efimerios_2021_ioulios_avgoustos

ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΣΥΝΟΔΟΥ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Ἔτος 70όν - Τεῦχος 4ον «Τό λείψανό σου τό φτωχό, τό ποδοπατημένο, τ’ ἀνάστησε ἡ ἀγάπη μας...» Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021

ΕΚΔΙΔΕΤΑΙ ΠΡΟΝΟΙᾼ τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. ΙΕΡΩΝΥΜΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Κλάδος Ἐκδόσεων τῆς Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΛΑΔΟΥ: Ἐπίσκοπος Ὠρεῶν κ. Φιλόθεος ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ: Ἀλέξανδρος Ἰ. Κατσιάρας ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 2020-2021 ΜΕ ΔΙΕΤΗ ΘΗΤΕΙΑ (ἀλφαβητικά): πρωτ. Ἀκίνδυνος Δαρδανός (Ἱ.Μ. Ὕδρας, Σπετσῶν καί Αἰγίνης), π. Κωνσταντῖνος Καλλιανός (Ἱ.Μ. Χαλκίδος), πρωτ. Ἰγνάτιος Καλογεράκης (Ἱ.Μ. Γουμενίσσης, Ἀξιουπόλεως καί Πολυκάστρου), π. Ἠλίας-Συμεών Λαουλάκος (Ἱ.Μ. Κηφισίας, Ἀμαρουσίου καί Ὠρωποῦ), πρωτ. Νικόλαος Μεντζελίδης (Ἱ.Μ. Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας), Ἀθανάσιος Β. Γλάρος, (Ἀναπλ. Καθ. ΕΚΠΑ) – ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΥΛΗΣ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ἀλέξανδρος Κατσιάρας – ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: Ζαμπία Ἀγριμάκη, Ἐμμανουήλ Πλοῦσος – ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Ζαμπία Ἀγριμάκη – ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος – Ὑπεύθυνος Τυπογραφείου: Β. Μπίτσης, Πρωτομαγιᾶς 3 - 145 68 Κρυονέρι Ἀττικῆς, Τηλ.: 210- 8160.127 – Fax: 210-8160.128. Τιμή τεύχους 1 € (γιά ὅσους δέν τό δικαιοῦνται δωρεάν). ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ: Ἀθηνᾶς 30, 105 51 ΑΘΗΝΑ | Τηλ.: 211 18.25.298, Fax: 211 18.24.317 e-mail: [email protected] Προμετωπίδα ἐξωφύλλου: Στίχοι ἀπό τό ποίημα τοῦ Ἀριστοτέλη Βαλαωρίτη «Ὁ ἀνδριάς τοῦ ἀοιδίμου Γρηγορίου τοῦ Ε΄ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως» (1872) Φωτογραφία ἐξωφύλλου: Νικηφόρος Λύτρας, Ὁ Πατριάρχης Γρηγόριος Ε´ συρόμενος εἰς τήν ἀγχόνην (περ. 1864) Τό τεῦχος εἰκονογραφεῖται μέ πίνακες Ἑλλήνων καί ξένων ζωγράφων, μέ σκηνές ἀπό τήν ἑλληνική Ἐπανάσταση τοῦ 1821 ΠΑΡΑΚΛΗΣΗ: Τά κείμενα τῶν συνεργατῶν νά μήν ὑπερβαίνουν τίς 750 λέξεις. Δέν γίνονται δεκτά δημοσιευμένα κείμενα. Τό περιοδικό Ἐφημέριος δέν εὐθύνεται γιά τό γλωσσικό ἰδίωμα τῶν ἀρθρογράφων του. Δέν ἐπιτρέπεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή –ὁλική ἤ μερική– τοῦ περιεχομένου τοῦ περιοδικοῦ Ἐφημέριος καθ’ οἱονδήποτε τρόπο. Ἐπιτρέπεται μόνον ἡ παράθεση ἀποσπασμάτων ἀποκλειστικῶς γιά ἐπιστημονικούς καί ἐκπαιδευτικούς σκοπούς, μέ ἀναφορά τῆς πηγῆς προελεύσεως.

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΕΡΕΙΣ Ἔτος 70όν Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον Περιεχόμενα ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΑΤΣΙΑΡΑ Εἰσοδικόν .............................................................................................................. 3 ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ Μιχαήλ Μητσάκης, «Τό φίλημα»..................................................................................... 6 π. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΜΠΑΘΡΕΛΛΟΥ Ὁ Χριστιανισμός καί ἡ ἀναδυση τῆς ἐπιστήμης................................................................8 ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ἡ πρώτη ἱκεσία τῆς ἡμέρας. Σχόλιο στόν Ἐπιλύχνιο Ψαλμό 140....................................10 ΙΩΑΝΝΗ ΚΑΡΑΒΙΔΟΠΟΥΛΟΥ Τό γκρέμισμα τῶν διαχωριστικῶν τειχῶν ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους...........................13 ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Ἐμφανίσεις τῆς Ἐκκλησίας στήν Ἁγία Γραφή................................................................16 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Ι. ΣΚΑΛΤΣΗ Αἴτηση γιά τεκνογονία στά «Εἰρηνικά» τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἀρραβώνα (β)..................19 Πρωτ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΟΡΜΠΑΡΑΚΗ Κυριακή Γ΄ Ματθαίου ....................................................................................................22 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΘΕΡΜΟΥ Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος ..........................................................................................24 Ἀρχιμ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Δ. ΠΑΠΑΘΩΜΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΕ´) (β)..........................26 ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΜΟΣΧΟΥ Ἡ Α΄ Οἰκουμενική Σύνοδος καί ὁ 4ος αἰώνας ................................................................28 ΣΤΑΥΡΟΥ ΓΟΥΛΟΥΛΗ «...δεῖ με καὶ ‘Ρώμην ἰδεῖν...»: Παῦλος καί ρωμαϊκή Libertas (c. 62 μ.Χ) ....................30 Ἀρχιμ. ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΟΣ ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΓΛΟΥ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά, VI ....................................................................32 Πρωτ. ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΛΟΝΤΟΥ Ὁ Παῦλος στήν Κόρινθο (Πράξ 18,1-18).........................................................................34 ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΚΛΑΜΑΝΟΥ Ἡ ἀριστοτελική θεωρία περί ἀρετῆς...............................................................................36 Πρωτ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α. ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ Ἡ κίνηση Γκουρτζίεφ. Ἕνα ἀποκρυφιστικό σύστημα γνώσης........................................38 Ἀρχιμ. ΣΥΜΕΩΝ ΑΥΓΟΥΣΤΑΚΗ Οἱ ἱερομάρτυρες τῆς 'Εκκλησίας τῆς Κρήτης (1821-1822) ............................................40 ΖΑΜΠΙΑΣ ΑΓΡΙΜΑΚΗ Οἱ «πολεμιστές καλόγεροι» τῆς ἑλληνικῆς λογοτεχνίας.................................................43 ΜΑΡΙΟΥ-ΚΥΠΑΡΙΣΣΗ ΜΩΡΟΥ Μελισσάνθη.....................................................................................................................45 Βιβλιοπαρουσίαση............................................................................................................. 47 Ἐφημεριακά......................................................................................................................48 Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 1

Ἀριστοτέλης Βαλαωρίτης «Ὁ ἀνδριάς τοῦ ἀοιδίμου Γρηγορίου τοῦ Ε΄ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως» (ἀποσπάσματα) […] Ὁλόγυρά σου τά βουνά κι οἱ λόγγοι στολισμένοι τό λυτρωτή τους χαιρετοῦν… Ἡ θάλασσ’ ἀγριωμένη ἀπό μακρά σ’ ἐγνώρισε καί μ’ ἀφρισμένο στόμα φιλεῖ, πατέρα μου γλυκέ, τό ἐλεύθερο τό χῶμα, πού σέ κρατεῖ στά σπλάχνα του… Θυμᾶται τήν ἡμέρα, ὁπού κι αὐτή στόν κόρφο της σάν τρυφερή μητέρα, πατέρα μου, σ’ ἐδέχτηκε… Θυμᾶται στό λαιμό σου τό ματωμένο τό σχοινί, καί στ’ ἅγιο πρόσωπό σου τ’ ἄτιμα τά ραπίσματα… τό βόγκο… τή λαχτάρα… τοῦ κόσμου τήν ποδοβολή… Θυμᾶται τήν ἀντάρα… τήν πέτρα πού σοῦ ἐκρέμασαν… τή γύμνια τοῦ νεκροῦ σου… τό φοβερό τό ἀνάβρασμα τοῦ καταποντισμοῦ σου… Δέν ἐλησμόνησε τή γῆ πού σὄγινε πατρίδα, οὔτε τό χέρι πού εὔσπλαχνο μ’ ὁλόχρυση χλαμύδα τή σάρκα σου ἐσαβάνωσε τή θαλασσοδαρμένη, ὅταν, πατέρα μου, ἄκαρδοι, γονατισμέν’ οἱ ξένοι τό αἷμα σου ἔγλειφαν κρυφά στά νύχια τοῦ φονιᾶ σου… Τώρα σέ βλέπει γίγαντα, πατέρα, ἡ θάλασσά σου… Τό λείψανό σου τό φτωχό, τό ποδοπατημένο, τ’ ἀνάστησε ἡ ἀγάπη μας κι ἐδῶ μαρμαρωμένο θά στέκει ὁλόρθο, ἀκλόνητο κι αἰώνιο θέ νά ζήσει, νά ’ναι φοβέρα ἀδιάκοπη σ’ Ἀνατολή καί Δύση… […] Τοῦ μυστικοῦ διαλαλητή πέφτει στή γῆ, στό κύμα τό φλογερό τό μήνυμα κι ἀπό ἕνα τέτοιο κρίμα ἐφύτρωσε ἄσβεστη φωτιά καί μέ τή δύναμή σου ἐθέριεψε, ἐζωντάνεψε τ’ ἄτιμο τό σχοινί σου κι ἔγινε φίδι φτερωτό στόν κόρφο τοῦ φονιᾶ σου… Καλόγερε, πῶς δέν ξυπνᾶς νά ἰδεῖς τά θαύματά σου;… […] (Ἀθήνα 1872) 2 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

Εἰσοδικόν Ἡ ἀγωνία γιά μιά ταυτότητα, μέ ἀφορμή τά 200 χρόνια τοῦ ᾽21 Ἐνῶ μέχρι τό 1821 οἱ Ρωμιοί ζοῦσαν χωρίς νά ἀμφιβάλουν γιά τήν ἱστορική τους συνέχεια, στίς ἀρχές τοῦ 1800 ὁ Ἀδ. Κοραῆς διατυπώνει τή θεωρία τῆς «μετακένω- σης». Σύμφωνα μ’ αὐτήν, ὑπάρχει πολιτιστική ἀσυνέχεια τῶν ὑπόδουλων μέ τήν ἀρ- χαία Ἑλλάδα, λόγῳ τῆς παρεμβολῆς τῆς «βυζαντινῆς» αὐτοκρατορίας καί τῆς Ὀθω- μανικῆς δουλείας. Οἱ αὐτόχθονες, χάνοντας τήν ἑλληνικότητά τους καί τόν κλασικό πολιτισμό, πού διέσωσε ἡ Δύση, ἐξέπεσαν σέ «Γραικούς». Ὁ Κοραῆς προτείνει τήν ἀνάκτηση τῶν ἀρχαίων φώτων μέσα ἀπό τήν ἀντιγραφή τῆς παιδείας τῶν Δυτικῶν. Ἄν καί ἡ συγκεκριμένη ἀντίληψη ἀπαντήθηκε ἀπό διαφόρους ἱστορικούς, ὁ μεταπρα- τισμός, πού οὐσιαστικά εἰσηγήθηκε ὁ Κοραῆς, μᾶς ταλαιπωρεῖ μέχρι σήμερα. Ἔχει σημασία γιά τή νεοελληνική μας ταυτότητα νά ἀναφερθοῦμε, ἄν καί ἐπιγραμ- ματικά, στήν καταγωγή αὐτῆς τῆς θεωρίας. Ἄς πάρουμε τά πράγματα μέ τή σειρά. Ἡ δουλεία προϋποθέτει τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης (1453), ὅπου φτάσαμε καί ἐξαιτίας τῆς ἀδιαφορίας τοῦ δυτικοῦ χριστιανισμοῦ καί τῆς διάλυσης τῆς «Βυζαντι- νῆς» αὐτοκρατορίας, στήν ὁποία συνέβαλλαν καί οἱ σταυροφόροι μέ τήν ἅλωση τοῦ 1204. Ποῦ ὀφείλεται, ὅμως, ἡ στάση τῶν Δυτικῶν, τῆς Ρώμης, ἔναντι τῶν χριστιανῶν τῆς Ἀνατολῆς, τῆς Νέας Ρώμης-Κωνσταντινούπολης; Τό θέμα εἶναι ἱστορικοῦ, γεωγρα- φικοῦ, ἰδεολογικοῦ, θεολογικοῦ, ψυχολογικοῦ ἴσως καί μεταφυσικοῦ περιεχομένου. Ὅταν, σύμφωνα μέ τόν θρύλο, ἱδρύεται ἡ Ρώμη (753 π.Χ.), ὁ ἑλληνισμός ἔχει περά- σει ἀπό τόν μύθο στήν ἱστορία. Ἐπιχαίρει γιά τά ὁμηρικά ἔπη, τόν πρῶτο ἀποικισμό καί βρίσκεται στίς ἀπαρχές τοῦ δευτέρου, ἱδρύοντας, κοντά στή Ρώμη, τίς Συρακοῦ- σες (735 π.Χ.). Ἀλλά μέχρι τήν ἐπέκταση τῆς Ρώμης καί τήν κατάκτηση καί τοῦ ἑλ- λαδικοῦ χώρου (146 π.Χ.), μεσολαβοῦν 500 χρόνια, στά ὁποῖα ὁ Ἑλληνισμός ἔχει ἐπι- πλέον νά παρουσιάσει τόν χρυσό αἰώνα τοῦ Περικλέους, ἕναν Παρθενώνα, Σωκράτη, Πλάτωνα, Ἀριστοτέλη, μελετημένη κάθε πτυχή τοῦ ἀνθρωπίνου βίου, τήν ἐκστρατεία τοῦ Μ. Ἀλεξάνδρου, τήν ἑλληνιστική Κοινή, τή μετάφραση τῶν Ο´ κ.ἄ. Ἡ δύναμη τοῦ ἑλληνικοῦ τρόπου ζωῆς συνίσταται στήν ἱκανότητά του νά μεταθέ- τει τήν ἑλληνικότητα ἀπό τήν καταγωγή στήν παιδεία, νά ἀφομοιώνει ξένα στοιχεῖα χωρίς νά χάνει τήν ἰδιοπροσωπία του. Ἕλληνες εἶναι «οἱ τῆς ἡμετέρας παιδείας μετέ- χοντες» (Ἰσοκράτους, Πανηγυρικός). Ἔτσι, ἐνῶ ἡ Ρώμη κατέκτησε τήν Ἑλλάδα στρα- τιωτικά, ὄχι ἀπροσδόκητα, ἡ Ἑλλάδα κατέκτησε τή Ρώμη πολιτιστικά. Ἡ ἐπίδραση τοῦ ἑλληνικοῦ τρόπου ἦταν καταλυτική, ὥστε προέκυψε ὁ ἑλληνορωμαϊκός κόσμος. Οἱ Ρωμαῖοι ἐπηρεάστηκαν σέ ὅλα τά ἐπίπεδα τοῦ βίου. Στή θέση τῆς ἡμετέρας παιδείας, ἡ ἰδιότητα τοῦ Ρωμαίου πολίτη διέσωζε τήν οἰκουμενικότητα καί μοναδικότητα τοῦ Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 3

