, γίνο- σει, καὶ θὰ μᾶς ἀπασχολήσει πράγματι νταν ἤδη αἰσθητὲς καὶ στοὺς ἴδιους τοὺς στὸ τέλος αὐτῆς τῆς μελέτης–, περι- καταστροφεῖς, ἐπειδὴ γρήγορα ἔλειψαν γράφουν μὲ τόσο μελανὰ χρώματα τὴν ἀποθέματα καὶ τροφές. Ἕνα παξιμάδι κατάσταση στὴν ὁποία εἶχε περιέλθει ὁ πληρωνόταν μὲ ἀσημένια νομίσματα»11. Ἰμπραὴμ μετὰ τὴν παταγώδη ἀποτυχία του στὴ Μάνη, ὥστε μπαίνει κανεὶς στὸν Καὶ συνεχίζει, ἀποκαλύπτοντας πῶς πειρασμὸ νὰ διερωτηθεῖ, ἀναλογιζόμε- ἔβλεπαν πιὰ στὴν Αἴγυπτο τὴν ἐκστρα- νος τὸ πλῆρες στρατηγικὸ ἀδιέξοδο στὸ τεία στὴν Πελοπόννησο: ὁποῖο εἶχε περιέλθει ἡ ἐκστρατεία τοῦ Ἰμπραὴμ στὴν Πελοπόννησο, μήπως τε- «Ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο ἔρχονταν πολὺ λικὰ τὸ Ναβαρῖνο δέν «ἔσωσε» τόσο τοὺς ἀσήμαντες ἐνισχύσεις, ἐπειδὴ ὁ ἀντιβα- Ἕλληνες, ὅσο τὸν Ἰμπραήμ, δίνοντάς του σιλιάς [ὁ Μωχάμετ Ἄλυ, ὁ πατέρας τοῦ τὴν εὐκαιρία νὰ ἀποχωρήσει εὐσχήμως Ἰμπραήμ], ὁ ὁποῖος εἶχε ξοδέψει ἤδη 25 ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ ἀδιέξοδο. ἑκατομμύρια ἱσπανικὰ τάληρα γιὰ τὸν ἑλληνικὸ πόλεμο, ἄρχισε νὰ συλλογίζεται *** ἂν οἱ μεγάλες αὐτὲς δαπάνες θὰ ἀντα- μείβονταν ἐπαρκῶς. Καὶ αὐτὸς ὁ ἴδιος Πέρα ἀπὸ τὰ παραπάνω, δὲν πρέ- οὐδέποτε ἦταν διατεθειμένος νὰ θυσια- πει νὰ ἀγνοοῦμε ὅτι ἡ ἀπόκρουση τοῦ στεῖ ἀνωφελῶς γιὰ τὸν Σουλτᾶνο, τώρα Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη ὑπῆρξε ἐπιπλέον ὅμως καὶ ἡ στάση τῶν εὐρωπαϊκῶν δυ- ἕνας ἐντελῶς κρίσιμος κρίκος στὴν ἁλυ- νάμεων τὸν ἔκανε νὰ προβληματίζεται. σίδα τῶν γεγονότων ποὺ ὁδήγησαν στὴν Θεωροῦσε ὅτι τὸ παιχνίδι εἶχε χαθεῖ, ἂν παρέμβαση τῶν Μεγάλων Δυνάμεων. ἡ Εὐρώπη ἐπενέβαινε, καὶ σὲ τέτοια περί- πτωση εἶχε ἀποφασίσει νὰ τηρήσει μόνο Προκειμένου νὰ τὸ καταλάβουμε τὰ ἐξωτερικὰ προσχήματα τῆς ὑποτέλει- αὐτό, εἶναι σημαντικὸ νὰ ἔχουμε μιὰ ας [στὸν Σουλτᾶνο] καί, εὐθὺς μόλις τοῦ ἐποπτεία τῆς κατάστασης ποὺ εἶχε δι- ἦταν δυνατόν, νὰ τραβήξει τὸ κεφάλι του αμορφωθεῖ: Οἱ Μεγάλες Δυνάμεις εἶχαν ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ παγίδα»12. προοδευτικὰ προσανατολιστεῖ σὲ μιὰ λογικὴ μεσολάβησης ἢ καὶ παρέμβασης 11. Karl Mendelssohn Bartholdy, ὅ.π., «Als Ibrahim im November 1826 Wintequartiere in Modon Vicekönig, der bereits 25 Millionen spanische bezog, waren die Reihen der Egypten durch Stra- Thaler für den griechischen Krieg ausgegeben, pazen und Seuchen furchtbar gelichtet; die leicht begann mit sich zu Rathe zu gehen, ob der Preis bekleideten Afrikaner uns Asiaten vermochten den hohen Einflaß lohnen werde. An nud für das rauhe Klima Morea’s nicht zu ertragen, die sich war er nie geneigt gewesen sich nutzlos für Folgen des wilden Zerstörungssystems, welches den Sultan aufzuopfern, jetzt machte ihn die man befolgt hatte, machten sich für die Zerstörer Haltung der europäischen Mächte bedeutlich; selbst fühlbar, da es bald an Vorräten und Nah- er sah das Spiel als verloren an, sobald Europa rungsmitteln mangelte. Ein Zwieback ward mit sich einmischte, und war entschlossen für diesen Silber aufgewogen». Fall nur die äußeren Formen der Lehenstreue zu wahren und sobald es anging, den Kopf aus der 12. Karl Mendelssohn Bartholdy, ὅ.π.: «Von Egypten griechischen Schlinge zu ziehen». kamen nur spärlichen Unterstützungen, denn der 136

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 γιὰ τὸν τερματισμὸ τῶν ἐχθροπραξιῶν, Ὅταν μετὰ τὴν Ἕξοδο τοῦ Μεσολογ- προτείνοντας τὴν ἵδρυση μιᾶς φόρου γίου, ὁ Ἰμπραὴμ ἐπέστρεψε στὴν Πελο- ὑποτελοῦς στὸν Σουλτᾶνο αὐτόνομης πόννησο, ἀποφασισμένος νὰ στηρίξει ἐν ἑλληνικῆς ἐπικράτειας. Ἐξυπακούεται τοῖς πράγμασι τό «ἀφήγημα» ποὺ ἐπει- ὅτι αὐτὸ ἦταν κάτι ποὺ δὲν ἐπιθυμοῦσε γόταν νὰ προβάλει ὁ Σουλτᾶνος, δὲν ὁ Σουλτᾶνος, ὁ ὁποῖος εἶχε ἀποδυθεῖ σὲ ὑπῆρχε προσφορώτερος τρόπος νὰ τὸ ἕναν ἀγῶνα δρόμου, γιὰ νὰ καταφέρει τὸ ἐπιτύχει αὐτό, ἀπὸ τὸ νὰ ἐξουδετερώ- τελειωτικὸ κτύπημα στὴν Ἐπανάσταση. σει τὸ προπύργιο τῆς Ἐπανάστασης, τὴ Γιατί; Προφανῶς γιὰ νὰ εἶναι σὲ θέση, Μάνη. Ἂν ἡ Μάνη δήλωνε ὑποταγὴ ἢ στὶς ὅποιες ἀναμενόμενες κρούσεις τῶν Μεγάλων Δυνάμεων γιὰ τὸ ἑλληνικὸ ζή- Ἡ ἀπόκρουση τοῦ τημα, νὰ ἀντιτείνει ὅτι δὲν ὑπῆρχε πλέον Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη ἑλληνικὸ ζήτημα, ὅλα εἶχαν τακτοποιηθεῖ, ὑπῆρξε ἐπιπλέον ἕνας καὶ ἄρα δὲν ὑπῆρχε ἀντικείμενο διαμεσο- ἐντελῶς κρίσιμος κρίκος λάβησης. Αὐτὸ ἦταν τό «ἀφήγημα» ποὺ στὴν ἁλυσίδα τῶν γεγονό- ἤθελε νὰ μπορεῖ νὰ προβάλει. των ποὺ ὁδήγησαν στὴν παρέμβαση τῶν Μεγάλων Αὐτὸ ὅμως τό «ἀφήγημα» ποὺ ἤθελε νὰ προβάλει ὁ Σουλτᾶνος δὲν μποροῦσε Δυνάμεων. νὰ σταθεῖ, ὅσο ὑπῆρχαν ἁπτὰ καὶ συ- γκεκριμένα δείγματα ὅτι ἡ Ἐπανάσταση γονάτιζε μπροστὰ στὴ στρατιωτικὴ ἰσχὺ ἦταν ζωντανή. τοῦ Ἰμπραήμ, ὁ Σουλτᾶνος θὰ μποροῦσε πολὺ εὔκολα νὰ ἰσχυριστεῖ ὅτι οὐσια- Στὰ τέλη τοῦ 1825 καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ στικὰ δὲν ὑπῆρχε πλέον Ἐπανάσταση. 1826, ὁ Σουλτᾶνος δὲν μποροῦσε νὰ ἀντι- Ἀλλὰ ἡ Μάνη δὲν ἔκανε τὴ χάρη στὸν τείνει ὅτι δὲν ὑπῆρχε ἑλληνικὸ ζήτημα καὶ Ἰμπραὴμ καὶ τὸν Σουλτᾶνο. ὅλα εἶχαν τακτοποιηθεῖ, ὅσο ὑπῆρχε τὸ Μεσολόγγι, αὐτὸ τὸ σύμβολο ἀντίστα- Μετὰ τὴ Μάνη, βεβαίως, ἦλθε ὁ Κα- σης καὶ ἀγῶνα, ἁπτὴ ἀπόδειξη ὅτι οἱ ραϊσκάκης. Καὶ ὅταν ὁ Καραϊσκάκης Ἕλληνες δὲν μποροῦσαν νὰ ζήσουν πιὰ ἐξέλιπε, ἦλθε ἡ ἧττα τοῦ Ἰμπραὴμ στὸ σκλαβωμένοι. Αὐτὸ ἔκανε τὸ Μεσολόγ- Μέγα Σπήλαιο τὸν Ἰούνιο τοῦ 1827. Ὅλα γι, τὸ ὁποῖο κατὰ τ’ ἄλλα στερεῖτο σὲ αὐτά, ἁπτὰ καὶ συγκεκριμένα δείγματα αὐτὴ τὴ φάση τῆς Ἐπανάστασης κάθε ὅτι ἡ Ἐπανάσταση ἦταν ζωντανή. Στὶς 6 στρατηγικῆς σημασίας, ὑπ’ ἀριθμὸν ἕνα Ἰουλίου 1827 οἱ τρεῖς Μεγάλες Δυνάμεις, στόχο τῶν τουρκοαιγυπτιακῶν ἐπιχει- Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία καὶ Ρωσία, συ- ρήσεων. Ἀλλὰ τὸ Μεσολόγγι ἄντεξε, τὸ νυπέγραψαν τὴ Συνθήκη τοῦ Λονδίνου, συγκλονιστικὸ μάλιστα εἶναι ὅτι στὸ τέ- ποὺ δὲν ζητοῦσε ἁπλῶς τὴ συνομολόγηση λος ἄντεξε τὶς λίγες ἐκεῖνες μέρες ποὺ ἐκεχειρίας, προτείνοντας τὴν ἵδρυση μιᾶς ἔκαναν τὴ διαφορά: Στὶς 23 Μαρτίου, αὐτόνομης ἑλληνικῆς ἐπικράτειας, ἀλλὰ μὲ τὸ νέο ἡμερολόγιο 4 Ἀπριλίου τοῦ καὶ προέβλεπε μὲ μυστικό της ἄρθρο 1826, δυόμιση ἑβδομάδες πρὶν τὴν ἡρω- τὴν ἀνάληψη ἔνοπλης δράσης ἐνάντια ικὴ Ἔξοδο, ἡ Μεγάλη Βρετανία καὶ ἡ σὲ ὅποια ἀπὸ τὶς δύο πλευρὲς ἀρνεῖτο Ρωσία προχώρησαν στὴν ὑπογραφὴ τοῦ Πρωτοκόλλου τῆς Πετρούπολης, προτεί- Ἀκτῖνες 738 (Μάρτιος - Ἀπρίλιος 2013), σελ. νοντας τὴν παραχώρηση στοὺς Ἕλληνες 35-44. αὐτονομίας13. 13. Βλ. Γιάννη Κ. Τσέντου, «Γιατί τὸ Μεσολόγγι», 137

τὴν ἐκεχειρία. Ἡ Συνθήκη αὐτὴ ἄνοιξε ἀλλὰ καὶ στὶς ἑπόμενες εὐνοϊκὲς γιὰ τοὺς τὸν δρόμο γιὰ τὸ Ναβαρῖνο. Ἕλληνες παρεμβάσεις τῶν Μεγάλων Δυ- νάμεων. Καὶ αὐτὸ βεβαίως ἀποδεικνύει Εἶναι σημαντικὸ νὰ καταλάβουμε ὅτι περιφανῶς ὅτι δὲν ἦταν οἱ παρεμβάσεις οἱ Εὐρωπαῖοι δὲν ἀποφάσισαν νὰ ἀλλά- τῶν Μεγάλων Δυνάμεων ποὺ καθόρισαν ξουν ἄρδην τὴν πολιτική τους, ἀποκλίνο- τὸν ἀγῶνα τῶν Ἑλλήνων, ὄχι· ἦταν ὁ ντας ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τῆς Ἱερᾶς Συμμαχίας, ἀγώνας τῶν Ἑλλήνων ποὺ καθόρισε τὶς γιὰ νὰ ἀναστήσουν μιὰ ἐξέγερση ποὺ εἶχε παρεμβάσεις τῶν Μεγάλων Δυνάμεων. σβήσει, σπλαγχνιζόμενοι τοὺς δυστυχεῖς Ἀλλὰ θὰ γίνονταν ὅλα αὐτὰ ἔτσι, ἂν Δὲν ἦταν οἱ παρεμβάσεις δὲν ὑπῆρχε τὸ Μεσολόγγι, ἂν δὲν ὑπῆρχε τῶν Μεγάλων Δυνάμεων ἡ Μάνη, ἂν δὲν ὑπῆρχε ὁ Καραϊσκάκης; ποὺ καθόρισαν τὸν ἀγῶνα Προφανῶς ὄχι! Τότε ὁ Σουλτᾶνος, ὅπως τῶν Ἑλλήνων, ὄχι· ἦταν ὁ εἴπαμε, θὰ ἀπαντοῦσε ἀδιάφορα στὶς ἀγώνας τῶν Ἑλλήνων ποὺ κρούσεις τῶν Μεγάλων Δυνάμεων ὅτι τὸ καθόρισε τὶς παρεμβάσεις ζήτημα εἶχε τακτοποιηθεῖ καὶ δὲν ὑφίστα- τῶν Μεγάλων Δυνάμεων. το πλέον ἐπανάσταση. Ἀντιλαμβάνεστε γιατί λέμε ὅτι ἡ ἀπόκρουση τοῦ Ἰμπραὴμ Ἕλληνες – θὰ ἦταν πραγματικὰ τὸ ἄκρον στὴ Μάνη ὑπῆρξε ἕνας ἐντελῶς κρίσιμος ἄωτον τῆς ἀφέλειας νὰ πιστεύσει κανεὶς κρίκος στὴν ἁλυσίδα τῶν γεγονότων ποὺ κάτι τέτοιο. Αὐτὸ ποὺ ἰσχύει εἶναι τὸ ὁδήγησαν στὴν παρέμβαση τῶν Μεγάλων ἀκριβῶς ἀντίθετο: Οἱ Εὐρωπαῖοι ἀποφά- Δυνάμεων. Νὰ τὸ ποῦμε καὶ ἀλλιῶς: Οἱ σισαν νὰ παρέμβουν, ἀκριβῶς γιατὶ ἔβλε- Μανιάτισσες πού, μὲ τὸ δρεπάνι στὰ χέρια παν ὅτι ἡ Ἐπανάσταση ἦταν ζωντανή, τους μόνο ὅπλο, ταπείνωσαν τὸν Ἰμπραήμ, Ἕλληνες καὶ Τοῦρκοι δὲν θὰ μποροῦσαν δὲν ἔδωσαν ἁπλῶς ἕνα παράδειγμα ἀπα- πιὰ νὰ ζήσουν μαζί, καὶ ἀργὰ ἢ γρήγορα ράμιλλης ἀνδρείας, ἀλλὰ καὶ καθόρισαν σὲ αὐτὴ τὴ γωνιὰ τῆς εὐρωπαϊκῆς ἠπεί- σὲ μεγάλο βαθμὸ τὴν ἔκβαση τοῦ ἀγῶνα, ρου θὰ γεννιόταν ἕνα νέο κράτος. Μὲ πολὺ περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι καὶ οἱ ἴδιες αὐτὸ τὸ δεδομένο, ἀντιλαμβάνονταν ὅτι φαντάζονταν καὶ ἐμεῖς συνειδητοποιοῦμε. δὲν εἶχε πλέον κανένα νόημα νὰ ἐμμένουν πεισματικὰ σὲ μιὰ ἀδιέξοδη καταδίκη *** τῶν Ἑλλήνων καὶ τοῦ ἀγῶνά τους. Θὰ ἦταν πολὺ προτιμώτερο, ἀπεναντίας, νὰ Θὰ κλείσουμε μὲ ἕνα εὔλογο ἐρώτη- προσφέρουν καὶ κάποια «ἐκδούλευση» μα: Ἂν ἡ σημασία τῆς ἀπόκρουσης τοῦ στοὺς Ἕλληνες, μὲ τὴν προσδοκία ὅτι Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη εἶναι τόση καὶ τέτοια, αὔριο-μεθαύριο θὰ μποροῦσαν νὰ ἔχουν γιατί δὲν ἀναδεικνύεται ὅσο τῆς ἀξίζει; τὸ νέο κράτος ποὺ θὰ γεννιόταν στὴ δι- Μπορεῖ νὰ γράφουν γιὰ τὰ γεγονότα κή τους σφαῖρα ἐπιρροῆς. Αὐτὴ εἶναι ἡ τῆς Μάνης ὁ Σπυρίδων Τρικούπης καὶ λογική, ὅπως ἔχουμε τονίσει καὶ σὲ ἄλλη ὁ Ἀμβρόσιος Φραντζῆς, ἀλλὰ ἡ ἀλήθεια εὐκαιρία14, ποὺ ὁδήγησε στὸ Ναβαρῖνο, εἶναι ὅτι τὸ σύνολο σχεδὸν τῶν ἀπομνη- μονευματογράφων τὰ ἀποσιωποῦν, ἐνῷ 14. Γιάννη Κ. Τσέντου, «Ὁ ρόλος τῶν Μεγάλων Δυ- πολλοὶ ἱστορικοὶ τὰ προσπερνοῦν βια- νάμεων στὴν ἑλληνικὴ ἀνεξαρτησία», Μέρος Α΄, στικά, σὲ μία ἢ δύο παραγράφους. Γιατί; Ἀκτῖνες 749 (Ἰανουάριος - Φεβρουάριος 2015), Κατὰ τὴν ἐκτίμησή μας, ἡ ἀπάντηση πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ στὸ ἑξῆς: Ὅταν σελ. 19-27· Μέρος Β΄, Ἀκτῖνες 750 (Μάρτιος - Ἀπρίλιος 2015), σελ. 44-54. 138

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 οἱ ἀπομνημονευματογράφοι ἐξέδιδαν τὰ Ἑλλάδα ὁ Ὄθων, τὴν περίοδο τῆς Ἀντι- ἔργα τους μετὰ τὴν Ἐπανάσταση, στὰ βασιλείας, τὸ 1834, πάλι οἱ Μανιᾶτες χρόνια τοῦ Ὄθωνα, δὲν ἔνιωθαν ἄνετα στασίασαν, ὅταν ἡ κυβέρνηση ἀπαίτησε νὰ τονίσουν τὴ συμβολὴ τῆς Μάνης στὸν νὰ ἀφοπλίσουν τοὺς πύργους τους, καὶ ἐθνικοαπελευθερωτικὸ ἀγῶνα. Ἡ Μάνη, μάλιστα κατατρόπωσαν τοὺς Βαυαροὺς ποὺ εἶχε ἀσφαλῶς πρωταγωνιστήσει στὴν ποὺ στάλθηκαν νὰ τούς... συνετίσουν. Ἐπανάσταση, εἶχε ἐπίσης πρωτοστατήσει Καὶ μπορεῖ οἱ Μανιᾶτες νὰ θαυμάστη- στὴν ἀντιπολίτευση κατὰ τοῦ Καποδί- καν γιὰ μία ἀκόμα φορὰ καὶ νὰ κέρδισαν στρια, τὸν ὁποῖο ἐκ τῶν ὑστέρων ἀκό- εὔσημα γιὰ τὴ λεβεντιά τους, ἀκόμα καὶ μα καὶ αὐτοὶ ποὺ τὸν ἀντιπολιτεύονταν ἀπὸ τὸ παλάτι, μπορεῖ οἱ ἡγέτες τῶν ἀναγνώρισαν στὴν πλειοψηφία τους ὡς Μανιατῶν νὰ τιμήθηκαν μὲ ἀξιώματα στὸ φωτισμένο Κυβερνήτη. στρατό (κάνοντας τότε τὴν ἀρχὴ σὲ μιὰ μακρὰ παράδοση, γιὰ τὴν ὁποία οἱ Μα- Ἂν καὶ θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ἐδῶ νιᾶτες εὐλόγως ἐπαίρονται μέχρι σήμερα), πολλά, θὰ ἀρκεσθοῦμε σὲ ἕνα καὶ μόνο. ἀλλὰ ὑπῆρχε κάτι ποὺ ἦταν πιὰ κοινὸ Πρωταγωνιστικὸ ρόλο στὴν ἀπόκρουση μυστικό: ὅτι, ὅσα καὶ ἂν εἶχε προσφέρει τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη ἔπαιξε ὁ Γεωργά- ἡ ἀνυπότακτη Μάνη στὸν Ἀγῶνα, δὲν κης Μαυρομιχάλης, υἱὸς τοῦ Πετρόμπεη, μποροῦσε κανεὶς εὔκολα νὰ τὴν προ- ὁ ὁποῖος μάλιστα ἔγραψε τὸν Ἰούνιο τοῦ βάλλει ὡς πρότυπο τώρα, ποὺ ἡ Ἑλλάδα 1826 ἐκ μέρους ὅλων τῶν Μανιατῶν τὴ προσπαθοῦσε νὰ γίνει κράτος. συγκλονιστικὴ ἀπάντηση στὴν ἀπαίτηση τοῦ Ἰμπραὴμ νὰ προσκυνήσει ἡ Μάνη: Κάπως ἔτσι, ὅσοι ἔγραφαν τὰ Ἀπο- μνημονεύματά τους... «ξέχασαν» τοὺς «Πρὸς τὸν Ἰμβραήμπασσαν τῆς Αἰγύ- Μανιᾶτες. Τὰ Ἑλληνόπουλα μάθαιναν πτου. γιὰ δοξολογία στὴν Ἁγία Λαύρα στὶς 25 Μαρτίου τοῦ ’21, καὶ δὲν μάθαιναν γιὰ τὴ Ἐλάβαμεν τὸ γράμμα σου, εἰς τὸ δοξολογία στὸν ἱερὸ ναὸ τῶν Ταξιαρχῶν ὁποῖον εἴδαμεν νὰ μᾶς φοβερίζῃς ὅτι, στὴν Ἀρεόπολη, στὶς 17 Μαρτίου. Ἡ πα- ἂν δὲν σοῦ προσφέρωμεν τὴν ὑποταγήν ταγώδης ἀποτυχία τῶν δύο ἐκστρατειῶν μας, θέλεις ἐξολοθρεύσει τοὺς Μανιάτας τοῦ Ἰμπραὴμ στὴ Μάνη μνημονεύεται, καὶ τὴν Μάνην. Διὰ τοῦτο καὶ ἡμεῖς σὲ ὅταν μνημονεύεται, σὰν ἕνα περιφερειακὸ περιμένομεν μὲ ὅσας δυνάμεις θελήσῃς. ἐπεισόδιο τοῦ Ἀγῶνα. Οἱ κάτοικοι τῆς Μάνης γράφομεν καὶ Σήμερα ὅμως, διακόσια χρόνια ἀπὸ σὲ περιμένομεν». τὴν ἔναρξη τῆς Ἐπανάστασης, πρέπει νὰ ἀφήσουμε στὴν ἄκρη τὶς ὅποιες σκο- Ἡ ἀπάντηση αὐτὴ εἶναι πραγματικὰ πιμότητες τοῦ παρελθόντος, νὰ δοῦμε συγκλονιστική, χωρὶς ὑπερβολὴ τέτοια, τὰ γεγονότα στὶς πραγματικές τους δια- ποὺ θὰ ἄξιζε νὰ στέκεται πλάι στό στάσεις καὶ νὰ ποῦμε τὰ πράγματα μὲ τὸ «Μολὼν λαβέ» τοῦ Λεωνίδα, τὴν ἄρνη- ὄνομά τους. Καί, ἐπιτέλους, νὰ τιμήσουμε ση τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου νὰ ὅπως τοὺς ἀξίζει τοὺς ἥρωες Μανιᾶτες παραδώσει τὴν Πόλη καὶ τὸ ΟΧΙ τοῦ καὶ τὶς ἡρωίδες Μανιάτισσες, ποὺ ἔκαναν Μεταξᾶ. Ἀλλά –δυστυχῶς ὑπάρχει αὐτὸ κάτι πολὺ περισσότερο ἀπὸ τὸ νὰ μᾶς τό «ἀλλά»– ὁ Γεωργάκης Μαυρομιχάλης, δώσουν ἄφταστα παραδείγματα λεβεντιᾶς ποὺ ἔγραψε τὴ συγκλονιστικὴ αὐτὴ ἀπά- καὶ ἡρωισμοῦ. ντηση στὸν Ἰμπραήμ, ἦταν ὁ ἕνας ἀπὸ τοὺς δύο δολοφόνους τοῦ Καποδίστρια· Χρυσῆ Δ. Μανωλοπούλου-Τσέντου ὁ ἄλλος ἦταν ὁ θεῖός του Κωνσταντῖνος, ἀδελφὸς τοῦ Πετρόμπεη. Καὶ δὲν ἦταν μόνο τὰ σχετικὰ μὲ τὸν Καποδίστρια. Καὶ ὅταν ἦλθε στὴν 139