καθενός. Οἱ Ρωμαῖοι πρόσφεραν στή διοίκηση, στόν στρατό, στό Δίκαιο, κατασκεύα- σαν ἐντυπωσιακά οἰκοδομήματα, ὑδραγωγεῖα, δρόμους κ.ἄ. Ἀποφασιστικῆς σημασίας γιά τόν ἑλληνορωμαϊκό κόσμο στάθηκε ἡ ἐμφάνιση τοῦ χριστιανισμοῦ. Βεβαίως ἡ Ρωμαϊκή Δημοκρατία μετετράπη σταδιακά σέ αὐταρχική Μοναρχία, χάνοντας τόν ἑλληνιστικό ἀφομοιωτικό της δυναμισμό, καί ἐπιδόθηκε σέ ἀσύλληπτης σκληρότητας διωγμούς, πού ἐπιτάχυναν τό τέλος της. Ὁ Μ. Κωνσταντῖ- νος ἀντιλήφθηκε ὅτι τό μέλλον τῆς αὐτοκρατορίας εἶναι στήν Ἀνατολή. Γι’ αὐτό μετέ- φερε τήν πρωτεύουσα στό Βυζάντιο, ἀρχαία ἀποικία τῶν Μεγαρέων (658/7 π.Χ.). Ἡ ἐξελληνισμένη, σέ μεγάλο βαθμό, ρωμαϊκή αὐτοκρατορία θά μετασχηματιστεῖ σέ χρι- στιανική. Τό imperium romanorum πορεύεται ἑνωμένο ὥς τό 395 μ.Χ., ὁπότε ὁ Μ. Θε- οδόσιος θά τό διαχωρίσει σέ δυτικό καί ἀνατολικό. Ὁ χριστιανισμός δίνει ριζικά νέο περιεχόμενο στήν οἰκουμενικότητα. Ἡ λέξη Ἕλλην παρέμεινε γιά νά προσδιορίζει τόν εἰδωλολάτρη ἐθνικό καί ἡ λέξη Ρωμαῖος σταδιακά τόν Χριστιανό. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ «βυζαντινός» αὐτοκράτορας ὑπογράφει ὡς Βασιλεύς καί Αὐτοκράτωρ Ρωμαίων. Ἡ Ἀνατολική Αὐτοκρατορία θά διανύσει μία χιλιετῆ ἱστορία δόξης, παρά τίς ἀστοχί- ες, μέ μιά Ἁγία Σοφία, μέ τούς Καππαδόκες Πατέρες, μέ τή διάσωση τῆς γραμματείας τῶν ἀρχαίων, μέ τούς Ἱερούς Φώτιο, Κύριλλο, Μεθόδιο, Γρηγόριο Παλαμά, μέ τή Μονή τῆς Χώρας, καί τόσα ἄλλα. Κυρίως ἡ ἑλληνιστική εὐελιξία, προσληφθεῖσα ἀπό τόν χριστιανισμό, θά ἀνακαινιστεῖ σέ ἕνα ρωμαλέο ἦθος καί φρόνημα, ἀπαλλαγμένο ἀπό κάθε εἴδους δυϊστικές πολώσεις-θεσμοθετήσεις, σέ ἀντίθεση μέ τή Δύση. Ἀντιθέτως, ἡ κατάλυση τῆς Ρώμης ἀπό τόν Ἀρειανιστή Ἀλάριχο τό 476 μ.Χ. σημα- τοδότησε τό τέλος τοῦ δυτικοῦ τμήματος τῆς αὐτοκρατορίας. Ἀπό τά διάφορα φύλα πού κατέκλυσαν τή Δύση, οἱ Φράγκοι ἐπεκράτησαν, ὀργανώθηκαν σέ βασίλειο καί ἀνεδείχθησαν σέ μεγάλη δύναμη στή δυτική Εὐρώπη. Ἐζήλωσαν ὅμως νά παρουσι- αστοῦν ὡς οἱ συνεχιστές τῆς μίας καί μοναδικῆς ἐκχριστιανισμένης πλέον (ἑλληνο-) Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, ἀναπτύσσοντας ὡστόσο ἕναν πολιτισμό στόν ἀντίποδα τοῦ Ἀνατολικοῦ, ἀξιοποιώντας τή θεολογία κυρίως τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου, καί μάλιστα χωρίς νά ἔχουν τό ἀνάλογο ὑπόβαθρο· σημαντικός ἐδῶ ἦταν ὁ ρόλος τοῦ Καρλομά- γνου. Σ’ αὐτήν τήν ἱστορική παραχάραξη πού ἐπιχείρησαν οἱ Φράγκοι, ὑπῆρχαν δύο ἐμπόδια. Τό πρῶτο ἦταν οἱ αὐτόχθονες Ρωμαῖοι καί τό Πατριαρχεῖο Ρώμης. Μέσῳ τοῦ σταδιακοῦ ἐκφραγκισμοῦ, τούς ἀπέκοψαν πλήρως ἀπό τόν ἑλληνισμό καί νόθευσαν τόν χριστιανισμό, εἴτε διά τῆς βίας εἴτε μέ διπλωματικές κινήσεις, ὅπως ἡ παροχή προστασίας καί ἡ δωρεά φέουδου στόν Πάπα, ἡ ἐπιβολή τοῦ φιλιόκβε, ἡ “Κωνσταντί- νεια” δωρεά, οἱ ψευδο-Ἰσιδώρειες διατάξεις, ὁ ἔλεγχος τῆς ἐκλογῆς τῶν παπῶν κ.ἄ. Τό δεύτερο ἐμπόδιο ἦταν ὁ Αὐτοκράτορας τῶν Ρωμαίων, ἡ μοναδική αὐτοκρατορία τῶν Ρωμαίων πού ἀπέμεινε μετά τήν κατάλυση τοῦ δυτικοῦ τμήματος, ἡ Κωνστα- ντινούπολη. Προσπάθησαν ἀρχικά μέ συνοικέσια νά σφετεριστοῦν τόν τίτλο imperator romanorum. Ἡ ἀνάρρηση στόν θρόνο τῆς Εἰρήνης καί ἡ ἀπευθείας συνεννόησή της μέ τόν Πάπα, γιά νά διευθετήσουν τό θέμα τῆς εἰκονομαχίας μέ τήν Ζ΄ Οἰκουμενική 4 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

Σύνοδο (787) ἐξόργισε τόν Καρλομάγνο. Γι’ αὐτό, τό 794 συγκάλεσε σύνοδο στή Φρανκφούρτη ὑπό τήν προεδρία του καί σέ κείμενο, τό Contra errores Graecorum, ἀπέρ- ριψε τίς ἀποφάσεις τῆς Συνόδου καί ἄσκησε ἐπιθετική, ὀξεία κριτική ἐναντίον τῶν Ἀνατολικῶν, πού χλευαστικά μετονόμασε σέ Γραικούς. Μέ Σύνοδο στό Ἄαχεν (809) ἐπέβαλε τό φιλιόκβε˙ ἔτσι, γεννήθηκε ἕνας νέος “χριστιανισμός”. Τό 800 εἶχε στεφθεῖ αὐτοκράτορας «Ρωμαίων». Ἡ Ἁγία Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία τῶν Φράγκων γεννήθηκε καί de jure. Τήν ὀνομασία Ρωμαῖοι οἱ Φράγκοι τήν ἤθελαν ἀποκλειστικά γιά τόν ἑαυτό τους. Τό ἀποκορύφωμα αὐτῆς τῆς νοοτροπίας ἦταν καί ἡ μετονομασία τῆς (ἀνατολι- κῆς) Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας σέ βυζαντινή τόν 16ο αἰῶνα. Ἡ συγγραφή κειμένων ἐναντίων τῶν Ἀνατολικῶν, μέ τόν γενικό τίτλο Contra errores Graecorum (καί ὄχι Romanorum), συνεχίστηκε καί μέ τόν Θωμᾶ Ἀκινάτη. Εἶναι ἡ ἐποχή πού ἡ σχολαστική σκέψη ἀναπτύσσεται σέ σύστημα ὁλοκληρωτισμοῦ, ἡ Ἐκκλησία θρησκειοποιεῖται καί τό χάσμα μέ τούς Ἀνατολικούς διογκώνεται. Ἡ προκατάληψη ἐναντίον τῶν Ἀνατολικῶν συνεχίστηκε μέ τή διάλυση τῆς «βυζαντινῆς» Αὐτοκρατορί- ας ἀπό τούς σταυροφόρους καί τήν ἅλωση τοῦ 1204, στά χρόνια της σκλαβιᾶς μέ τόν προσηλυτισμό, τήν ἀποστολή μισσιοναρίων, τή Οὐνία, τόν ἀνθελληνισμό τοῦ συστή- ματος Μέττερνιχ, τήν ἐπιβολή μιᾶς ξενόφερτης λατινικῆς βασιλείας καί προτεσταντι- κῆς Ἀντιβασιλείας, τήν προσπάθεια “ἐκσυγχρονισμοῦ” τοῦ νέου κράτους μέ βάση τά δυτικά πρότυπα κ.ἄ. Ἐξαρχῆς, οἱ Φράγκοι, στήν ἀγωνία τους γιά μιά ταυτότητα, λειτούργησαν πρωτό- γονα, φθονερά, ἔναντι τῆς ὑφιστάμενης παραδόσεως σέ Δύση καί σέ Ἀνατολή. Ἔτσι, δημιούργησαν μιά ἄλλη παράδοση, στόν ἀντίποδα τοῦ αὐθεντικοῦ ἑλληνισμοῦ καί χριστιανισμοῦ, πού διασώζονταν στήν Ἀνατολή. Νά γιατί μετονόμασαν σέ Γραικούς τούς Ρωμιούς, ὀνομασία πού προκρίνει ὁ Κοραῆς γιά τούς ὑπόδουλους, υἱοθετώντας τή χρήση τῶν Δυτικῶν καί διαγράφοντας χίλια τόσα χρόνια ἱστορίας. Ὁ φθόνος αὐτός δέν ἐπέτρεψε στούς Φράγκους νά εἶναι ἀδελφικοί καί εἰλικρινεῖς μέ τούς Ρωμαίους-Ρωμιούς τῆς Ἀνατολῆς. Βεβαίως εἶναι εὔκολο νά ἐξηγηθεῖ ὁ φθό- νος ἐκείνου, πού αἰσθάνεται ὅτι τοῦ λείπει κάτι, ἔναντι ἐκείνου πού τό κατέχει (αὐτή εἶναι ἡ ἀγωνία, τό ἄγχος τῆς ἐπίδρασης). Πρέπει, ὅμως, νά ἑρμηνευθεῖ γιατί κάποιοι δέν βλέπουν τόν θησαυρό πού κατέχουν καί βιάζονται νά θαυμάσουν ξένα πρότυπα, νά ἀγοράσουν ἄκριτα, καί κακοποιημένο, αὐτό πού τούς ἀφαίρεσαν, καί νά νιώθουν μάλιστα εὐχαριστημένοι (μεταπρατισμός). Γι’ αὐτό τό ζήτημα ἴσως ἀσχοληθοῦμε ἄλλη φορά. Ἀλέξανδρος Κατσιάρας ΒΙ ΒΛ Ι Ο ΓΡΑΦ ΙΑ . 'Αδαμαντίου Κοραῆ Ἐπιστολαί πρός τόν Σμύρνης Πρωτοψάλτην, Παρίσι 1838. πρωτ. Γ.Δ. Μεταλληνός, Ἑλληνισμός καί Ὀρθοδοξία, Ἀθήνα: Τῆνος 2000. Μ. Frassetto, Encyclopedia of Barbarian Europe: Society in Transformation, 2003. J. Whaley, Germany and the Holy Roman Empire: Volume I: Maximilian I to the Peace of Westphalia, 1493-1648, Oxford University Press 2012. Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 5

ΠΡΟΣΟΜΟΙΑ - 200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ '21 Μιχαήλ Μητσάκης, «Τό φίλημα» Εἰς τό Μανιάκι, ἐπί τῆς κορυφῆς τοῦ λόφου, ἐκ τῶν τριακοσίων μαχητῶν δέν ἀπέ- μεινεν οὔτε ἕνας ζωντανός. Ὁ ἥλιος προβάλλων ἀπό τάς χιόνας τῶν βουνῶν τούς ἐχαιρέτησεν, ὀρθίους ὅλους, ἐφώτισε τάς λευκάς φουστανέλλας, ἐχάιδευσε τάς μαύ- ρας κόμας των, ἀπήστραψεν εἰς τούς φλογερούς των ὀφθαλμούς, κατωπτρίσθη εἰς τόν χάλυβα τῶν σπαθιῶν των, ἐχρύσωσε τῶν ἁρμάτων των τάς λαβάς. Καί τώρα δύων ἐκεῖ κάτω, μέσα εἰς τό πέλαγος, τούς ἀποχαιρετίζει λυπημένος νεκρούς, σκορ- πισμένους ἐπάνω εἰς τό χῶμα, καί χάνεται, ἀργά-ἀργά, ὡς μέγα κλειόμενον ἐρυθρόν ὄμμα, ὅπερ σβῦνον θέλει ἀκόμη νά ρίψη τελευταῖον βλέμμα πρός τούς γενναίους. Ὅλην τήν ἡμέραν ἄσιτοι καί ἄποτοι ἐπάλαισαν πρός τήν θύελλαν τῶν σφαιρῶν, ἀντέ- στησαν εἰς τήν χάλαζαν τῶν βομβῶν, κατήσχυναν τήν βροχήν τῶν μύδρων, ἐχλεύασαν τήν ὁρμήν τῆς ρομφαίας καί τῆς λόγχης τήν βίαν. Καί ἀφοῦ ἔφαγαν τήν μπαρούτην μέ τήν φούχταν, ἀφοῦ καί τό ἔσχατον σπειρί της ἐσώθη μέσα εἰς τίς παλάσκες των, ἀφοῦ ἐρραγίσθη καί τοῦ τελευταίου ὅπλου των ἡ κάννα, ἀφοῦ καί τό ὕστατον για- ταγάνι ἔσπασε μέσα εἰς τό χέρι των, ἔπεσαν χαμαί, ἄψυχοι ναί, ἡττημένοι ὄχι. Κι ἐν τῷ μέσῳ των ὁ Παπαφλέσσας, ὁ πρῶτος ἀρχίσας τήν σφαγήν καί τελευταῖος σταμα- τήσας, πελιδνός, ξαπλωμένος, μέ πλατεῖαν πληγήν ἐπί τοῦ στήθους, κρατεῖ ἀκόμη τό θραυσμένον τμῆμα, αἱμοστάζον, μέ σφιχτά δάχτυλα, ἐν σπασμῷ ἔρωτος καί λύσσης. Καί ὁ Αἰγύπτιος ἀνέρχεται, ἐν καλπασμῷ ἵππων καί κλαγγῇ ξιφῶν, ἐν ἤχῳ τυμπάνων καί σαλπίγγων βοῇ, ἐνῶ τά μπαϊράκια του ἀναπεπταμένα φρίσσουν εἰς τόν ἄνεμον τῆς ἑσπέρας, καί τά μισοφέγγαρα ἀστράπτουν ἐπί τοῦ καθαροῦ ὁρίζοντος τῆς δύ- σεως. Μυρμηκιᾶ ἀνά τήν πεδιάδα καί τά πρανῆ ὁ συρφετός, καί βαρύ ἀκούεται τό βῆμα του. Ἐπί τῆς ὑγρᾶς ἐκ τοῦ λύθρου γῆς οἱ Ἄραβες βαδίζουν ἐπιμόχθως, τῶν ἀλόγων τά πέταλα γλυστροῦν. Ἀλλ᾽ ἡ χαρά ἐπί τῇ ἀνελπίστῳ νίκῃ εἶναι τόση, τόση εἶναι ἡ μετά τόν φόβον ἡδονή, ὥστε φέρει αὐτούς ταχεῖς πρός τόν ἀνήφορον, ταχεῖς φέρει αὐτούς ἐπί τήν ράχιν. Ἤδη ὁ ἀρχηγός των ἔφθασεν εἰς τήν ὀφρύν τοῦ λόφου, ἀνέβη, κι ἐπ᾽ αὐτῆς ἐστάθη, περιέφερε τό βλέμμα, ἐκοίταξε τό κοκκινίσαν ἔδαφος, ὅπερ πίνει λαιμάργως τό αἷμα τῶν ἀνδρείων, ἐπεσκόπησε τόν ἀνερχόμενον στρατόν, εἶδε κύκλῳ τούς πεσόντας. Καί μ᾽ ἀνοικτόν τό ὄμμα, ἔκπληκτον, ἀναμετρᾶ τούς ὑψη- λούς κορμούς των, τά εὐρέα στέρνα των, καί τούς βραχίονάς των τούς νευρώδεις, τάς ὡραίας των μορφάς, τά μέτωπά των τά ἀγέρωχα. Καί ἐπί τήν βραχεῖαν ὄψιν του ὡς νέφος τι διέρχεται, τό βλέμμα του θολοῦται ἐλαφρῶς, ἀδιόρατος παλμός συσπᾶ τά χείλη του. –Κρίμα νά χαθοῦν τέτοιοι λεβέντες. 6 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

Καί βλέπει, βλέπει γύρω, βλέπει θαυμάζων, βλέπει ἀπορῶν, ὡσάν νά μήν πιστεύει πώς ἐχάθησαν τοιοῦτοι ἄνδρες, ὅτι κείτονται ἀναίσθητοι, καί δέν κοιμῶνται μόνον, διά νά ξυπνήσουν πάλιν φοβερώτεροι, πώς καί ὁ ἴδιος ὁ θάνατος ὑπῆρξεν ἰσχυρότε- ρος αὐτῶν. –Ποιός εἶναι ὁ Παπαφλέσσας; Οἱ ὁδηγοί του ἔσπευσαν, προσέδραμον, ἔδειξαν τό πτῶμα, διάβροχον, περιρρεό- μενον ἐκ τοῦ ἱδρῶτος τοῦ ἀγῶνος, κατερρακωμένον τά φορέματα, μαῦρον ἀπό τοῦ καπνοῦ. –Σηκῶστε τον, μωρέ, πάρτε τον... Πάρτε τον, πλύντε τον... Πλύντε το τό παλληκά- ρι... Δύο ἄνδρες ἔλαβαν αὐτόν ἀπό τῶν μασχαλῶν, τόν ἤγειραν, τόν ἔστησαν ἐπάνω εἰς τούς πόδας του, κι ἐβάδισαν, διευθυνόμενοι πρός παραρρέουσαν πηγήν. Ἐκεῖ τοῦ ἔπλυναν τάς χεῖρας καί τό πρόσωπον, ἐξέτριψαν τόν πηλόν καί τόν ἱδρῶτα, τόν ἐκα- θάρισαν ἐκ τοῦ κονιορτοῦ καί τῆς ἀσβόλης, τοῦ καπνοῦ καί τοῦ ἰχῶρος, τόν ἐσπόγ- γισαν, διευθέτησαν τά ξεσχισμένα του ἐνδύματα, κι ἐγύρισαν ὀπίσω, φέροντές τον. –Στῆστε τον ἐκεῖ ἀπό κάτω... Οἱ ἄνδρες κρατοῦντες ἑκατέρωθεν αὐτόν, ὤδευσαν πρός τό δειχθέν δένδρον, τόν ἀπέθηκαν παρά τήν ρίζαν του, τόν ὕψωσαν καί τόν ἀκούμβησαν, τόν ἐστερέωσαν ἐπί τό στέλεχος αὐτοῦ, τόν ἰσορρόπησαν, ὡσανεί ζῶντα. Ἔπειτα ἐτραβήχθησαν, ἀπεμα- κρύνθησαν, καί τόν ἀφῆκαν μόνον, βασταζόμενον διά τῆς ἰδίας του δυνάμεως. Τό πτῶμα ἐναπέμεινεν ἀκίνητον, εὐθύ στηρίζον ἐπί τοῦ κορμοῦ τήν ράχιν, τόν θώρακα προτεταμένον, καί κρεμάμενα τά χέρια, μέ ἀναπόσπαστον τό τμῆμα τοῦ σπασμένου χατζαριοῦ, τά σκέλη διεστῶτα, ὑψηλά τήν κεφαλήν. Τότε ὁ Ἰμπραΐμης πλησιάζει βραδέως πρός τό δένδρον, ἵσταται καί προσβλέπει σιγηλός ἐπί μακρόν τό ἄπνουν πτῶμα τοῦ ἀντιπάλου καί ὑπό τό φῶς τῆς σελήνης ἥτις ἀνέτελλε τήν ὥραν ἐκείνην αἱματόχρους, ὡσεί βαφεῖσα καί αὐτή ἐκ τοῦ λύθρου τοῦ χυθέντος κατά τήν μάχην, ὑπό τούς σειομένους κλάδους, οἵτινες ἀνέφρισσον πενθίμως, φιλεῖ, παρατεταμένον φίλημα, τόν ὄρθιον νεκρόν. (Πρώτη δημοσίευση: περ. Παρνασσός, Μάιος 1892) Ἀ. Γεωργιάδης, Τό φίλημα (1960) Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 7

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΔΙΑΛΕΓΕΤΑΙ Ὁ Χριστιανισμός καί ἡ ἀνάδυση τῆς ἐπιστήμης π. Δημητρίου Μπαθρέλλου Ἐφημ. Ἱ.Ν. Ἀναλήψεως Ντράφι - Ἐπισκ. Καθηγητοῦ Παν. Emory Τό 1829, ὁ πάπας Λέων ΙΒ΄ ἀπαγόρευ- Κέντρα σπουδῆς καί διδασκαλίας σε τή χρήση τοῦ ἐμβολίου τῆς εὐλο- ὑπῆρξαν σέ διάφορους τόπους καί ἐπο- γιᾶς. Στόχος του ἦταν νά ἀνακόψει τήν χές. Ὡστόσο, τό πανεπιστήμιο ἀποτελεῖ πρόοδο τῆς ἐπιστήμης, ὥστε ἡ Ἐκκλησία δημιούργημα τῆς χριστιανικῆς Εὐρώπης. νά κυριαρχήσει καί πάλι στή ζωή τῶν ἀν- Τά πρῶτα πανεπιστήμια ἐμφανίζονται θρώπων, ὅπως συνέβαινε κατά τά σκοτει- στή Μπολόνια περίπου τό 1088, τό Παρί- νά χρόνια τοῦ μεσαίωνα. Ἡ ἀντίθεσή του, σι περίπου τό 1150, τήν Ὀξφόρδη τό 1167, ἄλλωστε, στόν ἐμβολιασμό ἀκολουθοῦσε καί τό Καίμπριτζ τό 1209 – γιά νά περι- τή γενικότερη παράδοση τοῦ χριστιανι- οριστοῦμε στά σημαντικότερα. Μέχρι τά σμοῦ, πού εἶχε ἀντιταχθεῖ συστηματικά τέλη τοῦ 15ου αἰ. ἔχουμε στήν Εὐρώπη πε- καί ἐπίμονα στήν ἐπιστήμη καί εἶχε κατα- ρισσότερα ἀπό πενήντα πανεπιστήμια.1 διώξει τούς ἐπιστήμονες, μέχρι βέβαια τίς παραμονές τοῦ Διαφωτισμοῦ, ὅταν, ἐπι- Στά πανεπιστήμια αὐτά δέν διδασκό- τέλους, ἀπαλλαγμένοι ἀπό τά δεσμά τῆς ταν μόνο ἡ θεολογία ἀλλά καί ἡ ἐπο- θρησκείας, οἱ ἐπιστήμονες προκάλεσαν νομαζόμενη “φυσική φιλοσοφία”, πού τήν ἀποφασιστικῆς σημασίας ἐπιστημο- συνιστᾶ τήν πρώιμη μορφή τῆς νεότε- νική ἐπανάσταση τῶν νεότερων χρόνων. ρης ἐπιστήμης. Οἱ ἐρευνητές καί πανε- πιστημιακοί δάσκαλοι τῆς ἐποχῆς ἀμφι- Ἡ παραπάνω ἱστορία εἶναι ἐντυπωσια- σβητοῦσαν ἀνοιχτά τήν “ἐπιστημονική” κή, ἄν βέβαια παραβλέψουμε μία σημα- αὐθεντία τοῦ Ἀριστοτέλη, ἐφάρμοζαν ντική “λεπτομέρεια”, ὅτι δηλαδή δέν ἔχει τήν πειραματική μέθοδο, καλλιεργοῦσαν καμμία σχέση μέ τήν πραγματικότητα τίς φυσικές ἐπιστῆμες καί τά μαθηματι- (κριτική μέ βάση \"fake news\" ἀσκεῖται κά. Ο Robert Grosseteste (1168-1253), ὁ στόν χριστιανισμό ἐδῶ καί καιρό)! Ὁ ἐν Albertus Magnus (c. 1200-1280), ὁ Roger λόγῳ πάπας οὐδέποτε ἀντιτάχθηκε στόν Bacon (1214-94), ὁ William of Ockham ἐμβολιασμό – ἀντιθέτως οἱ χριστιανοί τόν (1295-1349), ὁ Nicole d’Oresme (1325- προώθησαν ἐνεργά ἐξαρχῆς. Ἀκόμη σημα- 82), ὁ Nicolaus Cusanus (1401-64), καί ντικότερο εἶναι τό γεγονός ὅτι ἡ νεότερη ὁ Nicolaus Copernicus (1473-1543) εἶναι ἐπιστήμη, πού ὁδήγησε μεταξύ ἄλλων στή μερικοί μόνο ἀπό τούς μεγάλους ἐπι- δημιουργία τῶν ἐμβολίων, ἐμφανίστηκε στήμονες ἐκείνης τῆς ἐποχῆς, πού προε- μόνο σέ χριστιανικές χῶρες καί ὀφείλει τοίμασαν τήν ἐπιστημονική ἐπανάσταση τή γένεσή της στούς χριστιανούς. Ἄς δοῦ- τῶν νεότερων χρόνων (16ος-17ος αἰ.). Οἱ με, ὅμως, σύντομα τό πῶς καί τό γιατί. χριστιανικές Ἐκκλησίες (πλήν ἐξαιρέσε- 8 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

ων) ὄχι μόνο δέν παρεμπόδισαν τίς σχε- νες, ἡ ἐσωτερική λογικότητα τοῦ ὁποίου τικές ἐξελίξεις ἀλλά καί συνέβαλαν στήν ἀντιστοιχεῖ στή λογικότητα τοῦ ἀνθρώ- ἵδρυση, ἐνίσχυση, καί προστασία τῶν πα- που καί ἑπομένως μπορεῖ νά ἐρευνηθεῖ νεπιστημίων, κάτι πού συνέχισε νά συμ- καί νά κατανοηθεῖ ἀπό αὐτήν. Ἀντίθετα, βαίνει γιά αἰῶνες (γιά παράδειγμα, τό στήν ἀρχαία Ἑλλάδα ὁ κόσμος ἐθεωρεῖτο Πανεπιστήμιο τοῦ Χάρβαρντ ὀφείλει τήν αἰώνιος, ἐνῶ τά φυσικά φαινόμενα συ- ὀνομασία του στόν κληρικό Τζόν Χάρ- χνά ἀποδίδονταν σέ κινήσεις παρόμοιες βαρντ [1607-1638], πού ἀποτελεῖ τόν ἐπι- μέ ἐκεῖνες ζωντανῶν ὀργανισμῶν καί ὄχι φανέστερο ἱδρυτή του). Ἀλλά καί ἡ ἴδια ἡ σέ φυσικές, ἀπρόσωπες δυνάμεις. Στήν ἐπιστημονική ἐπανάσταση τῶν νεότερων Κίνα ἀπουσίαζε ἡ πίστη τόσο σέ Θεό-δη- χρόνων ἀποτελεῖ στήν πραγματικότητα μιουργό ὅσο καί στή συμβατότητα κο- μετεξέλιξη τῆς προγενέστερης ἐπιστή- σμικῆς τάξης καί ἀνθρώπινου λόγου, μέ μης καί ὀφείλεται σχεδόν ἀποκλειστικά ἀποτέλεσμα ὁποιαδήποτε ἐπιστημονική σέ χριστιανούς, πολλοί μάλιστα ἐκ τῶν μελέτη τοῦ κόσμου νά θεωρεῖται συχνά ὁποίων ἦταν θεολόγοι, ἱερεῖς, ἐπίσκο- ἀφελής. Τέλος, ἡ τάση τοῦ Ἰσλάμ, νά ποι, ἤ καρδινάλιοι. Γιά παράδειγμα, ὁ ὑπερτονίζει τόν ἔλεγχο τοῦ κόσμου ἀπό μεγαλύτερος φυσικός ὅλων τῶν ἐποχῶν, τόν Ἀλλάχ καί τίς ἐπιθυμίες του, εἶχε ὁ Ἰσαάκ Νεύτων (1642-1727), ἦταν ὄχι συνήθως ὡς ἀποτέλεσμα ἡ ἔννοια τῶν μόνον ἔνθερμος χριστιανός ἀλλά καί πο- φυσικῶν νόμων νά θεωρεῖται ὄχι μόνον λυγραφότατος θεολόγος. Ἔγραψε περισ- ἀναληθής ἀλλά καί βλάσφημη. σότερα θεολογικά ἀπό ὅ,τι ἐπιστημονικά ἔργα – ἁπλῶς ἔτυχε νά εἶναι πολύ καλύ- Ὡστόσο –θά σπεύσει ἴσως κανείς νά τερος φυσικός παρά θεολόγος. ἀντείπει– δέν ὑπάρχουν καί σκοτεινά ση- μεῖα στή σχέση τοῦ χριστιανισμοῦ μέ τήν Τά πανεπιστήμια καί ἡ ἐπιστήμη, λοι- ἐπιστήμη; Φυσικά καί ὑπάρχουν, καί ἡ πόν, προτοῦ περάσουν στά χέρια καί περίπτωση τοῦ Γαλιλαίου ἀποτελεῖ ἕνα μή-χριστιανῶν, ὅπως συνέβη ἀργότερα, ἀπό αὐτά (ἄν καί ὁ Γαλιλαῖος στοχοποι- ἱδρύθηκαν καί ἀναπτύχθηκαν μόνο σέ ήθηκε κυρίως ἐξαιτίας τῆς προβληματι- χριστιανικές χῶρες καί μάλιστα ἀπό κῆς του συμπεριφορᾶς). Οἱ περιπτώσεις, χριστιανούς. Ποῦ ὅμως ὀφείλεται αὐτό; ὅμως, αὐτές δέν ἀναιροῦν τό θεμελιῶδες Ὀφείλεται, σέ μεγάλο βαθμό, στή χρι- γεγονός ὅτι τό πανεπιστήμιο καί ἡ ἐπι- στιανική θεολογία, στήν πίστη δηλαδή στήμη ὀφείλουν τήν ὕπαρξή τους κατά σέ ἕναν προσωπικό Θεό, πού δημιούρ- κύριο λόγο στή χριστιανική θεολογία καί γησε ἕναν κόσμο μέ νόμους καί κανό- τούς χριστιανούς.2 ΣΗΜΕ Ι Ω ΣΕ Ι Σ . 1. Τό Βυζάντιο δέν μπόρεσε νά συμμετάσχει στίς ἐξελίξεις αὐτές, καθώς ἔπνεε τά λοίσθια ὑπό τό βάρος τῆς ἐπιθετικότητας τῶν Ὀθωμανῶν, πού τόσο πρώιμα τό κατέλυσαν. 2. Τό θέμα εἶναι πολύπλευρο καί ἡ σχετική βιβλιογραφία τεράστια. Ἀναφορικά μέ τά παραπάνω, βλ. κυρίως Rodney Stark, Bearing False Witness: Debunking Centuries of anti-Catholic History, London: SPCK 2017, σ. 135-167. Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 9

ΠΑΛΑΙΟΔΙΑΘΗΚΙΚΑ Ἡ πρώτη ἱκεσία τῆς ἡμέρας Σχόλιο στόν Ἐπιλύχνιο Ψαλμό 140 Μιλτιάδου Κωνσταντίνου Ὁμ. Καθηγ. Α.Π.Θ. - Ἄρχ. Διδασκάλου τοῦ Εὐαγγελίου τῆς ΜτΧ Ἐκκλησίας Ἄν ὁ ἡμερήσιος λειτουργικός κύκλος τήν ἀποδεχτεῖ. Ἔτσι, ὁ δεύτερος στίχος ἀρχίζει, σύμφωνα μέ τήν παράδοση ἀρχίζει μέ μιά εὐχή: «Κατευθυνθήτω ἡ τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, μέ ἕναν δο- προσευχή μου». Γιά νά κάνει, μάλιστα, ξολογικό ὕμνο πρός τόν Θεό (Ψαλ 103), πιό παραστατική τήν εὐχή του, χρησιμο- ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ συνεχίζεται ποιεῖ τήν εἰκόνα τοῦ θυμιάματος. Ὁ κα- –μετά τή “Μεγάλη Συναπτή”– μέ μιά ἱκε- πνός τοῦ θυμιάματος δέν ἐλέγχεται ἀπό σία. Ὁ Ψαλμός 140, ἄν καί εἶναι ἴσως ἀπό τόν ἄνθρωπο, ἀλλά κατευθύνεται μόνος τούς πιό γνωστούς ψαλμούς, εἶναι ἰδιαί- του πρός τά ἐπάνω. Παραλληλίζοντας, τερα δυσνόητος. Ὅπως χαρακτηριστικά λοιπόν, ὁ ποιητής τήν προσευχή του μέ παρατηρεῖ ὁ ἱερός Χρυσόστομος εἰσαγω- θυμίαμα, ζητάει τή θεία παρέμβαση προ- γικά στήν ἑρμηνεία τοῦ ψαλμοῦ: «Τούτου κειμένου ἡ προσευχή του αὐτή νά φτάσει τοῦ ψαλμοῦ τὰ μὲν ῥήματα ἅπαντες, ὡς στόν Θεό. Δηλώνει, ὅμως, ταυτόχρονα μέ εἰπεῖν, ἴσασι, καὶ διὰ πάσης ἡλικίας δια- τόν παραλληλισμό του, ὅτι δέν πρόκειται τελοῦσι ψάλλοντες τὴν δὲ διάνοιαν [ἐνί- γιά μιά ἁπλή προσευχή πού γίνεται ἀπό ων] τῶν εἰρημένων ἀγνοοῦσιν. Ὅπερ οὐ συνήθεια ἤ τυπικά, ἀλλά γιά μιά ἐναγώ- μικρὸν εἰς κατηγορίας λόγον, τὸ καθ᾽ ἑκά- νια προσπάθεια νά ἐπικοινωνήσει μέ τόν στην ἡμέραν ψάλλοντας, καὶ διὰ στόμα- Θεό. Μετά τήν ἔξοδο τῶν Ἰσραηλιτῶν τος τὰ ῥήματα προφέροντας, μὴ ζητῆσαι ἀπό τήν Αἴγυπτο ἐμφανίζεται ὁ ἴδιος ὁ τῶν νοημάτων τὴν δύναμιν τῶν ἐναποκει- Θεός νά δίνει στόν Μωυσῆ μιά ἰδιαίτερα μένων τοῖς ῥήμασιν» (PG 55:426-427). περίπλοκη συνταγή γιά τήν παρασκευή τοῦ θυμιάματος (Ἐξο 30:34-37), πού Ὁ ψαλμός ἀρχίζει μέ μιά ἔκκληση τοῦ ἀπαιτεῖ κόπο, προσοχή καί φροντίδα. ποιητῆ πρός τόν Θεό νά ἀκούσει προ- Ἀνάλογο κόπο, προσοχή καί φροντίδα σεκτικά τήν ἱκετευτική κραυγή του. Τό ἀπαιτεῖ καί ἡ προσευχή, ὥστε αὐτή νά φραστικό τῆς ἔκκλησης μαρτυρεῖ τή δεινή εἶναι σύμφωνη μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ θέση, στήν ὁποία προφανῶς βρίσκεται ὁ καί νά γίνει ἀποδεκτή ἀπό αὐτόν. ποιητής, καί τήν ἀγωνία του νά εἰσακου- στεῖ ἡ ἔκκλησή του. Παρά τήν ἐπείγουσα Εὑρισκόμενος προφανῶς μακριά ἀπό ἀνάγκη του, ὅμως, νά εἰσακουστεῖ ἡ προ- τόν ναό ὁ ποιητής, πιθανότατα λόγῳ τῆς σευχή του, ἀναγνωρίζει ὅτι αὐτό εἶναι δύσκολης κατάστασης πού βιώνει, δέν δυνατόν μόνον ἐφόσον ὁ Θεός θελήσει νά ἔχει ἄλλη δυνατότητα συμμετοχῆς στήν 10 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