Η ΕΠΙΧΕΙΡΟΥΜΕΝΗ ΑΝΑΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ Ἐπειδὴ στὴ νεοελληνικὴ ας τους Valach, παράγωγο τοῦ Volcae, γλῶσσα, καὶ κυρίως τῶν ἐξελισσόμενο διαφορετικὰ κατὰ τόπους μεγάλων ἀστικῶν κέντρων, ἀνάλογα μὲ τὸ φωνητικὸ ὑπόστρωμα, πρὸ πάντων δὲ τῆς πρω- ρποέρχονται τὰ σύγχρονά μας Οὐαλός τεύουσας, ἡ λέξη Βλάχος – Οὐαλία τῆς Βρετανίας, Βαλλῶνος – σημαίνει συνήθως, τὸν ἀπαίδευτο, τὸν Βαλλωνία τοῦ Βελγίου, παρόμοια ἐπίσης χωρικό, τὸν ὀρεισίβιο, τὸν κτηνοτρό- στὰ Βόσγια ὄρη τῆς Γαλλίας, στὸ ΝΔ φο, σπεύδουμε νὰ διευκρινίσουμε ὅτι ἡ Καντόνιο Βαλαισία τῆς Ἑλβετίας, στὴ Β. ἀρχικὴ ἔννοια, ποὺ σῴζεται ἀκόμη, τοῦ Ἰταλία καὶ στὴν Αὐστρία, τέλος δὲ στὸν ὀνόματος Βλάχος εἶναι ὁ λατινόφωνος. Δούναβη καὶ στὴ Βαλκανικὴ Vlach, τὸ Βλάχοι ἐννοοῦνται ὅσοι ὁμιλοῦν λατινικὴ γλῶσσα, ἤ, ἀκριβέστερα, νεολατινικό, ρω- Ἡ ἀρχικὴ ἔννοια, ποὺ μανικὸ ἰδίωμα. σῴζεται ἀκόμη, τοῦ ὀνόμα- τος Βλάχος εἶναι ὁ λατινό- Γιὰ τὴν ἐτυμολόγηση τῆς λέξεως Βλά- φωνος. Βλάχοι ἐννοοῦνται χος διατυπώθηκαν πολλὲς καὶ ποικίλες γνῶμες. Μνημονεύουμε δύο, οἱ ὁποῖες ὅσοι ὁμιλοῦν λατινικὴ κρίθηκαν ἐπικρατέστερες. γλῶσσα, ἤ, ἀκριβέστερα, νεολατινικό, ρωμανικὸ Πρῶτος ὁ Σπ. Παπαγεωργίου, τὸ 1908, στὴ σύντομη καὶ περιεκτικὴ με- ἰδίωμα. λέτη του γιὰ τοὺς Βλάχους σὲ γαλλικὴ γλῶσσα, εἶχε ὑποθέσει τὴν καταγωγὴ τῆς ὁποῖο μὲ τὴν προσθήκη τῆς ἑλληνικῆς λέξεως Βλάχος ἀπὸ τὴν αἰγυπτιακὴ φελ- καταλήξεως -ος ἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς λάχος. Μετὰ τριάντα ὁλόκληρα χρόνια, συγγραφεῖς γίνεται Βλάχος. ὁ Ἀκαδημαϊκὸς Ἀντώνιος Κεραμόπουλος ἀναπτύσσει διεξοδικὰ τὴν εἰκασία αὐτὴ Τὴν προέλευση αὐτὴ ἀσπάζονται σή- μὲ ἄφθονη βιβλιογραφικὴ τεκμηρίωση σὲ μερα σχεδὸν ὁμόθυμα οἱ εἰδικοὶ ἐπιστήμο- ἀνακοίνωση τὴν ὁποία ἔκανε ὡς Πρόε- νες, γλωσσολόγοι-ρωμανιστές. Ἀλλὰ τὴν δρος τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν. παραδεκτὴ ἐτυμολογία εἶχε καταγράψει στὶς ἀρχὲς τοῦ 19ου αἰῶνα ὁ Λαρισαῖος Τὸ 1946 ὁ Δ. Γεωργακᾶς, ἀφοῦ παρα- μέγας διδάσκαλος τοῦ Γένους Κ. Κού- θέτει ὅλες τὶς γνωστὲς ἕως τότε ἐτυμολο- μας. Οἱ Ἕλληνες πρόσφατα πρόσεξαν τὴ γίες, δέχεται τὴν προέλευση τῆς λέξεως μαρτυρία του. Οἱ Ρουμᾶνοι μόλις τὸ 1984 Βλάχος ἀπὸ τὸ ὄνομα Volcae, μιᾶς λα- μνημονεύουν μόνο τὸ ὄνομα τοῦ Κούμα, τινικῆς φυλῆς ἐκλατινισμένης κατὰ τοὺς ἀποσιωπώντας ἐπιμελῶς τὴν ἐκπληκτικὴ χρόνους τῶν ἐπιδρομῶν καὶ τῶν καθό- ἑρμηνεία τὴν ὁποία δίνει τόσο τοῦ ὀνό- δων τῶν γερμανικῶν φύλων στὰ ἐδάφη ματος Βλάχος ὅσο καὶ τῆς ἐμφανίσεως τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας. Ἀπὸ τοὺς τῶν λατινοφώνων Βλάχων στὸν χῶρο τῆς Γερμανούς, ποὺ ἁπλώνονται ἀπὸ τὰ Βρε- Βαλκανικῆς Χερσονήσου. τανικὰ νησιὰ ἕως τὸν Δούναβι, τὸν Ἴστρο, καὶ ἀποκαλοῦν τοὺς ὑπηκόους τοῦ ρω- μαϊκοῦ κράτους λόγῳ τῆς λατινοφωνί- 140

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 Οἱ Ρουμᾶνοι, ταὐτόχρονα μὲ τὴν ἀπό- ποὺ κατέχει τὴ Βεσσαραβία, ἐπιφυλάσσει κτηση τῆς μερικῆς μάλιστα ἀνεξαρτησίας, ἐπικίνδυνες ἐξελίξεις, στρέφονται πρὸς τὴ δημιουργοῦν ἐπιστημονικὰ ἱδρύματα γιὰ Βαλκανικὴ Χερσόνησο, ὅπου ἀκόμη δὲν τὴν ἀνεύρεση ἐπιχειρηματολογίας ποὺ ἔχουν διαμορφωθεῖ ὁριστικὰ τὰ ἐθνικὰ ἀφορᾷ τὴν καταγωγή τους, καὶ ἐπιδίδο- κράτη, ἡ δὲ ὀθωμανικὴ ἐξουσία φαίνεται νται στὴ διαφώτιση τῆς κοινῆς γνώμης ἐπισφαλής. ἐπὶ τῆς ὑπάρξεως ἑνὸς ἀγνοημένου νεο- λατινικοῦ ἔθνους, συγγενικοῦ μὲ τὰ ἤδη Οἱ Ρουμᾶνοι ἀναζητοῦν κάτω τοῦ ἀναγνωρισμένα νεολατινικά-ρωμανικὰ τῆς Δουνάβεως πληθυσμοὺς οἱ ὁποῖοι χρη- Δύσεως, ἰταλικοῦ, γαλλικοῦ, ἱσπανικοῦ, σιμοποιοῦν στὴν ὁμιλία τους ἕνα νεολα- τινικὸ ἰδίωμα καὶ ἀποκαλοῦνται Βλάχοι. Τὸ 1946 ὁ Δ. Γεωργακᾶς, ἀφοῦ παραθέτει ὅλες τὶς γνωστὲς ἕως τότε ἐτυμολογίες, δέχεται τὴν προέλευση τῆς λέξεως Βλάχος ἀπὸ τὸ ὄνομα Volcae, μιᾶς λατινικῆς φυλῆς ἐκλατινισμένης κατὰ τοὺς χρόνους τῶν ἐπιδρομῶν καὶ τῶν καθόδων τῶν γερμανικῶν φύλων στὰ ἐδάφη τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας. Ἀπὸ τοὺς Γερμανούς, ποὺ ἁπλώνονται ἀπὸ τὰ Βρετανικὰ νησιὰ ἕως τὸν Δούναβι, τὸν Ἴστρο, καὶ ἀποκαλοῦν τοὺς ὑπηκόους τοῦ ρωμαϊκοῦ κράτους λόγῳ τῆς λατινοφωνίας τους Valach, παράγωγο τοῦ Volcae, ἐξε- λισσόμενο διαφορετικὰ κατὰ τόπους ἀνάλογα μὲ τὸ φωνη- τικὸ ὑπόστρωμα, ρποέρχονται τὰ σύγχρονά μας Οὐαλός – Οὐαλία τῆς Βρετανίας, Βαλλῶνος – Βαλλωνία τοῦ Βελγίου, παρόμοια ἐπίσης στὰ Βόσγια ὄρη τῆς Γαλλίας, στὸ ΝΔ Καντόνιο Βαλαισία τῆς Ἑλβετίας, στὴ Β. Ἰταλία καὶ στὴν Αὐστρία, τέλος δὲ στὸν Δούναβη καὶ στὴ Βαλκανικὴ Vlach, τὸ ὁποῖο μὲ τὴν προσθήκη τῆς ἑλληνικῆς καταλήξεως -ος ἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς συγγραφεῖς γίνεται Βλάχος. πορτογαλικοῦ κ.ἄ. Συγκεντρώνουν ἐφό- Ἐντοπίζουν στὴ ΒΔ Βαλκανική, στὴ χερ- δια, γιὰ νὰ διευκολύνουν τὸ ἔργο τῶν σόνησο τῆς Ἰστρίας, τοὺς ὀλιγάριθμους ρουμανικῶν διπλωματικῶν ὑπηρεσιῶν Βλάχους τοὺς ὁποίους οἱ γείτονες Ἰταλοὶ κατὰ τοὺς μελλοντικοὺς διακανονισμοὺς καὶ οἱ Κροᾶτες ὀνομάζουν Cici ἢ Ciribiri. καὶ τὶς ἐπικείμενες διαπραγματεύσεις Στὴν Ἀλμωπία διακρίνουν τοὺς Βλάχους ἐδαφικῶν καὶ ἄλλων ἐκκρεμοτήτων. Μεγλενίτες ἀπὸ τοὺς Βλάχους τῆς Μα- κεδονίας, τῆς ἑνιαίας Ἠπείρου, Αἰτωλο- Ὅμως, ἐπειδὴ ἀντιλαμβάνονται ὅτι ἡ ακαρνανίας, Θεσσαλίας καὶ διάσπαρτους παραμικρὴ ἀπόπειρα θορύβου ἢ πιέσεως σὲ μικρὰ καὶ μεγάλα ἀστικὰ κέντρα τῆς πρὸς τὴν πλευρὰ τῆς Αὐστροουγγρικῆς Βαλκανικῆς Χερσονήσου, καθὼς καὶ στὶς αὐτοκρατορίας, ἡ ὁποία κατακρατεῖ τὴν ἑλληνικὲς παροικίες τῆς Διασπορᾶς, γνω- Τρανσυλβανία, καὶ τῆς τσαρικῆς Ρωσίας, 141

στοὺς ὡς Κουτσοβλάχους καὶ Τσιντσά- ἐγκατάλειψη τῆς ρωμαϊκῆς ἐπαρχίας τῆς ρους, ποὺ ἀποτελοῦν τὴ συμπαγέστε- Δακίας ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα Αὐρηλιανὸ ρη μᾶζα καὶ εἶναι οἱ πολυαριθμότεροι. καὶ ἡ ἀδιάλειπτη μετέπειτα ὑποταγὴ τῶν Ὅλους αὐτοὺς οἱ Ρουμᾶνοι ἰδιοποιοῦνται γηγενῶν σὲ ξένους λαοὺς ἐπὶ πολλοὺς ὡς ὁμογενεῖς τους καὶ καταστρώνουν μα- αἰῶνες ἀλλοίωσε καὶ τὸ νόημα τοῦ ὀνόμα- κρόπνοο πρόγραμμα ἐμφυσήσεως ρουμα- τος Ρωμᾶνος. Μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου, νικῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως, μὲ τὴν ἵδρυση αὐτὸ ἔλαβε τὴ σημασία κολλήγας, προ- ρουμανικῶν σχολείων καὶ ἐκκλησιῶν, τὴν σκολλημένος στὸ ἔδαφος, δουλοπάροικος! ἀποστολὴ ἐντύπων, βιβλίων, περιοδικῶν, ἐφημερίδων καὶ ποικίλης μορφῆς προπα- Ὁ διακεκριμένος Ρωμανιστὴς G. Paris, γανδιστικοῦ ὑλικοῦ. καθηγητὴς τῆς Σορβόννης, μᾶς πληροφο- ρεῖ ὅτι παρόμοια ἀλλοίωση παρατηρεῖται Ὅμως κατὰ κύριο λόγο τὸ ἐνδιαφέρον καὶ στὴ Δύση, ὅπου οἱ ἐκλατινισμένοι κά- τῶν Ρουμάνων ἀποσποῦν οἱ Βλάχοι τοῦ τοικοι, οἱ Ρωμᾶνοι, ὑποτάσσονται στοὺς ἑλληνικοῦ χώρου καὶ τῶν ἑλληνικῶν πα- Γερμανούς. ροικιῶν, οἱ ὁποῖοι ἀποκαλοῦνται Armani – Aromani, Ἀρωμοῦνοι, ὄνομα παραγόμε- Οἱ Ρουμᾶνοι λοιπόν, πρὶν ἀκόμη ἀπο- νο ἀπὸ τὸ προθετικὸ α- καὶ τὸ λατινικὸ κτήσουν ἑνιαῖο ἐθνικὸ ὄνομα, ἐπιχειροῦν Romanus – Ρωμάνος. Τὸ πρῶτο συνθε- μεθοδικὰ καὶ συστηματικὰ τὸν προσεται- τικὸ α- εἶναι ἑλληνικὸ φωνητικὸ στοιχεῖο ρισμὸ τῶν Βλάχων τῶν ἑλληνικῶν περι- ἀρχαιότατο. Τὸ Ἀρωμάνος σημαίνει τοὺς οχῶν, τῶν Ἀρωμούνων, ἀπὸ τὸ 1849. Ἡ γηγενεῖς τῶν ἑλληνικῶν χωρῶν ποὺ εἶχαν δημιουργία τοῦ πολιτικοῦ τούτου ζητήμα- ἀποκτήσει τὸ δικαίωμα τοῦ Ρωμαίου πο- τος εἶναι ἐμφανέστερη μετὰ τὴν Ἕνωση λίτου καὶ συνάμα ἐκλατινίσθηκαν, ἐνῷ τῶν Πριγκιπάτων, τὸ 1859. Πάντως, ἡ τὸ ἁπλὸ Ρωμαῖος, ποὺ κατέληξε στὴ νε- ἐπίσημη κρατικὴ υἱοθέτηση καὶ προβολὴ οελληνικὴ Ρωμιός, φανερώνει ἐπίσης τὸν χρονολογεῖται ἀπὸ τὰ ἔτη 1863-64, ἡ δὲ ὑπήκοο τοῦ λατινικοῦ κράτους, ἀλλὰ μὴ χρηματοδότηση ἀπὸ τὸ κρατικὸ προϋπο- ἐκλατινισμένο. λογισμὸ πραγματοποιεῖται τὸ 1865. Οἱ Ρουμᾶνοι καθιερώνουν τὸ σημερινὸ Ἐπὶ πλέον, οἱ Ρουμᾶνοι προετοιμά- ἐθνικὸ ὄνομά τους μόλις τὸν 19ο αἰῶνα. ζουν τὰ ἐρείσματα τῆς προπαγάνδας καὶ Μάλιστα, στὴν ἐπιβολὴ τῶν ἐθνικῶν ὀνο- μὲ ἐπιστημονικὴ ἐπίφαση, ἐξασφαλίζο- μάτων Ρουμᾶνος – Ρουμανία ἔχει συμβάλει ντας σύμπραξη ξένων, ὥστε νὰ ἐπικα- σημαντικὰ ὁ Θεσσαλὸς μέγας διδάσκαλος λοῦντσι καὶ ἀντικειμενικότητα. Τὸ 1866 τοῦ Γένους Δανιὴλ Φιλιππίδης. Παλαιότε- ὁ Πρίγκιπας τῆς Ρουμανίας Κάρολος Α΄ ρα οἱ κάτοικοι τῆς σημερινῆς Ρουμανίας προσλαμβάνει ὡς Γραμματέα τὸν Γάλλο ἔφεραν διάφορα ὀνόματα κατὰ περιφέρει- Auguste-Emile Picot, ὁ ὁποῖος τὸ 1869 ες: Μουντένιοι, Ὀλτένιοι, Τρανσυλβανοί, προωθεῖται στὴ θέση τοῦ Προξένου τῆς Μολδαβοί, Βανατιῶτες... Στοὺς συγγρα- Γαλλίας στὴν Τιμισοάρα, πρωτεύουσα τῆς φεῖς ἀναφέρονται μεγάλα διαμερίσματα διοικητικῆς περιφέρειας Βονάτου. Τὸ 1872 ἐδάφους τῆς Ρουμανίας μὲ τὰ ὀνόματα ἀνακηρύσσεται Καθηγητὴς τῆς Ρουμα- Βλαχία, Μαυροβλαχία, Οὑγγροβλαχία, νικῆς Γλώσσας Φιλολογίας στὴ Σχολὴ Μολδαβία, Μολδοβλαχία, Ρωσοβλαχία, Ἀνατολικῶν Γλωσσῶν καὶ Πολιτισμῶν Μπογδανία... τοῦ Παρισιοῦ. Τρία χρόνια ἀργότερα, τὸ 1875, ἐκδίδει βιβλίο ἐπιγραφόμενο Οἱ Ὁπωσδήποτε, κατὰ τὴν κυριαρχία Ρουμᾶνοι τῆς Μακεδονίας, μὲ τὸ ὁποῖο ἡ τῶν Ρωμαίων στὴ Δακία, καὶ οἱ Δάκες, Ρουμανία προβάλλεται ὡς μητέρα πατρί- πρόγονοι τῶν σημερινῶν Ρουμάνων, γίνο- δα τῶν Βλάχων τῆς Μακεδονίας. Τὸ 1879 νται Ρωμαῖοι πολῖτες, Ρωμάνοι, ἀλλὰ ἡ ὁ Picot ἀνταμείβεται μὲ τὴν ἐκλογή του 142

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 ὡς μέλους τῆς Ἀκαδημίας τοῦ Βουκου- ρουμανικὴ προπαγάνδα προστίθεται δρι- ρεστίου. Εἶναι τὸ ἔτος τῆς ἱδρύσεως τῆς μύτερη ἡ βουλγαρική, ἡ ὁποία καταλήγει Μακεδονορουμανικῆς Ἑταιρείας. στὸν Μακεδονικὸ Ἀγῶνα. Μὲ τὸ προπέτασμα τοῦτο οἱ Ρουμᾶνοι Οἱ Ρουμᾶνοι, ἀφοῦ εἶδαν νὰ λειτουρ- ἀποτολμοῦν τὴ συμμετοχή τους στὸ δι- γοῦν ρουμανικὰ σχολεῖα σὲ περίφημες εθνὲς διπλωματικὸ πεδίο κατὰ τὴ διάρ- ἑλληνικὲς πόλεις, Ἰωάννινα, Γρεβενά, κεια τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συνεδρίου τοῦ Βε- Μοναστήρι, Θεσσαλονίκη, ἐντείνουν τὶς ρολίνου, τὸ 1878. Τὸ δὲ 1881 προβαίνουν δραστηριότητες γιὰ ἵδρυση ρουμανικῶν σὲ διπλωματικὲς ἐνέργειες πρὸς παρεμπό- ἐκκλησιῶν, δελεάζοντας μὲ καταπλη- διση τῆς διευθετήσεως τῆς ὁροθεσίας τῶν κτικὲς χρηματικὲς προσφορὲς ἁπλοϊκοὺς Ἠπειρωτικῶν καὶ Θεσσαλικῶν περιοχῶν κληρικούς, μάλιστα καὶ ἐπισκόπους. οἱ ὁποῖες ἐπιδικάσθηκαν στὴν Ἑλλάδα. Πρὸς εὐχερέστερη ἐπίτευξη τοῦ σκοποῦ Παρουσιάζονται αὐτόκλητοι πάτρωνες τούτου, οἱ Ρουμᾶνοι πασχίζουν παράλλη- τῶν Βλάχων καὶ ἀπαιτοῦν ἐγγυήσεις γιὰ λα μὲ ὅλα τὰ μέσα νὰ ἐξασφαλίσουν ἀπὸ τὴν τύχη τῶν δῆθεν ὁμοεθνῶν τους. τὴν Ὀθωμανικὴ Πύλη τὴν ἀναγνώριση τῶν Βλάχων-Ἀρωμούνων ὡς ἰδιαίτερης Τὸ 1889-1890 χρηματοδοτοῦν τὸν Γερ- ἐθνότητας στὸν χῶρο τῆς Ὀθωμανικῆς μανὸ Gustav Weigand γιὰ τὴ μελέτη τοῦ αὐτοκρατορίας, ὥστε νὰ παύσουν οἱ Βλά- γλωσσικοῦ ἰδιώματος τῶν βλαχοχωριῶν χοι-Ἀρωμοῦνοι νὰ δηλώνουν, ὅπως πράγ- τοῦ Ὀλύμπου καὶ γενικὰ γιὰ τὴ βλαχολο- ματι ἔπρατταν, ὅτι ἀνήκουν στὸ ἑλληνικὸ γικὴ διερεύνηση τῆς Βαλκανικῆς Χερσο- ἔθνος. Ἡ ὀθωμανικὴ κυβέρνηση ἔκαμε νήσου. Τὸ 1893 μὲ ἁδρότατες ἐπιδοτήσεις δεκτὸ τὸ ρουμανικὸ αἴτημα ἀπὸ τὸ 1903. ἀπὸ τὸ κρατικὸ ταμεῖο ἱδρύουν τὸ Ἰνστι- Ἀλλὰ τὸ σουλτανικὸ διάταγμα, ὁ Ἰραδές, τοῦτο Ρουμανικῆς Γλώσσας στὴ Λειψία. ἐκδόθηκε τὴν 22 Μαΐου 1905. Τὸ γεγονὸς Ἀναθέτουν τὴ διευθέτηση στὸν Weigand αὐτὸ ἀποτελεῖ θρίαμβο τῆς ρουμανικῆς καὶ καθορίζουν ὡς ἀποστολὴ τοῦ Ἱδρύ- κυβερνήσεως, τῆς ὁποία πρόεδρος-πρω- ματος τὴν ἀπόδειξη κοινῆς καταγωγῆς θυπουργὸς εἶναι ὁ Ρουμᾶνος στρατηγὸς J. Ρουμάνων καὶ Ἀρωμούνων (Ἑλληνοβλά- N. Lahovary, ἑλληνικῆς καταγωγῆς. χων) μὲ βάση τὴ γλωσσικὴ ταὐτότητα. Ἡ διπλωματικὴ νίκη τῶν Ρουμάνων Ἡ σειρὰ τῶν αὐτοτελῶν συγγραμμά- σημειώθηκε, ὅταν ἀκριβῶς αὐτοὶ διαπί- των καὶ ἡ ἔκδοση τοῦ ἐντυπωσιακοῦ καὶ στωναν ὅτι οἱ πιέσεις, ἀπειλὲς καὶ κα- ἐπιβλητικοῦ περιοδικοῦ Balkan-Archiv, τατρομοκρατήσεις ἀπέβαιναν μάταιες, ἢ ποὺ τυπώνονται μὲ ρουμανικὴ δαπά- ἐλάχιστα καρποφοροῦσαν οἱ γενναῖες νη, ἐπισπεύδουν τὴν πραγμάτωση τῶν κρατικὲς ἐπιδοτήσεις τῶν ρουμανικῶν σκοπῶν τῶν Ρουμάνων. Ἡ προσφορὰ τοῦ σχολείων, οἱ ὑποτροφίες καὶ τὰ οἰκο- Weigand ἀναγνωρίζεται καὶ ἐπίσημα ἀπὸ γενειακὰ ἐπιδόματα γιὰ κάθε ἐγγραφὴ τὴ Ρουμανία μὲ ἐκλογή του ὡς ἀντεπι- παιδιοῦ σὲ ρουμανικὸ σχολεῖο. Μὲ τὸν στέλλοντος μέλους τῆς Ἀκαδημίας τοῦ Ἰραδὲ οἱ Ρουμᾶνοι προχωροῦν ἀκάθε- Βουκουρεστίου. κτοι. Ὁ Ρουμᾶνος πρέσβυς στὴν ἑλληνικὴ πρωτεύουσα Παπινίου παρουσιάζεται Μετὰ τὸν ἀτυχῆ Ἑλληνοτουρκικὸ πό- ἀπὸ θέσεως ἰσχύος στὴν Ἕλληνας πρω- λεμο τοῦ 1897 καὶ τὶς δυσβάστακτες γιὰ θυπουργὸ καὶ ὑπουργὸ τῶν Ἐξωτερικῶν τὴν Ἑλλάδα οἰκονομικὲς ἐπιπτώσεις μὲ Δ. Ράλλη ὡς προστάτης τῶν Ρουμάνων τὴν ἐπιβολὴ τοῦ Δ.Ο.Ε. (Διεθνοῦς Οἰκο- οἱ ὁποῖοι ζοῦν στὴν ἑλληνικὴ ἐπικράτεια, νομικοῦ Ἐλέγχου), ποὺ μείωσε δραματικὰ ἐννοώντας τοὺς Βλάχους τῆς ἐνσωματω- τὶς δυνατότητες πρωτοβουλιῶν τοῦ ἑλλη- μένης στὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τὸ 1882 Θεσσα- νικοῦ κράτους, τὸ ζήτημα περιπλέκεται καὶ ἐπιδεινώνεται. Διότι στὴ μακρόχρονη 143

λίας. Ὅταν ὁ Ἕλληνας πρωθυπουργὸς μεγάλος πολιτικὸς ἡγέτης συνειδητοποι- ἀρνήθηκε τὴν ὕπαρξη Ρουμάνων στὴ Θεσ- εῖ ποιοὺς πληθυσμοὺς παρέδωσε στοὺς σαλία ὅσο καὶ στὴν τουρκοκρατούμεενη Ρουμάνους ὡς ρουμανικὴ μειονότητα. Μακεδονία, ὁ πρέσβυς τῆς Ρουμανίας Διότι, ἐνῷ κατὰ τὴ μετάβασή του ἀπὸ δήλωσε ὅτι οἱ Ρουμᾶνοι θὰ προβοῦν σὲ Θεσσαλονίκη πρὸς Βουκουρέστι οἱ βλα- ἀντίποινα κατὰ τῶν Ἑλλήνων τῶν ἐγκα- χόφωνοι κάτοικοι τοῦ Μοναστηρίου τοῦ τεστημένων στὴ Ρουμανία. ἐπιφύλαξαν πρωτοφανῆ σὲ ἐνθουσιασμὸ ὑποδοχή, κατὰ τὴν ἐπιστροφή του ἀγνο- Ἐπακολουθοῦν βιαιότητες σὲ διάφο- ήθηκε παντελῶς. Ὅταν οἱ συνοδοί του ρες ἑλληνικὲς παροικίες καὶ διακοπὴ τῶν τοῦ ἐξήγησαν τὴ συμπεριφορὰ τῶν Μο- διπλωματικῶν σχέσεων. Διαμαρτυρία τῆς ναστηριωτῶν καὶ τῶν γειτονικῶν Βλαχο- ἑλληνικῆς κυβερνήσεως πρὸς τὴν ὀθωμα- χωριῶν, ὁ Βενιζέλος ἔκπληκτος ἀναφωνεῖ: νικὴ Πύλη δὲν φέρει ἀποτέλεσμα. Μό- «Ὥστε αὐτοὺς τοὺς Ἕλληνες διεκδικοῦν λις τὸ 1907, ἔτος θανάτου τοῦ Lahovary, Οἱ Ρουμᾶνοι πασχίζουν παράλληλα μὲ ὅλα τὰ μέσα νὰ ἐξασφαλίσουν ἀπὸ τὴν Ὀθωμανικὴ Πύλη τὴν ἀναγνώρι- ση τῶν Βλάχων-Ἀρωμούνων ὡς ἰδιαίτερης ἐθνότητας στὸν χῶρο τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, ὥστε νὰ παύσουν οἱ Βλάχοι-Ἀρωμοῦνοι νὰ δηλώνουν, ὅπως πράγματι ἔπρατ- ταν, ὅτι ἀνήκουν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος. Ἡ ὀθωμανικὴ κυβέρ- νηση ἔκαμε δεκτὸ τὸ ρουμανικὸ αἴτημα ἀπὸ τὸ 1903. Ἀλλὰ τὸ σουλτανικὸ διάταγμα, ὁ Ἰραδές, ἐκδόθηκε τὴν 22 Μαΐου 1905. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἀποτελεῖ θρίαμβο τῆς ρουμανικῆς κυβερνήσεως, τῆς ὁποία πρόεδρος-πρωθυπουργὸς εἶναι ὁ Ρουμᾶνος στρατηγὸς J. N. Lahovary, ἑλληνικῆς καταγωγῆς. καὶ μὲ παρέμβαση τῆς Ρωσίας, ἐπέρχεται οἱ Ρουμᾶνοι;» Ταὐτόχρονα ὑπενθύμισε τὴ ἐπαφὴ τῶν δύο χωρῶν, ἀλλὰ ἀποκατά- σκοπιμότητα ἡ ὁποία ἐπέβαλε τὴν παρα- σταση πλήρης τῶν σχέσεων πραγματο- χώρηση, δηλαδὴ τὴν ἀδήριτη ἀνάγκη γιὰ ποιεῖται τὸν Ἰούνιο τοῦ 1911. ἐξασφάλιση τῆς εὐμένειας τῆς Ρουμανίας ὑπὲρ τῶν ἑλληνικῶν δικαίων κατὰ τὴν Τότε τὰ βαλκανικὰ κράτη συμμαχοῦν, ἑλληνοβουλγαρικὴ διένεξη. καὶ διεξάγονται οἱ νικηφόροι Βαλκανικοὶ πόλεμοι τοῦ 1912-1913 κατὰ τῆς Ὀθωμα- Εὔλογα ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος σε- νικῆς αὐτοκρατορίας, οἱ ὁποῖοι τερματί- μνυνόταν, διότι ἔσωσε τὴ Θεσσαλονίκη ζονται τὴν 28 Ἰουλίου 1913 μὲ τὴ Συνθήκη καὶ μεγάλο μέρος τῆς Μακεδονίας ἀπὸ τοῦ Βουκουρεστίου. Σὲ αὐτήν, μολονότι τὴ βουλιμία τῶν Βουλγάρων, ἀλλὰ στὸ τὴν Ἑλλάδα ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἐλευθέριος ἐπίτευγμα τοῦτο ἀποφασιστικὴ ὑπῆρξε Βενιζέλος, ἡ Ρουμανία ἀποσπᾷ ὑπογραφὴ ἡ συμβολὴ ἑνὸς Βλάχου-Ἀρωμούνου, τοῦ ἀναγνωρίσεως ρουμανικῆς μειονότητας στὰ Γενικοῦ Διευθυντοῦ τοῦ Ὑπουργείου ἐλεύθερα καὶ ἀλύτρωτα ἑλληνικὰ ἐδάφη. Ἐξωτερικῶν τῆς Ρουμανίας, ἐπιφορτι- σμένου μὲ τὴν ὀργάνωση τῶν ἐργασιῶν Πολὺ σύντομα καὶ παραστατικὰ ὁ 144

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 τῆς Διασκέψεως τοῦ Βουκουρεστίου, τοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, ὁ δωρητὴς τοῦ Μίσσιου, ποὺ χρησιμοποίησε ἀπόρρητα Ἐθνικοῦ Ἀστεροσκοπείου, ὁ ἱδρυτὴς τῆς στοιχεῖα γιὰ τὴ δικαίωση τῆς Ἑλλάδας, Ἐθνικῆς Τράπεζας καὶ ἀτέλειωτη χορεία τῆς πρώτης πατρίδας του, ἂν καὶ ἡ ἴδια μεγάλων ἐθνικῶν εὐεργετῶν μὲ μία μονο- πρόσφατα τὸν εῖχε ἀδικήσει ἐπώδυνα, κονδυλιὰ χαρακτηρίσθηκαν Ρουμᾶνοι(!) ὁπότε συνεπῶς ἦταν βαρύτατα πικραμέ- ἀπὸ ἀσύγγνωστη ἀμέλεια καὶ παχυλὴ νος. Διότι σὲ διαγωνισμὸ τοῦ ἑλληνικοῦ ἄγνοια Ἑλλήνων ἁρμοδίων. Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν, στὸν ὁποῖο εἶχε ἀριστεύσει καὶ πρωτεύσει, παραγκωνί- Τὴν ἑλληνικὴ ἐθνικὴ συνείδηση κρα- σθηκε, καὶ ἀντ’ αὐτοῦ προσλήφθηκε ὁ τοῦν ἀδιάλειπτη στὸ διάβα τῶν αἰώνων ἐπιλαχών, γόνος γνωστῆς πολιτικῆς οἰκο- ὄχι μόνον οἱ λόγιοι καὶ οἱ περιώνυμοι γένειας, ὁπότε ὁ Μίσσιου ἀπογοητευμέ- Βλάχοι, ἀλλὰ καὶ ὁ ἀνώνυμος λαός. Ἀξί- νος ἀναζήτησε ἀναγκαστικὰ καλύτερη ζει νὰ ἐπισημάνουμε τὴ στάση βλαχικῶν τύχη στὴν ξενιτιά, ὅπου ταχύτατα στα- πληθυσμῶν κατὰ τὴ φοβερὴ δοκιμασία διοδρόμησε ἐπάξια. τῶν ἐτῶν τῆς ἔντονης ρουμανικῆς προ- παγάνδας. Ἀκριβῶς ὅταν τὸ 1881, τὸ Βλα- Ὁ Βενιζέλος, ὁ ὁποῖος στὴ διάρκεια χοχώρι Κουτσούφλιανη τῆς Πίνδου, τοῦ τῶν ἐργασιῶν τῆς Διασκέψεως τοῦ Βου- νομοῦ Τρικάλων Θεσσαλίας, ἔμεινε ἔξω κουρεστίου διαισθάνεται ὅτι κάποιος ἀπὸ τὰ νέα ἑλληνικὰ σύνορα, σύμφωνα μὲ ἰσχυρὸς παράγων τοῦ συμπαρίσταται τὴ βούληση τῶν Ρουμάνων, οἱ Βλάχοι τῆς παρασκηνιακά, μετὰ τὴ λήξη κάλεσε στὴν Κουτσούφλιανης ἐπαναστάτησαν. Βλέπο- ἑλληνικὴ πρεσβεία τὸν Ρουμᾶνο ἁρμό- ντας δὲ ὅτι τὸ διάβημά τουε θὰ ἀπέβαινε διο, τὸν Μίσσιου, καὶ τοῦ ἀπένειμε τὸ μάταιο, ἀπεφάσισαν νὰ κάψουν τὸ τουρ- ἀνώτατο ἑλληνικὸ παράσημο εἰς ἔνδει- κοκρατούμενο χωριό τους καὶ νὰ κτίσουν ξιν εὐγνωμοσύνης. Ἐνῷ δὲ ὁ Ἕλληνας νέο μέσα στὴν ἐλεύθερη Θεσσαλία. πρωθυπουργὸς ἐξ ὀνόματος τῆς Ἑλλά- δος εὐχαριστοῦσε γαλλιστὶ τὸν Ρουμᾶνο Ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ Λεωνίδας ἀνώτατο διπλωματικὸ ὑπάλληλο, ἔκπλη- Ζώης στὸ περιοδικὸ Ζακύνθιον Ἡμερο- κτος ἀκούει τὴν ἀντιφώνηση σὲ ἄπταιστη λόγιον (ἔτους 1900): «Ὁ ἡρωισμὸς τῶν ἑλληνικὴ γλῶσσα καὶ πληροφορεῖται τὴν Κουτσοφλιανιτῶν ἐπεκροτήθη καὶ ἐθαυ- περιπέτεια τοῦ ξενιτεμένου Ἑλληνοβλά- μάσθη ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τῆς ἐλευθέρας χου. Τὴ στιγμὴ ἐκείνη, μὲ σύγκορμη συγκί- Ἑλλάδος. Ὁ ἡγεμὼν τοῦ ἡρωικοῦ Μαυ- νηση καὶ δάκρυα στὰ μάτια, ὁ Βενιζέλος ροβουνίου Νικήτας ἐν ἐπισήμῳ συμποσίῳ ἀγκαλιάζει τὸν Μίσσιου, ἀρχίζει νὰ τὸν ἔπιεν εἰς τὴν ὑγείαν τῶν ἡρωικῶν τέκνων φιλάει στὰ μάγουλα, στὸ μέτωπο, στὰ τῆς Κουτσούφλιανης. Πάντες κατενθου- χέρια, καὶ νὰ τοῦ λέει: «Παιδί μου! Σ’ σιάσθημεν διὰ τὴν ἡρωικὴν θυσίαν. Πα- ἔστειλε ὁ Θεὸς τῆς Ἑλλάδος, γιὰ νὰ προ- ντοῦ δὲ διενεργήθησαν ἑορταὶ καὶ ἔρανοι, σφέρῃς σήμερα τέτοια ὑπηρεσία, τέτοιοα ὅπως βοηθηθῶσιν οἱ ἄστεγοι ἥρωες εἰς ἀνεκτίμητη ὑπηρεσία». τὴν ἀνέγερσιν τῆς νέας ἰδιαιτέρας πατρί- δος των, τοῦ νέου χωρίου των... Ἦταν πολὺ ἀργά, ὅταν ὁ Ἐλευθέ- ριος Βενιζέλος μάθαινε ὅτι ὁ δωρητὴς Ὁ πυρπολητὴς τῆς Κουτσούφλιανης τοῦ θωρηκτοῦ «Ἀβέρωφ», ποὺ τόσο εἶχε ὁμιλεῖ πρὸς τὴν εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ καὶ συντελέσει στὴν κατανίκηση τῶν Τούρ- πρὸς τὸ κρανίον τοῦ πατρός του, ποὺ κων στὸ Αἰγαῖο, ὁ δωρητὴς τῆς Σχολῆς μεταφέρει εἰς τὸ δισάκκι του, μὲ αὐτοὺς Εὐελπίδων, ποὺ γαλούχησε τὴν ἡγεσία τοὺς θείους στίχους: τῶν Βαλκανικῶν πολέμων, ὁ δωρητὴς τοῦ Παναθηναϊκοῦ Σταδίου, ὁ δωρητὴς «Ἐσᾶς τουρκικὸ ποδάρι δὲν ἠμπόρειε νὰ πατῇ. Ὄχι! τοῦ ἄπιστου τὸ ἀχνάρι 145

τὦπα, δὲν θὰ σημειωθῇ σβυς Παπινίου ζητοῦσε ἀπὸ τὸν Ἕλλη- στ’ ἅγιο χῶμά σου, πατέρα, να πρωθυπουργὸ τὴν προστασία τῶν στ’ ἅγιο χῶμά σου, Χριστέ. Βλάχων τῆς ἐλεύθερης Θεσσαλίας, οἱ Νέας σκλαβιᾶς γιὰ σᾶς ἡμέρα Βλάχοι ποὺ κατοικοῦσαν στὴν καρδιὰ δὲν θὰ φέξῃ, ὄχι ποτέ! τῆς σημερινῆς Ἀλβανίας, Δυρράχιο, Τί- Σύντροφοι εἰς τὴν ἐξορία ρανα, ἔμεναν ἀπαρασάλευτοι Ἕλληνες. παραδέρνουμε μαζί. Εὔγλωττο εἶναι ἕνα ἀπόσπασμα ἀπὸ βι- Τάφος ἔγινε ἐκκλησία βλίο, ἐκδόσεως 1978, τῆς Ἐλευθερίας Νι- γιὰ σᾶς τοῦτο τὸ κορμί!» κολαΐδου, καθηγήτριας τοῦ Πανεπιστη- μίου Ἰωαννίνων, βασισμένο στὰ Ἀρχεῖα Ἐπίσης συγκινητικαὶ εἶναι αἱ στρο- τοῦ Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν. Ἀκριβῶς φαὶ ἐν αἷς ὁ πρόσφυξ Κουτσουφλιανὸς ἀποκαλύπτει καὶ τὰ ἀκόλουθα: ἀποτείνεται εἰς Ἕλληνα διαβάτην, καὶ δὲν τοῦ ζητεῖ ψωμὶ δι’ ἐλεημοσύνην, ἀλλὰ «Ἡ ρουμανικὴ κυβέρνηση διέταξε τὸν μίαν γωνίαν γῆς ἐλευθέρας διὰ νὰ στήσῃ ἀκόλουθο τῆς Πρεσβείας στὴ Ρώμη Κ. τὴν νέαν πατρίδα του τὸ νέον χωριό του: Μποριλιάνο νὰ ἐπισκεφθῇ τοὺς βλαχοφώ- νους πληθυσμοὺς τῆς περιοχῆς Δυρραχί- «Ἄχ! ἀδέλφια, δὲν γυρεύω ου, γιὰ νὰ πετύχῃ τὴ συμμετοχή τους στὴ τὸ ψωμὶ μὲ διακονιά, ρουμανικὴ κίνηση. Ἡ τουρκικὴ κυβέρνηση μίαν πατρίδα διακονεύω, τοῦ ἐπέτρεψε τὴν ἐλεύθερη διακίνηση καὶ διακονεύω ἐλευθεριά». οἱ τοπικὲς ἀρχὲς τοῦ ἐξασφάλισαν ὅλες ............................................. τὶς διευκολύνσεις. Ἀπὸ τὸ Δυρράχιο ἔφθα- «Ἥσκιο δόστε στὸ Χριστό μου σε ἐκεῖ στὶς 4.10.1905, πῆγε στὰ Τίρανα, ποὺ ἀμόλυντο κρατῶ, ὅπου χωρὶς προσχήματα ἀγωνίσθηκε νὰ ἕνα μνῆμα στὸ γονειό μου προσηλυτίσει τοὺς Βλαχοφώνους. Ὅμως ἀπὸ χῶμα ἑλληνικό». οἱ Βλαχόφωνοι τῶν Τιράνων, πιστοὶ στὴν ............................................. ἑλληνικὴ ἰδέα, μὲ σθένος ἀπάντησαν ὅτι «Εἰς τὴν ἴδια γῆ νὰ ζοῦμε τίποτε κοινὸ δὲν συνέδεε τὴν Ρουμανία ὅπου Τοῦρκος τὴν πατεῖ μ’ αὐτούς, οἵτινες, στερρῶς ἐχόμενοι τῶν τέτοια γῆ τὴν ἀπαρνιοῦμαι πατρώων, δὲν θὰ ἐπιτρέψωσι σκάνδαλα εἶπα στάχτη νὰ γενῇ». καὶ ζιζάνια, καὶ ὅτι αἱ ὑποσχέσεις αὐτοῦ ............................................. περὶ ἱδρύσεως σχολῆς μὲ πολλὰς γλώσ- σας καὶ Ἐκκλησίας μεγαλοπρεποῦς καὶ Καὶ πράγματι γίνεται στάχτη ὁλόκλη- προστασίας ἰσχυρᾶς ὑπὸ τὴν αἰγίδα τῆς ρον τὸ ἑλληνικὸν χωρίον καὶ οἱ Ἕλλη- Ρουμανίας, σκοπούσης, ὡς εἶπε, νὰ συ- νες Κουτσουφλιανῖται ἤδη ἔκτισαν νέον στήσῃ καὶ Προξενεῖον ἐν Δυρραχίῳ, δὲν ἐλεύθερον χωρίον εἰς τὰ ἐλεύθερα χώμα- δύνανται νὰ μαιώσωσι τὴν ἀπεριόριστον τα τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος». ἀγάπην των πρὸς τὴν Ἑλλάδα. Πρόσθε- σαν ἐπίσης (οἱ Βλαχόφωνοι) πὼς κάθε Αὐτοὶ ὑπῆρξαν οἱ Ἕλληνες Κου- ἀπόπειρα δελασμοῦ τους μὲ χρήματα ἢ τσουφλιανῖται, ὅπως τοὺς χαρακτηρίζει ἄλλα μέσα θὰ ναυαγοῦσε, ὅπως εἶχε γίνει ὁ καλοκάγαθος Ζακύνθιος ἱστοριοδίφης στὸ παρελθόν. Ἀκόμη καὶ αὐτὴ ἡ βία, ἂν Λεωνίδας Ζώης, ἀλλὰ ἐν ταὐτῷ ἁπαξά- χρησιμοποιόταν ἀπὸ τοὺς βέηδες τῆς πε- παντες ἦσαν Βλάχοι! ριοχῆς, ὅπως εἶχε γίνει πρὶν πέντε χρόνια, ὕστερα ἀπὸ συμφωνία τῶν βέηδων μὲ τὴ Ἐξ ἴσου Ἕλληνες ἀποδεικνύονται ρουμανικὴ κυβέρνηση, δὲν θὰ ἀπέδιδε. Ὁ καὶ οἱ ἀκρῖτες τοῦ Ἑλληνισμοῦ Βλάχοι Ρουμᾶνος ἀκόλουθος, ἀπογοητευμένος τοῦ Δυρραχίου καὶ γενικὰ τῆς Βορείου Ἠπείρου. Ὅταν τὸ 1905 ὁ Ρουμᾶνος πρέ- 146

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 ἀπὸ τὰ ἀποτελέσματα, ξαναγύρισε στὸ ὅτι στὴν πραγματικότητα τὸ ζήτημα τῆς Δυρράχιο...». ρουμανικῆς μειονότητας, τὸ ζήτημα τῶν Βλάχων εἶναι φενάκη, ποὺ ἐξυπηρετεῖ τὰ Ἕλληνες παραμένουν οἱ Βλάχοι καὶ οἰκονομικὰ συμφέροντα συγκεκριμένων μέσα στὴ Βλαχιὰ τοῦ Βουκουρεστίου. Ἡ προσώπων. διαθήκη τοῦ Ζάππα, ποὺ ἄφηνε κληρο- νόμο του τὸ ἑλληνικὸ κράτος καὶ ὄχι τὸ Ἑπομένως, μετὰ τὸν Δεύτερο Παγκό- ρουμανικό, ἂν καὶ ὁ ἴδιος ἦταν Βλάχος σμιο Πόλεμο φαινόταν πολὺ πιθανὴ ἡ Βορειοηπειρώτης καὶ πλούτισε στὴ Ρουμα- ὁριστικὴ ἀποσιώπηση τοῦ ζητήματος ἀπὸ νία, ἀποκαλύπτει περίτρανα τὴν ἀκραιφ- τοὺς Ρουμάνους. Φρούδη ὅμως ἐλπίς! Ἐνῷ νέστατη ἑλληνικὴ συνείδηση τῶν Βλάχων. ἀκόμη ἡ Ἑλλάδα δὲν εἶχε ἐπουλώσει τὰ τραύματά της ἀπὸ τὴν Ἑλληνοϊταλικὸ Χαρακτηριστικὰ Ἕλληνας διπλωμα- πόλεμο καὶ τὴν τριπλῆ Κατοχὴ καὶ τὶς τικὸς ὑπάλληλος, ποὺ ὑπηρέτησε ὅλη τὴ ἐπακόλουθες αἱματηρὲς περιπέτειες, ἡ ζωή του στὴ Ρουμανία, μᾶς ἔλεγε ὅτι ἡ Ρουμανία ἀνακινεῖ τὸ ζήτημα. Τὴν 26 γλωσσικὴ ὁμοιότητα Ρουμάνων καὶ Βλά- Μαΐου 1947 στὸ Βουκουρέστι συνεδριά- χων-Ἀρωμούνων-Ἀρμάνων δὲν ἐπηρέαζε ζει ἡ Μακεδονορουμανικὴ Ἑταιρεία καὶ διόλου τοὺς δεύτερους, ἂν καὶ ζοῦσαν συντάσσει ψήφισμα διαμαρτυρίας γιὰ τὴν μόνιμα στὴ Ρουμανία. Ἄλλως τε προη- κακομεταχείριση τοῦ Ρουμανικοῦ λαοῦ(!) γεῖται λαμπρὸ παράδειγμα. Ὁ ἥρωας τῆς στὴν Ἑλλάδα! Τὴν 24 Ἀπριλίου 1948 δη- μεγάλης ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως τοῦ μοσιεύεται στις ἀθηναϊκὲς ἐφημερίδες ἡ 1821, ὁ Γεωργάκης Ὀλύμπιος, Βλάχος ἀπὸ ἀκόλουθη εἴδηση: «Κατὰ τηλεγράφημα τὸ Λιβάδι Ὀλύμπου, μολονότι ζῇ, σταδιο- πρὸς τὸ ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν, ἡ ρου- δρομεῖ καὶ πρωταγωνιστεῖ στὴ Ρουμανία, μανικὴ κυβέρνηση, διὰ τοῦ ἐν Βελιγρα- ἀναγορεύεται ὑπέροχη φυσιογνωμία τοῦ δίῳ πρεσβευτοῦ της, ἐπέδωσε πρὸς τὸν νεώτερου Ἑλληνισμοῦ. Ἕλληνα ὁμόλογόν του διαμαρτυρίαν, διὰ τὰ δῆθεν διώξεις τὰς ὁποίας ὑφίστανται Αὐτοὶ οἱ δίγλωσσοι Ἕλληνες, τὸ 1913, οἱ ἐν Ἑλλάδι ρουμανικαὶ μειονότητες...». μέσα στὸ Βουκουρέστι καὶ μὲ ἑλληνικὴ ὑπογραφή, ἐντάσσονται σὲ ρουμανικὴ Τὴν 19η Μαΐου 1958 στὸ Παρίσι ὁ μειονότητα καὶ παραδίδονται ἄστοργα Ρουμᾶνος διπλωμάτης R. Bossy δίνει δι- στὴν ἀφελληνιστικὴ προπαγάνδα. Ὡστό- άλεξη μὲ θέμα «Ὁ Ἰραδὲς τοῦ 1905», τὸν σο, στὴ συντριπτικὴ πλειονότητα συνεχί- ὁποῖο ἀξιολογεῖ ὡς πραγματικὸ ἆθλο τῆς σουν μόνοι κατὰ τὸ διάστημα τοῦ μεσο- ρουμανικῆς διπλωματίας καὶ ἀναλύει τὴν πολέμου τὴν ἐθνικὴ ἑλληνικὴ ἀντίσταση πολλαπλὴ σημασία του, διακηρύσσοντας καὶ καθιστοῦν ἄχρηστα τὰ προνόμια, τὴν ἀνάγκη ἐθνικῆς ἀποκαταστάσεως τῶν ἐκπαιδευτικὰ καὶ ἐκκλησιαστικά, ποὺ Βλάχων. κατάφεραν νὰ πάρουν οἱ Ρουμᾶνοι μὲ τὴ Συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου. Τὸ 1963 ἡ Ρουμανικὴ Ἀκαδημία Ἐπι- στημῶν ἐκδίδει τὸ ὀγκῶδες Ἐτυμολο- Τρανὲς καὶ ἀδιάσειστες ἀποδείξεις γικὸ Λεξικὸ τῆς Ἀρωμουνικῆς τοῦ T. ἀποτελοῦν οἱ παταγώδεις ἀποτυχίες τῶν Papahagi, καθηγητοῦ στὸ Πανεπιστή- αὐτονομιστικῶν κινήσεων τοῦ 1917 καὶ μιο τοῦ Βουκουρεστίου. Πραγματοποι- τοῦ 1941, μὲ τὴν ἐνεργὸ ἀνάμειξη καὶ τῆς εῖ δὲ καὶ τὴ δεύτερη ἔκδοση τὸ 1974, Ἰταλίας, πρὸ πάντων δὲ οἱ ὁμολογίες στὴν ὁποία ἡ Είσαγωγὴ ἐπαυξάνεται καί Ρουμάνων Ἐπιθεωρητῶν, οἱ ὁποῖοι κατὰ «βελτιώνεται» κατὰ τὶς προθέσεις τῶν τὶς ἐπισκέψεις ρουμανικῶν σχολείων στὴν ἐκδοτῶν. Ἐπίσης, ἐμπλουτίζεται βιβλιο- Ἤπειρο, Θεσσαλία καὶ Μακεδονία δια- γραφικὰ καὶ φωτογραφικά, ὥστε νὰ ἀνα- πιστώνουν ἀνάγλυφη καὶ ἀνεξίτηλη τὴν τοποθετεῖται τὸ ζήτημα μὲ ἐπιστημονικὴ ἑλληνικότητα τῶν Βλάχων καὶ πείθονται 147

ἐπίφαση. Τὸ 1967 ἡ ρουμανικὴ κυβέρνη- ρουσιάζοντας τὸ ζήτημα. Διότι ἐπὶ πλέον ση χορηγεῖ ὑποτροφίες σὲ Δυτικοευρω- φροντίζουν νὰ γράφονται ὄχι μόνο στὴ παίους γιὰ ἐπισκέψεις τῶν Βλαχοχωριῶν ρουμανικὴ γλῶσσα, ἀλλὰ συνηθέστερα Ἠπείρου, Θεσσαλίας, Μακεδονίας, ὅπως σὲ μεγάλες εὐρωπαϊκές, ἀγγλική, γαλλι- στὴν Therese Carolus-Barre, ἡ ὁποία, κή, γερμανική, ἰταλική, ἱσπανική, καθὼς γράφοντας γιὰ τοὺς Βλάχους τῆς Πίν- καὶ στὴ ρωσικὴ γιὰ τὴν ἄλλη πλευρὰ δου, ἐπιπχειρεῖ κυρίως τὴν ἀνσκευὴ τῶν τῆς Εὐρώπης. Παράλληλα, δὲν χάνουν γνωμῶν τῶν Ἀντ.. Κεραμόπουλου, ἀλλὰ εὐκαιρία ἀναφορᾶς στοὺς θεμελιωτὲς καὶ βασιζόμενη αποκλειστικὰ σὲ συγγραφὲς ὑποστηρικτὲς τοῦ ζητήματος κατὰ τὴν Ρουμάνων, κατ’ ἐξοχὴν τοῦ Th. Capidan, πρωτινὴ ἐπιδίωξη τῶν Ρουμάνων, ὅπως σχεδὸν ἐξ ὁλοκλήρου ἤδη παρῳχημένες. τὸν Th. Capidan, μὲ τὴ συμπλήρωση ἑκα- τονταετηρίδας ἀπὸ τὴ γέννησή του, ἂν Τὸ 1969 στὸ προσκήνιο προβάλλει ὁ καὶ αὐτὸς ἀνῆκε στὸ παλαιὸ ἐθνικιστικὸ Michel de la Ventoliere μὲ ἀρθρογραφία καθεστὼς τῆς Ρουμανίας. στὸ Bulletin Européen, ὅπου ἀναπτύσσει Φαινόταν πολὺ πιθανὴ ἡ ὁριστικὴ ἀποσιώπηση τοῦ ζητήματος ἀπὸ τοὺς Ρουμάνους. Φρούδη ὅμως ἐλπίς! Ἐνῷ ἀκόμη ἡ Ἑλλάδα δὲν εἶχε ἐπουλώσει τὰ τραύματά της ἀπὸ τὴν Ἑλληνοϊταλικὸ πόλεμο καὶ τὴν τριπλῆ Κατοχὴ καὶ τὶς ἐπακόλουθες αἱματηρὲς περιπέτειες, ἡ Ρουμανία ἀνακινεῖ τὸ ζήτημα. Τὴν 26 Μαΐου 1947 στὸ Βουκουρέστι συνεδριάζει ἡ Μακεδονορουμανικὴ Ἑταιρεία καὶ συντάσσει ψήφισμα διαμαρτυρίας γιὰ τὴν κακομεταχείριση τοῦ Ρουμανικοῦ λαοῦ(!) στὴν Ἑλλάδα! τὸ θέμα «Ἀπὸ τὴν Κοινὴ Ἀγορὰ στὴν Ἐξ ἄλλου, ἀληθινὸς ἐκδοτικὸς καὶ Ἡνωμένη Εὐρώπη», ἀλλὰ οὐσιαστικὰ συγγραφικὸς ὀργασμὸς παρατηρεῖται καὶ ἀνακινεῖ κατὰ πρόδηλη ὑπόδειξη τὸ ζή- στοὺς κύκλους τῶν φυγάδων τῶν Ρου- τημα τῶν Βλάχων, ὥστε νά «δικαιωθοῦν» μάνων καὶ τῶν ἀπογόνων τῶν θυμάτων στὰ εὐρωπαϊκὰ πλαίσια. Στὴν ἀπάντηση τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας Ἀρωμού- τοῦ Θ. Σαράντη, ἐπιτίθεται δριμύτατα ὁ νων, ἐγκατεστημένων σε μεγάλα ἀστικὰ C. Papanace ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Stindardul, κέντρα τῆς Εὐρώπης, Βιέννη, Μόναχο, ποὺ ἐκδίδεται στὸ Μόναχο σὲ τρεῖς Φράιμπουργκ, ὅπου μάλιστα διαθέτουν γλῶσσες, ρουμανική, γερμανική, γαλλική. Ἰνστιτοῦτο καὶ πλούσια βιβλιοθήκη, Ρώ- μη, ὅπου ἑδρεύει μὲ τιμὲς ὑπουργοῦ ὁ C. Ἐν τῷ μεταξύ, ὅλα τὰ ἐπιστημονικὰ Papanace, Παρίσι, Μαδρίτη, Λισσαβῶνα, περιοδικὰ τῆς Ρουμανικῆς Ἀκαδημίας, Λονδῖνο, καὶ πέραν τοῦ Ἀτλαντικοῦ σὲ ἀκόμη δὲ καὶ τῆς Ρουμανικῆς Ἐκκλησί- Καναδᾶ, Η.Π.Α., Αὐστραλία κ.ἄ. ας, ἀρχαιολογικά, ἱστορικά, φιλολογικά, γλωσσολογικά, λαογραφικά, ἐθνολογικά, Καὶ δὲν δυσκολεύονται νὰ μονοιά- κατακλύζονται ἀπὸ ἄρθρα καὶ μελετήμα- σουν, νὰ συνεργασθοῦν, νὰ συμπράξουν τα γιὰ τοὺς Ἀρωμούνους, Βλάχους τοῦ παλαιοκαθεστωτικοὶ καὶ νεοκαθεστωτι- ἑλληνικοῦ χώρου, συντηρώντας καὶ πα- κοί. Συμπορεύεται δὲ καὶ τὸ πασίγνωστο 148