καθιερωμένη ἀπό τόν Νόμο προσφορά «ξεστρατίσει σέ σκέψεις πονηρές, γιά τῆς ἑσπερινῆς θυσίας στόν Θεό ἀπό τήν νά δικαιολογεῖ μέ διάφορες προφάσεις ἀνύψωση τῶν χεριῶν του. Ὅμως, ἄν καί τίς ἁμαρτίες» (στχ 4α), ἀλλά καί ὁ ἴδιος νιώθει ἀπειλημένος ἀπό τούς ἐχθρούς δηλώνει τήν ἀπόφασή του νά παραμείνει του, δέν θέλει νά πέσει στό ἐπίπεδό μακριά ἀπό συναναστροφές πού μπορεῖ τους. Ἔτσι, στή συνέχεια τῆς προσευχῆς νά ἀποδειχτοῦν ὀλέθριες: «δέν θέλω ἐγώ του ζητάει ἀπό τόν Θεό νά τόν ἐνισχύσει νά ἔχω σχέση οὔτε μέ τούς καλύτερους ὄχι στήν ἀντιπαράθεση μέ τούς ἐχθρούς ἀπ' αὐτούς» (στχ 4β· πβ. PG 55:439). του ἀλλά στήν ἀποφυγή τῶν πειρασμῶν, στήν ἀντιπαράθεση μέ τόν ἴδιο του τόν Ἡ ἀποφυγή τῆς συναναστροφῆς μέ ἑαυτό. Γνωρίζοντας τίς εὐεργετικές ἤ τίς ἁμαρτωλούς ἀνθρώπους δέν ὑποδηλώνει ὀλέθριες γιά τόν ἄνθρωπο συνέπειες τῆς ἐλιτισμό ἤ εὐσεβιστική ἐπίδειξη καθαρό- συνετῆς ἤ ἄκριτης ἀντίστοιχα χρήσης τῆς τητας. Ὁ ποιητής δέν δηλώνει ἀναμάρ- γλώσσας (βλ. ἐνδεικτικά: Παρ 18:21· ΣΣι τητος, μάλιστα εἶναι πρόθυμος νά δεχτεῖ 22:27· Ἰακ 3:2-10) καί πόσο δύσκολο εἶ- τόν ἔλεγχο γιά τά λάθη του, ἀκόμα καί ναι, ἰδιαίτερα ὅταν κάποιος βρίσκεται τήν ἐπίπληξη, ἐφόσον αὐτή εἶναι δίκαιη ὑπό πίεση, νά χαλιναγωγήσει τόν ἑαυτό καί γίνεται ἀπό ἀγάπη (στχ 5α). Ἡ στά- του, ζητάει τή θεία παρέμβαση προκει- ση του αὐτή τόν προφυλάσσει ἀπό ἕναν μένου νά μήν ἁμαρτήσει: «Κύριε, τοπο- τρίτο πειρασμό πού μπορεῖ νά γίνει πα- θέτησε στό στόμα μου φρουρά, στά χείλη γίδα γι' αὐτόν: τήν κολακεία καί τή δω- μου ὀχυρωμένη θύρα» (στχ 3). ροδοκία. Γιά τήν περιγραφή τοῦ πειρα- σμοῦ αὐτοῦ ὁ ποιητής χρησιμοποιεῖ τήν Ὅμως ἡ κατάρα ἤ ἡ κακολογία τῶν εἰκόνα τοῦ (καλλυντικοῦ) λαδιοῦ, μέ τό ἀντιπάλων του δέν εἶναι ὁ μόνος πειρα- ὁποῖο οἱ ἄνθρωποι τῆς ἐποχῆς συνήθιζαν σμός πού ἀντιμετωπίζει ὁ εὑρισκόμενος νά περιποιοῦνται τά μαλλιά τους: «ἔλαι- σέ δύσκολη θέση ἄνθρωπος. Ἀκόμη με- ον δὲ ἁμαρτωλοῦ μὴ λιπανάτω τὴν κεφα- γαλύτερος πειρασμός εἶναι ἡ αὐτοδικαί- λήν μου» (στχ 5β). Ἕνας ἀσφαλής τρό- ωση. Συμβαίνει συχνά νά βρεθεῖ ὁ ἄν- πος γιά νά μήν πέσει κανείς στήν παγίδα θρωπος σέ συνθῆκες πού ἀναγκάζεται τῆς δωροδοκίας ἤ τῆς κολακείας εἶναι νά νά κάνει πράγματα πού δέν θέλει ἤ δέν τηρήσει ἀπόσταση ἀσφαλείας, ἀλλά μέ ἐγκρίνει ἡ συνείδησή του. Ἀπέναντι σέ εὐγένεια. Ὁ εὐσεβής ἄνθρωπος ἀναζητᾶ μιά τέτοια κατάσταση, δύο εἶναι οἱ συ- τό θέλημα τοῦ Θεοῦ καί ρυθμίζει τή ζωή νήθεις τρόποι ἀντίδρασης: ἡ μετάνοια ἤ του ἀνάλογα, χωρίς νά ἑτεροπροσδιορί- ἡ δικαιολογία. Ἀπό τήν ἐποχή τῆς πρώ- ζεται ἀπό τίς ἐπιλογές τῶν ἄλλων. Ἔτσι, της παρακοῆς τοῦ ἀνθρώπου ἀπέναντι ὄχι μόνο δέν φθονεῖ τίς ὅποιες ἐπιτυχίες στόν Θεό ὁ δεύτερος τρόπος ἀντίδρασης, τῶν ἀσεβῶν, ἀλλά, προκειμένου ὁ ἴδιος ἄν καί ὁδηγεῖ πάντοτε στήν καταστροφή, ἀνενόχλητος νά ἀκολουθήσει τίς δικές παραμένει ἡ συνήθης ἐπιλογή. Γιά ἄλλη του ἐπιλογές, προσεύχεται καί γιά τήν μιά φορά ὁ ποιητής ζητάει τή βοήθεια εὐημερία τους: «ἔτι καὶ ἡ προσευχή μου τοῦ Θεοῦ, ὥστε τό μυαλό του νά μήν ἐν ταῖς εὐδοκίαις αὐτῶν» (στχ 5γ). Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 11

Παρά τίς πρόσκαιρες ἐπιτυχίες τῶν νουν». Σύμφωνα μέ τή μετάφραση αὐτή, ἀσεβῶν, οἱ ἐπιλογές τους θά τούς ὁδηγή- ὁ ψαλμωδός μέ τούς στίχους αὐτούς, τό σουν ὁπωσδήποτε στήν καταστροφή. Οἱ νόημα τῶν ὁποίων ὁ ἱερός Χρυσόστομος εἰκόνες πού χρησιμοποιεῖ ἐδῶ ὁ ποιητής, χαρακτηρίζει «παντὸς ζόφου ζοφωδέστε- γιά νά περιγράψει τό μέγεθος τῆς κατα- ρον» (PG 55:427), ἐκφράζει τήν ἐλπίδα στροφῆς, εἶναι αὐτές τοῦ καταποντισμοῦ πώς, ὅταν ἐκεῖνοι πού παρασύρουν τούς σέ κάποια βραχώδη ἀκτή: «κατεπόθησαν ἀνθρώπους στήν ἁμαρτία συντριβοῦν, ἐχόμενα πέτρας οἱ κριταὶ αὐτῶν» (στχ πολλοί πού τούς ἀκολουθοῦσαν θά ἀντι- 6α) καί τῆς συντριβῆς τῶν πήλινων ἀντι- ληφθοῦν ὅτι οἱ προειδοποιήσεις του ἦταν κειμένων πάνω στή γῆ: «ὡσεὶ πάχος γῆς ὀρθές, ἐνῶ οἱ ὑπόλοιποι θά χαθοῦν, χωρίς ἐρράγη ἐπὶ τῆς γῆς» (στχ 7α). Τό φραστι- οὔτε μιά ἀξιοπρεπῆ ταφή. κό τῶν στίχων αὐτῶν εἶναι ἀρκετά δυσνό- ητο, καθώς ὁ μεταφραστής χρησιμοποιεῖ Στήν τελευταία στροφή τοῦ ψαλμοῦ λέξεις ἄγνωστες στήν ὑπόλοιπη ἑλληνό- (στχ 8-10) ὁ ποιητής ἐπανέρχεται στήν γλωσση γραμματεία τῆς ἐποχῆς. Ἡ λέξη ἱκεσία του γιά σωτηρία. Ἡ διπλή προ- ἐχόμενα δέν εἶναι μετοχή ἐνεστώτα τοῦ σφώνηση «Κύριε, Κύριε» φανερώνει τήν ρήματος ἔχομαι, ἀλλά ἕνας προερχόμενος ἀγωνία του, ταυτόχρονα ὅμως διατρα- ἀπό τή συγκεκριμένη μετοχή ἐπιρρηματι- νώνει τήν ἐλπίδα του ὅτι τελικά ὁ Θεός κός τύπος πού ἀπαντᾶ καί σέ ἄλλα κεί- δέν θά ἐπιτρέψει τόν χαμό του (στχ 8). μενα τῆς Μετάφρασης τῶν Ἑβδομήκοντα Ὁ Θεός θά παρέμβει καί οἱ ἐχθροί τοῦ (Κρι 6:20· ᾎσμ 2:14· Δαν 10:4) καί, ὅπως ψαλμωδοῦ θά πέσουν στήν παγίδα πού οἱ παρατηρεῖ ὁ Μέγας Ἀθανάσιος, ἔχει τή ἴδιοι ἔστησαν (στχ 9-10α), ἐνῶ ὁ ἴδιος θά σημασία τοῦ «κοντά, δίπλα» (PG 27:537). μπορέσει νά διαφύγει τόν κίνδυνο ἀσφα- Ἐπίσης, ἡ ἔκφραση πάχος γῆς ἀποδίδει λής (στχ 10β). Ἡ φράση κατά μόνας στήν μιά ἑβραϊκή λέξη, τό νόημα τῆς ὁποίας παροῦσα συνάφεια δηλώνει τήν ἔλλειψη δέν εἶναι ἀπολύτως γνωστό καί στίς σύγ- ὁποιουδήποτε ἀνταγωνισμοῦ, ὁποιασδή- χρονες μεταφράσεις ἀποδίδεται διαφο- ποτε διεκδίκησης τοῦ χώρου ὅπου ζεῖ κα- ροτρόπως. Ἡ μετάφραση τῆς Ἑλληνικῆς νείς ἀπό τούς ἐχθρούς του, σημαίνει ζωή Βιβλικῆς Ἑταιρίας (Ψαλτήριον. Κείμενο “ἀπαλλαγμένη ἀπό ἀπειλές ἐχθρῶν”. τῶν Ο΄ & Μετάφραση στήν Νεοελληνι- κή, Ἀθήνα 2015) ἀποδίδει τό κείμενο ὡς Ἡ ἀνάγνωση τοῦ συγκεκριμένου ψαλ- ἑξῆς: «Ὅταν οἱ ἡγέτες τους κοντά στά μοῦ στήν ἀρχή τῆς καινούργιας ἡμέρας βράχια θά καταποντιστοῦν / θ' ἀκούσου- ὑπενθυμίζει πρός κάθε κατεύθυνση ὅτι ἡ νε τά λόγια μου, γιατί εὐχάριστα θά τούς χάρη καί ἡ δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ ἔχουν τή φανοῦνε. / Ὅπως τά πήλινα ἀντικείμενα δύναμη νά βοηθήσουν τόν ἄνθρωπο, πού συντρίβονται στή γῆ / ἔτσι θά διασκορπι- προσβλέπει μέ ἐμπιστοσύνη σ' αὐτές, νά στοῦν τά ὀστᾶ αὐτῶν πού ἄταφοι θά μεί- ὑπερβεῖ ὅλα τά ἐμπόδια καί τίς ἀντίξοες καταστάσεις, πού ἡ ζωή ὑψώνει μπρο- στά του. 12 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

ΚΑΙΝΟΔΙΑΘΗΚΙΚΟΙ ΑΝΑΒΑΘΜΟΙ Τό γκρέμισμα τῶν διαχωριστικῶν τειχῶν ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους 'Ιωάννη Καραβιδόπουλου Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Α.Π.Θ. «Αὐτὸς γάρ (ἐνν. ὁ Χριστὸς) ἐστιν ἡ εἰρήνη ἡμῶν, ὁ ποιήσας τὰ ἀμφότερα ἓν καὶ τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ λύσας» (Ἐφεσ 2,14) ἩΠρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολή τοῦ Ἀπ. Ἰουδαίους καί ἐθνικούς. Ἡ συμμετοχή Παύλου, καθώς σημειώνει ἕνας στή νέα αὐτή κοινωνία, στό σῶμα τοῦ ἀπό τούς ἀξιολογότερους ἀρχαίους Χριστοῦ, συνεπάγεται καί ἀνάλογη ζωή της Ἐκκλησίας ἑρμηνευτές της, ὁ ἅγιος τῶν μελῶν του, ζωή «ἐν Χριστῷ». Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, «εἶναι γεμά- τη ἀπό νοήματα καί δόγματα ὑψηλά». Ἀναλυτικότερα στό πρῶτο μέρος τῆς «Αὐτή», συνεχίζει ὁ ἴδιος ἑρμηνευτής, ἐπιστολῆς (κεφ. 1,1-3,21) ἐκθέτει ὁ Ἀπό- «εἶναι γεμάτη ἀπό πολύ ὑψηλά καί πολύ στολος τό μυστήριο τῆς θείας οἰκονομίας σημαντικά νοήματα. Ὅσα σχεδόν πουθε- γιά τή σωτηρία ὅλων τῶν ἀνθρώπων καί νά ἀλλοῦ δέν εἶπε (ὁ Παῦλος), αὐτά τά τήν πραγματοποίησή του «ἐν Χριστῷ» δηλώνει ἐδῶ». «Ἀπαιτεῖται λοιπόν ἀπό μέσα στήν Ἐκκλησία, καί στό δεύτερο ἐμᾶς», παρατηρεῖ καί ὁ Θεοφύλακτος, μέρος, τό πιό πρακτικό, ἀναφέρεται στή «πολλή προσοχή γιά τήν κατανόηση τῶν βίωση τοῦ μυστηρίου τῆς θείας οἰκο- μυστηρίων πού περιέχονται σέ αὐτήν». νομίας ἀπό τά μέλη τοῦ σώματος τοῦ Πραγματικά ἡ ἐπιστολή αὐτή ἐκθέτει Χριστοῦ (4,1-6,24). Ἀπό τό Α΄ μέρος της τό «μυστήριο πού ἦταν κρυμμένο προ- προέρχεται ὁ ὑπό ἑρμηνεία στίχος. αιώνια στόν Θεό» (3,9), μυστήριο πού ἀποκάλυψε στήν ἀνθρωπότητα ὁ Ἰησοῦς Εἶναι γεγονός ὅτι τό μίσος, οἱ διαι- Χριστός καί πού συνίσταται στήν, διά τῆς ρέσεις, καί οἱ διχοστασίες ἀποτελοῦν Ἐκκλησίας, πραγματοποίηση τῆς προαι- χαρακτηριστικά γνωρίσματα τοῦ ὑπο- ώνιας βουλῆς τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία δουλωμένου στό κακό καί τήν ἁμαρτία ὅλων τῶν ἀνθρώπων. Μέσα στό χάος καί προχριστιανικοῦ ἀνθρώπου. Φράκτες τή διάσπαση τοῦ ἀρχαίου κόσμου ἡ ἱστο- δυσπρόσιτους συνήθιζαν νά ὑψώνουν οἱ ρική πραγματικότητα τῆς Ἐκκλησίας ἐκ- ἄνθρωποι στή θρησκευτική ὁμάδα πού προσωπεῖ τή φιλάνθρωπη προσφορά τοῦ ἀνήκουν, νά ἀγαποῦν μόνο τούς ὁμοϊ- Θεοῦ, ὁ ὁποῖος συγκροτεῖ σέ ἕνα σῶμα, δεάτες τους πού βρίσκονται μέσα στόν σέ μία κοινωνία πίστης, εἰρήνης καί ἀγά- ἴδιο χῶρο, καί νά μισοῦν καί ἐχθρεύονται πης τούς πρώην ἐχθρούς μεταξύ τους, κάθε ξένο πού εἶναι ἔξω ἀπό τά τείχη, μέ τά ὁποῖα αὐτοί περιβάλλονται. Πιστεύ- ουν ὅτι ἡ σωτηρία εἶναι προνόμιο δικό Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 13

τους καί ἐκδήλωση τῆς ἀποκλειστικῆς αὐτές εἰκόνες δείχνουν τήν εἰρηνική ἑνό- εὔνοιας τοῦ Θεοῦ γι’ αὐτούς. τητα τῆς Ἐκκλησίας, μέσα στήν ὁποία αἴρονται οἱ διαφορές πού χωρίζουν τούς Ἕνας τοῖχος στόν Ναό τοῦ Σολομώντα ἀνθρώπους καί γκρεμίζονται τά τείχη ἐμπόδιζε μέ ποινή θανάτου στούς ἐθνι- πού οἱ ἴδιοι ὑψώνουν. κούς νά ὑπερβοῦν τά ὅρια καί νά εἰσέλ- θουν πιό μέσα στόν Ναό. Ἕνας μεγαλύτε- *** ρος ἀκόμη φραγμός, ὁ Νόμος τοῦ Μωυσῆ, μέ τίς πολλές διατάξεις καί τίς ραβινικές Θά διερωτηθεῖ ἴσως κανείς, τί μπορεῖ ἑρμηνεῖες του, διαχώριζε τούς Ἰουδαίους νά σημαίνουν ὅλα τά ἀνωτέρω γιά τόν ἀπό τούς λοιπούς λαούς. Τό ἔργο ὅμως σημερινό ἀναγνώστη τῆς ἐπιστολῆς. τοῦ Χριστοῦ μέσα στόν κόσμο σήμαινε ἀπό τή μιά μεριά τό γκρέμισμα τοῦ τοί- Θά διατυπώσουμε ὁρισμένες σκέψεις χου αὐτοῦ, καθώς καί κάθε διαχωριστι- βοηθητικές γιά τή σημερινή κατάσταση κοῦ τοίχου πού διαιρεῖ τούς ἀνθρώπους, τῶν ἀνθρώπων καί εἰδικότερα τῶν χρι- καί ἀπό τήν ἄλλη μεριά τή δημιουργία στιανῶν: Ὅταν, ἀντί τῆς εἰρήνης, διαπι- μιᾶς νέας ἀνθρωπότητας μέ χαρακτηρι- στώνει κανείς τήν ὕπαρξη θρησκευτικῶν στικό γνώρισμα τίς εἰρηνικές καί ἀδελ- ὁμάδων, πού ἡ καθεμία θεωρεῖ τά μέλη φικές σχέσεις μεταξύ τῶν ἀνθρώπων. Ἡ της ὡς τούς μόνους κατόχους τῆς ἀλή- νέα αὐτή ἀνθρωπότητα εἶναι ἡ Ἐκκλησία. θειας τοῦ Χριστοῦ, οἱ ὁποῖοι διακρίνουν «τούς δικούς μας» ἀπό «τούς ἄλλους», Ἡ εἰρήνη, μιά λέξη πού συχνά χρησι- ὅταν διαπιστώνει ταραχές μέσα στήν μοποιοῦμε, δηλωτική μιᾶς καταστάσεως, Ἐκκλησία, ὅταν, ἀντί τῆς οἰκογενειακῆς πού τόσο ἐγκάρδια καί θερμά εὐχόμαστε θαλπωρῆς, ἐπικρατεῖ τό μίσος μεταξύ ὁ ἕνας στόν ἄλλον, ἔχει στά κείμενα τοῦ τῶν χριστιανῶν, ὅταν, ἀντί τῆς Χριστοκε- Ἀπ. Παύλου ἕνα βαθύ πνευματικό περιε- ντρικῆς οἰκοδομῆς, βλέπει συντρίμμια καί χόμενο: Εἶναι ἡ συνδιαλλαγή τοῦ ἀνθρώ- καταστροφές, πῶς θά θεμελιωθεῖ ἡ πίστη που μέ τόν Θεό, μέ τόν συνάνθρωπό του, του στόν θεῖο ἱδρυτή της; Ἡ Ἐκκλησία καί μέ τόν ἑαυτό του. Συνδιαλλαγή πού πράγματι στήν πολυτάραχη ἱστορία της ἔγινε κατορθωτή μέ τόν Σταυρό τοῦ Χρι- διά μέσου τῶν αἰώνων εἶναι πιθανό νά στοῦ καί πού τή ζοῦμε στήν πληρότητά παρουσιάζει κάποτε συμπτώματα κατα- της μέσα στήν Ἐκκλησία. λυτικά τοῦ ἔργου της, ὅταν π.χ. τά μέλη της ὑψώνουν τείχη ἀνάμεσα σέ αὐτούς Στήν ἑνότητα, στήν ὁποία ἀνήκει ὁ στί- καί τούς «ἄλλους», ἀνάμεσα στήν ἀλή- χος πού θά μᾶς ἀπασχολήσει ἐδῶ, κυ- θεια, πού αὐτοί σφιχταγκαλιάζουν μέχρι ριαρχοῦν δύο εἰκόνες πού περιγράφουν τοῦ σημείου νά τήν πνίξουν, καί στούς τήν Ἐκκλησία: Ἡ εἰκόνα τῆς οἰκογένειας, ἄλλους, πού κατά τή δική τους γνώμη, μέσα στήν ὁποία κάθε ἄνθρωπος αἰσθά- εἶναι πλανεμένοι. Ἀπό δεινούς ἐπιτιμητές νεται οἰκεῖος τοῦ Θεοῦ καί ὄχι ἀπομο- τῶν ἄλλων καί δικαίωση τοῦ ἑαυτοῦ τους νωμένος, ριγμένος στόν κόσμο καί ἀβο- ἔχει πεῖρα καί ἡ ἐποχή μας. Ἕνα ἄλλο ήθητος, καί ἡ εἰκόνα τῆς οἰκοδομῆς μέ ἀκρογωνιαῖο λίθο τόν Χριστό. Καί οἱ δύο 14 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