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 Ἵδρυμα Δραγάν, μὲ πολύμορφη δράση. ἑλληνικοῦ γένους, ἀπώτερο, ρωμαϊκῶν, Ὀργανώνονται συνέδρια, ἐκδίδονται ἐφη- μεσαιωνικῶν καὶ νεωτέρων χρόνων, ἀλλὰ μερίδες, περιοδικά, μελέτες, μονογραφίες, συνάμα συνδεόμενο καὶ μὲ τὸ παρὸν καὶ πραγματεῖες, διατριβές. Ἐπανεκδίδονται μὲ τὸ μέλλον. πολλὰ βιβλία τοῦ μεσοπολέμου, λογοτε- χνικά, λαογραφικά, ἐθνολογικά, ἱστορι- Σὲ διάφορα ἐπιστημονικὰ περιοδικὰ κά, γλωσσολογικά, ἢ μεταφράζονται σὲ τῆς δυτικῆς Εὐρώπης καταχωρίζονται γλῶσσες εὐρύτερου ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ. «μελετήματα» μὲ τὰ ὁποῖα ἀποσκοπεῖται Ἐπιλέγονται, ἐνθαρρύνονται καὶ ἐνισχύο- ἡ ἐπαναφορὰ καὶ ἐπαναβεβαίωση τοῦ νται ἔρευνες καὶ συγγραφεῖς, ἐνῷ ταὐτό- ζητήματος τῶν Βλάχων μὲ δῆθεν νέες θεωρήσεις καὶ προσφορές, ἀλλὰ στὴν Μετὰ τὸν Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο φαινόταν πολὺ πιθανὴ ἡ ὁριστικὴ ἀποσιώπηση τοῦ ζητήματος ἀπὸ τοὺς Ρουμάνους. Φρούδη ὅμως ἐλπίς! Ἐνῷ ἀκόμη ἡ Ἑλλάδα δὲν εἶχε ἐπουλώσει τὰ τραύματά της ἀπὸ τὴν Ἑλληνοϊταλικὸ πόλεμο καὶ τὴν τριπλῆ Κατοχὴ καὶ τὶς ἐπακόλουθες αἱματηρὲς περιπέτειες, ἡ Ρουμανία ἀνακινεῖ τὸ ζήτημα. Τὴν 26 Μαΐου 1947 στὸ Βουκουρέστι συνεδριάζει ἡ Μακεδονορουμανικὴ Ἑταιρεία καὶ συντάσσει ψήφισμα διαμαρτυρίας γιὰ τὴν κακομεταχείριση τοῦ Ρουμανικοῦ λαοῦ(!) στὴν Ἑλλάδα! χρονα ποδηγετοῦνται κατάλληλα, ἀκόμη πραγματικότητα συνθέτονται ἀνούσιες καὶ Ἑλληνίδες καὶ Ἕλληνες σπουδαστές, καὶ ἀνεδαφικὲς ἐπαναλήψεις ρουμανικῶν ἐπιστήμονες μετεκπαιδευόμενοι στὸ Ἐξω- θέσεων, Εἶναι ἡ δοκιμασμένη πρακτικὴ καὶ τερικό, καθὼς καὶ διακεκριμένοι, διαπρε- μεθοδολογία τῶν προπαγανδῶν οἱ ὁποῖες πεῖς πανεπιστημιακοὶ ἑλληνικῆς κατα- προωθοῦνται μὲ ἐπίχρισμα ἐπιστημονικό. γωγῆς, ἐφοδιασμένοι μὲ βιβλιογραφικὴ Πάντως τὰ ἀποτελέσματα γιὰ ἄλλη μία τεκμηρίωση ποὺ ἑδραιώνει τὶς ρουμανικὲς φορὰ εἶναι ἐπώδυνα γιὰ τὸν Ἑλληνισμό, θέσεις. Ἄλλως τε, καμμία ἑλληνικὴ ὑπη- ἀφοῦ οἱ θέσεις τῶν Ρουμάνων γιὰ τὴν κα- ρεσία δὲν μεριμνᾷ γιὰ τὴν ἔγκαιρη καὶ ταγωγὴ τῶν Βλάχων-Ἀρωμούνων-Ἀρμάνων ἔγκυρη πληροφόρηση τῶν Ἑλλήνων, τόσο ἔχουν παρεισφρύσει καὶ στὴν ἐπισημότερη τοῦ Ἐξωτερικοῦ ὅσο καὶ τοῦ Ἐσωτερικοῦ, ἔκδοση ἡ ὁποία ἀφορᾶ στὴ σκιαγράφηση ὡς πρὸς τὴν ἐπιστημονικὴ ἀλήθεια ἐπὶ τῶν λαῶν τῆς Εὐρώπης. Ὁπωσδήποτε δὲν τῆς καταγωγῆς τῶν Βλάχων-Ἀρωμού- εὐθύνονται οἱ Εὐρωπαῖοι, δοθέντος ὅτι ἡ νων, μολονότι ἡ ἔρευνα ἔχει ἀποδείξει τὴν ἑλληνικὴ πλευρὰ τοὺς ἀφήνει νὰ τροφοδο- ἐντοπιότητα καὶ τὴν ἑλληνικότητά τους. τοῦνται μὲ ὕλη ἀποκλειστικὰ ρουμανική, Καὶ στὶς μέρες μας δὲν σπανίζουν ἑλλη- ἂν καὶ τὰ ρουμανικὰ φληναφήματα ἐξα- νικὰ δημοσιεύματα ποὺ ἀποκαλύπτουν νεμίσθηκαν μὲ σειρὰ ἑλληνικῶν διδακτο- ἀνάγλυφη τὴν ἄγνοια καὶ τὴ σύγχυση τῶν ρικῶν διατριβῶν! Ἑλλήνων στὸ θέμα αὐτό, τὸ συνδεόμενο ἄμεσα μὲ τὸ περιπετειῶδες παρελθὸν τοῦ ΑΧΙΛΛΕΥΣ Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ 149

ΟΙ ΕΠΙΔΗΜΙΕΣ ΕΥΛΟΓΙΑΣ, ΠΑΝΟΥΚΛΑΣ, ΧΟΛΕΡΑΣ ΚΑΙ ΚΙΤΡΙΝΟΥ ΠΥΡΕΤΟΥ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ ΤΟΝ 18Ο ΚΑΙ 19Ο ΑΙΩΝΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΩΝ ΣΜΥΡΝΙΩΝ ΓΙΑΤΡΩΝ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥΣ Ἡεὐλογιὰ πρωτοεμφανί- σμοῦ, ἐμφυσώντας στὴ μύτη σκόνη ποὺ σθηκε τὸ 1350 π.Χ. στὴν κατασκεύαζε ἀπὸ δερματικὲς βλάβες Αἴγυπτο καὶ τὴν Ἀσία, εὐλογιᾶς. Ἡ πρακτικὴ αὐτὴ συνεχίσθη- ἔφθασε στὴν Εὐρώπη κε μέχρι τὸ 1800 σὲ πολλὲς χῶρες τῆς τὸν 5ο μὲ 7ο μ.Χ. αἰῶνα Ἀσίας, ἀλλὰ καὶ στὴν Εὐρώπη, καί, παρ’ καὶ στὴν Ἀμερικὴ τὸν 16ο αἰῶνα, ὅπου ὅλον ὅτι μὲ τὴ μέθοδο αὐτὴ τὰ 2-3% τῶν ἀφάνισε 2 ἑκατομμύρια Ἀζτέκων. Τὸν 18ο ἐμβολιαζομένων πέθαιναν, ἡ συχνότητα αἰῶνα στὴν Εὐρώπη θανάτωσε 60 ἑκα- νόσησης καὶ τὰ θύματα τῆς εὐλογιᾶς μει- τομμύρια, ἐνῷ τὸ 1/3 ἀπὸ τοὺς ἐπιζήσα- ώθηκαν πολύ. ντες ἔμειναν τυφλοί. Τὸν 11ο αἰῶνα μιὰ Ἡ Σμύρ- Βουδίστρια καλόγρια ἐπιχείρησε πρώτη νη, κέντρο στὴν Κίνα νὰ κάνει ἕνα εἶδος ἐμβολια- ἐμπορίου καὶ πολυπολιτι- σμικῆς συμ- βίωσης τοὺς τελευταίους αἰῶνες, καὶ ἐπίσης ση- μαντικώτατο λιμάνι τοῦ Αἰγαίου, δέ- χθηκε διά- φορες ἐπιδη- μικὲς νόσους: τὸ 1700, τὸ 1716, τὸ 1812, τὸ 1871 καὶ τὸ 1893. Μό- νον ἡ πανούκλα ἀποδεκάτισε 25.000 ἀπὸ τοὺς 1.000.000 κατοίκους της. Ἔγιναν τότε πολλὲς ὀργανωμένες προσπάθειες 150

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 ἵδρυσης διαφόρων νοσοκομείων ἀπὸ δυ- ἐπιστημονικὰ βιβλία καὶ περιοδικὰ στὸ τικὲς κοινότητες. Ἱδρύθηκαν λοιπόν: τὸ Παρίσι ὡς μέθοδος «Πυλαρινοῦ» (1756), 1675 τὸ Ὁλλανδικὸ νοσοκομεῖο, τὸ 1710 τὸ ἀπὸ δὲ τὸ 1721 ἄρχισε νὰ ἐφαρμόζεται Γαλλικό, τὸ 1723 τὸ Ἑλληνικό (Γραικικό) καὶ στὴ Βοστώνη. καὶ τὸ 1842 τὸ Ἀγγλικό. Τελικά, τὸ 1796 ὁ Βρετανὸς παθο- Τὸν 18ο αἰῶνα τὰ θύματα τῆς παν- λόγος Edward Jenner παρατήρησε ὅτι δημίας τῆς εὐλογιᾶς ἦταν πάρα πολλὰ γυναῖκες ποὺ ἄρμεγαν ἀγελάδες καὶ σ’ ὅλο τὸν κόσμο. Πρωτοπόροι τότε στὸ ἐμφάνιζαν φυσαλίδες στὰ χέρια τους θέμα τῆς πρόληψης ἦταν οἱ Ἕλληνες για- (δαμαλίτιδα) δὲν κολλοῦσαν εὐλογιά. Ἡ Σμύρνη, κέντρο ἐμπορίου καὶ πολυπολιτισμικῆς συμβίωσης τοὺς τελευταίους αἰῶνες, καὶ ἐπίσης σημαντικώτατο λιμάνι τοῦ Αἰγαίου, δέχθηκε διάφορες ἐπιδημικὲς νόσους: τὸ 1700, τὸ 1716, τὸ 1812, τὸ 1871 καὶ τὸ 1893. Μόνον ἡ πανούκλα ἀποδεκάτισε 25.000 ἀπὸ τοὺς 1.000.000 κατοίκους της. τροὶ τῆς Σμύρνης: Ἰάκωβος Πυλαρινὸς Χρησιμοποίησε λοιπὸν ὑγρὸ ἀπὸ αὐτὲς ἀπὸ τὴν Κεφαλονιὰ καὶ Ἐμμανουὴλ Τι- τὶς φλύκταινες, περιέγραψε τὴ μέθοδο σὲ μόνης ἀπὸ τὴ Χίο. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι βιβλίο του τὸ 17981, καὶ ἔτσι τὸ πρῶτο ὁ Πυλαρινὸς πληροφορήθηκε γιὰ τὴ μέ- ἐμβόλιο ἔγινε πραγματικότητα. Ἦταν ἡ θοδο ποὺ ἐφαρμοζόταν ἀπὸ πρακτικὲς βατσίνα-vaccine (vacca = ἀγελάδα) τοῦ γυναῖκες στὴν Ἑλλάδα (κυρίως στὴ Θεσ- Jenner. Ἔτσι, οἱ δύο Ἕλληνες Σμυρνιοὶ σαλία), ἐνημερώθηκε λεπτομερῶς, τὴν γιατροί, ὁ Πυλαρινὸς καὶ ὁ Τιμόνης, κα- υἱοθέτησε ἄμεσα καὶ τὴν ἐφάρμοσε μὲ ταγράφηκαν στὴν ἱστορία τοῦ ἐμβολίου ἐπιτυχία. Τὸ 1715 μάλιστα δημοσίευσε στὴ ἁπλῶς ὡς πρωτοπόροι τοῦ ἐμβολιασμοῦ. Βενετία μιὰ ὁλοκληρωμένη μελέτη στὰ λατινικά. Ἡ μέθοδος συνίστατο στὴ λήψη Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ περιγραφὴ ὑγροῦ ἀπὸ τὶς φλύκταινες καὶ τὴν ἐμφύ- τοῦ Ἀδαμάντιου Κοραῆ γιὰ τὴν ἐπιδημία τευση στὸ δέρμα ὑγιῶν παιδιῶν, μετὰ τοῦ 1790, ποὺ ἔπληξε τότε τὴν ἰδιαίτε- ἀπὸ τοπικοὺς σκαριφισμούς. Τὴ μέθοδο εἰσήγαγε στὴν Ἀγγλία (τὸ 1717) ἡ σύζυγος 1. Ὁ συστηματικὸς ἐμβολιασμὸς ἄρχισε στὴν τοῦ Ἄγγλου πρέσβη στὴν Κωνσταντινού- Ἀγγλία τὸ 1804, ἐνῷ στὴν Ἑλλάδα ἐφαρμό- πολη, ἡ ὁποία ἐμβολίασε πρῶτα τὸν γιό σθηκε ἐπίσημα στὸν στρατὸ τὸ 1834 καὶ σ’ ὅλο της καὶ μετὰ βοήθησε στὴ δημοσιοποίηση τὸν πληθυσμὸ τὸ 1835, μὲ βασιλικὸ διάταγμα, τοῦ «εὐλογιασμοῦ» (ἐμβολιασμοῦ) στὴν σὲ παγκόσμια βάση δὲ τὸ 1956. Ἡ τελευταία πατρίδα της. Ἡ μέθοδος τῶν Τιμόνη καὶ ἐπιδημία εὐλογιᾶς συνέβη τὸ 1967, οἱ μαζικοὶ Πυλαρινοῦ ἐφαρμόσθηκε ἀπὸ πολλοὺς ἐμβολιασμοὶ ἀποδείχθηκαν σωτήριοι καὶ τὸ τε- γιατροὺς στὴν Εὐρώπη (Ὁλλανδία, Γαλ- λευταῖο κροῦσμα καταγράφηκε στὴ Σομαλία. Οἱ λία, Ἑλβετία), τὴν ἀνέφερε ὁ Βολταῖρος ἐμβολιασμοὶ συνεχίσθηκαν λίγα χρόνια ἀκόμη, σὲ ἐπιστολές του, ὅπως καὶ ὁ Κοραῆς, καὶ τελικὰ τὸ 1890 ὁ Παγκόσμιος Ὀργανισμὸς ἀλλὰ ἐπίσης δημοσιεύθηκε σὲ πολλὰ Ὑγείας ἀνακοίνωσε τὴν ἐξάλειψη τῆς εὐλογιᾶς παγκοσμίως. Ἰοὶ εὐλογιᾶς διατηροῦνται ἔκτοτε στὸ ἐργαστήριο CDC στὴν Ἀτλάντα τῶν Η.Π.Α. καὶ στὸ Research Institute for Viral Preparations στὸ Novosilbirsk τῆς Ρωσίας. 151

ρη πατρίδα του. Γράφει: «Μόλις ἔλαβον Προφήτη Ἠλία, μὲ διευθυντὴ τὸν Δημ. ἐπιστολὰς ἀπὸ τὴν πατρίδα μου μὲ τὴν Εὐστρατιάδη. Στὸ νέο αὐτὸ νοσοκομεῖο τραγικὴν διήγησιν περὶ ἑνὸς ἄλλου εἴδους εἰσήχθησαν 236 ἀσθενεῖς, ἀπὸ τοὺς ὁποί- καταιγίδος, ἥτις ἐθέρισεν σχεδὸν ὅλα τὰ ους πέθαναν οἱ 22, καὶ καταγράφηκαν παιδιὰ τῆς Σμύρνης. Μία ἐπιδημία κα- τότε πολλὲς πληροφορίες γιὰ τὶς μορφὲς κοήθους εὐλογίας, ἐκδηλωθεῖσα μετὰ τῆς νόσου, τὶς ἐπιπλοκὲς καὶ ἄλλα στα- τὸ Πάσχα τοῦ τελευταίου ἔτους, καὶ ἡ τιστικὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὸν διακεκριμένο ὁποία ἐξηκολούθει ἀκόμη μέχρι τῆς 31ης διευθυντὴ Δημ. Εὐστρατιάδη, ποὺ γράφει Ὀκτωβρίου μὲ μίαν μανίαν, παρομοίαν χαρακτηριστικά: «Ἐξ ὅλων τῶν ρηθεισῶν τῆς ὁποίας δὲν ἐνθυμοῦνται οἱ ζῶντες ἐξάγεται ὅτι τὸ μόνον μέσον ὅπερ ἔχο- ἄνθρωποι, ἀφήρπασε κατὰ τὸ διάστημα μεν σήμερον κατὰ τῆς εὐλογίας εἶναι ὁ τοῦτο μόνον ἀπὸ τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος ἐμβολιασμός. Διὰ τοῦτο φρονοῦμεν ἵνα Τὸ 1796 ὁ Βρετανὸς παθολόγος Edward Jenner παρατήρησε ὅτι γυναῖκες ποὺ ἄρμεγαν ἀγελάδες καὶ ἐμφάνιζαν φυσαλίδες στὰ χέρια τους (δαμαλίτιδα) δὲν κολλοῦσαν εὐλογιά. Χρησιμοποίησε λοιπὸν ὑγρὸ ἀπὸ αὐτὲς τὶς φλύκταινες, περιέγραψε τὴ μέθοδο σὲ βιβλίο του τὸ 1798*, καὶ ἔτσι τὸ πρῶτο ἐμβόλιο ἔγινε πραγματικότητα. Ἦταν ἡ βατσίνα-vaccine (vacca = ἀγελάδα) τοῦ Jenner. Ἔτσι, οἱ δύο Ἕλληνες Σμυρνιοὶ γιατροί, ὁ Πυλαρινὸς καὶ ὁ Τιμόνης, καταγράφηκαν στὴν ἱστορία τοῦ ἐμβολίου ἁπλῶς ὡς πρωτοπόροι τοῦ ἐμβολιασμοῦ. τρεῖς χιλιάδας παιδιά. Οἰκογένειαι ἔχου- ὁ ἐμβολιασμὸς γίνεται μόνον τακτικῶς σαι ὀκτὼ παιδιά, ἐντὸς ὀλίγων ἡμερῶν καὶ ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ εἰς τὰ βρέφη, δὲν εἶχον οὔτε ἕνα. Μητέρες ποὺ ἐπέζη- ἀλλὰ καὶ νὰ ἐπαναλαμβάνεται εἰς κάθε σαν τῆς οἰκογενείας παρεφρόνησαν, καὶ ἡλικίαν». πατέρες καὶ ἄλλου μὲ τὴν αὐτὴν τύχην ηὐτοκτόνησαν». Ἀλλὰ καὶ ὁ διάσημος Παθολόγος ἰατρὸς Γεώργιος Διαμαντόπουλος εἶναι Τὸ 1871, μὲ ἀφορμὴ μιὰ νέα ἐπιδη- ὁ πρῶτος ποὺ μελέτησε, ἐρεύνησε, διέ- μία εὐλογιᾶς στὴ Σμύρνη, δημιουργήθη- γνωσε καὶ δημοσίευσε μελέτη στὸ ἰατρικὸ κε εἰδικὸ τμῆμα στὸ Νοσοκομεῖο «Ἅγιος περιοδικὸ Γαληνός, γιὰ μιὰ νέα ἐνδημικὴ Χαράλαμπος», ποὺ λειτούργησε ἀποκλει- νόσο στὴ Σμύρνη, τόν «ἱκτερώδη τύφο» στικὰ γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τῆς νόσου. (κίτρινο πυρετὸ ἢ κίτρινη πανώλη τῆς Εἰσήχθησαν ἐκεῖ 314 ἀσθενεῖς (ὅπως Σμύρνης), ἄγνωστη μέχρι τότε (1883). Ὁ ἀναφέρει ὁ Σμυρνιὸς γιατρὸς Δ. Εὐστρα- ἴδιος περιέγραψε στὴν Παγκόσμια Ἰα- τιάδης), ἀπὸ τοὺς ὁποίους πέθαναν οἱ τρικὴ Βιβλιογραφία μὲ ὅλες τὶς λεπτομέ- 71. Τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1882 ἡ εὐλογιὰ ρειες τὴ νόσο, ποὺ ἀργότερα ὀνομάσθηκε ἐπανῆλθε πάλι δριμύτατη. Τότε τὸ Νο- ἱκτεροαιμορραγικὴ λεπτοσπείρωση2. σοκομεῖο ἵδρυσε εἰδικὸ παράρτημα, μία ὥρα ἔξω ἀπὸ τὴν πόλη, στὴν περιοχὴ τοῦ 2. Ἡ λεπτοσπεῖρα βρίσκεται στὰ νεφρὰ καὶ τὰ 152

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 Ἀτυχῶς καὶ αὐτὸς ὁ γιατρὸς ἀδική- Μέ τόσην θνησιμότητα ἑπόμενον ἦτο θηκε, ἀφοῦ τὸ 1886 ὁ Γερμανὸς γιατρὸς νὰ μείνουν εἰς τοὺς δρόμους πάμπολλα Weil κατάφερε νὰ δώσει τὸ ὄνομά του ὀρφανά, τὰ ὁποῖα ἐδόνησαν τὴν χορδὴν στὴ νόσο (νόσος τοῦ Weil), ὅπως εἶχαν τῆς εὐσπλαχνίας τῶν Σμυρναίων...». ἀδικηθεῖ καὶ ὁ Πυλαρινὸς καὶ ὁ Τιμόνης, Ἔτσι, ἐπιφανεῖς Σμυρνιοὶ τὸ 1867, φαρμα- ποὺ ἀγνοήθηκαν ἐμφανῶς ἀπὸ τὴν Εὐρω- κοποιοί, ἐπιστήμονες, ἔμποροι καὶ ἄλλοι παϊκὴ Ἰατρικὴ Κοινότητα. πλούσιοι τῆς περιοχῆς, ἀλλὰ καὶ τῆς δι- ασπορᾶς (Κωνσταντινούπολη, Ὀδησσὸ Στὴ συνέχεια καταγράφηκε ἐπιδη- καὶ Ἑλλάδα), ἀποφάσισαν τὴ σύσταση μία χολέρας, καὶ μάλιστα βρέθηκε καὶ Ὀρφανοτροφείου μὲ κανονισμὸ λειτουργί- σχετικὴ μαρτυρία: «Κατὰ τὸ θέρος τοῦ ας καὶ καταστατικὸ τῆς ἱδρύτριας Ἀδελ- 1865 ἐνέσκηψεν ἐν Σμύρνῃ δεινὴ ἐπιδη- φότητας, ποὺ εἶχε 600 μέλη. Τὸ ἵδρυμα μία χολέρας ὑπερβᾶσα εἰς θνησιμότητα λειτούργησε τὸ 1870, δέχθηκε τὰ ὀρφανὰ ἁπάσας τὰς προγενεστέρας καὶ μεταγε- Στὸ νέο νοσοκομεῖο εἰσήχθησαν 236 ἀσθενεῖς, ἀπὸ τοὺς ὁποίους πέθαναν οἱ 22, καὶ καταγράφηκαν τότε πολλὲς πληροφορίες γιὰ τὶς μορφὲς τῆς νόσου, τὶς ἐπιπλοκὲς καὶ ἄλλα στατιστικὰ στοιχεῖα ἀπὸ τὸν διακεκριμένο διευθυντὴ Δημ. Εὐστρατιάδη, ποὺ γράφει χαρακτηριστικά: «Ἐξ ὅλων τῶν ρηθεισῶν ἐξάγεται ὅτι τὸ μόνον μέσον ὅπερ ἔχομεν σήμερον κατὰ τῆς εὐλογίας εἶναι ὁ ἐμβολιασμός. Διὰ τοῦτο φρονοῦμεν ἵνα ὁ ἐμβολιασμὸς γίνεται μόνον τακτικῶς καὶ ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ εἰς τὰ βρέφη, ἀλλὰ καὶ νὰ ἐπαναλαμβάνεται εἰς κάθε ἡλικίαν». νεστέρας. Διεδίδετο τότε ὅτι οἱ θάνατοι τῆς χολέρας τοῦ 1865 καὶ συνέχισε τὴ ἔφθανον τοὺς 400 καθ’ ἑκάστην, καὶ τοῦ φιλανθρωπική του δράση μέχρι τὸ 1922 δὲν πρέπει νὰ θεωρηθῇ ἀπίστευτον, διότι μὲ ἐπιτυχία. οὔτε ἀρχαὶ δημοτικαὶ ὠργανωμέναι τότε ὑπῆρχον, οὔτε ὑγειονομικοί. Τὰς φοβερὰς Πηγές ἐκείνας ἡμέρας τὸ θέαμα ἦτο φρικτόν. Καθ’ ἑκάστη ἔβλεπον στὸν περίβολον τοῦ 1) Σύντομη Ἱστορία τῶν Ἐμβολίων, Δρ Νῖκος νοσοκομείου νὰ ἀνοίγωνται τάφροι βαθεῖς Περσιάνης, Παιδίατρος (Παιδιατρικὴ Ἑταιρεία Κύ- καὶ νὰ ρίπτωνται ἐντός, ὁ εἷς ἐπὶ τοῦ πρου). ἄλλου, οἱ νεκροί. Οὔτε σάββανον, οὔτε νεκροκρέββατον, οὔτε τις τῶν οἰκείων... 2) Περιοδικὸ Μικρασία, ἐμμένουσα μνήμη, τοῦ Συλλόγου «Μικρασιατικὴ Στέγη Κορίνθου». ἔντερα τῶν ποντικῶν, καὶ ἡ νόσος μεταδίδεται ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΧΙΝΤΖΟΓΛΟΥ-ΑΜΑΣΛΙΔΟΥ ἀπὸ τοὺς ὑπονόμους, τὰ ἀκάθαρτα καὶ λιμνά- Ἰατρός-συγγραφέας ζοντα νερά. 153

ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ* ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΜΕ ΕΠΙΓΝΩΣΗ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΟΙΝΗ ΠΟΡΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ 6. ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ Α Σὲ μιὰ ἐθνικὴ πορεία μὲ ἐπίγνωση δὲν καὶ φωτισμένοι ἀπὸ τὰ διδάγματα ποὺ μποροῦμε παρὰ νὰ συναντήσωμε ἐμεῖς οἱ θὰ μᾶς δώσει ἡ ἔρευνα αὐτή, θὰ ἔλθωμε Ἕλληνες τὸν Χριστιανισμό. Εἶναι μιὰ πραγ- νὰ ἐξετάσωμε τὴν σημερινὴ ἀλλὰ καὶ τὴν ματικότης ἡ συνάντηση αὐτή. Τὸ ζήτημα αὐριανή μας πορεία ὡς πρὸς τὶς σχέσεις εἶναι πῶς ἡ συνάντηση αὐτὴ θὰ γίνει, πῶς μας μὲ τὸν Χριστιανισμό, ἐὰν πρόκειται ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες στὴν πορεία μας θὰ ἀντι- βέβαια ἡ ἐθνική μας πορεία νὰ εἶναι πο- μετωπίζωμε τὸν Χριστιανισμὸ σὰν συνο- ρεία μὲ ἐπίγνωση. δοιπόρο. Καὶ αὐτὸ τὸ ζήτημα χρειάζεται τώρα τὴν μελέτη μας. Πρὶν ἀπὸ ὅλα ὅμως, ἂς ξεκαθαρίσωμε τὶς δύο βασικὲς ἔννοιες. Τί ἐννοοῦμε λέγο- Εἶναι φανερὸ ὅτι μιὰ τέτοια μελέτη θὰ ντας «Ἑλληνισμός» καὶ τί ἐννοοῦμε λέγο- διαιρεῖται σὲ δύο μέρη. Τὸ πρῶτο εἶναι τὸ ντας «Χριστιανισμός». Πρῶτα-πρῶτα, ὅταν ἱστορικό. Θὰ ἰδοῦμε τὴν κοινὴ πορεία ποὺ λέμε «Ἑλληνισμός», ἐννοοῦμε βέβαια καὶ τὸν ἐτράβηξαν ὣς τώρα ὁ Ἑλληνισμὸς καὶ Χρι- ἀρχαῖο Ἑλληνισμό, ἀλλὰ κατόπιν, συνέχεια, στιανισμός, καὶ ἀκόμη θὰ ἰδοῦμε τὴν ἀμοι- ὣς τὸν βυζαντινὸ Ἑλληνισμό, τὸν Ἑλληνισμὸ βαία χρέωση καὶ πίστωση αὐτῶν τῶν δύο τῆς Τουρκοκρατίας, τὸν Ἑλληνισμὸ τοῦ σή- παραγόντων. Ἂν χρωστάει τίποτε καὶ τί μερα, τὸν Ἑλληνισμὸ τοῦ αὔριο. χρωστάει ὁ Ἑλληνισμὸς στὸν Χριστιανισμό, καὶ πάλι, ἀντίστροφα, ἂν χρωστάει καὶ τί Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ὅταν λέμε «Χρι- χρωστάει ὁ Χριστιανισμὸς στὸν Ἑλληνισμό. στιανισμός», ἐννοοῦμε βέβαια πρῶτα καὶ Ὕστερα ἀπὸ μιὰ τέτοια ἱστορικὴ ἔρευνα κύρια τὴ χριστιανικὴ διδασκαλία, δογμα- τικὴ καὶ ἠθική, ἀλλὰ ἐννοοῦμε ἀκόμη τὴν * Συνεχίζουμε ἐδῶ τὴ δημοσίευση σὲ συνέχειες τοῦ σπουδαίου βιβλίου τοῦ Ἀ. Ν. Τσιριντάνη, Ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες (Ἐκδόσεις «Συζήτησις», Ἀθῆναι 1977), ὡς ἀφιέρωμα στὴ μεγάλη ἱστορικὴ ἐπέτειο τῆς ἐθνικῆς μας Παλιγγενεσίας, τῶν 200 ἐτῶν ἀπὸ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821. Τὸ συγκεκριμένο βιβλίο εἶναι ἕνα ἀληθινὰ μεῖζον ἔργο ἐθνικῆς αὐτοσυνειδησίας, τὸ ὁποῖο δημοσιεύουμε μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι ἡ μεγάλη ἐπέτειος πρέπει πρωτίστως νὰ ἀποτελέσει γιὰ ἐμᾶς τοὺς Ἕλληνες μιὰ εὐκαιρία ἐπαναναζήτησης καί –ἂν χρειάζεται– ἐπανακατάκτησης τῆς συλλογικῆς ἐθνικῆς καὶ πολιτιστικῆς μας ταὐτότητας. Στὸ παρὸν τεῦχος δημοσιεύεται τὸ κείμενο τῶν σελ. 77-102 τοῦ ἐν λόγῳ βιβλίου. 154

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 Ἐκκλησία, καὶ ἐννοοῦμε ἀκόμη τὸν Χρι- ἀνθρωπιά, σὰν τὴν καλλιέργεια ποὺ δίνει στιανισμὸ σὰν τὴν ἑκάστοτε κοινωνικὴ στὸν ἄνθρωπο ὁ Χριστιανισμός, σὰν cultura πραγματικότητα, σὰν χριστιανικὸ βίωμα, animi, ὅπως θὰ ἔλεγε ὁ Κικέρων. Καὶ μὲ σὰν χριστιανικὸ ἦθος, σὰν χριστιανικὴ αὐτὴ τὴν ἔννοια, τὸν χριστιανικὸ πολιτισμό. Β Πᾶμε νὰ ἀρχίσωμε τὴν ἱστορικὴ ἔρευνά ἦταν, ἑτοίμαζε τὸν ἄνθρωπο, γιὰ νὰ δεχθῆ μας, καὶ ἀμέσως σκοντάβομε σὲ ἕνα με- καὶ νὰ ἀφομοιώσει τὸ πνευματικὸ μήνυμα γάλο, ἀνυπέρβλητο θὰ ἔλεγες, ἐμπόδιο. Ο τοῦ «λόγου τοῦ σταυροῦ». Ἑλληνισμὸς ὑπῆρξε, ἔλαμψε, ἐθαυματούρ- γησε, ἐμεγαλούργησε, προτοῦ νὰ ὑπάρξει Ἔπειτα, καὶ πρὸ Χριστοῦ ὁ ’Ἑλλη- Χριστιανισμός. Ἔτσι, στὴν ἔρευνά μας γιὰ νισμὸς εἶχε τὴν δίψα, τὴν δίψα γιὰ τὸ τὸ τί ὠφέλησε ἡ κοινὴ πορεία τὸν Ἑλλη- πνευματικὸ νᾶμα. Αὐτὴν τὴν δίψα τοῦ νισμὸ καὶ τὸν Χριστιανισμό, ὅλος αὐτὸς ὁ Ἕλληνος τὴν βλέπετε παντοῦ, σὲ ὅλες τὶς προχριστιανικὸς Ἑλληνισμὸς φαίνεται νὰ ἐκδηλώσεις τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος, ἀπὸ φεύγει ἀπὸ τὴ μέση, ἀφοῦ, ἁπλούστατα, τὰ Ὁμηρικὰ ἔπη ἕως τὴν ἱστορικὴν ἐμφά- κοινὴ πορεία, ἀμοιβαία ἐπίδραση καλὴ ἢ νιση τοῦ Χριστιανισμοῦ. Καὶ αὐτὴ ἡ δίψα κακή, δὲν ἦταν κἂν νοητή. ἑτοίμασε τὴν συνάντηση τοῦ Ἑλληνισμοῦ μὲ τὸ μήνυμα τῆς Τιβεριάδος. Ἔτσι φαίνεται. Δὲν εἶναι ὅμως ἔτσι. Δι- ότι, καὶ ἐδῶ εἶναι μιὰ ἰδέα ποὺ ὑπῆρχε καὶ Ἔπειτα, ἡ ἀνθρωπολογικὴ στροφὴ στοὺς πρώτους ἐκκλησιαστικοὺς συγγρα- τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, ἀπὸ τὸν Σω- φεῖς, ἁπλούστατα ὑπῆρξε καὶ προχριστια- κράτη καὶ πέρα, προκαλοῦσε τὴν προσ- νικὸς Χριστιανισμὸς (ἕνας Ἰουστῖνος, ὁ φι- δοκία ποὺ ἦταν ὁ συνδετικὸς κρίκος μὲ λόσοφος καὶ μάρτυς, τὸν ἀναγνωρίζει), καὶ τὴν χριστιανικὴ διδαχή. Ἔτσι καὶ ἡ ἀρχαία ἑπομένως τίθεται, γι’ αὐτὸν τοὐλάχιστον, ἑλληνικὴ θρησκευτικότης, ὄχι σὰν ἀρχαία ζήτημα κοινῆς πορείας μὲ τὸν Ἑλληνισμό. θεολογία, φυσικά, ἀλλὰ σὰν θεοσεβὴς Ὁ «σπερματικὸς λόγος» ἦταν μιὰ πραγ- φιλοσοφία, ἑτοίμαζε τὸν ἄνθρωπο, ὅπως ματικότης ποὺ ἀσκοῦσε τὴν ἐπίδρασή της ὁ Ἀναξαγόρας ἑτοίμασε τὸν Περικλῆ νὰ στὸν Ἑλληνισμό, καὶ ἀντίστροφα, φυσικά. δεχθῆ τὴν ψυχικὴ καλλιέργεια ποὺ «ἀντὶ Καὶ δὲν μποροῦσε νὰ γίνει ἀλλοιῶς. Ὁ τῆς φοβερᾶς καὶ φλεγμαινούσης δεισιδαι- «σπερματικὸς λόγος» εὕρισκε στὸν Ἑλλη- μονίας τὴν ἀσφαλῆ μετ’ ἐλπίδων ἀγαθῶν νισμὸ τὸ πιὸ πρόσφορο ἔδαφος, γιὰ νὰ γο- εὐσέβειαν ἐργάζεται». Καὶ καμμιὰ φορά, νιμοποιηθῆ, ἁπλούστατα διότι ὁ ἑλληνικὸς διαβάζοντας κομμάτια ἀπὸ τὸν Ξενοφῶντα, πολιτισμὸς ἦταν πνευματικὸς πολιτισμός. ἀπὸ τὸν Πλάτωνα, ἀπὸ τὸν Ἀριστοτέλη, Καὶ αὐτὸ ἑτοίμαζε τὸν ἄνθρωπο νὰ δεχθῆ ἀπὸ τὸν Ἰσοκράτη, ἀπὸ τὸν Πλούταρχο, κατόπιν τὴν διακήρυξη τοῦ Θεανθρώπου τὰ χάνεις, ξεχνᾶς τὶς χρονολογίες καὶ δὲν πρὸς τὴν Σαμαρείτιδα, ὅτι «πνεῦμα ὁ Θεὸς ξεκαθαρίζεις μέσα σου ἂν αὐτὰ ποὺ δια- καὶ τοὺς προσκυνοῦντας αὐτὸν ἐν πνεύ- βάζεις ἀνήκουν στὴν ἐποχὴ πρὸ Χριστοῦ ἢ ματι καὶ ἀληθείᾳ δεῖ προσκυνεῖν» καὶ νὰ εἶναι χριστιανικὰ κείμενα. Καὶ ἀκόμη, ὅταν ἀγκαλιάσει τὸ σύνθημα τοῦ Ἀποστόλου διαβάζεις μιὰ προσευχὴ τοῦ Ἐπικτήτου Παύλου «ἐν καινότητι πνεύματος καὶ οὐ (ποὺ ἔζησε μὲν γύρω στὸ 60 μ.Χ., ἀλλὰ παλαιότητι γράμματος». Ἔτσι, ὁ ἑλληνικὸς δὲν ἦταν χριστιανός), σκέπτεσαι ἂν δὲν θὰ πολιτισμός, χωρὶς βέβαια νὰ τὸ ὑποπτεύε- μποροῦσε νὰ μπεῖ καὶ σ’ ἕνα χριστιανικὸ ται κἄν, σὰν πνευματικὸς πολιτισμὸς ποὺ προσευχητάριο. Αὐτὰ ὅλα εἶχε στὸ νοῦ του ὁ Ἀπόστο- 155

λος Παῦλος, ὅταν στὸν Ἄρειο Πάγο συ- σι». Αὐτὴ τὴν ἐκζήτηση, αὐτὴ τὴν δίψα, νώψιζε τὴν πνευματικὴ δίψα τοῦ ἀρχαίου αὐτὴ τὴν ψυχικὴ καλλιέργεια προσέφερε ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ μὲ ἐκείνη τὴ φράση ὁ Ἑλληνισμὸς στὸ μήνυμα τοῦ Εὐαγγελίου. «ζητεῖν τὸν Κύριον εἰ ἄρα γε ψηλαφήσειαν Καὶ ὅταν οἱ Μάγοι ἔφεραν στὴν Βηθλεὲμ αὐτὸν καὶ εὕροιεν καί γε οὐ μακρὰν ἀπὸ τὰ δῶρα, ὁ Ἑλληνισμὸς ἔφερε στὴν φάτνη ἑνὸς ἑκάστου ἡμῶν ὑπάρχοντα, ἐν αὐτῷ μιᾶς περίπου χιλιετίας ψυχικὴ καλλιέργεια, γὰρ ζῶμεν καὶ κινούμεθα καὶ ἐσμέν, ὡς ποὺ θὰ ἦταν προπαρασκευή, γιὰ νὰ δεχθῆ καί τινες τῶν καθ’ ὑμᾶς ποιητῶν εἰρήκα- ὁ ἄνθρωπος τὸ χριστιανικὸ μήνυμα. Γ Δὲν ἐδημιούργησε, λοιπόν, τὸ χριστια- αὐτὴν τὴν προχριστιανικὴ χριστιανικότη- νικὸ μήνυμα ὁ Ἑλληνισμός, ὄχι! Διεμόρ- τα, σ’ αὐτὸν τὸν «σπερματικὸ λόγο» καὶ φωσε ὅμως τὸν ἄνθρωπο ποὺ θὰ μπορεῖ ὁ Ἑλληνισμὸς ὀφείλει τὴν δημιουργία του νὰ προσλάβει τὸ μήνυμα αὐτό. Τοῦ ἔδωσε καὶ τὴν ἀκτινοβολία του. Ἀκόμη καὶ τοὺς μιὰ προσληπτικὴ καλλιέργεια ποὺ οὔτε νικηφόρους πολέμους του. Ἂν δὲν ὑπῆρχε οἱ Ἑβραῖοι εἶχαν, οὔτε οἱ Ρωμαῖοι. Ἐὰν τὸ ὁ ἱερὸς παιὰν ποὺ μᾶς διέσωσε ὁ Αἰσχύλος, μήνυμα αὐτὸ ἔμενε μόνο στοὺς Ἑβραίους, ὁ δὲν ξέρω ἂν θὰ ὑπῆρχε ἡ νίκη στοὺς Περσι- Χριστιανισμὸς δὲν θὰ ἦταν Χριστιανισμός. κοὺς πολέμους, ἢ ἂν θὰ μποροῦσε νὰ γίνει Καὶ ὁ Κύριος ἤξερε τί ἔλεγε, ὅταν, μαθαί- ἡ «Κάθοδος τῶν μυρίων», ἂν στοὺς μυρίους νοντας ὅτι μερικοὶ Ἕλληνες ζητοῦσαν νὰ αὐτοὺς δὲν ἔδινε δύναμη τὸ πνεῦμα τῆς τὸν γνωρίσουν ἀπὸ κοντά, εἶπε «ἐλήλυθεν καταπληκτικῆς καὶ φωτισμένης, στ’ ἀλήθεια ἡ ὥρα ἵνα δοξασθῇ ὁ Υἱός τοῦ ἀνθρώπου». προχριστιανικὰ χριστιανικῆς εὐσέβειας, ποὺ βλέπομε στὴν Κύρου Ἀνάβασι. Καὶ πρέπει νὰ τονισθῆ τοῦτο: Ὁ ἑλληνικὸς στοχασμὸς ἦταν πνευματικός, Ἔτσι, ὅταν ἦλθε ὁ Χριστιανισμός, ἔγινε καὶ ὅταν ἀκόμη ἦταν ὑλισμός. Καὶ δὲν καὶ γιὰ τὴν ἑλληνικὴ ψυχικὴ καλλιέργεια θὰ ὑπῆρχε μεγαλύτερη πλάνη, ἢ μᾶλλον ἐκεῖνο ποὺ εἶπε ὁ Κύριος γιὰ τὸν μωσαϊκὸ βλασφημία, ἀπὸ τὸ νὰ ζητοῦμε νὰ συνται- νόμο. Δὲν ἦλθε νὰ καταλύσει τὴν ψυχικὴ ριάξωμε τὸν Δημόκριτο, λόγου χάρη, μὲ αὐτὴ καλλιέργεια, ἀλλὰ νὰ «πληρώση». Δὲν τὸν Büchner. κατέλυσε τὴν προχριστιανικὴ θεολογία, ποὺ οὕτως ἢ ἄλλως εἶχε πεθάνει, «ἐπλή- Ὅμως, ἀπὸ ὅσα ὡς τώρα εἴπαμε, δὲν ρωσε» ὅμως, δηλαδή, ἔδωσε καινούργια ζωὴ πρέπει νὰ βγεῖ τὸ συμπέρασμα ὅτι τάχα ἀλλὰ καὶ δημιουργικὴ ἀνταπόκριση στὴν ὁ Ἑλληνισμὸς μόνο προσέφερε στὸν Χρι- τριλογία ποὺ ἀναφέραμε παραπάνω: τὴν στιανισμό, ἤ, ἂς τὸ ποῦμε ἔτσι, ὅτι ὁ Χρι- πνευματικὴ θεώρηση, τὴν δίψα καὶ ἐκζήτη- στιανισμὸς μόνο εἶναι ὀφειλέτης τοῦ Ἑλλη- ση, τὴν ψυχικὴ καλλιέργεια τοῦ ἀνθρώπου. νισμοῦ. Καὶ τὸ ἀντίστροφο συμβαίνει. Σ’ Δ Καὶ τὴν «ἐπλήρωσε» καὶ ἂς ποῦμε Τὸ πρῶτο ἦταν ἡ χριστιανικὴ ἀγάπη. τὴν συμπλήρωσε τὴν ἑλληνικὴ αὐτὴ καλ- Πῶς τὸ θέλετε, ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ φιλο- λιέργεια ὁ Χριστιανισμός, προσφέροντας σοφία δὲν εἶχε τὴν ἀγάπη. Εἶχε τὴ φιλία, δύο στοιχεῖα καινούργια, ποὺ ὅσο κι’ ἂν ἀλλὰ τὴν ἀγάπη μὲ τὴν χριστιανικὴ ἔννοια σήμερα φαίνωνται αὐτονόητα, δὲν τὰ πρὸς ὅλους τοὺς ἀνθρώπους, καλοὺς καὶ εἶχε ὅμως ὁ προχριστιανικὸς ἑλληνικὸς κακούς, φίλους καὶ ἐχθρούς, τὴν χριστια- πολιτισμός. νικὴν αὐτὴν ἀγάπη δὲν τὴν εἶχε. 156

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 Καὶ τὸ δεύτερο ἦταν ἡ παραβολὴ τοῦ ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, εἶναι ἡ παραβολὴ ἀσώτου. Κι’ ἂν ζητήσετε μὲ μιὰ φράση νὰ τοῦ ἀσώτου. Ψάχτε ὅλους τοὺς ἀρχαίους ποῦμε τὸ κυριώτερο ἀπὸ ὅσα προσέθεσε ἡ Ἕλληνες συγγραφεῖς, παραβολὴ τοῦ ἀσώ- χριστιανικὴ διδασκαλία στὴ διδασκαλία τῆς του δὲν θὰ βρῆτε. Ε Καὶ ἦλθε ὁ Χριστιανισμός. Καὶ ἀπὸ μὴ χριστιανοῦ, Ἱμερίου, ὁ Χρυσόστομος τὴν Τιβεριάδα ἔφερε στὴν Ἑλλάδα καὶ στὴ μαθητὴς ἄλλου γίγαντος τοῦ μὴ χριστιανι- Ρώμη τὴν ἀκτινοβολία του. Τὸν ὑποδέχθη- κοῦ Ἑλληνισμοῦ, τοῦ ἐθνικοῦ (καὶ ζηλωτοῦ καν βέβαια τὸν Χριστιανισμὸ στὴ Ρώμη οἱ ἐθνικοῦ) Λιβανίου, ὅπως πάλι ἀνάστρο- κατακόμβες. Ἀλλὰ ἐπέρασε καὶ ἡ ἐποχὴ φα, ὁ περίφημος καί, ἂς πῶ τὴν λέξη, αὐτή, καὶ τὸ 313, μὲ τὸ διάταγμα τοῦ Με- ὑπερζηλωτὴς ἐθνικὸς Εὐνάπιος μαθητεύει γάλου Κωνσταντίνου, ἔπαυσαν οἱ διωγμοί, στὸν χριστιανὸ Προαιρέσιο. Γενικά, στὴν ἐπῆλθε ἡ εἰρήνη. πρωτοχριστιανικὴ περίοδο δὲν ὑπῆρχε φα- νατισμός, οὔτε ἔνθεν οὔτε ἐκεῖθεν, ἀλλὰ Καὶ ἡ πρώτη εἰρηνικὴ συνάντηση ἦταν ἀμοιβαῖος σεβασμὸς τῶν πεποιθήσεων. φιλική. Στὸ πρῶτο ξεκίνημα ἐφάνηκε μιὰ Ἡμερότης, ἀνθρωπιά, humanitas, διέπουν σύνθεση τῶν πολιτισμῶν. Ἡ σύνθεση ἐφά- τὶς σχέσεις χριστιανῶν καὶ ἐθνικῶν. νηκε κατὰ κύριο λόγο στὴν ἕδρα τοῦ ἑλλη- νικοῦ πολιτισμοῦ, στὰς Ἀθήνας, ὅπου ἦταν Ἀπὸ τὴν ὄμορφη αὐτὴ πορεία θὰ καταφάνερη ἡ συνοδοιπορία Ἑλληνισμοῦ ἀναφέρω δυὸ δείγματα. Τὸ ἕνα εἶναι οἱ καὶ Χριστιανισμοῦ. ἐκδηλώσεις ποὺ συνώδευσαν τὸν θάνατο τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ὅταν ὁ Μέγας Ἡ συνοδοιπορία αὐτὴ δὲν ἦταν βέβαια Βασίλειος τὸ 379 πέθανε, ἑνώθηκαν σὲ ἴδια κι’ ἀπαράλλακτη σ’ ὅλους τοὺς αἰῶνες κοινὸ θρῆνο χριστιανοὶ καὶ ἐθνικοί. Καὶ ποὺ ἀκολούθησαν. Πολλὲς ἐξελίξεις ἔγιναν, ὅταν ἔγινε ἡ κηδεία του, μαζεύτηκαν ἀνα- πολλὲς μορφὲς τῆς συνοδοιπορίας αὐτῆς κατεμένοι χριστιανοὶ καὶ ἐθνικοί, καὶ τό- παρουσιάστηκαν. σος ἦταν ὁ συνωστισμός, ὥστε πολλοὶ καὶ χριστιανοὶ καὶ ἐθνικοὶ πέθαναν, οἱ ὁποῖοι Καὶ ἂς ξεχωρίσωμε μιὰ πρώτη περί- ὅλοι ἐμακαρίσθηκαν, γιατὶ ὅλοι ἀξιωθήκανε οδο τῆς συνοδοιπορίας αὐτῆς, ποὺ φθά- ἐκείνη τὴν ἡμέρα νὰ συνοδοιπορήσουν μὲ νει ἴσαμε τὰ τέλη τοῦ τετάρτου αἰῶνος. τὸν Μέγα Βασίλειο. Ἂς τὴν ὀνομάσωμε τὴν περίοδο αὐτὴ πρωτοχριστιανικὴ περίοδο, περίοδο τοῦ Καὶ τὸ δεύτερο δεῖγμα ποὺ θὰ ἀναφέ- πρωτοχριστιανικοῦ πολιτισμοῦ. Καὶ στὰς ρω εἶναι ὁ Ἕλλην ἐθνικὸς φιλόσοφος Συ- Ἀθήνας ἡ ἐκδήλωση αὐτὴ τῆς κοινῆς πο- νέσιος ὁ Κυρηναῖος, τοῦ τετάρτου αἰῶνος. ρείας Ἑλληνισμοῦ καὶ Πρωτοχριστιανι- Ὁ Συνέσιος ἦταν ἐθνικὸς ἑκατὸ τοῖς ἑκατό, σμοῦ γίνεται μὲ τὶς φιλοσοφικὲς σχολές. μαθητὴς τῆς Ὑπατίας, πρὸς τὴν ὁποία Στὰς Ἀθήνας, ὅπου ὁ Ἀπόστολος Παῦλος διετήρησε σεβασμὸ ἀπέραντο ὣς τὸ τέλος μᾶλλον ἀπεπέμφθη μὲ εὐγενεῖς λοιδορίες, τῆς ζωῆς του. Ἀλλὰ μὲ τὴν ἠθική του ἀρτι- στὰς Ἀθήνας τοῦ τετάρτου αἰῶνα ὑπάρχει ότητα καὶ τὸ μεγαλεῖο του ἐκέρδισε τὴν μιὰ κοινὴ πορεία τοῦ Ἑλληνισμοῦ μὲ τὸν ἐκτίμηση τῶν χριστιανῶν σὲ τέτοιο βαθμό, Χριστιανισμό, ὅπου βλέπετε ἐκείνους ποὺ ὥστε ἡ χριστιανικὴ Ἐκκλησία ἔκαμε τὸ προβάλλουν σὰν κορυφές, τὰ μεγαλύτερα πᾶν, γιὰ νὰ τὸν κάνει ἐπίσκοπο, παραβλέ- ἀναστήματα τῆς χριστιανοσύνης, νὰ δι- ποντας καὶ τὸ ὅτι ἦταν παντρεμένος καὶ δάσκωνται «παρὰ τοὺς πόδας» ἐθνικῶν, τὸ ὅτι ἄρχισε μὲν νὰ ἐγγίζει τὸν Χριστια- ὅπως ὁ Μέγας Βασίλειος κι’ ὁ Γρηγόριος ὁ νισμό, διετήρησε ὅμως καὶ διεκήρυσσε ὡς Ναζιανζηνὸς γίνονται μαθητὲς τοῦ ἐθνικοῦ, 157