τεῖχος, πού ἐνδεχομένως μπορεῖ νά δη- μελῶν της στόν τελικό θρίαμβο. Εἶναι μιουργήσει κανείς μέ τούς ἄλλους ἀδελ- ἀπαραίτητο τό ὑπόβαθρο τοῦ προσωπι- φούς, εἶναι τό προσωπεῖο τῆς ὑποκρισί- κοῦ βιώματος καί τῆς σταθερῆς συνδέ- ας. Εἶναι ἡ διάθεση νά φανεῖ κανείς κα- σεως τοῦ κάθε πιστοῦ μέ τόν «ἄρχοντα λύτερος ἀπό ὅ,τι εἶναι στήν πραγματικό- τῆς εἰρήνης», γιά νά ἀντιμετωπισθοῦν οἱ τητα, μιά διάθεση καί συμπεριφορά πού δυσάρεστες καταστάσεις. Ἡ εἰρήνη τοῦ καυτηρίασε ὁ Χριστός μέ τά δριμύτερα Χριστοῦ εἶναι δῶρο τῆς ἀγάπης του. Ἐάν τῶν λογίων του (βλ. π.χ. Ματθ 7,5. 15,7. κανείς ἀρνεῖται νά τό δεχτεῖ, δέν μπο- 23,13 κ.ἄ.). Πέρα ὅμως ἀπό τίς ἀδυνα- ρεῖ παρά μόνο τόν ἑαυτό του νά κρίνει μίες τῶν ἀνθρώπων πού ἀποτελοῦν τήν καί νά κατηγορεῖ γιά τήν ἀπουσία τῆς Ἐκκλησία, ἤ πού τή διακονοῦν, βρίσκε- εἰρήνης. Κάθε ἄλλη κριτική πρός ἄλλα ται ὁ θεμέλιος λίθος της, ὁ Χριστός, πού διοικητικά ἤ ἁπλά μέλη τῆς Ἐκκλησίας χορηγεῖ τήν εἰρήνη καί ὁδηγεῖ τήν Ἐκ- σημαίνει ὑπεκφυγή καί συγκάλυψη τῆς κλησία του μέσα ἀπό τίς κακοτοπιές τῶν προσωπικῆς εὐθύνης του. Γεώργιος Μαυρογένης, Ἡ σύλληψη τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου Κυπριανοῦ (1971) Γεώργιος Μαυρογένης, Ὁ ἀπαγχονισμός τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου Κυπριανοῦ (1971) Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 15

ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΚΑ Ἡ ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, ΛΖ´ Ἐμφανίσεις τῆς Ἐκκλησίας στὴν Ἁγία Γραφή Δημήτρη Μαυρόπουλου Ἡἱστορία τῆς Ἐκκλησίας ἐκδιπλώ- ἐμφάνιση τῆς Ἐκκλησίας ἑτοιμάζεται νεται μέ ἀνανεούμενες ἱδρυτικές καί προβάλλεται ὡς συστατικό στοιχεῖο πράξεις τοῦ Θεοῦ ἀπ᾽ ἀρχῆς τῆς δημιουρ- συγκρότησης ἡ παράθεση τροφῆς, γι᾽ γίας ἕως ἐσχάτων. Καί ναί μέν στήν ἱστο- αὐτό καί ἐπισημαίνεται ἡ παρουσία τῶν ρία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης οἱ ἱδρυτικές δέντρων τοῦ παραδείσου, οἱ καρποί τῶν αὐτές πράξεις ἔχουν καί τό στοιχεῖο τῆς ὁποίων προσφέρουν στόν ἄνθρωπο αἰώ- προτύπωσης, χωρίς βέβαια νά παύουν νά νια ζωή. Θυμίζω ὅτι στήν ἁγιογραφική εἶναι γεγονότα μυσταγωγικοῦ περιεχομέ- παράθεση ἀναφέρονται δύο δέντρα, τό νου, ἑρμηνεύονται ὅμως καθαρότερα στή δέντρο τῆς ζωῆς καί τό δέντρο τῆς γνώ- θεολογία πού εἰσάγεται διά τῆς Καινῆς σεως (βλ. Γεν 2,9). Αἰῶνες ἀργότερα ἡ Διαθήκης καί τῆς πατερικῆς ἑρμηνευτι- θεολογία τῆς Ἐκκλησίας θά ξεκλειδώσει κῆς, γιά νά ἀποκαλυφθεῖ ἐντελῶς στούς αὐτή τήν εἰκόνα διά γραφῆς Γρηγορίου ἔσχατους καιρούς, ὅπως ἄλλωστε διευ- τοῦ Θεολόγου, ὁ ὁποῖος θά μᾶς ἐπισημά- κρινίζει καί ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολο- νει ὅτι τά δέντρα τοῦ παραδείσου ἦταν γητής: «Σκιὰ γὰρ τὰ τῆς Παλαιᾶς· εἰκὼν οἱ θεῖες ἔννοιες, κατάλληλες γιά αἰώνια δὲ τὰ τῆς Νέας Διαθήκης· ἀλήθεια δὲ ἡ τροφή ἐάν μέ σωστό τρόπο προσληφθοῦν, τῶν μελλόντων κατάστασις» (Περὶ Ἐκ- εἰσάγοντας τήν καίρια παρατήρηση ὅτι ἡ κλησιαστικῆς Ἱεραρχίας, Γ΄, ΙΙΙ, ΙΙ, PG 4, τελείωση τοῦ ἀνθρώπου ἀναπτύσσεται 137D). σταδιακά, ἀπό τήν πνευματική νηπιότη- τα στήν πνευματική ὡριμότητα, ὥστε νά Ἡ Ἐκκλησία προϋπάρχει τῆς δημιουρ- ἀποτελεῖ καρπό ἐλεύθερης βούλησης. γίας τοῦ κόσμου ὡς βούληση τῆς Ἁγίας Τριάδος καί ἐμφανίζεται μέ τή δημιουρ- Δεύτερη ἐμφάνιση τῆς Ἐκκλησίας ἔχου- γία τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ ἁγιογραφική δι- με στή Διαθήκη τοῦ Σινᾶ, μέ περιεχόμενο ατύπωση «ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾽ πάλι τήν κοινωνία Θεοῦ καί ἀνθρώπων, εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ᾽ ὁμοίωσιν» (Γεν ὅπως ἐμφαίνεται στήν περιγραφή πού 1,26) ἀναδεικνύει τήν πρώτη ἐμφάνιση κατατίθεται ὡς λόγος τοῦ Θεοῦ: «Καὶ τῆς Ἐκκλησίας ὡς κοινωνίας Θεοῦ καί θήσω τὴν σκηνήν μου ἐν ὑμῖν, […] καὶ ἀνθρώπων, καί μάλιστα κατά ὅμοιο τρό- ἐμπεριπατήσω ἐν ὑμῖν· καὶ ἔσομαι ὑμῶν πο ὑπάρξεως θεότητας καί ἀνθρωπότη- Θεός, καὶ ὑμεῖς ἔσεσθέ μοι λαός» (Λευ τας, πού ἡ βιβλική καί πατερική θεολο- 26,11-12). Σ᾽ αὐτή τήν περίπτωση τῆς γία ὀνομάζει ἀγάπη. Σ᾽ αὐτήν τήν πρώτη ἱδρύσεως τῆς Ἐκκλησίας ὡς Συναγωγῆς 16 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ ἔχουμε οἰκοδόμηση τους μέ δυνάμεις τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. οἴκου τοῦ Θεοῦ, τῆς γνωστῆς Σκηνῆς τοῦ Τούς ἔχει ἄλλωστε μυήσει στά μυστήρια Μαρτυρίου, μέ τή συνδρομή ὅλων τῶν τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ κατά τήν τριε- μελῶν τοῦ λαοῦ καί τή συνεισφορά τῶν τή μαθητεία τους καί τή συνοδοιπορία. δώρων ἑνός ἑκάστου, καθώς καί θυσία Αὐτή ἡ ἐπίγεια παρουσία τοῦ Χριστοῦ ἐπί τοῦ θυσιαστηρίου. Μήν ξεχνᾶμε ὅτι θά σηματοτοδοτηθεῖ ἀπό δεῖπνο, τόν αὐτή ἡ Σκηνή τοῦ Μαρτυρίου, ὡς σημεῖο Μυστικό Δεῖπνο ὅπως τόν ἀποκαλοῦμε, παρουσίας τοῦ Θεοῦ, θά ἀποτελέσει τό κατά τόν ὁποῖο θά παραδώσει τόν τύπο κέντρο γύρω ἀπό τό ὁποῖο θά συγκροτεῖ- τῆς θείας Εὐχαριστίας μέ τήν ἐπισήμαν- ται ὁ λαός, μέχρι νά μεταφερθεῖ τελικά ση ὅτι δι᾽ αὐτοῦ τοῦ μυστηρίου θά εἶναι αὐτή ἡ Σκηνή ἀπό τόν Δαβίδ στήν Ἱερου- συνεχῶς παρών ὡς σταυρούμενος καί σαλήμ, καί λίγο μετά νά στεγασθεῖ στόν ἀνιστάμενος Κύριος. Ἄλλωστε ἡ θεία Ναό πού οἰκοδόμησε ὁ Σολομών. Εὐχαριστία ἐνεργεῖται ὡς δεῖπνο στό ὁποῖο παρατίθεται τροφή, διά τῆς ὁποί- Τρίτη ἀνάδειξη τῆς Ἐκκλησίας θά ἐμ- ας κοινωνοῦμε μέ τή θεανθρώπινη φύση φανισθεῖ μέ τήν κλήση τῶν μαθητῶν ἀπό τοῦ Χριστοῦ. Πρόκειται γιά τροφή πού, τόν Χριστό καί τόν ἀπαρτισμό τῆς ὁμά- ναί μέν προέρχεται ἀπό τόν παρόντα κό- δας τῶν Ἀποστόλων, τῶν δώδεκα καί τῶν σμο διά τῆς προσφορᾶς τῶν δώρων μας, ἑβδομήκοντα. Πάντως οἱ δώδεκα μαθη- μεταβάλλεται ὅμως σέ τροφή τῆς θείας τές, ἐξαιρουμένου τοῦ Ἰούδα ὁ ὁποῖος Βασιλείας διά τῆς παρουσίας τῶν δυνά- ἀποχώρησε πρίν τό τέλος τοῦ Μυστικοῦ μεων τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Δείπνου, πρίν δηλαδή τήν παράδοση τοῦ μυστηρίου τῆς θείας Εὐχαριστίας, θά Τέταρτη ἐμφάνιση τῆς Ἐκκλησίας ἀποτελέσουν τό θεμέλιο τῆς τελικῆς κα- συμβαίνει μέ τήν ἐπιφοίτηση τοῦ Ἁγίου τάρτισης τῆς ἐπί γῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά Πνεύματος τήν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς. καί τῆς μέλλουσας θείας Βασιλείας, σύμ- Πρόκειται γιά τήν ἡμέρα στήν ὁποία συ- φωνα καί μέ τό ὅραμα τοῦ εὐαγγελιστῆ γκλίνουν ὅλα τά στοιχεῖα πού ἀπαρτίζουν Ἰωάννη, ὁ ὁποῖος μᾶς περιγράφει τήν τήν ταυτότητα τῆς Ἐκκλησίας, δεδομένου Ἄνω Ἱερουσαλήμ, τῆς ὁποίας τό τεῖχος καί τοῦ γεγονότος ὅτι «προσετέθησαν εἶναι θεμελιωμένο ἐπί δώδεκα θεμελί- τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ψυχαὶ ὡσεὶ τρισχίλιαι» ων πού φέρουν τά ὀνόματα τῶν δώδεκα (Πράξ 3,41) καί ἐμφανίστηκε ἔτσι στήν Ἀποστόλων (βλ. Ἀποκ 21,14). Θυμίζω ὅτι ἱστορία ἡ πρώτη κοινότητα τῶν πιστῶν. μία ἀπό τίς πρῶτες ἐνέργειες τῶν μαθη- Ὡς σύναξη ἐπί τό αὐτό ἀρχίζει νά προσ- τῶν τοῦ Χριστοῦ μετά τήν Ἀνάληψή του διορίζεται ἀπό τήν τέλεση τοῦ μυστηρίου ἦταν νά ἐκλέξουν δωδέκατο ἀπόστολο τῆς θείας Εὐχαριστίας, κατά τό Κυριακό στή θέση τοῦ Ἰούδα, τόν Ματθία, ὁ ὁποῖ- λόγιο «Ὅπου εἰσὶ δύο ἢ τρεῖς συνηγμέ- ος «συγκατεψηφίσθη μετὰ τῶν ἕνδεκα νοι εἰς τὸ ἐμὸν ὄνομα, ἐκεῖ εἰμι ἐν μέσῳ ἀποστόλων» (βλ. Πράξ 1,26). Στούς μα- αὐτῶν» (Ματθ 18,20). θητές του, στούς Δώδεκα, θά ἐμπιστευθεῖ ὁ Ἰησοῦς τήν Ἐκκλησία του ἐνισχύοντάς Πέμπτη φανέρωση τῆς Ἐκκλησίας εἶναι αὐτή τῶν ἐσχάτων ἡμερῶν. Λέω «εἶναι» Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 17