τὸ τέλος μιὰν αὐτοτέλεια σκέψεως, ποὺ Ἡ δικαιοσύνη ἀπαιτεῖ βέβαια νὰ ἀνα- σ’ ἄλλες περιπτώσεις θὰ κρινόταν ἀπα- φέρωμε, σὰν πολύτιμη συμβολὴ ποὺ ὁ ράδεκτη γιὰ μέλλοντα ἐπίσκοπο. Ἔτσι, Ἑλληνισμὸς προσέφερε στὸν Χριστιανισμό, στὸ τέλος, ἡ Ἐκκλησία τὸν παίρνει, τὸν τὴν γλῶσσα. Ὅμως αὐτὸ ἔχει πιὰ τόσο βαπτίζει καὶ λίγο μετὰ τὸ βάπτισμά του ἀναγνωρισθῆ, ὥστε δὲν χρειάζεται νὰ γίνει τὸν χειροτονεῖ ἐπίσκοπο Πτολεμαΐδος. ἐδῶ εἰδικώτερος λόγος. Ζ Ἔτσι πήγαινε ὡραῖα ἡ κοινὴ πορεία φιλοσοφία ἐπισκιάσθηκε ἀπὸ τὴ σκιὰ τοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ, πορεία ποὺ Σταυροῦ. Ὁ Ἑλληνισμός, ἁπλούστατα, εἶχε φαινόταν συγκλίνουσα. Δὲν ἦσαν παράλ- γεράσει, ὅταν τὸν συνήντησε «ὁ λόγος ὁ ληλοι οἱ δρόμοι ποὺ ἀκολούθησαν ὁ Χρι- τοῦ Σταυροῦ». Καὶ ἀπὸ τὸν Χριστιανισμὸ στιανισμὸς καὶ ὁ Ἑλληνισμός. Συγκλίνοντες ἐπῆρε ἐκεῖνο ποὺ τοῦ ἦταν ἄγνωστο: Τὸ δρόμοι ἦσαν, καὶ φαινόταν πὼς κάπου θὰ «ἀνακαινισθήσεται ὡς ἀετοῦ ἡ νεότης συναντηθοῦν. Ὡστόσο, δυστυχῶς, ἡ ὄμορφη σου». Ὁ ἑλληνικὸς πολιτισμὸς ἔσβηνε, ὅταν αὐτὴ κοινὴ πορεία δὲν ἐκράτησε πολύ. Μὲ ἦλθε ὁ Χριστιανισμός, ποὺ τοῦ ἔδωσε νέα τὸ τέλος τοῦ τετάρτου αἰῶνος ἀλλάζει τὸ ἀποστολὴ καὶ μὲ αὐτὴν νέα ζωή, γιατὶ τοῦ σκηνικό. Ὁ Πρωτοχριστιανισμός, ποὺ τόσο ἔδωσε νέο νόημα ζωῆς. ἔλαμπε στὸν τέταρτο αἰῶνα, σκιάζεται μὲ τὸ τέλος τοῦ αἰῶνος αὐτοῦ. Τὸ νέο αὐτὸ νόημα, ὅμως, δὲν τὸ ἐννό- ησαν, βέβαια, ὅλοι, καὶ πρὸ παντὸς δὲν Πρῶτα-πρῶτα, μὲ τὸ τέλος τοῦ τε- τὸ ἐννόησαν ὅσοι ἐκάθησαν στὸν θρόνο τάρτου αἰῶνος αἱ Ἀθῆναι ἔδειχναν πὼς ὁ τοῦ Βυζαντίου. Ἔτσι, ἀντὶ γιὰ τὸν ἤρεμο ἀρχαῖος Ἑλληνισμὸς ὅλο καὶ μαραινόταν. μαρασμὸ τοῦ παλαιοῦ, ὅπως τὸν εἴδαμε Ἂς μιλήσει ἐδῶ πάλι ὁ Συνέσιος, γιὰ τὶς στὸν Συνέσιο, πασχίζει νὰ δώσει βίαιο ἐντυπώσεις του ἀπὸ τὰς Ἀθήνας, ὅταν τὶς θάνατο (χωρίς, φυσικά, νὰ τὸ κατορθώ- ἐπισκέφθηκε τὸ 402, ὡς ἐθνικὸς ἀκόμη. σει ὁλότελα1) ὁ αὐτοκράτωρ Θεοδόσιος Τὰ λέει σὲ μιὰν ἐπιστολή του, ποὺ τὴν ὁ Μέγας, πού, σχεδὸν μόλις ἀνέβηκε στὸ ἀναφέρει ὁ Παπαρρηγόπουλος (τόμ. Β΄, θρόνο, τὸ 379, ἄρχισε κατὰ τῶν ἐθνικῶν σελ. ιε΄). Ἑλλήνων ἕνα διωγμὸ χωρὶς προηγούμενο. Ὅσο γιὰ τὴ νέα ἀποστολὴ τώρα τοῦ Ἑλλη- «Καὶ κακὸς κακῶς ὁ δεῦρο με κομίσας νισμοῦ, αὐτὴν δὲν τὴν κατάλαβαν, βέβαια, ἀπόλοιτο ναύκληρος ὡς οὐδὲν ἔχουσιν αἱ οἱ αὐτοκράτορες, τὴν κατάλαβαν ὅμως οἱ νῦν Ἀθῆναι σεμνόν, ἀλλ’ ἢ τὰ κλεινὰ τῶν φωτισμένοι χριστιανοί, καὶ πρῶτα-πρῶτα χωρίων ὀνόματα, καὶ καθάπερ ἱερείου δι- οἱ μεγάλοι πατέρες τοῦ χρυσοῦ Δ΄ αἰῶνα απεπραγμένου τὸ δέρμα λείπεται γνώρι- τῆς Ἐκκλησίας. σμα τοῦ πάλαι ποτὲ ζώου οὕτως ἐνθένδε φιλοσοφίας ἐξῳκισμένης λείπεται περι- Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ὁ λαμπερὸς νοστοῦντα θαυμάζειν τὴν Ἀκαδημίαν τε Πρωτοχριστιανισμὸς σὰν νὰ ἐσκοτίσθηκε, καὶ τὸ Λύκειον, καί, νὴ Δία, τὴν Ποικίλην μόλις ἡ παρὰ τὴν Δρῦν Σύνοδος τὸ 403 Στοάν, νῦν οὐκέτ’ οὖσαν ποικίλην· ὁ γὰρ καταδίκασε σὲ καθαίρεση τὸν μαθητὴ τοῦ Ἀνθύπατος τὰς σανίδας ἀφείλετο, αἷς Λιβανίου ἀλλὰ καὶ φωστῆρα τῆς Ἐκκλη- ἐγκατέθετο τὴν τέχνην ὁ ἐκ Θάσου Πο- σίας, τὸν Ἰωάννη τὸν Χρυσόστομο. Ὅταν λύγνωτος». 1. Ἀφοῦ μέχρι τὸν ἔνατο αἰῶνα ὑπῆρχαν ὄχι ὀλίγοι Βλέπομε, λοιπόν, ὅτι δὲν εἶναι σωστὸ ποὺ ἀκολουθοῦσαν τὸ ἀρχαῖο θρήσκευμα. νὰ λεχθῆ, ὅπως ἔχει λεχθῆ, ὅτι ἡ ἑλληνικὴ 158

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 ὁ φωστήρας αὐτὸς πέθανε στὴν ἐξορία, γιὰ νὰ μπεῖ στὴν Ἑλλάδα καὶ μὲ τὴ φωτιὰ τελείωσε ὁ χρυσὸς αἰώνας τῆς Ἐκκλησίας. καὶ τὸ σίδερο νὰ ἐξαφανίσει κάθε τι ποὺ ἐθύμιζε τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. (Ἄλλο, τώρα, Καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ἄρχισε ὁ ὅτι αὐτὸ δὲν ἔγινε πέρα γιὰ πέρα). φανατισμός, ἐκεῖνος ὁ φανατισμὸς πού, ὅπως εἴπαμε καὶ στὸ κεφάλαιο «Καὶ ὅμως Ἔτσι ἡ λαμπρὴ πρωτοχριστιανικὴ πε- εἴμαστε Ἕλληνες», ἄνοιξε τὶς Θερμοπύλες ρίοδος ἐτελείωσε. Ἀρχίζει τώρα μιὰ ἄλλη στὸν Γότθο Ἀλάριχο, ποὺ ἦταν αἱρετικὸς ἐποχή, ποὺ θὰ τὴν δοῦμε στὸ ἑπόμενο μὲν (ἀρειανός) ἀλλὰ πάντως «χριστιανός», κεφάλαιο. 7. ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΟ Α Ὁ ὡραῖος ἐκεῖνος πρωτοχριστιανισμός, Καὶ τὸ Βυζάντιο προχωρεῖ μὲ μιὰ θλι- ποὺ ἔφερε καὶ μιὰν ὡραία ἀντιμετώπιση βερὴ ἠθικὴ ἀσυνέπεια. Καταπληκτικές, τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀπὸ τὸν Ἑλληνισμὸ καὶ ἀλήθεια, ἐκδηλώσεις εὐσεβείας, καὶ μαζὶ τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπὸ τὸν Χριστιανισμὸ καὶ καὶ ἐγκλήματα ἀπίστευτης φρικαλεότητας. ποὺ ὡδήγησε στὸν χρυσὸν αἰῶνα τῆς χρι- στιανοσύνης, ἐτελείωσε, δυστυχῶς, μὲ τὸν Ἐδῶ ὅμως χρειάζεται μιὰ διευκρίνιση. Δ΄ αἰῶνα. Τὸ Βυζάντιο ἔδειξε φρικαλεότητες ποὺ δὲν ἦσαν καθόλου ἄγνωστες σὲ ἔθνη ἔξω ἀπὸ Μὲ τὸν θάνατο τοῦ Ἰωάννου τοῦ Χρυ- τὸν βυζαντινὸ πολιτισμό. Φόνοι καὶ τυφλώ- σοστόμου (407), τὸν ὄμορφο Χριστιανισμὸ σεις καὶ μυστηριώδεις θάνατοι γεμίζουν τὴν τοῦ χρυσοῦ αἰῶνα διεδέχθη ἡ στυγνότης ἱστορία... μὰ ὅλων σχεδὸν τῶν ἐθνῶν. Καὶ καὶ τὸ χαμήλωμα. Τώρα πιὰ εἶναι πλῆρες αὐτὴ ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ ἱστορία... μήπως τὸ κόψιμο τῶν γεφυρῶν ἀνάμεσα στὸν δὲν ἔχει τὴν σφαγὴ τῶν Μηλίων ἀπὸ τοὺς Ἑλληνισμὸ καὶ τὸν Χριστιανισμό. Καὶ ἔπει- Ἀθηναίους, τοὺς δικαστικοὺς φόνους τῶν τα ἀρχίζει ὅλη ἡ σειρὰ τῶν σφαλμάτων ποὺ ναυάρχων τῶν Ἀργινουσῶν καὶ κατόπιν ἀναφέρομε στὸ βιβλίο Γιὰ μιὰ πορεία μὲ τοῦ Φωκίωνος, τοὺς συνεχεῖς φόνους στὴ ἐπίγνωση, στὸ κεφάλαιο «Ἔτσι χάθηκε ἡ μακεδονικὴ δυναστεία (ἀλήθεια, πῶς πέ- εὐκαιρία», σελ. 115 ἐπ. θανε ὁ Φίλιππος;), φόνους μεταξὺ τῶν ἐπιγόνων κλπ. Καὶ τὸ μεγαλύτερο ἀτύχημα τῆς ἱστο- ρίας μας εἶναι, κατὰ τὴν γνώμη μου, ἡ Ἀλλοῦ εἶναι τὸ ἐξαιρετικό. Ὅτι ἐδῶ, στὸ ἀνατροπὴ τῆς νομοθεσίας τῶν Ἰσαύρων, Βυζάντιο, ὑπῆρχε μιὰ κραυγαλέα ἀντίφαση καὶ εἰδικώτερα τῆς «Ἐκλογῆς» τοῦ Λέο- ἀνάμεσα στὶς ἐκδηλώσεις ἄκρας εὐσεβείας ντος Γ΄, ποὺ καταργήθηκε ἀργότερα καὶ καὶ τοὺς φόνους καὶ τοὺς ἀκρωτηριασμοὺς ἐχαρακτηρίσθηκε σὰν «τὰ τῶν Ἰσαύρων καὶ τὰ ἐγκλήματα. Ἂς τὸ ποῦμε ἔτσι. Τὸ ληρήματα». Οἱ Ἴσαυροι, μὲ τὴν νομοθεσία Βυζάντιο δὲν ἦταν ἠθικὰ χειρότερο ἀπὸ τους, ἔβαζαν στὸ Δίκαιο καὶ στὰ ἤθη τὴν τὰ ἄλλα ἔθνη, ἀλλὰ ἦταν χειρότερο ἀπὸ κοινωνικὴ δικαιοσύνη. Καταργοῦσαν τὴν τὸν ἑαυτό του, ποὺ ἐπρόβαλε σὰν κήρυκας φεουδαρχία, προστάτευαν τοὺς γεωργούς, τῆς ἄκρατης εὐσεβείας. Ἀλλὰ δὲν ὑπάρχει ἔκαναν ἕνα ξεκίνημα κοινωνικῆς δικαιοσύ- κανένας, μὰ κανένας λόγος νὰ εἴμαστε ὑπε- νης, πού, ἂν συνεχιζόταν ἔτσι, δὲν ξέρω ἂν ραυστηροὶ γιὰ τὸ Βυζάντιο καὶ ἐπιεικεῖς σήμερα θὰ εἴχαμε κομμουνισμό. γιὰ τοὺς ἄλλους λαοὺς καὶ πολιτισμούς. 159

Β Τὸ Βυζάντιο ὅμως ἦταν φοβερὰ κατώ- λει δέκα τρεῖς εὐχὲς ποὺ εἶχαν εἰδικὰ συ- τερο ἀπὸ τὶς χριστιανικὲς ἐπαγγελίες. Νὰ ντεθῆ γιὰ τὴν ἀνάκτηση τῆς Πόλεως. Ὅταν περιορισθοῦμε σὲ δύο μόνο παραδείγματα. ἐδιαβαζόταν κάθε μιὰ ἀπὸ τὶς εὐχὲς αὐτές, Μὲ ὅλη τὴν ἐπιείκεια καὶ τὴν καλὴ θέληση ὁ αὐτοκράτωρ ἔβγαζε τὸ αὐτοκρατορικὸ τοῦ κόσμου, δὲν μπορεῖς νὰ παραβλέψεις διάδημα ἀπὸ τὸ κεφάλι του, ἐγονάτιζε καὶ τὸ φαινόμενο τῆς Εἰρήνης τῆς Ἀθηναίας ἔπεφτε χάμω στὸ ἔδαφος. Καί, φυσικά, (570), ποὺ ἦταν σύζυγος τοῦ Λέοντος Δ΄. αὐτὸ ἔκαναν ὅλοι ὅσοι ἦσαν ἐκεῖ. Ὕστερα Ἡ Εἰρήνη ἡ Ἀθηναία ἔδειξε θρησκομανῆ ὁ διάκονος ἐσήμαινε νὰ σηκωθοῦν ὅλοι, διάθεση ποὺ φαίνεται ἀσύλληπτη. Λὲς πὼς καὶ ὅλοι ἀνέκραζαν ἑκατὸ φορὲς τὸ «Κύριε ἐζοῦσε μὲ μόνο μία σκέψη, τὴν ἀναστήλωση ἐλέησον». Αὐτὸ γιὰ κάθε μιὰ ἀπὸ τὶς δέκα τῶν εἰκόνων. Καὶ ἦταν πράγματι ὁ πρω- τρεῖς εὐχές. Ἔπειτα ἐμπῆκε μέσα στὴν τεργάτης τῆς ἀναστηλώσεως αὐτῆς καὶ τῆς Πόλη ὁ αὐτοκράτωρ μὲ τὴν εἰκόνα τῆς ἑβδόμης Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Καὶ ὅμως, Παναγίας μπροστά, φθάνει στὴ μονὴ τοῦ αὐτὴ ἡ ὑπερθεοσεβέστατη Εἰρήνη, εἶχε μέ- Στουδίου, κατόπιν στὴν Ἁγιὰ-Σοφιά, ὅπου σα της ἕνα πάθος τέτοιας φιλαρχίας, ποὺ «προσκυνήσας τῷ Δεσπότῃ Χριστῷ καὶ τὰ τὴν ἔκαμε κυριολεκτικὰ τύπο ἐγκληματία. εἰκότα τούτῳ εὐχαριστήσας ἀπῆλθεν εἰς Γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν ἀρχή, τυφλώνει τὸ τὸ μέγα παλάτιον»3. ἴδιο της τὸ παιδί, τὸν Κωνσταντῖνο τὸν ΣΤ΄. Καὶ ἂν δεχθοῦμε ἀκόμη τοὺς δισταγμοὺς ἂν Καὶ ἔπειτα ἀπὸ ὅλα αὐτά, τί ἔκανε ὁ ὄντως ἔφθασε ὡς τὴν τύφλωση τοῦ παιδι- ὑπερευσεβέστατος αὐτοκράτωρ; Ἐτύφλωσε οῦ της, δισταγμοὺς ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὸν Ἰωάννη Λάσκαρη, αὐτοκράτορα τῆς πλευρὰ ποὺ ἔχει συμφέρον νὰ ὑπερασπίσει Νικαίας!4 Καί, φυσικά, δὲν μπορεῖ κανεὶς τὴν Εἰρήνη τὴν Ἀθηναία, δισταγμοὺς ὅμως νὰ καταπνίξει μέσα του τὴν ἐρώτηση: Καλά, πού, πάντως, συμμερίζεται καὶ ὁ Vassiliev2, ὅλη αὐτὴ ἡ εὐσέβεια δὲν ἐπέδρασε ἐπάνω πάντως ὅτι τὸν ἐξεθρόνισε εἶναι ἀναμφι- του νὰ ἡμερώσει τὰ ἤθη τόσο δά, ὥστε νὰ σβήτητο. Καὶ θὰ ἦταν βλάσφημη εἰρωνεία, μὴ κατεβαίνει σὲ τέτοια ἐγκλήματα; ἡ θεοσεβέστατη Εἰρήνη νὰ ἐμφανισθῆ σὰν πρότυπο χριστιανῆς μητέρας! Βέβαια, καὶ σὲ ἄλλους λαοὺς ἔγιναν τὰ ἴδια καὶ χειρότερα. Ἀλλὰ δὲν ἐλέγονταν Ἕνα ἄλλο παράδειγμα: Ὁ αὐτοκράτωρ προηγουμένως τόσες εὐχὲς καί... χίλια τρι- Μιχαὴλ Παλαιολόγος κατορθώνει νὰ ἀνα- ακόσια «Κύριε ἐλέησον»! κτήσει τὴν Κωνσταντινούπολη ἀπὸ τοὺς Φράγκους (1261). Δηλαδή, γιὰ νὰ ἀκρι- Ἔτσι λοιπόν, τὸ Βυζάντιο ἐκολυ- βολογοῦμε, ὁ Μιχαὴλ Παλαιολόγος εἶναι μποῦσε μὲν σὲ καταπληκτικὲς ἐκδηλώ- «ἀθῶος» ἀπὸ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Κων- σεις ἄκρατης ὑπερευσεβείας, τὸ ἀντίστοι- σταντινουπόλεως, ποὺ ὑπῆρξε ἔργο τοῦ χο χριστιανικὸ ἦθος ὅμως δὲν ἔκανε τὴν Καίσαρος Στρατηγοπούλου. Ὁπωσδήποτε, ἐμφάνισή του, καὶ ἄρα οὔτε χριστιανικὸς νὰ πῶς ἔγινε ἡ εἴσοδος τοῦ αὐτοκράτορος πολιτισμός. Καὶ ἐπειδή, ἀπὸ τὴν ἄλλη με- στὴν ἀπελευθερωμένη Κωνσταντινούπολη. ριά, καὶ ὁ Ἑλληνισμὸς εἶχε πεθάνει, πὲς Τὸ πρωὶ ὁ Μητροπολίτης ποὺ ἀναπλήρωνε ἀπὸ τὸ σπαθὶ τοῦ Θεοδοσίου τοῦ Μεγάλου τὸν Πατριάρχη Ἀρσένιο ἀνεβαίνει σὲ ἕνα καὶ τῶν διαδόχων του, πὲς ἀπὸ γεροντικὸ πύργο τῆς πύλης καὶ κρατώντας τὴν εἰκό- μαρασμό, ἕπεται ὅτι γιὰ θέμα σχέσεων να τῆς Παναγίας τῆς Ὁδηγητρίας ἀπαγγέλ- Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ στὴν ἐποχὴ αὐτὴ δὲν μπορεῖ νὰ γίνει λόγος. 2. A. A. Vassiliev, History of the Byzantine Empire 3. Παπαρρηγοπούλου, τόμος Εα, σελ. 99-100. (1925), σ. 267. 4. Σ’ αὐτὸ συμφωνεῖ καὶ ὁ Vassiliev (σελ. 538-661). 160

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 Γ Ἢ μήπως δὲν εἶναι ἔτσι; τοὺς βλέπαμε τόσους αἰῶνες; Δὲν τοὺς Δὲν εἶναι ἔτσι, ἢ μᾶλλον εἶναι τοὐλά- βλέπαμε, διότι ἦσαν κρυμμένοι κάτω ἀπὸ χιστον ἀμφίβολο ἂν εἶναι ἔτσι, διότι, ὅταν μιὰ ἀπατηλὴ ἐπιφάνεια. Ἦσαν σὰν δυὸ ἔγινε ἡ τελευταία πολιορκία τῆς Κωνστα- ὑπόγεια ρεύματα, ποὺ τὰ χάνεις μὲ τὶς ντινουπόλεως ἀπὸ τοὺς Τούρκους, καὶ ἀρχὲς τοῦ πέμπτου αἰῶνα, καὶ νὰ ποὺ ἔπειτα ἡ Ἅλωσις τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ξεπροβάλλουν πάλι μπροστά μας τὸ 1453. νὰ ποὺ ἐμφανίζονται ὁλοζώντανα καὶ οἱ δύο παράγοντες: Καὶ ὁ Ἑλληνισμὸς καὶ ὁ Δὲν τοὺς ἐβλέπαμε τοὺς ποταμοὺς Χριστιανισμός. αὐτούς, γιατὶ ἐζητούσαμε νὰ τοὺς δοῦμε Ὅπως εἴπαμε καὶ προηγουμένως, τὴν ἐκεῖ ποὺ δὲν φαίνονται: στὴν ἱστορία. Καὶ παραμονὴ ἀκριβῶς τῆς Ἁλώσεως ὁ Κων- ἡ ἱστορία γράφει μόνο ἐκεῖνο ποὺ εἶναι σταντῖνος ὁ Παλαιολόγος, γιὰ νὰ ἐμψυχώ- στὴν ἐπιφάνεια, ἢ μᾶλλον ὑψώνεται καὶ σει τὸν μαχόμενο λαό, ἀποτείνεται στοὺς φαντάζει πάνω ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια. Δὲν Ἕλληνες καὶ ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες ζητεῖ νὰ πιάνει τὴν ἐσωτερικὴ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου ἀγωνισθοῦν, γιὰ νὰ σώσουν τὴν Πόλη. Καί, ἡ ἱστορία. Δὲν μᾶς δείχνει τὸ ἤρεμο καὶ βέβαια, τὴν ὀνομασία αὐτὴ «Ἕλληνες» δὲν ἀθόρυβο κύλισμα τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς. τὴν ἐφαντάσθηκε τὴν τελευταία στιγμή. Ὑπάρχει ἱστορία τῶν ἐγκλημάτων, ὑπάρχει, Ὑπῆρχε, καὶ μάλιστα μέσα στὴ λαϊκὴ συ- βέβαια, καὶ ἱστορία τοῦ ἡρωισμοῦ, ἀλλὰ νείδηση. Φαίνεται δὲ ὅτι ἀπὸ τὸν ἑνδέκατο δὲν ὑπάρχει ἡ ἱστορία τῆς ἤρεμης ἀρετῆς. αἰῶνα εἶχε ξανάλθει στὴν λαϊκὴ γλῶσσα τὸ Μᾶς λέει ἡ ἱστορία πολλά, καὶ μποροῦσε ὄνομα Ἕλληνες. Καὶ θὰ τὸ δῆτε στοὺς σύγ- νὰ λέει πολὺ περισσότερα, γιὰ τὴν Εἰρήνη χρονους τῆς Ἁλώσεως ἱστορικούς, ὅπως τὴν Ἀθηναία ποὺ ἐτύφλωσε τὸ παιδί της. λ.χ. στὸν Χαλκοκονδύλη, ποὺ συνεχῶς Ὅμως δὲν λέει τίποτε, οὔτε μποροῦσε νὰ μιλάει γιὰ τοὺς Ἕλληνες ποὺ ἔκαμαν τὸν πεῖ τίποτε, γιὰ τὶς χιλιάδες, τίς μυριάδες, πόλεμο. Καὶ ἔπειτα, τόσοι Ἕλληνες λόγιοι, τὰ ἑκατομμύρια τῶν χριστιανῶν μητέρων ποὺ μὲ τὴν Ἅλωση ἔφυγαν ἀπὸ τὴν Πό- ποὺ ἔβαζαν τὴ ζωή τους ὁλόκληρη γιὰ λη, ἐπῆγαν στὴν Ἰταλία καὶ ἄναψαν τὴν τὴν ἀνατροφὴ τῶν παιδιῶν τους καὶ τὴν φωτιὰ τῆς ἀναγεννήσεως τῶν ἑλληνικῶν διαφύλαξή τους καὶ ἀπὸ κινδύνους στὸν σπουδῶν, πάει νὰ πεῖ ὅτι προηγουμένως καιρὸ τῆς εἰρήνης καὶ ἀπὸ κινδύνους ἦσαν σὰν Ἕλληνες στὴν Κωνσταντινούπο- στὶς ἀναρίθμητες καὶ ἀνατριχιαστικὲς πε- λη καὶ καλλιεργοῦσαν τὰ ἑλληνικὰ γράμ- ριπέτειες ποὺ ἐπέρασε τὸ Βυζάντιο. Δὲν ματα. (Καὶ αὐτὸς ὁ Πλήθων ὁ Γεμιστὸς δὲν ὑπάρχει, οὔτε μπορεῖ νὰ ὑπάρχει ἱστορία ἐπρόβαλε ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου. Ἦταν μιὰ τῆς ἀρετῆς. Πολὺ ὡραῖα τὸ λέει κάπου ὁ ἔκφανση ἑλληνικῆς παιδείας). Will Durant: Τὴν ἀρετὴ τὴ βαριέται καὶ ὁ Καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ὁ λαὸς αὐτὸς ἱστορικὸς καὶ ὁ ἀναγνώστης! ποὺ ἀγωνίσθηκε, ἔτσι ποὺ ἀγωνίσθηκε, γιὰ νὰ ἀντισταθῆ στὸν Τοῦρκο, ὁ λαὸς Καὶ ἐκτὸς ἀπὸ τὴ χριστιανικὴ ἀρε- αὐτὸς δὲν μπορεῖ νὰ μὴν εἶχε χριστιανικὸ τή, τὸ χριστιανικὸ ἦθος, τὸν χριστιανικὸ ἦθος, χριστιανικὴ αὐτοθυσία, χριστιανικὸ πολιτισμό, ἤρεμη καὶ ἀθόρυβη ἦταν καὶ ἡρωισμό, ζωντανὴ χριστιανικὴ Πίστη. περνοῦσε στὴ σιωπὴ ἡ ἑλληνικὴ καλλιέρ- Ὑπῆρχαν, λοιπόν, καὶ γεμᾶτοι ζωή, καὶ γεια, ὥσπου τὴν ὥρα τοῦ ἔσχατου κινδύ- οἱ δυὸ παράγοντες, καὶ ὁ Ἑλληνισμὸς καὶ νου καὶ τὰ δυὸ ξεπρόβαλαν καὶ ἔγραψαν ὁ Χριστιανισμός. Ποῦ ἦσαν ὅμως καὶ δὲν στὴν ἱστορία τὴ λαμπρότατη σελίδα ποὺ ἐπιγράφεται ἡ Ἅλωση τῆς Κωνσταντινου- πόλεως. 161