καί ὄχι «θά εἶναι», γιατί αὐτή ἡ φανέρω- Πατρὶ συγκαθήμενος καὶ ὧδε ἡμῖν ἀορά- ση κατά ἕναν πρωθύστερο τρόπο ἐνεργεῖ- τως συνών [= συνυπάρχων]». ται διαρκῶς μέσα στή ζωή τῆς Ἐκκλησί- ας. Ἀπό τότε πού ὁ θάνατος κατεπώθη Ἀνάμεσα σ᾽ αὐτές τίς πέντε φανερώσεις θανάτῳ, ἀπό τότε δηλαδή πού ἄστραψε τῆς Ἐκκλησίας, μέ ἐμβληματική τή φα- τό φῶς τῆς Ἀναστάσως, ἡ ἔσχατη αὐτή νέρωση τῆς Πεντηκοστῆς, θά πρέπει νά ἡμέρα τῆς θείας Βασιλείας γίνεται πα- μνημονεύσουμε ἕνα σπουδαῖο ἐπεισόδιο ρούσα ἐδῶ καί τώρα, παραμένοντας ὡς σημαινόμενο τῆς θείας Εὐχαριστίας, ὡστόσο ἀναμενόμενη, ὅπως δηλώνουμε τή γνωστή ἀπό τήν Ἁγία Γραφή «Φιλο- στό Σύμβολο τῆς Πίστεως ὑπογραμμίζο- ξενία τοῦ Ἀβραάμ». Τρεῖς νέοι ἄνδρες ντας ὅτι προσδοκοῦμε ἀνάσταση νεκρῶν τόν ἐπισκέπτονται στή σκηνή του καί καί ζωήν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος. Αὐτή τή τούς προσκαλεῖ παραθέτοντας τράπεζα συνθήκη ἔναρξης ἤ πραγματοποίησης τῆς μέ φαγητό. Πρόκειται γιά θεοφάνεια, δευτέρας παρουσίας τοῦ Χριστοῦ διακη- ὅπως καθαρά ἐξηγεῖ τό ἁγιογραφικό κεί- ρύσσουμε κάθε φορά πού τελοῦμε τό μυ- μενο: «Ὤφθη δὲ αὐτῷ ὁ Θεὸς πρὸς τῇ στήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας μνημονεύ- δρυῒ τῇ Μαμβρῇ», γι᾽ αὐτό καί σπεύδει οντάς την ὡς γεγονός πού συμβαίνει, ὡς νά προσκυνήσει: «καὶ ἰδὼν προσέδραμεν ἤδη παρούσα, ἀφοῦ στήν εὐχή τῆς ἁγίας εἰς συνάντησιν αὐτοῖς ἀπὸ τῆς θύρας τῆς Ἀναφορᾶς μνημονεύουμε τήν παρουσία σκηνῆς αὐτοῦ καὶ προσεκύνησεν ἐπὶ τὴν της: «Μεμνημένοι τοίνυν […] τῆς δευτέ- γῆν». Καί ἐνῶ εἶναι τρεῖς οἱ ἄνδρες, τούς ρας καὶ ἐνδόξου πάλιν παρουσίας». Ὁ προσφωνεῖ ὡς ἕναν: «Κύριε, εἰ εὗρον χά- ἴδιος μάλιστα ὁ Χριστός ἔχει ἀναγγείλει ριν ἐναντίον σου, μὴ παρέλθῃς τὸν παῖ- στούς μαθητές του ὅτι θά ξαναπιεῖ τό νέο δά σου», ἤ, γιά νά εἴμαστε ἀκριβέστεροι, κρασί τῆς Βασιλείας του ὅταν θά εἶναι ἀπευθύνεται σ᾽ αὐτούς πότε σέ ἑνικό καί ξανά μαζί τους, συνθήκη πού πραγματο- πότε σέ πληθυντικό ἀριθμό, ἀλλά καί ποιεῖται στή θεία Εὐχαριστία: «Λέγω δὲ αὐτοί μιλοῦν στόν Ἀβραάμ πότε ὡς ἕνας ὑμῖν ὅτι οὐ μὴ πίω ἀπ’ ἄρτι ἐκ τούτου τοῦ καί πότε ὡς τρεῖς, μιά ἀνάπτυξη ὅπου ἡ γεννήματος τῆς ἀμπέλου ἕως τῆς ἡμέρας πατερική θεολογία ἀναγνώρισε τή μαρ- ἐκείνης, ὅταν αὐτὸ πίνω μεθ’ ὑμῶν καινὸν τυρία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης γιά τήν Ἁγία ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ πατρός μου» (Ματθ Τριάδα. Ἐνδιαφέρον εἶναι ὅτι ἡ θεοφά- 26,29). Καί γνωρίζουμε ὅτι ὁ Χριστός εἶ- νεια γίνεται κάτω ἀπό μία δρύ, δέντρο ναι παρών ἀνάμεσά μας ὡς ἐπικεφαλῆς πού ἀνέκαθεν θεωρεῖτο ἱερό σέ πολλές τῆς ἱερῆς τράπεζας πού παρατίθεται ὡς πνευματικές καί θρησκευτικές παραδό- θεία Εὐχαριστία καί θεία Κοινωνία. Γιά σεις, ὡς σημεῖο σύνδεσης γῆς καί οὐρα- τήν Ἐκκλησία ὁ Χριστός εἶναι «ὁ ἄνω τῷ νοῦ, θεότητας καί ἀνθρωπότητας, ἕνας ἄξονας ζωῆς (axis mundi). 18 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΑΠΟΡΙΕΣ Αἴτηση γιά τεκνογονία στά «Εἰρηνικά» τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἀρραβώνα (β) Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ἐρώτηση: Στήν Ἀκολουθία τοῦ Ἀρραβώνα, ἡ αἴτηση γιά τεκνογονία συνιστᾶ εὐλογία τῶν σαρκικῶν σχέσεων πρό τοῦ Γάμου; π.Α.Δ. (συνέχεια ἀπό τό προηγούμενο) τήν ἀξία τοῦ Γάμου, ὥστε «μηδὲν εἶναι γάμου τε καὶ μνηστείας διάφορον»5, καί Γιά τήν ἀντιμετώπιση αὐτῶν τῶν προ- «τῆς νομίμου μνηστείας τοῦ γάμου τάξιν βλημάτων καί τόν συμβιβασμό τοῦ πολι- τε καὶ κατάστασιν ἐχούσης»6. τικοῦ δικαίου πρός τό κανονικό ὁ Λέων Στ΄ ὁ Σοφός ἐξέδωσε δύο νομικές διατά- Ἡ ἐξέλιξη αὐτή τῆς, διά τῆς ἱερολογί- ξεις (Νεαρές) σύμφωνα μέ τίς ὁποῖες α) ας ἐξυψώσεως τοῦ κύρους τῆς μνηστείας ἀπαγορευόταν ἡ ἱερολογία τῆς μνηστεί- καί ἐξομοίωσής της μέ τό Γάμο, εἶχε καί ας πρίν ἀπό τή συμπλήρωση τῆς νόμιμης λειτουργικές συνέπειες. Στό χειρόγραφο πρός Γάμον ἡλικίας, δηλαδή τό 14ο ἀρχικά 958 τοῦ Σινᾶ (10ου αἰ.), πού περιγράφει καί μέ νέα διάταξη τό 15ο ἔτος γιά τούς τόν Γάμο ἐνταγμένο στό πλαίσιο τῆς θείας ἄνδρες καί τό 13ο ἔτος γιά τίς γυναῖκες, Εὐχαριστίας, ὁ Ἀρραβώνας τελεῖται, τοῦ καί β) ἡ ἱερολογημένη μνηστεία εἶχε τήν ἱερατείου ἱσταμένου ἐντός τοῦ ἱεροῦ καί ἴδια σπουδαιότητα μέ τόν Γάμο1, πού σή- τῶν ἁρμοζομένων «πρὸ τῶν θυρῶν τοῦ μαινε ὅτι γιά τή διάλυσή της θά ἴσχυαν θυσιαστηρίου». Τά δακτυλίδια εἶναι τοπο- οἱ περί διαλύσεως τοῦ Γάμου θεμελιώδεις θετημένα, ὅπως καί τά στέφανα, ἐπί τῆς διατάξεις2. ἁγίας Τραπέζης καί ἀπό ἐκεῖ λαμβάνονται γιά νά ἐπιδοθοῦν στούς μνηστευομένους. Οἱ ἀποφάσεις τοῦ Λέοντος ἐπικυρώθη- Τό ἔθος αὐτό διατηρήθηκε μέχρι τήν ἐποχή καν ἀργότερα ἀπό τόν Ἀλέξιο Α΄ τόν Κο- πού ἡ Ἀκολουθία τοῦ Γάμου ἀποσπάσθη- μνηνό μέ διατάξεις τοῦ 1084 καί 10923. Ὁ κε ἀπό τή θεία Λειτουργία καί ἡ ὅλη ἱερο- Ἀλέξιος ὅρισε ἐπίσης καί τή μεσολάβηση λογία τελεῖται πλέον στό κέντρο τοῦ Ναοῦ, κάποιου χρονικοῦ διαστήματος, προσδι- ὅπου ἐπί τραπεζίου βρίσκεται τό ἱερό οριζομένου ἀπό τούς μελλονύμφους, με- Εὐαγγέλιο. Στόν ἴδιο ἐπίσης κώδικα ἀμέ- ταξύ μνήστρων καί στεφανώματος4. Θέση σως μετά τήν ἐπίδοση τῶν δακτυλίων καί πῆρε ἀκόμη καί ἡ Ἐκκλησία διά τοῦ Πα- τόν ἀσπασμό τῶν μνηστευομένων, ἀκολου- τριάρχου Ἰωάννου Η΄ τοῦ Ξιφιλίνου (ἀπό θεῖ ἡ μετάληψή των ἀπό κρατηθέντα τίμια 27 Ἀπριλίου 1066 ἕως 19 Μαρτίου 1067), δῶρα καί γίνεται ἡ Ἀπόλυση7. Σέ κώδικα ὁ ὁποῖος ἀπέδωσε στή νόμιμη μνηστεία Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 19

τοῦ 13ου αἰ. (Πάτμου 104) ἡ Ἀκολουθία τοῦ μα τῆς ἐν Χριστῷ ἀγάπης, ὁμοφροσύνης Ἀρραβώνα ἀρχίζει μέ τό «Εὐλογημένη ἡ καί συμπόρευσης τῶν δύο «ὁμολόγων» βασιλεία…», ὅπως καί τοῦ Γάμου8. μέσα στήν Ἐκκλησία, μέ στόχο τήν ἁγι- ότητα καί τή βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Τό γα- Σέ χειρόγραφα ἐπίσης τοῦ 15ου αἰ., μετά μήλιο συμβόλαιο, γιά μία ζωή ἐν Χριστῷ, τά “Εἰρηνικά” τῶν μνήστρων, μαρτυρεῖται ξεκινᾶ καί σφραγίζεται μέ τόν Ἀρραβώνα. καί ὁ ὅρκος, ὅπου ὁ ἱερεύς ἐρωτᾶ τούς Οἱ εὐχές δέ τοῦ Ἀρραβώνα εἶναι στό ἴδιο μνηστευομένους καί αὐτοί ἀπαντοῦν ἐάν πνεῦμα μέ αὐτές τοῦ Γάμου, καθόσον ὁμι- ἐλευθέρως καί ἀβιάστως δίδουν τή συ- λοῦν γιά τό σωτήριο ἔργο τοῦ Χριστοῦ, γκατάθεσή τους προκειμένου νά παντρευ- ὁ ὁποῖος ἕνωσε καί συμφιλίωσε τόν ἄν- τοῦν9. Ὁ ὅρκος αὐτός ἦταν στοιχεῖο τῆς θρωπο μέ τόν Θεό (Κολ 1,20· 22. Ἐφεσ τάξης τοῦ Γάμου, τίς πρῶτες πληροφορί- 2,16-17). Ἔτσι, ὅπως χαρακτηριστικά το- ες ἔχουμε ἀπό τόν ἱερό Αὐγουστῖνο (354- νίζει ὁ π. Ἰωάννης Μέγιεντορφ, «οἱ εὐχές 340)10, καί διδόταν ἤ στήν ἀρχή ἤ στό τέλος τοῦ ἀρραβώνα ἐγκαινιάζουν ἁπλά μιά τῆς Ἀκολουθίας. Ἡ λειτουργική ἑνότητα κοινή ζωή, πού ξανοίγεται μπροστά στούς Ἀρραβῶνος καί Γάμου ἀναδεικνύεται ἄρι- μελλονύμφους καί τούς προσφέρεται γιά στα ἀπό τόν ἅγιο Συμεών Θεσσαλονίκης, συμπόρευση, ὅπως ὁ εὐαγγελισμός τῶν ὁ ὁποῖος σχολιάζει μαζί τά τῶν μνήστρων Ἐθνῶν ἀπό τούς ἀποστόλους σηματο- πρῶτα καί στή συνέχεια τά τῆς τοῦ Γάμου δοτεῖ τήν ἀρχή τῆς μακρᾶς ἱστορίας τῆς τελετῆς. Σημεῖο ἀναφορᾶς τῆς ἑνότητας Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Ἀλλά ὁ ἔσχατος αὐτῆς εἶναι οἱ δύο ἁρμόσεις τῶν χειρῶν· ἡ σκοπός παραμένει πάντοτε ὁ ἴδιος: ἡ ἀπο- μία τῶν μνηστευομένων «εἶτα καὶ συμπλέ- κατάσταση τῆς χαμένης ἑνότητας μέ τόν κει αὐτῶν τὰς δεξιάς, δεικνὺς ὅτι ἐν Χρι- Θεό, ἡ ἐπαναφορά τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς στῷ συνηρμόσθησαν, καὶ ἓν γεγόνασι· καὶ στήν αὐθεντική ἀκεραιότητα. Αὐτή εἶναι ὅτι ὁ ἀνὴρ τὴν γυναῖκα ἀπὸ τῆς χειρὸς τῆς ἡ ἔννοια τοῦ χριστιανικοῦ ἀρραβώνα»13. Ἐκκλησίας διὰ τοῦ ἱερέως παρέλαβεν»11. Ἡ δεύτερη ἅρμοση γίνεται στή γαμήλια γ) Συμπερασματικά: Ἡ ἱστορική, λει- τελετή· «Καὶ πάλιν συνάπτει τούτων τὰς τουργική καί θεολογική προσέγγιση τοῦ χεῖρας, τὸ τέλειον δηλῶν τῆς ἑνώσεως. Καὶ κειμένου καί τῆς τάξης τοῦ Ἀρραβώνα συζεῦξαί φησιν ἐν ὁμοφροσύνῃ»12. ἀνέδειξε τήν ἀνά τούς αἰῶνες συμπόρευ- ση τῶν δύο Ἀκολουθιῶν, μέ τόν Ἀρραβώ- Ἡ ἑνότητα τῶν δύο Ἀκολουθιῶν δέν ἐκ- να ἄλλοτε νά τελεῖται σέ συνάφεια μέ τήν φράζεται μόνο μέ τίς συγκεκριμένες λει- Ἀκολουθία τοῦ Γάμου καί ἄλλοτε ὄχι. Ἡ τουργικές πράξεις, τίς ὁποῖες σχολιάσαμε σημερινή ὑποχρεωτική συνάφεια τῶν δύο παραπάνω, μέ κορυφαία αὐτή τῶν δύο Ἀκολουθιῶν σχετίζεται μέ διαδικασίες νο- ἁρμόσεων τῶν χειρῶν τῶν μνηστευομέ- μικοῦ, ἠθικοῦ καί κοινωνικοῦ περιεχομέ- νων καί νεονύμφων. Τά ἴδια τά κείμενα νου. Ἡ πρωτοβουλία τῆς Ἐκκλησίας, σέ τῶν εὐχῶν, ἀλλά καί τά σύμβολα, τῶν δύο συνεργασία μέ τόν πολιτικό νομοθέτη, νά Ἀκολουθιῶν, πέρα ἀπό τή λειτουργική, ἐξυψώσει ἱερολογικά τόν Ἀρραβώνα καί ἀναδεικνύουν καί τή θεολογική ἑνότητα νά τόν ἐξομοιώσει παλαιότερα νομικά μέ καί ταυτότητά των. Προβάλλουν τό μήνυ- 20 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

τόν Γάμο εἶχε ὡς σκοπό τή διασφάλιση τῆς σάμενοι”15. Ἀπ’ αὐτήν ἴσως τήν ἀντίληψη ἱερότητας καί ἐγκυρότητας τοῦ γαμηλίου προέρχεται καί ἡ ὡραία συνήθεια πού συμβολαίου, τήν ἔμπνευση αἰσθήματος ἔχουν οἱ Σύροι, μαζί μέ τά δακτυλίδια τοῦ εὐθύνης μεταξύ τῶν μνηστευομένων καί Ἀρραβώνα ν’ ἀνταλλάσσουν καί τούς βα- τήν ἀποφυγή ἐκτρόπων πού ἔθιγαν τήν πτισματικούς των σταυρούς»16. τιμή καί ἀξιοπρέπειά των. Στή βάση λοιπόν τῆς ἱστορικῆς συμπό- Σέ κάθε περίπτωση, εἴτε ὁ Ἀρραβώνας ρευσης Ἀρραβώνα καί Γάμου, τῆς λειτουρ- ἐτελεῖτο λίγο πρίν ἀπό τόν Γάμο εἴτε ὄχι, γικῆς καί θεολογικῆς των ἑνότητας καί τῆς ἡ λειτουργική καί θεολογική ἑνότητά των κατανόησης τοῦ Ἀρραβώνα ὡς τῶν «προ- εἶναι δεδομένη. Ὁ Ἀρραβώνας δέν μπορεῖ πυλαίων τοῦ Μυστηρίου» μπορεῖ νά γίνει σέ καμμία περίπτωση νά ἀντικαταστήσει κατανοητή καί ἡ θέση τοῦ αἰτήματος περί τόν Γάμο. Ἡ σημασία του ἔγκειται στό ὅτι: τεκνογονίας στά «Εἰρηνικά» = Συναπτή «Ἀπεικονίζει τόν πραγματικό δεσμό τοῦ τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἀρραβώνα. Δέν πρό- γάμου. Τοῦ λείπει μόνο ἡ ὕψιστη μυστη- κειται γιά εὐλογία τῶν σαρκικῶν σχέσε- ριακή πληρότητα»14. Τό πλήρωμα τῆς ἑνό- ων πρό τοῦ Γάμου, κάτι τέτοιο θεωρεῖται τητας τοῦ νέου ζευγαριοῦ εἶναι ὁ Γάμος. πορνεία, ἀλλά ὡς εὐχή ἡ εὐλογία αὐτή νά Ὁ Ἀρραβώνας ἀποτελεῖ τά προπύλαια τοῦ πραγματοποιηθεῖ μέ τήν ὁλοκλήρωση τοῦ Μυστηρίου, τή λειτουργική καί θεολογική Μυστηρίου. Μετά τήν πληρότητα τοῦ Μυ- του ἀρχή. Εἶναι κάτι σάν τήν Προσκομι- στηρίου ἐκφραζόμενη διά τῆς συζεύξεως, δή, θά τολμούσαμε νά ἰσχυριστοῦμε, πρίν δηλαδή τῆς ἅρμοσης τῶν χειρῶν τῶν νε- ἀπό τή θεία Λειτουργία. «Ἀντιστοιχεῖ, ονύμφων, τοποθετοῦν οἱ εὐχές τοῦ Γάμου ὅπως ἔχει ἐπισημανθεῖ, πρός τό Βάπτισμα, καί τήν εὐχή γιά «εὐτεκνίας ἀπόλαυσιν». πού ἀποτελεῖ τήν ἀπαρχή τῆς χριστιανι- Αὐτήν τήν εἰκόνα δίδει καί ὁ ἅγ. Συμεών κῆς μυήσεως καί ἐνσωμάτωσης στό σῶμα Θεσσαλονίκης ὅταν ἀμέσως μετά τήν ἀνα- τῆς Ἐκκλησίας. “Διὰ δακτυλιδίου γάρ, ὅς φορά του στήν ἅρμοση τῶν χειρῶν σημει- ἐστιν ὁ ἀρραβὼν τοῦ βαπτίσματος, οἱ θη- ώνει· «Καὶ συζεῦξαί φησιν ἐν ὁμοφροσύνῃ, σαυροὶ τῶν οὐρανῶν ἀνοιχθήσονται καί καὶ δοῦναι αὐτοῖς καρπὸν κοιλίας, εὐτεκνί- εὐφρανθήσονται οἱ τοῦτον καθαρῶς κτη- αν τε καὶ ἀκατάγνωστον διαγωγήν»17. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Νεαρά οδ΄. Βλ. PG 107,583A. Βλ. καί Ἑρμηνεία εἰς κανόνα ϟ η΄τῆς ἐν Τρούλλῳ, στό Ράλλης-Ποτλῆς, Σύνταγμα, τ. Β΄, σ. 541: «Ἀπὸ τῆς περὶ μνηστείας προσκυνητῆς τῆς νεαρᾶς τοῦ ἀοιδίμου ἁγίου βασιλέως κυροῦ Ἀλεξίου τοῦ Κομνηνοῦ, ἡ μνηστεία κατὰ πάντα σχεδὸν ἰσοδυναμεῖ τῷ τελείῳ γάμῳ καὶ ἄλλως αὐλύεται, εἰ μὴ καθ’οὓς τρόπους καὶ τὸ τέλειον διασπᾶται συνοικέσιον». 2. Ν. Μίλας, Τό ἐκκλησιαστικόν δίκαιον τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, μτφ. Μ. Ἀποστολοπούλου, Ἀθήνα 1906 (φωτ. ἔκδ. Ἀθήνα 1970), σ. 838-839. Βλ. καί Π.Ἰ. Σκαλτσῆς, ὅ.π, σ. 341. 3. Νεαρά κβ΄ τοῦ 1084. Βλ. καί Φωτίου, Νομοκάνων, ΙΓ΄, Β΄, στό Ράλλης-Ποτλῆς, Σύνταγμα, τ. Α΄, σ. 286. 4. Νεαρά ιδ΄ τοῦ 1092. Βλ. καί Φωτίου, ὅ.π., σ. 287. 5. Ράλλης-Ποτλῆς, Σύνταγμα, τ. Ε΄, σ. 52. 6. Ὅ.π., σ. 52. 7. Al. Dmitrievskij, Opisanie Liturgitseskich Rukopisej, II, Kίεβο 1901 (φωτ. ἀνατ. 1965), σ. 27- 28. Βλ. καί Π.Ἰ. Σκαλτσῆς, ὅ.π., σ. 219-225, 231 κ.ἑ. 8. Βλ. Π.Ἰ. Σκαλτσῆς, ὅ.π., σ. 231-232. 9. Βλ. Σκαλτσῆς, ὅ.π., σ. 270, σχόλιο 508. 10. Ὅ.π., σ. 146. 11. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος…, ΣΟΗ΄, PG 155,508D. 12. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος…, ΣΟΘ΄, PG 155,509C. 13. π. Ἰωάννης Μέγιεντορφ, ὅ.π., σ. 84-85. Βλ. καί Ἰ.Β. Κογκούλης - Χ.Κ. Οἰκονόμου - Π.Ἰ. Σκαλτσῆς, Ὁ Γάμος, Θεσσαλονίκη: ἔκδ. Ὀρθ. Χριστ. Ἀδελφ. «Λυδία» 1996, σ. 238-246. 14. π. Ἰωάννης Μέγιεντορφ, ὅ.π., σ. 88. 15. Π.Ν. Τρεμπέλας, Μικρόν Εὐχολόγιον, τ. Α΄, Ἀθήνα 21998, σ. 39. 16. Τ. Ζαννῆς, «\"Τὸ μυστήριον τοῦτο μέγα ἐστι\". Σχόλιο στήν ἱερολογία τοῦ γάμου», στόν συλλογικό τόμο Γιανναρᾶς Χ. κ.ἄ., Ἔρως καί γάμος, Ἀθήνα: Ἀθηνᾶ 1972, σ. 15. Βλ. καί πρωτοπρ. Δ.Β. Τζέρπος, «Σύμβολα καί Συμβολισμοί κατά τήν τέλεση τοῦ Ὀρθοδόξου Γάμου», στόν τόμο Ὁ Γάμος στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Πρακτικά Δ΄ Πανελ. Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Ἀθήνα 2004, σ. 101. 17. Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος…, ΣΟΘ΄, PG 155,509C. Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 21

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 1 Κυριακή Γ΄ Ματθαίου Πρωτ. Γεωργίου Δορμπαράκη Ἐφημ. Ἱ. Ν. Ἁγίας Παρασκευῆς Καλλιπόλεως, Ἱ. Μ. Πειραιῶς Οὐδεὶς δύναται δυσὶν κυρίοις δουλεύειν (Ματθ 6, 24) Τό εὐαγγελικό ἀνάγνωσμα ἀπό τήν ὑπηρετοῦμε δύο ἀφεντικά ταυτόχρονα, ἐπί τοῦ Ὄρους ὁμιλία τοῦ Κυρί- οἱ δυνάμεις μας θά εἶναι κατατεθειμένες ου ἔχει ἐκπληκτική ἐπικαιρότητα, διότι στήν ὑπηρεσία πάντοτε ἑνός. Ὁ ἄνθρω- ἀποκαλύπτει βαθιές ἀνθρωπολογικές πος, μέ ἄλλα λόγια, εἶναι δημιουργημένος ἀλήθειες, ὑπενθυμίζοντάς μας ἀφενός ἔτσι, ὥστε νά ὑπάρχει καί νά λειτουρ- τήν ἄπειρη ἀγάπη καί πρόνοια τοῦ Θεοῦ, γεῖ μέ ἑνιαῖο τρόπο, πού σημαίνει ὅτι οἱ ἀφετέρου ποιά εἶναι ἡ ὀρθή κατεύθυνση δυνάμεις του προσαρμόζονται διαρκῶς τῆς ζωῆς πρός ἔνταξή μας στή Βασιλεία σέ μία μόνο κατεύθυνση, κάθε φορά ὁ τοῦ Θεοῦ. Στόν προβληματισμό αὐτόν ἄνθρωπος εἶναι ὅλος κάπου – ἀποκλεί- στοιχεῖ καί ὁ λόγος τοῦ Κυρίου «οὐδεὶς εται τό φαινόμενο τοῦ «πνευματικοῦ δύναται δυσὶν κυρίοις δουλεύειν». ἀλλοιθωρισμοῦ». Ἄν κάποιος προσπα- θήσει νά τά συνδυάσει ὅλα, θά βρεθεῖ σέ 1. Ἡ πρώτη ἐπισήμανση τοῦ Κυρίου ἕνα εἶδος πνευματικῆς «σχιζοφρένειας», εἶναι ὅτι ὁ ἄνθρωπος πάντοτε κάπου θά ὑποστεῖ μία ἀλλοίωση τῆς ὕπαρξής «δουλεύει», δηλαδή σέ κάτι ὑπακούει, του. Ἴσως ἐδῶ ἰσχύει ὅ,τι σημειώνει ἡ καί αὐτό ὑπηρετεῖ μέ ὅλες τίς δυνάμεις Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννου: «Ὄφειλες νά του – ἐλεύθερος ἄνθρωπος, δηλαδή, μέ εἶσαι θερμός ἤ ψυχρός. ᾽Επειδή ὅμως εἶ- τήν ἀπόλυτη ἔννοια τοῦ ὅρου δέν ὑπάρ- σαι χλιαρός, θά σέ ξεράσω ἀπό τό στόμα χει. Εἴτε ὑπακοῦμε στόν Θεό εἴτε ὑπα- μου». Εἶναι εὐνόητο ὅτι γνώρισμα μιᾶς κοῦμε σέ ἀντίθεες δυνάμεις εἴτε ἀκόμη τέτοιας ἀλλοιωμένης πνευματικῆς κατά- καί στίς δικές μας ἐπιλογές, βρισκόμαστε στασης, τῆς διψυχίας κατά τόν ἅγιο Ἰά- κάτω ἀπό ἕνα «ἀφεντικό». Τό ἐρώτημα κωβο, εἶναι ἡ ἀκαταστασία καί ἡ ταρα- εἶναι: τί εἴδους ἀφεντικό εἶναι αὐτό; Σέ χή. «᾽Ανὴρ δίψυχος, ἀκατάστατος ἐν πά- τί, δηλαδή δουλεύω, πού θά μέ κάνει νά σαις ταῖς ὁδοῖς αὐτοῦ». Ὁπότε, ὁ μόνος νιώσω πραγματικά ἄνθρωπος, μέσα στό πού χαίρεται στήν περίπτωση αὐτή εἶναι πλαίσιο τῆς φυσιολογίας τοῦ ἀνθρώπου; ὁ διάβολος, διότι φανερώνει τή δική του μόνιμη ταραγμένη κατάσταση. 2. Ὁ Κύριος προεκτείνει τήν ἐπισή- μανση: «οὐδεὶς δύναται δυσὶν κυρίοις 3. Ἡ παραπάνω ἐπισήμανση τοῦ Κυρί- δουλεύειν». ῎Οχι μόνο πάντοτε κάπου ου συμπληρώνεται στή συνέχεια μέ τήν «δουλεύουμε», ἀλλά καί ἡ «δουλεία» προτροπή νά ἐπιλέγουμε τόν σωστό κύ- αὐτή εἶναι μονομερής: δέν μποροῦμε νά 22 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

ριο, πού δέν εἶναι ἄλλος ἀπό τόν ἴδιο τόν τοῦ διαβόλου, σημαίνει ὅτι δέν μποροῦμε Θεό μας. «Ζητεῖτε πρῶτον τὴν Βασιλείαν νά παίζουμε μέ τή ζωή μας. Ἡ ἐπιπολαι- τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ». ότητα στήν πνευματική ζωή ἐπισύρει συ- Ὁ Κύριος μᾶς θέτει στήν ὀρθή τροχιά νέπειες. Αὐτό πού κάνω κάθε φορά μέ τῆς δημιουργίας μας: εἴμαστε πλασμέ- ἐντάσσει στή μία ἤ στήν ἄλλη κατάσταση, νοι ἀπό τόν Θεό γιά νά πορευόμαστε καί δηλαδή μέ προσδιορίζει συνολικά ὡς ἄν- νά ἐπεκτεινόμαστε πρός ᾽Εκεῖνον. Καί θρωπο. Γι᾽ αὐτό καί τρομάζει αὐτό πού τί γίνεται; Ὑποτασσόμενοι στόν Θεό, ἀκούγεται συχνά, ἰδίως ἀπό κάποιους νέ- «δουλεύοντας» σ᾽ ᾽Εκεῖνον, ἐξυψωνόμα- ους, ὅτι σκοπό ἔχουν νά μαζεύουν στή ζωή στε σέ υἱούς Του καί μᾶς κάνει ἕνα μαζί τους ἐμπειρίες. Ἡ κάθε ἐμπειρία μέ βάση Του – ἡ πορεία γιά τή θέωση. «Οὐκέτι τά λόγια τοῦ Κυρίου δέν εἶναι ἀνώδυνη. ὑμᾶς λέγω δούλους». «Ὑμεῖς φίλοί μού ῎Αν δέν σφραγίζεται ἀπό τήν ὑπακοή στόν ἐστε, ἐὰν ποιῆτε ὅσα ἐντέλλομαι ὑμῖν». Θεό, λειτουργεῖ ἀρνητικά, ἄρα δαιμονίζει Κατά συνέπεια, ὁ ἄνθρωπος αὐτός φτά- τόν ἄνθρωπο. Προφανῶς ὁ ἄνθρωπος δέν νει νά ζεῖ τήν πραγματική ἐλευθερία, τοῦ εἶναι ἕνα ἄθροισμα ἐμπειριῶν, ἕνα σύνολο Πνεύματος τοῦ Θεοῦ, ὅπως τήν ἔζησαν οἱ τεμαχίων δηλαδή, ἀλλά ἑνιαία ψυχοσω- ἅγιοι. «Οὗ τὸ Πνεῦμα Κυρίου, ἐκεῖ καὶ ματική ὕπαρξη, πού προσδιορίζεται κάθε ἐλευθερία». ῎Αν ὁ ἄνθρωπος ἐπιλέξει φορά ὁλόκληρη, θετικά ἤ ἀρνητικά, ἀνάλο- λάθος κύριο, τότε θά βρεθεῖ σέ κατάστα- γα μέ τό εἶδος τῆς ἐμπειρίας. ση θεομαχίας, ὅπου κύριός του θά εἶναι ὁ πονηρός «ἀνθρωποκτόνος» διάβολος. Λοιπόν: ἡ κάθε στιγμή μας ἀποκα- Καί δυστυχῶς ὑπάρχουν ἄνθρωποι, πού λύπτει τόν «κύριό» μας. Ὄχι τά λόγια ἔχουν τόσο διαστρεβλωμένη ἀντίληψη, μόνο, ἀλλά ὅλη ἡ ζωή μας ἀποδεικνύει ὥστε νά πιστεύουν ὅτι ὁ τύραννος διάβο- τή χριστιανοσύνη μας. Λόγῳ, ἔργῳ ἤ δια- λος εἶναι ὁ σωτήρας τους. Ἡ ψυχοσωμα- νοίᾳ φανερώνουμε ἀδιάκοπα ἄν μισοῦμε τική αὐτομαστίγωση καί ἡ ἀνισορροπία ἤ ἀγαποῦμε τόν Θεό, ἄν στηριζόμαστε τοῦ ἀνθρώπου προφανῶς δέν ἔχει ὅρια. σ᾽ Αὐτόν ἤ Τόν περιφρονοῦμε. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ Κύριος σέ ἄλλο σημεῖο ἀνέ- 4. ᾽Ανεξάρτητα ὅμως ἀπό τούς δυστυ- φερε ὅτι «ὅπου ὁ θησαυρός σας, ἐκεῖ καί χεῖς αὐτούς συνανθρώπους μας, ἡ παρα- ἡ καρδιά σας». Γιά νά δῶ τόν Θεό μου, πάνω ἐπισήμανση τοῦ Κυρίου προκαλεῖ ποιόν ὑπηρετῶ, πρέπει νά στραφῶ μέσα «φόβο» καί στούς χριστιανούς. Τό γεγο- μου καί νά δῶ τί κυριαρχεῖ ἐκεῖ. Αὐτό νός ὅτι κάθε φορά εἴμαστε ὁλόκληροι στή πού κυριαρχεῖ εἶναι καί ὁ κύριος μου, ὁ δουλεία ἑνός κυρίου, εἴτε τοῦ Θεοῦ εἴτε θησαυρός μου. Χαράλαμπος Παχῆς, Ὁ καλόγερος Σαμουήλ στό Κούγκι (1874), λεπτομέρεια Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 23

ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ 2 Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος πρωτ. Βασιλείου Θερμοῦ Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ ΑΕΑΑ - Παιδοψυχιάτρου ἩΔεσποτική ἑορτή τῆς Μεταμορφώ- πού παρέμεινε τελείως ἔξω ἀπό κάθε σεως εἶναι ἀγαπητή στόν λαό μας, συνάφεια γάμου, ἐπειδή ὁ Λόγος καί καθώς συνδυάζεται μέ καλοκαιρινές πα- Θεός ἐκείνους πού ρυθμίζουν καί τά δύο νηγύρεις στήν ὄμορφη ἑλληνική ὕπαιθρο. σύμφωνα μέ τούς θεϊκούς νόμους δια- Σέ ὁρισμένα μέρη σηματοδοτεῖ καί τήν κηρύττει ὅτι τούς κάνει οἰκείους Του μέ εὐλογία τῶν σταφυλιῶν. τρόπο μυστικό» (Ἁγίου Μαξίμου, Περὶ διαφόρων ἀποριῶν, 41, ΕΠΕ 14Δ, 205- Ἀπό θεολογικῆς πλευρᾶς ἔχει ἀναλυ- 207). θεῖ πλούσια καί ἔχει ἀποτελέσει ἀφετη- ρία γιά βαθύ προβληματισμό ὡς πρός τή Τί μᾶς λέει λοιπόν αὐτό τό πρωτότυ- δόξα τοῦ Θεοῦ καί τή θέωση τοῦ ἀνθρώ- πο ἀπόσπασμα; Οὔτε λίγο οὔτε πολύ, που. Μάλιστα ἡ θεολογία τοῦ Ἡσυχα- ὅτι μέσα στό ἄκτιστο φῶς τῆς δόξας τοῦ σμοῦ βρῆκε στή Μεταμόρφωση τήν πηγή, Χριστοῦ ἔπρεπε νά ὑπάρχουν ἕνας ἐκ- ἀπό ὅπου τεκμηριώνει τήν μετοχή στίς πρόσωπος τοῦ μοναχισμοῦ καί ἕνας ἐκ- ἄκτιστες ἐνέργειες καί ἐμπνέεται ἐσχα- πρόσωπος τοῦ γάμου! Γιατί; Ἐπειδή τό τολογικά. πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ περιέχει μέσα του καί τά δύο. Δηλαδή, ἔχει προσλάβει καί Ἀλλά ὑπάρχει καί μιά θεολογική πτυ- αὐτούς πού θά ἀκολουθήσουν τόν μονα- χή τοῦ γεγονότος τῆς Μεταμορφώσεως, χισμό καί αὐτούς πού θά ἀκολουθήσουν ἡ ὁποία ἔχει παραμείνει στήν ἀφάνεια. τόν γάμο. Ἔτσι, λοιπόν, ἡ φανέρωση τῆς Οὐδέποτε ἀναφέρεται, πολύ περισσότε- δόξας Του ἔπρεπε νά συμπληρώνεται μέ ρο δέν ἀξιοποιεῖται. Μᾶς τήν παρουσι- τό νά ἀποκαλύπτει ποιοί δρόμοι ὁδηγοῦν άζει ὁ κορυφαῖος θεολόγος Ἅγιος Μάξι- σέ αὐτήν. μος ὁ Ὁμολογητής. Μέ ἄλλα λόγια, ὁ ἅγιος Μάξιμος ὑπεν- Στό ἐρώτημα «Γιατί στήν μεταμόρφω- θυμίζει ὅτι μέ τήν Ἐνανθρώπηση τοῦ ση τοῦ Χριστοῦ, ἐμφανίζονται ὁ Μωυσῆς Χριστοῦ ἡ ἀνθρώπινη φύση μπολιάστηκε καί ὁ Ἠλίας;» δίνει πολλές ἀπαντήσεις. μέ προοπτικές ἀντίστοιχες καί ὑψηλότε- Μία ἀπό αὐτές εἶναι καί ἡ ἑξῆς: «Ὑπάρ- ρες ἀπό ἐκεῖνες πού ἤδη ἔλαβε κατά τήν χουν μαζί στόν Λόγο τά μυστήρια τοῦ Δημιουργία. Οἱ δύο δρόμοι, τῆς παρθε- γάμου καί τῆς ἀγαμίας, μέσῳ τοῦ Μωυ- νίας καί τοῦ γάμου, ὁδηγοῦν στόν ἁγια- σῆ ἀπό τή μιά, τόν ὁποῖο δέν ἐμπόδισε σμό τοῦ ἀνθρώπου, ὄχι ἁπλῶς ἐπειδή ὁ γάμος του νά γίνη ἐραστής τῆς θείας εἶναι εὐλογημένοι ἄνωθεν, ἀλλά ἐπειδή δόξης, καί ἀπό τήν ἄλλη μέσῳ τοῦ Ἠλία 24 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