Δ Καὶ ἔρχεται τὸ ἔπος τῆς Τουρκοκρα- Καὶ νὰ ποῦμε καὶ κἄτι ἄλλο. Ὅ,τι τίας. Ἡ μελέτη τῆς ἐποχῆς τῆς Τουρκο- σκιὲς θέλετε παρουσίασε ἡ Ἐκκλησία μας κρατίας σὲ γεμίζει μὲ δέος. Ἐδῶ εἶναι μιὰ καὶ ὕστερα ἀπὸ τὴν Ἅλωση, ἀλλὰ καὶ πρὶν βαρειὰ σκλαβιά, ἡ ὁποία δοκιμάζει καὶ τὴ ἀπ’ αὐτήν. Ἱερὰ Ἐξέταση ὅμως δὲν ἐγνώ- χριστιανικὴ Πίστη καὶ τὸν Ἑλληνισμὸ τῶν ρισε. Οὔτε τὶς ἀποτρόπαιες dragonnades, σκλάβων, ποὺ προτιμοῦν τὴ σκλαβιά –καὶ ποὺ ὠργάνωσε ὁ περίφημος βασιλεὺς Ἥλι- τί σκλαβιά!– ἀπὸ τὸ νὰ ἀπαρνηθοῦν τὴν ος τῆς Γαλλίας, ὁ Λουδοβίκος ΙΔ΄, γιὰ νὰ πίστη τους καὶ τὸν Ἑλληνισμό τους μὲ τὰ χτυπήσει τοὺς ἑτεροδόξους χριστιανούς. ἀπαίσια, ἀπελευθερωτικὰ ὅμως, λόγια «λὰ Θὰ πῆτε, ἴσως, ὅτι, ἔτσι ποὺ ἦταν δούλη ἰλ λὰχ ἰλλαλάχ». Καὶ αὐτὴ ἡ ἀντίσταση, ἡ Ἐκκλησία, δὲν μποροῦσε νὰ ὀργανώ- αὐτὴ ἡ καρτερία, αὐτὸς ὁ ἡρωισμός, ἦταν σει Ἱερὰ Ἐξέταση, καὶ ἂν ἀκόμα ἤθελε. ἡ φωτιὰ ποὺ ἐκαθάρισε, ποὺ ἔκαψε τὴ Καὶ ὅμως, δὲν εἶναι καθόλου ἔτσι. Ἐὰν ἡ σαπίλα ποὺ τόσοι αἰῶνες εἶχαν μαζέψει. Ἐκκλησία ἤθελε νὰ φέρει Ἱερὰ Ἐξέταση, δὲν εἶναι καθόλου βέβαιο ὅτι ὁ Σουλτᾶνος, Καὶ ἐδῶ φαίνεται καὶ ὁ ρόλος τῆς τοὐλάχιστο, δὲν θὰ τὴν ἀνεχόταν, γιὰ νὰ Ἐκκλησίας. Ἡ Ἐκκλησία: ἐξυπηρετεῖ τὰ συμφέροντά του, ἂν βέβαια ἡ Ἐκκλησία ἦταν πρόθυμη νὰ ἐξυπηρετή- α) Διατηρεῖ ἕνα κατάλειμμα συνοχῆς, σει τὰ συμφέροντα τοῦ Σουλτάνου, ἐξα- μιᾶς ὑπὸ ζυγὸν ἐξουσίας. Οἱ ραγιᾶδες στὸ γοράζοντας ἔτσι μιὰ ἐλάφρυνση τῆς δικῆς πρόσωπο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη της φοβερῆς σκλαβιᾶς. εἶχαν ἕνα ὑποκατάστατο τοῦ αὐτοκράτορα ποὺ ἔχασαν. Νά, λοιπόν, ποὺ τὸ ἔθνος ἦταν Ἔπειτα, ὅταν λέμε Ἐκκλησία, δὲν μὲν ὑπόδουλο, ἀλλὰ καὶ ὅμως ὑπῆρχε καὶ ἐννοοῦμε μόνο τό Πατριαρχεῖο καὶ τοὺς εἶχε τὴν ἱεραρχία του καὶ διατηροῦσε τὴν λεγόμενους γέροντες καὶ τοὺς ἄλλους ἀρχι- ἐθνική του ὑπόσταση. Καὶ ἀκόμη, ἡ Ἐκκλη- ερεῖς. Ἦταν καὶ ὁ κατώτερος κλῆρος, ὁ σία εἶχε ἕνα imperium, κάτω, βέβαια, ἀπὸ ὁποῖος φαίνεται ὅτι στὸ σύνολό του ἦταν τὴ δουλοσύνη, ὅμως, πάντως, ἕνα imperium παραπάνω ἀπὸ κάθε ἔπαινο. ποὺ διατηροῦσε σὲ συνοχὴ τοὺς ραγιᾶδες. Καὶ ἀκόμη, στὴν Τουρκοκρατία ξαναρ- β) Γιὰ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, τώ- χίζει πάλι ἡ σπουδὴ τῶν ἑλληνικῶν γραμ- ρα, καὶ συναφῶς γιὰ τὸ Φανάρι καὶ τοὺς μάτων. Νά ποὺ συναντῶνται πάλι ὁ Ἑλλη- Φαναριῶτες, δὲν μποροῦμε, βέβαια, νὰ ποῦμε νισμὸς καὶ ὁ Χριστιανισμὸς μὲ συνδετικὸ ὅτι ἐστάθηκαν στὸ ὕψος τῶν περιστάσεων. κρίκο –ποιὸς θὰ τὸ πίστευε;– τὴν σκλαβιά. Πολλὰ τὰ ἀνθρώπινα καὶ τὰ ὑπανθρώπινα Πάει τώρα ὁ φανατισμός, τὸ μῖσος κατὰ ἐβάραιναν τὴν ἱστορία τοῦ Πατριαρχείου καὶ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, τῶν εἰδωλολατρῶν. τῶν Φαναριωτῶν τὸν καιρὸ ἐκεῖνο. Ἀρχίζουν σιγὰ-σιγὰ οἱ Ἀρχαῖοι Ἕλληνες συγγραφεῖς καὶ ἐκδίδονται. Ὅσοι ἔχουν Ναί, ἔτσι εἶναι, ἀλλὰ μ’ ὅλα αὐτὰ καὶ διαβάσει τὸ ὡραιότατο διήγημα τοῦ Κοραῆ ὅμως τὸ Πατριαρχεῖο ἐστάθηκε γιὰ τὸν «Ὁ Παπατρέχας», βλέπουν μὲ τί συγκι- ραγιᾶ ἕνας τόπος καταφυγῆς. Μ’ αὐτὸ τὸ νητικὸ τρόπο ὁ ὑπόδουλος χριστιανικὸς καταφύγιο ὁ ραγιᾶς ὑπέφερε, ἐπόνεσε, κλῆρος δίνει ἀπὸ τὸ ὑστέρημά του, γιὰ νὰ ἐμαρτύρησε, ἀλλὰ δὲν ἐξαφανίσθηκε. Αὐτὸ χρηματοδοτηθῆ μιὰ ἔκδοση τοῦ Ὁμήρου. δὲν μποροῦμε νὰ τὸ ἀρνηθοῦμε. Τὸ φωνά- ζουν καὶ οἱ πέτρες. Ε Ὡστόσο, ὅμως, τὸ ἑλληνικὸ Ἔθνος, πομονεῖ, νὰ χτυπάει τὶς ἁλυσίδες του μὲ Ἔθνος ραγιάδων ἀκόμη, ἀρχίζει νὰ ἀνυ- μανία λές, νὰ βράζει. Ὣς πότε πιὰ ἡ σκλα- 162

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 βιά; «Ἕως πότε πανακήρατε Κόρη;», ἀνα- φη σκάφη, ἐδικαιολογοῦσε καὶ περίσκεψη βοᾶ στὴν Παναγία ὁ Ἠλίας Μηνιάτης, «ὣς καὶ ἀμφιβολία καὶ φόβο. Γιατί, βέβαια, ἡ πότε παλληκάρια;», σαλπίζει στὸ θούριό ἐπανάσταση ἔγινε καί, ἀνεξάρτητα ἀπὸ τὸ του ὁ Ρήγας Φεραῖος. Καὶ ὅταν ἔγινε ἡ πόσες φορὲς ἔσβησε καὶ ξαναζωντάνεψε, Γαλλικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1789, τὸ Γένος στὸ τέλος, πάντως, κατέληξε σὲ ἐπιτυχία. ἀρχίζει νὰ μὴν ἔχει συγκρατημό. Ἐμεῖς θὰ Ναί, ἀλλὰ ἄν, ὅπως τόσες φορὲς φάνηκε μείνουμε, λοιπόν, σκλάβοι; ὅτι γίνεται, καταλήγαμε σὲ ἀντίθετο ἀποτέ- λεσμα; Ἂν οἱ ἀπειλὲς τοῦ Ἰμπραὴμ βρίσκαν Ἐρώτημα ποὺ ἀπασχολεῖ ὅλους τοὺς ἐκπλήρωση καὶ οἱ ραγιᾶδες σερνόντουσαν Ἕλληνες τῆς ἐποχῆς, ἀλλά, βέβαια, ὄχι δέσμιοι στὴ Μικρὰ Ἀσία νὰ σπᾶνε πέτρες, ὅλους μὲ τὸν ἴδιο τρόπο. Ἄλλοι ἐκέντριζαν τότε ποιὸς θὰ συγκρατοῦσε τοὺς θρήνους μὲ τὰ σπιρούνια, ἄλλοι συγκρατοῦσαν μὲ καὶ τοὺς κοπετοὺς καὶ τὶς κατάρες καὶ τὰ χαλινάρια. Ἡ τελικὴ ἔκβαση ἐδικαίωσε τὰ ἀναθέματα γιὰ τοὺς παλαβοὺς (συχνὰ τὰ σπιρούνια, ὄχι τὰ χαλινάρια. Ὅμως, ἂς ἐναλλάσσονται οἱ χαρακτηρισμοὶ ἥρωες καὶ μὴ βιασθοῦμε νὰ καταδικάσουμε καὶ ἐκεί- παλαβοί) ποὺ ξεσήκωσαν τὸ Γένος; Μήπως νους ποὺ ὅλο καὶ ἔκαναν ἐπίκληση στὴ δὲν εἴχαμε τὴν πικρὴ καὶ διδακτικώτατη σύνεση. Ὅσο καὶ νὰ θαυμάζεις τὸν ἡρω- πεῖρα τῶν Ὀρλωφικῶν, ποὺ μᾶς ξεσήκω- ισμό, δὲν μπορεῖς, ἂν δὲν εἶσαι ὁλότελα σε καὶ μᾶς ἐγκατέλειψε στὴ διάκριση τοῦ φαρισαῖος, νὰ κατηγορεῖς τὴ σύνεση. Καὶ κατακτητῆ ἡ Τσαρίνα Αἰκατερίνη Β΄ τῆς μάλιστα τὴ σύνεση ποὺ ἔδειξαν ἐκεῖνοι ποὺ Ρωσίας; Καὶ τὸ Κρητικὸ δημοτικὸ τραγούδι ἦσαν στὴν κορυφὴ τῆς ἱεραρχίας. Ἀρκετοὶ ποὺ ξεσπάει σὲ θρήνους γιὰ τὸν μαρτυρικὸ ἀπὸ αὐτοὺς ἔδειξαν κατόπιν προσωπικὰ θάνατο τοῦ Δασκαλογιάννη (ὁ Πασςᾶς τὸν ὅτι ἦσαν ἥρωες. Ἀλλὰ εἶχαν εὐθύνη ὄχι ἔγδαρε ζωντανὸ μπροστὰ στὰ μάτια τῆς μόνο γιὰ τὸν ἑαυτό τους, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸ κόρης του), ποὺ ξεσήκωσε τὴν Κρήτη πι- Γένος ὁλόκληρο. Κι’ ὅσο σκεπτόντουσαν τί στεύοντας στὴν Τσαρίνα, δὲν περιέχει καὶ ἐπιπτώσεις θὰ ἔχει γιὰ τὸ Γένος ὁλόκληρο παράπονα γιὰ τὴν ἀφροσύνη τοῦ ἥρωα ἕνας ἀποτυχημένος ξεσηκωμός, ἔτρεμαν, βέ- ποὺ περίμενε «ὁ Μόσκοβος νὰ φτάσει», βαια, τὰ φυλλοκάρδια τους. Αὐτὸ δὲν εἶναι ποὺ ὅμως δὲν ἔφτασε ποτέ; Καὶ μήπως μομφή, εἶναι δεῖγμα συναισθήσεως εὐθύνης. καὶ τώρα συγχώρεσε κανεὶς τὸν Ἀλέξανδρο Καὶ μὴ νομίζετε, ὅσοι ξέρουν ἀπὸ ἀληθινοὺς Ὑψηλάντη γιὰ τὴν ἀποτυχία του στὸν ξε- ἥρωες, ξέρουν ὅτι καὶ οἱ ἥρωες κάποτε – σηκωμὸ τῶν Παραδουναβίων χωρῶν; κάποτε τρέμουν, ὅταν ἀναλογίζωνται, ὄχι τὸ σαρκίο τους, ἀλλὰ τὶς εὐθύνες τους. Γιὰ Ἔτσι, λοιπόν, στὸν βρασμὸν αὐτὸν τοῦ νὰ ἀφήσουμε τοὺς Ἕλληνες, κἄτι θὰ εἶχε δούλου Γένους, φάνηκε ἡ διαφωνία, ἡ σύ- νὰ μᾶς πεῖ γι’ αὐτὸ ὁ Νέλσων. γκρουση ἀκόμα, ἀνάμεσα στὸν ἡρωισμὸ ἀπὸ τὴν μιὰ μεριά, στὴν σύνεση ἀπὸ τὴν ἄλλη. Ἔπειτα ἦταν καὶ τοῦτο: Διάφορα πα- Στὸ τέλος ἐνίκησε ὁ ἡρωισμός. Καὶ στὶς 25 θήματα ἔκαναν τὸ Δοῦλο Γένος, τοὐλάχιστο Μαρτίου 1821 ἐξέσπασε ἡ Ἐπανάσταση. τὴν ἡγεσία, νὰ ξέρουν ὅτι ἕνας ξεσηκωμὸς κατὰ τοῦ τυράννου θὰ μποροῦσε νὰ γίνει Τὸ ξέσπασμα αὐτὸ δημιουργεῖ, βέβαια, μόνο ἀπὸ τὸν ραγιᾶ, ποὺ δὲν εἶχε νὰ ὑπο- θαυμασμὸ καὶ εὐγνωμοσύνη, προκαλεῖ λογίσει σὲ καμμιὰ ξένη βοήθεια. Ἀρκετὰ ὅμως καὶ ἐρωτήματα. Θὰ τὰ δοῦμε ἀμέ- ἀπογοητεύθηκε τὸ ἔθνος καὶ ἀπὸ τοὺς σως παρακάτω. Ρώσους καὶ ἀπὸ τοὺς Γάλλους, ἰδίως τὸν Βοναπάρτη. Τώρα ὁ ξεσηκωμὸς θὰ γινόταν [συνεχίζεται] ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες καὶ μόνους. Καὶ μιὰ μονομαχία ραγιᾶ καὶ Σουλτάνου ἦταν κἄτι Α. Ν. ΤΣΙΡΙΝΤΑΝΗΣ πού, γιὰ νὰ λέμε τὰ σῦκα σῦκα καὶ τὴ σκά- 163

ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΙΣ ΘΗΡΙΩΝ Ἁλιεύσαμε ἀπὸ τὸ διαδίκτυο ἕνα ... τὸ λέει αὐτό; Λέει διάφοροι, ἡ καθηγή- κείμενο μητέρας καὶ δημοσι- τρια τῆς γυμναστικῆς, ὁ μαθηματικὸς καὶ ογράφου μὲ τὸν προκλητικὸ μπλὰ μπλά. Κι ἂν βάλω, θὰ μὲ πᾶνε στὴ τίτλο: «Ἡ κόρη μου θὰ φοράει Διευθύντρια ... ἐγὼ κανονικὰ πρέπει νὰ τὴ ὅ,τι γουστάρει». Στὸ κείμενο στείλω ἔτσι τὴ Δευτέρα στὸ σχολεῖο καὶ αὐτὸ ἀναφέρονται μεταξὺ ἄλλων τὰ ἑξῆς: μετὰ νὰ πάω νὰ γίνω μπίλιες μὲ ὅποιον τῆς τὴν πεῖ καὶ μετὰ θὰ εἶμαι πάλι ἡ γραφικὴ «Ἔρχεται ἡ Λάουρα ἀπὸ τὴ βόλτα, μὲ καὶ ἡ διαφορετικὴ καὶ ἡ παράξενη καὶ τὸ τὸ σκέιτ ἀγκαλιὰ πάντα, τὴ βλέπω, εἶναι μάβερικ, ... διότι ἐμένα ἡ κόρη μου θὰ φορά- πάρα πολὺ ὡραῖα ντυμένη, κάτι ἀνάμεσα ει ὅ,τι γουστάρει, καὶ ἅμα θέλετε νὰ φτιά- σὲ γκόθ, Μπίλι Ἄιλις καὶ Ἀλίκη στὴ χώρα ξετε τὸν κόσμο, ν’ ἀφῆστε τὰ πολλὰ λόγια τῶν θαυμάτων. Φοράει μιὰ μαύρη φούστα καὶ νὰ μάθετε τ’ ἀγόρια σας –καὶ τ’ ἀγόρια πλισὲ πάνω ἀπὸ τὸ γόνατο, σκισμένο (ἐπί- γενικά– ὅτι δὲν εἶναι entitled πρίγκιπες, ... τηδες) καλσὸν ἀπὸ μέσα, ψηλὲς μαῦρες νὰ κοιτᾶνε τὶς γυναῖκες στὰ μάτια. Καὶ νὰ κάλτσες μὲ κάτι μεγάλα ρὸζ πουά, ρὸζ μὴν γίνουν σὰν τὰ μοῦτρα τῶν γονιῶν τους. ἀθλητικά, μαῦρο φοῦτερ πάνω ἀπὸ μαῦρο Οὔφ». (https://www.bovary.gr/faces/my-best/ τισέρτ, τριακόσιες ἀκαθορίστου σχήματος maria-dedoysi-anartisi-metoo). καὶ χρήσεως ἁλυσίδες στὸ λαιμό, τὰ πίερ- σίνγκ της καὶ κάτι σκουλαρίκια κίτρινα πα- Τῆς ἰδίας νοοτροπίας εἶναι καὶ ἡ δή- πάκια, αὐτὰ ποὺ βάζαμε μωρὰ στὸ μπάνιο. λωσις τῆς μητέρας τῶν δύο ἀνηλίκων, οἱ Καὶ τὸ μαλλὶ μισὸ κόκκινο –ἀριστερά– καὶ ὁποῖοι ἔδειραν ἀνηλεῶς ἕναν σταθμάρχη μισὸ κορακὶ τὸ ὑπόλοιπο. Ἐμένα αὐτό: α. τοῦ Μετρὸ καὶ συνελήφθησαν κατόπιν γι’ Μ’ ἀρέσει, διότι τὸ κάνει ὡραῖα, τὸ σχεδι- αὐτήν τους τὴν πρᾶξι: «Σκύλα θὰ γίνω γιὰ άζει, ἔχει στὶλ δλδ, δὲν εἶναι ὅ,τι νά ’ναι. β. τὰ παιδιά μου». Ἐννοεῖ μὲ τὴν φρᾶσίν της Δὲν μοῦ πέφτει λόγος, διότι εἶναι 14 καὶ ὅτι θὰ ὑπερασπισθῇ τὰ παιδιά της, ὅταν ὄχι 50 κι ἐγὼ στὰ 14 ἔσκιζα τὰ τζὶν καὶ ἡ θεωρῇ ὅτι προσβάλλονται τὰ ἴδια ἢ τὰ μάνα μου φρίκαρε καὶ πήγαινε καὶ τά ’ραβε δικαιώματά τους. καὶ φρίκαρα ἐγώ – ἀλλὰ ἐγὼ δὲν εἶμαι ἡ μάνα μου. γ. Δὲν μοῦ χρειάζεται νὰ μοῦ Αὐτὸ τὸ ὁποῖο συνδέει τὰ δύο ἀναφε- κάνει νόημα οὔτε ἐμένα οὔτε καὶ σὲ σᾶς, ρόμενα περιστατικὰ εἶναι ἡ νοοτροπία τῆς ἀρκεῖ ποὺ τῆς κάνει νόημα αὐτηνῆς, εἶναι διαπαιδαγωγήσεως· τὰ παιδιά μας ἔχουν 14 εἴπαμε, ΔΕΝ χρειάζεται νὰ μᾶς κάνουν δικαιώματα, τὰ ὁποῖα τὰ ὑπερασπίζονται νόημα ὅσα κάνουν τὰ 14χρονα, θὰ ἦταν καὶ πρῶτα οἱ γονεῖς τους. Τί γίνεται ὅμως μὲ πρόβλημα αὐτό. Τὸ λοιπόν. Μοῦ λέει, ἔτσι τὶς ὑποχρεώσεις τῶν παιδιῶν; Διαπαιδαγω- θέλω νὰ πάω σχολεῖο τὴ Δευτέρα, ἀλλὰ δὲν γοῦνται αὐτὰ τὰ παιδιὰ ὅτι ἔχουν ὑποχρέ- μπορῶ. Λέω, γιατί; Λέει δὲν μᾶς ἀφήνουν ωσι νὰ σέβονται τὸν χῶρο τοῦ σχολείου μὲ νὰ φορᾶμε οὔτε φοῦστες, ἐκτὸς ἂν εἶναι τὴν ἀμφίεσι ποὺ ἁρμόζει σὲ αὐτό; Ὅπως πολὺ μακριές, οὔτε σορτσάκια, οὔτε κἂν σὲ ὅλες τὶς ἐργασίες ὑπάρχει ἕνας γραπτὸς σκισμένα τζίν. Λέω, γιατί; Λέει, μᾶς λένε ἢ ἄγραφος κῶδιξ ἐνδυμασίας (dress code), ὅτι ἀποσπᾶμε τὴν προσοχὴ τῶν ἀγοριῶν, ἔτσι πρέπει νὰ εἶναι καὶ στὸν χῶρο τοῦ ὅταν φορᾶμε φοῦστες ἢ σορτσάκια, καὶ στὸ σχολείου. Ὅπως ὁ μάγειρος πρέπει γιὰ σχολεῖο πρέπει νὰ πηγαίνουμε ντυμένες λόγους ὑγιεινῆς νὰ φορᾶ εἰδικὴ στολὴ καὶ σεμνὰ καὶ νὰ μὴν προκαλοῦμε. Λέω, ποιός νὰ ἔχει πιστοποιητικὰ ἰατρικῶν ἐξετάσεων, γιὰ νὰ μὴν μεταδίδῃ μέσῳ τῆς ἐργασίας 164

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 του μικρόβια καὶ ἀσθένειες, καὶ δὲν μπορεῖ τοῦ δημοσίου καὶ τοῦ ἰδιωτικοῦ καὶ τοὺς νὰ ἰσχυρισθῇ ὅτι θὰ ἐνδύεται «ὅπως γου- ἐμπλέκει χωρὶς συναίσθησι τῶν ἐπιπτώσε- στάρει», τὸ ἴδιο ἰσχύει γιὰ ὅλα σχεδὸν τὰ ων αὐτῆς τῆς συγχύσεως. ἐπαγγέλματα (φαντασθεῖτε τὸν χειρουργὸ νὰ δηλώνη, θὰ ντυθῶ ὅπως γουστάρω). Ὑπάρχει, ὅμως, καὶ μιὰ ἀκόμη χειρο- Καὶ αὐτὸ διδάσκεται στὸ σπίτι καὶ στὸ τέρα νοοτροπία, ἡ ὁποία δὲν μένει μόνον σχολεῖο. Αὐτὰ τὰ ἐπιχειρήματα ἔπρεπε ἡ μέχρι τὴν λεκτικὴ ὑπεράσπισι τῶν “δῆθεν” ἀναφερθεῖσα μητέρα νὰ ἔχῃ στὸ μυαλό της δικαιωμάτων μας, ἀλλὰ προχωρᾷ καὶ στὴν καὶ νὰ συμβουλεύῃ τὴν κόρη της ὅτι ὅλες χρῆσι βίας ἐναντίον ἐκείνων οἱ ὁποῖοι θεω- οἱ ἐνδυμασίες δὲν εἶναι γιὰ ὅλους τοὺς ροῦνται ὅτι περιορίζουν τὰ δικαιώματά μας χώρους ἀποδεκτές· καὶ ὅτι δὲν εἴμαστε (τὰ γοῦστά μας). Ἡ βία στὶς διάφορες μορ- ἐμεῖς τὸ κέντρο τοῦ σύμπαντος, γιὰ νὰ πε- φές της (λεκτική, σωματική, σεξουαλική) ριστρέφονται γύρω ἀπὸ ἐμᾶς οἱ ἄλλοι, ἢ ὅτι προέρχεται ἀπὸ ἕναν ὑπερτροφικὸ ἐγωισμό, δὲν ζοῦμε μόνοι μας σὲ ἐρημικὸ μέρος, γιὰ μὲ τὸν ὁποῖο ἔχουν διαπαιδαγωγηθῆ οἱ νὰ μὴν μᾶς νοιάζει ἡ ἄποψις τῶν ἄλλων. νεώτερες γενεές. Θυμώνει ὁ ἄνθρωπος καὶ ἐκφράζεται μὲ βιαιότητα, ἐπειδὴ δὲν ἱκανο- Ἐνδιαφέρουσα ἐν προκειμένῳ εἶναι ποιεῖται κάποια ἐπιθυμία του, τὸ γοῦστο ἡ ἄποψις μίας ψυχολόγου: Ἡ ψυχολόγος καὶ τὸ δικαίωμά του. «Ὕλη θυμοῦ ἐπιθυ- Ἀγγελικὴ Ἀρβανιτοπούλου σὲ μιὰ ἀνάρτηση μία ἀποτυγχάνουσα», μᾶς διδάσκει ὁ ἅγιος στὰ κοινωνικὰ δίκτυα σημειώνει: «Ὅταν ὁ Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Τὸ περιβάλλον μας γονιὸς πάνω στὴν κούρασή του δίνει στὸ πρέπει, σύμφωνα μὲ αὐτὴν τὴν νοοτροπία, παιδί του αὐτὸ ποὺ ζητᾶ ἐπίμονα, γιὰ νὰ νὰ ἱκανοποιῇ τὶς ἀνάγκες καὶ τὶς ἐπιθυμίες μὴν κλαίει ἢ νὰ μὴν γκρινιάζει, στὴν οὐσία μας. Αὐτὸ μαθαίνομε μέσα σὲ οἰκογένειες, δημιουργεῖ ἕναν δυστυχισμένο ἄνθρωπο, ὅπου οἱ γονεῖς δὲν θέτουν ὅρια στὶς ἐπι- ποὺ θὰ ὑποφέρει, κάθε φορᾶ ποὺ δὲν γίνε- θυμίες καὶ στὶς ἀπαιτήσεις τῶν παιδιῶν ται τὸ δικό του, ἢ ποὺ οἱ ἄλλοι δὲν βλέπουν τους καὶ τὰ ἀνατρέφουν μὲ τὴν μοναδικὴ αὐτὸ ποὺ βλέπει αὐτός. Ἡ ματαίωση, ὣς ἀξία τῆς ἱκανοποιήσεως τῶν ἐπιθυμιῶν καὶ ἕνα βαθμό, εἶναι δῶρο, γιατί ἔτσι μαθαίνει τῶν δικαιωμάτων μας. Καὶ τὰ παιδιὰ αὐτὰ τὸ παιδὶ νὰ “κρατάει” τὴν ἀνυπομονησία βγαίνουν «ἀνάπηρα» στὴν κοινωνία, τὴν του, νὰ ἐπεξεργάζεται τὸν θυμό του, νὰ ὁποία ἀγνοοῦν ὡς κοινότητα ἀνθρώπων ρεγουλάρει καὶ νὰ ἐλέγχει τὰ συναισθήματά καὶ τὴν θεωροῦν ὡς χῶρο ἱκανοποιήσε- του, ἀκόμη κι ἂν εἶναι σὲ συναισθηματικὸ ως τῶν ἐγωκεντρικῶν ἐπιθυμιῶν τους καὶ συναγερμό. Ἂν δὲν ματαιωθεῖ τὸ παιδὶ ποὺ ἀνοχῆς τῶν γούστων τους. Δὲν εἶναι λοιπὸν κάνει συνεχῶς θόρυβο καὶ θέλει τὴν προ- ἀνερμήνευτο ὅτι θεωρεῖται μισητὸς ἐχθρὸς σοχή, δὲν θὰ νιώσει ὅτι ὑπάρχουν κι ἄλλοι ὅποιος βάζει ὅρια στὴν ἱκανοποίησι τῶν ἐκεῖ γύρω. Θὰ τὸ ξέρει, ἀλλὰ δὲν θὰ τὸ ἐγωκεντρικῶν ἀναγκῶν, ἐπιθυμιῶν (πραγ- νιώθει. Οἱ θυμωμένοι ἄνθρωποι δὲν εἶναι ματικῶν καὶ ψευδῶν). Ἐν τέλει, οἱ πρῶτοι οἱ πληγωμένοι ἀπὸ στέρηση ἀπαραίτητα, οἱ ὁποῖοι θὰ ὑποστοῦν τὰ ἐπίχειρα αὐτῆς ἀλλὰ οἱ κακομαθημένοι, ποὺ δὲν ἔχουν τῆς στρεβλῆς διαπαιδαγωγήσεως θὰ εἶναι ἐκπαιδευτεῖ στὸ “κράτημα” ἀρκετὰ καὶ δὲν οἱ ἴδιοι οἱ γονεῖς, οἱ ὁποῖοι θὰ βλέπουν ἀντέχουν νὰ μὴν ἀντιλαμβάνονται οἱ ἄλλοι τὰ τέκνα τους ὡς ἀντικοινωνικὰ καὶ πα- τὰ αἰτήματά τους ἢ τὶς ἀλήθειές τους. Γιὰ ραβατικὰ στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα ἡ κοινωνία αὐτὸ δὲν ἔχουν καλὴ σχέση μὲ τὰ ὅρια…». τῶν ἀνθρώπων μὲ ποικίλους τρόπους θὰ (https://www.thetoc.gr/opinion/article/amesi- ἀποβάλλει ἀπὸ τοὺς κόλπους της. xalarosi-kai-opoion-parei-o-xaros/). Ι. Κ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Βαθύτερα ἀναλύοντας, ἡ νοοτροπία αὐτὴ δὲν κατανοεῖ τοὺς διακριτοὺς χώρους 165

Κριτικὴ ματιά ΠΑΡΑΚΜΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΗΡΥΞΗ «καταπολέμηση τοῦ δομικοῦ ρατσισμοῦ», μὲ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ τὸ σκεπτικὸ ὅτι οἱ σπουδὲς αὐτές «συνδέο- νται ἄρρηκτα μὲ τὴ λευκὴ ὑπεροχή». Ὥστε, Προβληματισμὸ προκάλεσε στὶς ἀρχὲς ὅσο τραγικὸ καὶ ἂν εἶναι αὐτό, ἡ ὑποχρε- Ἰουνίου ἡ ἀπόφαση τοῦ Τμήματος Κλα- ωτικὴ διδασκαλία τῶν Ἀρχαίων Ἑλληνικῶν σικῶν Σπουδῶν τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ καὶ τῶν Λατινικῶν ἔπεσε θῦμα τῆς... πο- Princeton στὶς ΗΠΑ νὰ καταργήσει τὴν λιτικῆς ὀρθότητας! Γιὰ νὰ γίνει ἀντιληπτὸ ὑποχρεωτικὴ διδασκαλία τῶν Ἀρχαίων τὸ μέγεθος τοῦ παραλογισμοῦ, ἀρκεῖ νὰ Ἑλληνικῶν καὶ τῶν Λατινικῶν. Μόλις τὸν σκεφθοῦμε ὅτι, μὲ ἀνάλογο σκεπτικό, δὲν περασμένο Ἀπρίλιο, ἄλλωστε, καὶ τὸ Πανε- θὰ ἔπρεπε νὰ ἐκπλαγοῦμε, ἂν αὔριο-μεθαύ- πιστήμιο Howard τῆς Οὐάσινγκτον ἀνακοί- ριο κάποιοι ὑποστήριζαν ὅτι ὁ ἄνθρωπος νωσε τὴ διάλυση τοῦ τμήματος Κλασικῶν πρέπει νὰ ἀποκηρύξει τὸν πολιτισμὸ γενικὰ Σπουδῶν, ἀποφασίζοντας τὰ μαθήματά καὶ ὅ,τι τὸν ἔχει κάνει νὰ ξεχωρίζει ἀπὸ τὰ του θὰ διδάσκονται σὲ ἄλλα τμήματα. Οἱ ζῷα, γιὰ νὰ σταματήσει νὰ φέρεται ἀλαζο- εἰδήσεις αὐτὲς προκαλοῦν εὔλογο προβλη- νικὰ καὶ νὰ καταστρέφει τὸ περιβάλλον... ματισμό, ὡς σύμπτωμα τῆς προοδευτικῆς Πρὸς τὸ παρόν, θυμηθήκαμε τὸν εὔγλωττο ἀποκοπῆς μας ἀπὸ ὅ,τι ἐκπροσωπεῖ τὴν τίτλο τοῦ βιβλίου ποὺ ἐξέδωσαν τὸ 1998 δύο κλασικὴ παιδεία. Δύσκολα συνειδητοποι- κλασικιστές: Ποιὸς σκότωσε τὸν Ὅμηρο; εῖ κανεὶς σήμερα τὴν ἀξία τῶν κλασικῶν σπουδῶν. Ἀρκεῖ ὅμως νὰ θυμηθοῦμε ὅτι Η ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ ΤΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ ὁ Werner Heisenberg ἀνακαλοῦσε ὡς τὴν περίοδο ποὺ εἶχε καθορίσει περισσότερο Κάπου ἀνάμεσα στὶς ἀνησυχητικὲς ἀπὸ ὁτιδήποτε ἄλλο τὴν κατοπινή του εἰδήσεις γιὰ τὴν πανδημία καὶ τὶς συνέ- ἐξέλιξη τὰ χρόνια ἐκεῖνα τῆς νιότης του πειες τῆς κλιματικῆς ἀλλαγῆς, ἡ κοινὴ ποὺ εἶχε ἀφιερώσει στὴ μελέτη τῶν ἀρχαίων γνώμη παρακολουθεῖ ἔκπληκτη τὸν ἀντα- ἑλληνικῶν – καὶ βέβαια, ἂς μὴν ξεχνᾶμε ὅτι γωνισμὸ μερικῶν ἀπὸ τοὺς πιὸ γνωστοὺς ὁ Werner Heisenberg δὲν ἔγινε κλασικὸς δισεκατομμυριούχους τοῦ πλανήτη γιὰ τὴ φιλόλογος· ἔγινε θεωρητικὸς φυσικός, ἀπὸ διεκδίκηση μιᾶς θέσης... στὸ Διάστημα. τοὺς σπουδαιότερους τοῦ 20οῦ αἰῶνα, τι- Στὴν πραγματικότητα, δὲν μπορεῖ παρὰ μημένος μὲ βραβεῖο Nobel γιὰ τὴ συμβολή νὰ μείνει κανεὶς ἔκπληκτος, ἂν ὄχι καὶ νὰ του στὴ θεμελίωση τῆς Κβαντομηχανικῆς. ἀγανακτήσει, διαβάζοντας γιὰ τὰ ἀμύθητα ποσὰ ποὺ εἶναι διατεθειμένοι νὰ ξοδέψουν Ὅμως ἐδῶ, στὴν περίπτωση τοῦ Πανε- οἱ ἔχοντες, ἁπλῶς καὶ μόνο γιὰ νὰ μποροῦν πιστημίου τοῦ Princeton, τὰ πράγματα εἶναι νὰ λένε ὅτι βρέθηκαν στὰ ὅρια τοῦ Δια- ἀκόμα χειρότερα. Διότι ἐδῶ δὲν πρόκειται στήματος γιὰ τρία ἢ τέσσερα λεπτά. Καὶ ἁπλῶς γιὰ ἕνα ἀκόμη σύμπτωμα τῆς προ- αὐτό, τὴ στιγμὴ ποὺ τὸ ἥμισυ τοῦ ποσοῦ οδευτικῆς ἀποκοπῆς μας ἀπὸ τὴν κλασικὴ ποὺ πληρώθηκε γιὰ τὸ πρῶτο «ταξίδι στὸ παιδεία. Τὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Princeton Διάστημα» θὰ ἀρκοῦσε, γιὰ νὰ λυθεῖ τὸ προχώρησε στὴν κατάργηση τῆς ὑποχρεω- πρόβλημα τῆς ἐλλιποῦς πρόσβασης τοῦ με- τικῆς διδασκαλίας τῶν Ἀρχαίων Ἑλληνικῶν γαλύτερου μέρους τοῦ παγκόσμιου πληθυ- καὶ τῶν Λατινικῶν, ἀποσκοπώντας στήν... 166

ΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 σμοῦ στὸν ἐμβολιασμὸ γιὰ τὴν πανδημία, ἢ νὰ παραμένει ἀπομονωμένη ἀπὸ τὴν πολι- νὰ ἀντιμετωπισθεῖ δραστικὰ τὸ παγκόσμιο τική. Ἡ ἐπιστήμη ἔχει ἀξίες –ἐπιστημονικὴ ἐπισιτιστικὸ πρόβλημα. Σύμφωνα μὲ ἐπίση- περιέργεια, εἰλικρίνεια, νὰ εἶναι ἀνοικτὴ σὲ μα στοιχεῖα, περίπου ἐννέα ἑκατομμύρια διαφωνίες, ἀνοικτὴ σὲ ἐμπειρικὰ δεδομένα ἄνθρωποι τὸν χρόνο, δηλαδὴ δέκα τέσσερις κ.ο.κ.– ἀλλὰ δὲν εἶναι καὶ δὲν πρέπει νὰ εἶναι χιλιάδες τὴν ἡμέρα, πεθαίνουν σὲ ὅλο τὸν πολιτική». Πέρα ἀπὸ τὴν εὔλογη ἀντίδρασή κόσμο ἀπὸ τὴν πεῖνα ἢ ἀπὸ ἀσθένειες ποὺ μας στὴν παραπάνω εἴδηση, δὲν μποροῦμε σχετίζονται μὲ τὴν πεῖνα! Καὶ ὅμως, αὐτὰ παρὰ νὰ ἀναλογιστοῦμε τὸν παραλογισμό τὰ προβλήματα δὲν φαίνονται νὰ συγκι- τῆς ἐποχῆς μας, ἡ ὁποία, στὸ ὄνομα ὑπο- νοῦν ἀνθρώπους ποὺ εἶναι περισσότερο τίθεται τῆς διαφορετικότητας, δὲν ἀνέχεται ἀπὸ πρόθυμοι νὰ ξοδέψουν δισεκατομμύρια, κἂν τὴ διαφορετικὴ ἄποψη, ἀκόμη καὶ ὅταν ἁπλῶς καὶ μόνο γιὰ νὰ μποροῦν νὰ ποῦν αὐτὴ ἐρείδεται ἐπὶ τῆς ἐπιστήμης. ὅτι εἶχαν καὶ αὐτὴ τὴν ἐμπειρία πλάι στὶς ἄλλες, νὰ βρεθοῦν λίγα δευτερόλεπτα, ἢ Η ΕΠΙΔΗΜΙΑ ἔστω λεπτά, στὸ Διάστημα. Ὁ Μπὸμπ Σμίθ, ΤΩΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ διευθυντὴς τῆς Blue Origin, τῆς ἑταιρείας ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν πρώτη ἐπαν- «Ὁ κορωνοϊὸς δὲν κάνει διακρίσεις», δρωμένη «τουριστική» πτήση στὸ Διάστημα, συνηθίσαμε νὰ λέμε. Καὶ αὐτὸ εἶναι μὲν διαβεβαίωσε: «Εἴχαμε 7.500 ὑποψηφίους ἀλήθεια, ἀλλὰ δὲν πρέπει νὰ μᾶς ἐμπο- σὲ περισσότερες ἀπὸ 150 χῶρες. Ὑπῆρξε δίζει νὰ δοῦμε μιὰ ἄλλη ἀλήθεια, ἐξίσου προφανῶς μεγάλο ἐνδιαφέρον». μεγάλη: ὅτι, παρ’ ὅλα αὐτά, οἱ διακρίσεις στὴν κοινωνία μας σημαίνουν ὅτι δὲν δια- Ἡ ἐποχή μας ἔχει ἀπενοχοποιήσει τὴν τρέχουν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι τὸν ἴδιο κίνδυνο ἀλαζονεία τοῦ πλούτου, ἡ ὁποία καθαγι- ἔκθεσης στὸν ἰὸ καὶ κακῆς ἔκβασης τῆς άζεται ὡς ἀπαραίτητο θεμέλιο τῆς πολυ- νόσου. Τὰ στοιχεῖα ποὺ ἔφερε στὸ φῶς πόθητης «ἀνάπτυξης». Πέρα ὅμως ἀπὸ τὴν ἔρευνα τῆς ὀργάνωσης Health Foundation ἀνάπτυξη τῶν οἰκονομικῶν μεγεθῶν, δὲν θὰ στὴ Μεγάλη Βρετανία, ποὺ κράτησε ἐννέα ἦταν ἆραγε καλὸ νὰ μπορούσαμε νὰ μιλή- μῆνες, εἶναι συγκλονιστικά. Ὅπως λοιπὸν σουμε καὶ γιὰ ἀνάπτυξη τῆς ἀνθρωπιᾶς, προκύπτει ἀπὸ τὴν ἐν λόγῳ ἔρευνα, οἱ τῆς ἀλληλεγγύης, τῆς κατανόησης; πιθανότητες θανάτου ἀπὸ κορωνοϊὸ ἦταν σχεδὸν τετραπλάσιες (γιὰ τὴν ἀκρίβεια, 3,7 Η ΑΡΝΗΣΗ φορὲς περισσότερες) γιὰ ἄτομα «παραγω- ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗΣ γικῆς» ἡλικίας (δηλαδὴ κάτω τῶν 65) στὶς ΑΠΟΨΗΣ... ΣΤΟ ΟΝΟΜΑ πτωχότερες περιοχὲς τῆς Ἀγγλίας σὲ σχέση ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ μὲ ἄτομα ποὺ ζοῦσαν στὶς πλουσιώτερες περιοχές. Ἡ «ψαλίδα» εἶναι πολὺ μεγάλη, Ἡ ἀκόλουθη εἴδηση προκαλεῖ εὔλο- γιὰ νὰ κάνει κανεὶς ὅτι δὲν τὴ βλέπει ἢ νὰ γο προβληματισμό: Ἡ Ἀμερικανικὴ Ἕνω- τὴν ἀποδώσει σὲ συμπτώσεις. Τὸ διαφορε- ση Ψυχολόγων (American Psychological τικὸ περιβάλλον ἐργασίας, οἱ διαφορετικὲς Association) ἀπέβαλε ἀπὸ μέλος της τὸν συνθῆκες μετακίνησης ἀλλὰ καὶ διαβίωσης Ἀμερικανὸ ψυχολόγο καὶ νευρολόγο John στὸ σπίτι, καθὼς καὶ οἱ ἀνισότητες στὴν Staddon τοῦ Πανεπιστημίου Duke, γιατὶ ὁ πρόσβαση στὶς ὑπηρεσίες ὑγείας εἶναι με- τελευταῖος ὑποστήριξε δημοσίως ὅτι στὸ ρικοὶ μόνο ἀπὸ τοὺς λόγους ποὺ ἐξηγοῦν ἀνθρώπινο εἶδος ὑπάρχουν μόνο δύο φῦλα... τὴν τόσο μεγάλη ἀπόκλιση. Ὁ τελευταῖος περιορίσθηκε νὰ σχολιάσει: «Ἡ ἐπιστήμη, ἡ ἀληθινὴ ἐπιστήμη, θὰ πρέπει Γιὰ νὰ καταλάβουμε τὸ μέγεθος τοῦ προβλήματος, ἀρκεῖ νὰ ἀναλογισθοῦμε τὸ 167

ἑξῆς: Ἔχουμε συνηθίσει νὰ κάνουμε λόγο Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ γιά «ὑποκείμενα νοσήματα» ποὺ αὐξάνουν ΤΟΥ... ΤΙΠΟΤΑ τὸν κίνδυνο κακῆς ἔκβασης τῆς νόσου. Καὶ πράγματι, ἡ συγκεκριμένη ἔρευνα στὴ Με- Γνωρίζουμε ἀσφαλῶς ὅτι ἡ ἐποχή μας γάλη Βρετανία ἐπιβεβαίωσε ὅτι οἱ ἐνήλι- δημιουργεῖ πλασματικὲς ἀνάγκες, ἐμπο- κες ποὺ πάσχουν ἀπὸ σακχαρώδη διαβήτη ρευματοποιεῖ τὰ πάντα καὶ δίνει ἀξία σὲ ἔχουν 1,35-1,85 φορὲς μεγαλύτερη πιθανότη- πράγματα εὐτελῆ καὶ ἀσήμαντα. Ἀλλὰ συμ- τα θανάτου, ἂν προσβληθοῦν ἀπὸ κορωνο- βαίνουν κάποτε πράγματα ποὺ μοιάζουν νὰ ϊό. Ἀξίζει ὅμως νὰ προσέξουμε αὐτὰ τὰ νού- ξεπερνοῦν κάθε φαντασία. Στὶς ἀρχὲς τοῦ μερα: 1,35-1,85 φορὲς μεγαλύτερη πιθανό- Ἰουνίου διαβάσαμε στὶς ἐφημερίδες καὶ τὶς τητα θανάτου, ἔναντι 3,7 φορὲς μεγαλύτερη ἐνημερωτικὲς ἱστοσελίδες ὅτι ὁ 67χρονος πιθανότητα θανάτου ποὺ ἔχουν ἄνθρωποι Ἰταλὸς καλλιτέχνης Σαλβατόρε Γκαράου οἱ ὁποῖοι ἀνήκουν στὰ κατώτερα κοινωνικὰ «δημιούργησε» ἕνα... ἀόρατο γλυπτό, μὲ τὴν στρώματα! Τὸ συμπέρασμα ἀναπόφευκτο: ὀνομασία “Io sono”. Τὸ ὑποτιθέμενο γλυπτὸ Ἡ φτώχεια, ἡ ἔνδεια καὶ ἡ ἀνισότητα θὰ δὲν εἶναι παρὰ ἕνας... ἐντελῶς κενὸς χῶρος ἄξιζε νὰ λογίζονται καὶ αὐτὲς ὡς «ὑποκεί- 1,5Χ1,5 μ., μὲ τὸν καλλιτέχνη νὰ ἐξηγεῖ ὅτι μενα νοσήματα» τῆς κοινωνίας μας, ποὺ «τὸ κενὸ δὲν εἶναι τίποτα περισσότερο ἀπὸ οἱ ἐπιπτώσεις τους καὶ στὴν περίπτωση ἕναν χῶρο γεμᾶτο ἐνέργεια καί, ἀκόμα κι τῆς πανδημίας ἀποδεικνύονται ὀδυνηρές. ἂν τὸν ἀδειάσουμε καὶ δὲν ὑπάρχει τίποτα, Ἡ ἀντιμετώπισή τους δὲν θὰ ἐξασφάλιζε σύμφωνα μὲ τὴν ἀρχὴ τῆς ἀβεβαιότητας μόνο ἕνα ὑψηλότερο ἐπίπεδο δικαιοσύνης, τοῦ Χάιζενμπεργκ, αὐτὸ τό “τίποτα” ἔχει ἀλλὰ καὶ ἕνα ὑψηλότερο ἐπίπεδο δημόσιας βάρος»... Το ἀπίστευτο εἶναι ὅτι ὁ εὐφά- ὑγείας. Ὁ ἐκ τῶν διευθυντῶν τοῦ ἱδρύματος νταστος Ἰταλὸς πέτυχε νά... πουλήσει ποὺ διεξήγαγε τὴν ἔρευνα Τζὸ Μπίμπι τό- τὸ ἀνύπαρκτο γλυπτό του ἔναντι ποσοῦ νισε χαρακτηριστικά: «Ἴσως ἀναγκασθοῦμε 15.000 €, χορηγώντας στὸν ἀγοραστὴ καί... νὰ μάθουμε νὰ ζοῦμε μὲ τὴν Covid-19, δὲν πιστοποιητικὸ αὐθεντικότητας... Μιλᾶμε εἴμαστε ὅμως ἀναγκασμένοι νὰ ζήσουμε καὶ πραγματικὰ καὶ χωρὶς ὑπερβολὴ γιὰ τὴν μὲ τὶς ἄνισες ἐπιπτώσεις της». ἐμπορευματοποίηση τοῦ... τίποτα! Γ.Τ. Ἡ ἀνανέωση τῆς συνδρομῆς μπορεῖ νὰ γίνει μὲ τοὺς ἑξῆς τρόπους: Γιὰ συνδρομὴ Ἐσωτερικοῦ δ) Στὰ Βιβλιοπωλεῖα «ΖΩΗ» καὶ συνεργαζόμενα α) Μὲ κατάθεση στὴν τράπεζα Eurobank, στὸν βιβλιοπωλεῖα. λογαριασμὸ ποὺ διατηρεῖ ἡ Χριστιανικὴ Ἕνωσις ε) Σὲ κατὰ τόπους συνεργάτες καὶ ἀντιπροσώ- Ἀκτίνων ὑπ’ ἀριθμ.: 0026-0201-94-0100366081 πους, οἱ ὁποῖοι καὶ θὰ κόβουν σχετικὲς ἀπο- (ΙΒΑΝ: GR 1102602010000940100366081). Νὰ δείξεις. ζητᾶτε νὰ σημειώνεται ρητῶς τὸ ὀνοματεπώ- νυμό σας στὴν Αἰτιολογία. Γιὰ συνδρομὴ Ἐξωτερικοῦ β) Στὰ ΕΛΤΑ μὲ ταχυδρομικὴ ἐπιταγὴ στὴ διεύθυν- ση τοῦ περιοδικοῦ (Καρύτση 14, 105 61 Ἀθήνα). Παρακαλοῦμε μὴν ἀποστέλλετε ἐπιταγές, γιατὶ ἀδυ- Προβλέπεται ἐπιβάρυνση μὲ ταχυδρομικὰ τέλη. νατοῦμε νὰ τὶς εἰσπράξουμε. Ἡ συνδρομὴ μπορεῖ γ) Στὰ ΕΛΤΑ μὲ ἔντυπο ταχυπληρωμῆς ποὺ συ- νὰ κατατεθεῖ μὲ τραπεζικὸ ἔμβασμα. Τὰ στοιχεῖα ναποστέλλεται μὲ τὸ τελευταῖο τεῦχος κάθε ποὺ θὰ χρειαστεῖτε εἶναι: χρονιᾶς γιὰ ὅσους ἔχουν ὀφειλή. Σὲ αὐτὴν τὴν περίπτωση δὲν προβλέπεται ἐπι- – ΙΒΑΝ: GR1102602010000940100366081 βάρυνση μὲ ταχυδρομικὰ τέλη. – BIC/Swift Code: ERBKGRAA 168

Ἀξίζει νά διαβάζετεΕΤΟΣ 84ο | IΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2021 | 788 ΕΤΟΣ 67ο • Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 • Ἀρ. 646 ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΔΟΣ m «Ἄξιον ἐστὶν ὡς ἀληθῶς» m «Πάντων προστατεύεις», Θεοτόκε Παρθένε m Ὁ ρόλος τῆς πίστης καὶ τῆς Ἐκκλησίας τὸ 1821 m Ἔρωτας καὶ ἀγάπη Τὸ μηνιαῖο Ὀρθόδοξο Χριστιανικὸ Περιο- Περιοδικὸ μὲ ἱστορία 60 ἐτῶν, ποὺ δικὸ μὲ τὴν ἱστορία τῶν 100 χρόνων του ἀπευθύνεται στὴ γυναῖκα, στὴν πνευμα- κοντὰ στὸν ἑλληνικὸ λαό. τικὴ καὶ κοινωνική της παρουσία. ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Έτος 72ο • ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ - ΙΟΥΝΙΟΣ 2021 • ΑΡΙΘ. 638 ì ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ ì ΑΝΑΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΗΡΩΕΣ ì Ο ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ì ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟ ’21 ì Η ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΤΟΥ ΗΘΙΚΟΥ ΒΙΟΥ ì ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ Ἕνα περιοδικό – πολύ- Νεανικὸ περιοδικὸ τῆς Τὸ μηνιαῖο παιδικὸ πε- τιμος συμπαραστάτης “Χριστιανικῆς Φοιτητικῆς ριοδικὸ ποὺ κυκλοφο- γιὰ ἐκπαιδευτικοὺς καὶ Ἑνώσεως” – μὲ τὸν ἐνθου- ρεῖ ἀπὸ τὸ 1946 – ἕνας γονεῖς. σιασμὸ τῆς νεότητας καὶ τὴ πολύτιμος πνευματικὸς σφραγῖδα τῆς πίστης καὶ φίλος γιὰ τὰ Ἑλληνό- τῆς παιδείας. πουλα. 169

ΚΩΔΙΚΟΣ: «ΑΚΤΙΝΕΣ» 01 1692 ΚΑΡΥΤΣΗ 14, Τ.Τ. 10561 ΑΘΗΝΑ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ: ὅλοι οἱ τόμοι τοῦ περιοδικοῦ «Ἀκτῖνες» καθώς καί τό εὑρετήριο τῶν ἐτῶν 1938-1997 «Χριστιανική Ἕνωση Ἐπιστημόνων» Καρύτση 14, 105 61 Ἀθῆναι, Τηλ. 210 32.35.023 170