ἐμπεριέχουν ἀλήθεια γιά τήν ἀνθρώπι- γική ἔννοια, ἀλλά ἐπειδή εἶναι μυστηρι- νη φύση. Μιά ἀλήθεια, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ ώδης ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο κάθε ἄν- μέρος τῶν λόγων τῆς ἀνθρώπινης φύσης, θρωπος ἐνσωματώνεται στόν Θεό Λόγο. σύμφωνα μέ τήν ὁρολογία τοῦ Ἁγίου Ἀμφότεροι οἱ τρόποι «ὑπάρχουν μαζί Μαξίμου. στόν Λόγο», ὅπως γράφει ὁ Ἅγιος Μά- ξιμος, γιά νά συμπληρώσει πώς ἡ ἐνσω- Ὁ μεγάλος πατήρ ὑποδεικνύει ἔτσι τίς μάτωσή μας ἰσχύει γιά «ἐκείνους πού δομικές δωρεές τοῦ Θεοῦ, τίς ὁποῖες στή ρυθμίζουν καί τά δύο σύμφωνα μέ τούς θεολογική γλώσσα ὀνομάζουμε ὀντολο- θεϊκούς νόμους»! Ἡ διευκρίνιση αὐτή εἶ- γικές. Ἐν ὀλίγοις, μᾶς φανερώνει τήν ναι ἀπαραίτητη, γιά νά μᾶς θυμίσει ὅτι Ἐνανθρώπηση ὡς σκοπό τῆς Δημιουργί- δέν γίνεται τίποτε αὐτομάτως καί παρά ας. Ὁ ἄνθρωπος δημιουργήθηκε γιά νά τή θέλησή μας. Χρειάζεται νά τό ἐπιθυ- ὑπάρξει ὁ Θεάνθρωπος. Καί ὁ Θεάνθρω- μήσουμε καί νά ὑποβάλουμε τόν ἑαυτό πος ἐμφανίσθηκε γιά νά ἑλκύσει πρός μας στήν ἀνάλογη ἀσκητική. Αὐτόν ὅλους. Καί γιά νά μπορέσουμε νά κινηθοῦμε πρός Αὐτόν, δέν ἦταν ἀρκετή Ἀδελφοί μου, ἄς ξεχάσουμε ἐκεῖνα πού ἡ δική Του Χάρη, ἀλλά ὄφειλε καί ἡ ἀν- γιά αἰῶνες οἱ Χριστιανοί ἐπαναλάμβαναν θρώπινη φύση νά διαθέτει τίς ἀνάλογες μέ βεβαιότητα σχετικά μέ τήν ὑποτίμη- προδιαγραφές ἀπό τήν κατασκευή της. ση τοῦ γάμου. Ὁ πουριτανισμός ἐπανει- Καί οἱ δρόμοι τῆς παρθενίας καί τοῦ γά- λημμένα καταδικάσθηκε συνοδικά μαζί μου ἐκπληρώνουν, κάνουν πράξη, αὐτές μέ τίς αἱρέσεις οἱ ὁποῖες τόν πίστευαν, τίς προδιαγραφές. ἀλλά εἶχε βρεῖ τρόπους νά διασωθεῖ καί νά ἐπιβιώσει στά μυαλά καί στίς καρδιές Καί μέσα στό ἅγιο αὐτό θεϊκό σχέδιο τῶν ἀνθρώπων. Ὅμως ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ, μᾶς προσκαλεῖ νά λάβουμε τή θέση πού πού ἔγινε ἄνθρωπος γιά χάρη μας, ἦλθε μᾶς ταιριάζει. Ἀνάλογα μέ τήν κλίση νά βάλει τέλος σέ αὐτές τίς στρεβλώσεις, μας, σύμφωνα μέ τή μοναδικότητά μας. οἱ ὁποῖες ταλαιπώρησαν ἑκατομμύρια Ὁ Χριστός, ἔχοντας ἀναλάβει ἐπάνω του συνανθρώπων μας. Προορισμός καί τοῦ ὁλόκληρη τήν ἀνθρώπινη φύση, περιέχει γάμου εἶναι ἐξίσου ἡ κατάπαυσή μας πλέον ὅλους τούς πιθανούς δρόμους πού στήν χαρά τοῦ προσώπου τοῦ Θεοῦ καί ὁδηγοῦν στόν Πατέρα! Γιά τήν ἀκρίβεια, στόν γλυκασμό τῆς ὡραιότητάς Του. ἔγινε ὁ Ἴδιος ὅλοι ἐκεῖνοι οἱ ἀναρίθμη- τοι, ἐναλλακτικοί, ἀποκεντρωμένοι δρό- Τό θαυμαστό γεγονός τῆς Μεταμόρφω- μοι πού συνδέουν τόν καθένα μας μέ σης ἔλαβε χώρα λίγο πρίν ἀπό τά Πάθη. τόν κοινό μας Πατέρα καί Πατέρα Του! Σκόπιμα, ὡς παρηγοριά, ἀλλά καί ὡς Ὁπωσδήποτε τό πλῆθος τῶν δρόμων πρόγευση τῆς δόξας. Ἀντίστοιχα, λοιπόν, αὐτῶν συμπυκνώνεται στά δύο ἐπιμέ- ἡ γνώση καί πίστη μας γιά τή δόξα τοῦ ρους ‘μυστήρια’, ὅπως ὀνομάζονται ὁ γάμου μᾶς παρηγορεῖ κατά τήν ἀσκητι- γάμος καί ὁ μοναχισμός. κή πορεία του καί κατά τίς δυσκολίες πού αὐτή παρουσιάζει. Στόν Χριστό καί Καί, ἄς προσέξουμε, δέν ὀνομάζονται μόνο δικαιώνονται οἱ ὅποιοι κόποι… ἔτσι μέ τήν στενή μυστηριακή-τελετουρ- Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 25

ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Εἰσαγωγή στό Κανονικό Δίκαιο καί τήν Κανονική Οἰκονομία (ΙΕ΄) Ὅταν οἱ Ἱεροί Κανόνες γίνονται … Δίκαιο (!) (β) Ἀρχιμ. Γρηγορίου Δ. Παπαθωμᾶ Καθηγητοῦ Κανονικοῦ Δικαίου Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. «Ὅσα ὁ νόμος λέγει, τοῖς ἐν τῷ νόμῳ λαλεῖ». (Κανόνας 87/ Μέγας Βασίλειος) (συνέχεια ἀπό τό προηγούμενο) …κανόνας χωρίς ἀκρίβεια, καταργώντας ἔτσι συλλήβδην τήν υἱοθετούμενη ἀπό τήν Καί ἀκόμη, στήν Ἐκκλησιακή παρά- Ἐκκλησία κανονική οἰκονομία. Ἄλλωστε, δοση, ἡ σχέση κοινωνίας εἶναι ἀπότο- ἡ δικαιοσύνη στή Δύση ἔχει ἐξισωθεῖ μέ κος ἐλεύθερης (συμ)μετοχῆς καί μέθεξης, τήν… καί ἐξουδενωθεῖ ἀπό τή… νομιμό- ὅπως ἐμφαίνεται στά κοινωνιακά μυστή- τητα, γι' αὐτό καί τό ἐπικυρίαρχο νόμιμο ρια τῆς Ἐκκλησίας, τά τελούμενα ἐντός θεωρεῖται δίκαιο (νομικισμός) καί ἠθικό Της καί σέ ἀπόλυτη κοινωνία μαζί Της, (ἠθικισμός), τουτέστιν κυριαρχεῖ τό δί- καί στούς Ἱερούς Κανόνες της, καί δέν καιο καί ἡ ἠθική τοῦ ἀτομικοῦ συμφέ- ἐπιτυγχάνεται νομικά μέ ἄνωθεν ἐντολές ροντος, σύμφωνα μέ τό ὁποῖο τό κακό καί ἐπιβολή, ὅπως σέ ἄλλες θρησκεῖες μπορεῖ καί γίνεται καλό (πβ. «ὁ σκοπός καί σέ ἄλλους πολιτισμούς, καί δή στόν ἁγιάζει τά μέσα») καί καλό θεωρεῖται Αἰγυπτιακό (πυραμίδα) καί τόν Δυτικό ὅ,τι προάγει τό Ἐγώ καί τό ἀτομικό συμ- (συγκεντρωτικό-πυραμιδοειδῆ). Δέν εἶναι φέρον. Στήν Κανονική Παράδοση τῆς Ἐκ- τυχαῖο ὅτι ὅλες οἱ Ἐπιστῆμες χρησιμο- κλησίας, ἀντίθετα, ὁ κανόνας εἶναι σχέση ποιοῦν ἑλληνικούς ὅρους, ἐκτός τῆς Νο- φιλική, στοργική, προτρεπτική κοινωνίας, μικῆς πού πῆρε τούς ὅρους της ἀπό τή εἶναι ΑΓΑΠΗ, καί ἡ κανονικότητα ταυ- λατινική γλῶσσα, ἡ ὁποία ἐξεκόλαψε καί τίζεται μέ τήν προοπτική τῆς ἀγάπης ἐξέθρεψε ἀναφανδόν τό ἱστορικῶς ἀνε- (ἐκκλησιακή συναντίληψη1) καί ὄχι τοῦ πισκίαστο Ρωμαϊκό Δίκαιο. Καί τοῦτο, ἀτομικοῦ συμφέροντος (πβ. «ὁ σώζων διότι ὁ νόμος στό Ρωμαϊκό Δίκαιο εἶναι ἑαυτὸν σωθείτω»2). Σέ αὐτήν τήν Ἐκκλη- ἄνωθεν ἐπιβολή (μέ τήν ἀφιονιστική ἐπι- σιακή παράδοση, ὁ πολιτισμός καί ἡ θεο- κυριαρχική καί ἀπρόσωπη ἀρχή: dura lex, λογία τοῦ «συν-» (συνοδικότητα, συν-α- sed lex [= σκληρός ὁ νόμος, ἀλλά νόμος]), γάπη, συναντίληψη, σύνδεσμος, συνεργία) ἀλλοτριώνοντας μέ αὐτό καί τό περιεχό- κυριαρχεῖ παντοῦ. μενο ἀκόμη κάθε ἔννοιας τῆς κανονικῆς ἀκρίβειας, καθιστώντας την conditio sine Ἕνα χαρακτηριστικό παράδειγμα ἴσως qua non, ἤτοι δέν μπορεῖ νά ὑφίσταται εἶναι ἱκανό νά καταδείξει κατά πόσο ὁ 26 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

ἐφαρμοσμένος νομικισμός ἐπηρεάζει τή τόν ἀπροσπέλαστο Θεό ὅσο τό δυνατόν δημόσια σφαίρα, ἀκόμη καί τήν ἀρχιτε- ψηλότερα μέ τά διανοητικά του ἐφόδια, κτονική καί τή ναοδομία. Ἡ Ὀρθόδοξη τόσο στόν Προτεσταντισμό ὅσο καί μέσῳ ἐκκλησιακή ναοδομία, λόγου χάρη, στήν τοῦ ἀποκλειστικοῦ/ἀλάθητου προνομίου ὁποία κυριαρχεῖ ὁ τροῦλλος, μέσῳ τοῦ τοῦ παπικοῦ θεσμοῦ μονοκεντρικῆς πυ- ὁποίου διαθλᾶται ἄπλετο ἡλιακό φῶς ραμιδοειδοῦς μορφῆς. Αὐτός ὁ Θεός τοῦ (ἀντιπροσωπευτική ἀρχιτεκτονική πε- Νόμου, πού δέν συμπίπτει οὐδόλως μέ ρίπτωση ἡ Ἁγία Σοφία), ἀλλά καί τό τόν «παιδαγωγό εἰς Χριστόν»3 παλαιο- Φῶς, ὁ ἴδιος ὁ Δημιουργός, γιά νά φω- διαθηκικό Νόμο, παραμένει ἀπόμακρος, τίζει τούς πιστούς, οἱ ὁποῖοι ἀναπτύσ- ἄγνωστος, τιμωρός, σκοτεινός, ὅπως εἶ- σουν φίλια καί κοινωνιακή σχέση μαζί ναι τό ψυχρό καί νομικά αὐστηρό ἐσω- Του, ἀφοῦ κατεβαίνει ὁ Ἴδιος, γιά νά τερικό περιβάλλον τῶν ναῶν τῆς Δύσης. τούς συναντήσει εὐθυτενῶς καί ἄμεσα, δίχως τή διαμεσολάβηση κάποιας αὐθε- Συναφῶς καί ἐν κατακλείδι, πέρα καί ντίας, ἀποδίδει τή δισδιάστατη συνάντη- ἔξω ἀπό τόν τρόπο λειτουργίας καί τήν ση Θεοῦ καί ἀνθρώπου, καί ἀπευθύνει προοπτική πού ἐξυπηρετεῖ ὁ νόμος μέσα κάλεσμα συνάντησης καί κοινωνίας μαζί στίς μεταπτωτικές ἀνθρώπινες κοινω- Του. Ἐκεῖ, κατέρχεται ὡς Θε(ο)-άνθρω- νίες καί τίς πολιτειακές ἔννομες τάξεις, πος, μέ ἀποδόσεις εἰκόνων νά γεμίζουν τό γεγονός-ὅρος «κανών» τῆς Ἐκκλησίας τόν ναό μέ ἄμεση δυνατότητα χειροπια- γίνεται ἐσχατολογικός ὁδοδείκτης σωτη- στῆς σχέσης ἐκ μέρους τοῦ ἀνθρώπου ρίας, ὑπερασπιζόμενος μία ἄλλη μορφή μαζί Του. Στήν ἑτέρα περίπτωση, ἡ δυτι- ἐλευθερίας, τῆς ὀντολογικῆς, τελείως δι- κή ναοδομία στό σύνολό της κινεῖται στό αφορετικῆς ἀπό αὐτήν πού ἴδιος ὁ νόμος πυραμιδοειδές-αὐταρχικό πνεῦμα τῶν ὑπερασπίζεται μέ τρόπο ἀποκλειστικά πολλῶν αἰχμηρῶν ἀπολήξεων (γοτθι- ὁριζόντιο. Ἔτσι, ὁ παιδαγωγικός χαρα- κά ὀξυκόρυφα τόξα, ἀπολήξεις ὀροφῶν κτήρας τοῦ γεγονότος-κανόνας, ὁ ὁποῖ- ἤ κωδωνοστασίων πού λογχίζουν τόν ος ὁδηγεῖ στήν ἐν Χριστῷ λύτρωση καί οὐρανό, κ.λπ.), πού χάνονται στό οὐρά- ἐλευθερία, γενόμενος ὁ ἴδιος ὁδοδείκτης νιο στερέωμα, ἀπαιτοῦν ἀνθρωποκεντρι- σωτηρίας, δέν μπορεῖ καί δέν πρέπει νά κά καί μονοδιάστατα ἀπό τόν Θεό τή συγκριθεῖ μέ τόν τρόπο λειτουργίας καί σωτηρία χωρίς θυσία τοῦ ἀτομικοῦ Ἐγώ, τήν προοπτική μέ τήν ὁποία λειτουργεῖ καί ἀναπαριστοῦν τήν ἀγωνιώδη ἀτομι- ὁ νόμος μέσα στίς ἀνθρώπινες κοινωνίες, κή προσπάθεια τοῦ πιστοῦ νά ἀναζητᾶ ἀφοῦ ὁ πρῶτος ἀπελευθερώνει, ἐνῶ ὁ δεύτερος ὁριοθετεῖ!… ΣΗΜΕ Ι Ω ΣΕ Ι Σ . 1. Βλ. Λκ 10,40 καί Ρωμ 8,26. 2. Ἀτομοκρατική ἔκφραση πού ἀποδίδεται σέ χρησμό τοῦ Μαντείου τῶν Δελφῶν (480 π.Χ.). 3. Βλ. Γαλ 3,24-25. Σφραγίδα καί ὑπογραφή τοῦ μητροπολίτη Διονυσίου, τοῦ ἐπιλεγόμενου Φιλοσόφου Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 27

ΣΤΟ ΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Ἡ Α΄ Οἰκουμενική Σύνοδος καί ὁ 4ος αἰώνας Δημητρίου Ν. Μόσχου Ἀναπληρωτοῦ Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Ε.Κ.Π.Α. Τήν Κυριακή μετά ἀπό τήν ἑορτή τῶν ρες, τεχνητές πλειοψηφίες. Ἡ ἱστορική Ἁγίων Πάντων τιμᾶται ἡ μνήμη τῆς ἀλήθεια, λοιπόν, στήν πορεία τοῦ σκά- Α΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου. Συγκλήθηκε φους τῆς Ἐκκλησίας ἦταν πολύ πιό σύν- τό 325 στή Νίκαια τῆς Βιθυνίας γιά νά θετη καί αὐτό τήν κάνει ἕνα πραγματικό διατυπωθεῖ ἡ σχέση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου ἀσκητικό κατόρθωμα. τοῦ Θεοῦ πρός τόν Θεό Πατέρα μαζί μέ τόν τελικό ὁρισμό τοῦ ὑπολογισμοῦ τῆς Πράγματι, ἡ Σύνοδος τῆς Νικαίας ἦταν ἡμερομηνίας τοῦ Πάσχα καί εἶναι τό πρό- ἕνα πρωτοφανές ἐγχείρημα, πού πραγ- τυπο γιά τίς ἑπόμενες Οἰκουμενικές Συ- ματοποιήθηκε μέ τήν ἀπόφαση καί τή νόδους. Σήμερα ὅλοι θεωροῦμε ὅτι ὁλό- στήριξη τοῦ αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου, κληρος ὁ 4ος αἰ., ἡ ἐποχή τοῦ Μεγάλου πού θεώρησε τόν ἑαυτό του, ὄχι κύριο Κωνσταντίνου καί τοῦ Μεγάλου Ἀθανα- καί τελικό κριτή τῆς συνόδου (τά σχετι- σίου, τῶν Καππαδοκῶν Πατέρων καί τοῦ κά αἰτήματα-προσφυγές τῶν ἐπισκόπων μοναχισμοῦ, ἦταν μιά περίοδος «χρυσῆς πρός τό πρόσωπό του ἔβαλε νά τά κά- ἐποχῆς» τοῦ Χριστιανισμοῦ. Στήν πραγ- ψουν), ἀλλά ὑπεύθυνο γιά τήν ὁμαλή ἔκ- ματικότητα, ἄν διαβάσουμε τί ἔλεγαν οἱ βασή της – «ἐπίσκοπο τῶν ἐκτός», ὅπως ἴδιοι οἱ Πατέρες, στά δικά τους μάτια ἡ εἶπε ὁ ἴδιος. Καί, πράγματι, ἡ Σύνοδος κατάσταση ἦταν ἀπελπιστική. Ὁ Μέγας θεωρήθηκε ἀπό τόν Εὐσέβιο Καισαρείας Βασίλειος στόν πρόλογο τοῦ ἔργου του ὡς μιά «δεύτερη Πεντηκοστή», εἰκόνα Περὶ Ἁγίου Πνεύματος περιγράφει τήν πού μέ διάφορους τρόπους προσπαθή- ἐκκλησιαστική κατάσταση τῆς ἐποχῆς θηκε νά χαρακτηρίσει καί τίς ἑπόμενες του ὡς μιά ναυμαχία μεταξύ πλοίων, πού συνόδους καί πέρασε καί στίς μέρες μας μέσα στή νύχτα καί ἐν μέσῳ καταιγίδας μέ τήν ὁμοιότητα στήν ἀπεικόνιση Πε- δέν ξεχωρίζει ὁ φίλος ἀπό τόν έχθρό καί ντηκοστῆς καί Α΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου τά πληρώματα ἔχουν στασιάσει κατά τῶν στήν ὀρθόδοξη εἰκονογραφία. Ἡ συνέχεια πλοιάρχων τους! Λίγες δεκαετίες ἐνωρί- ὅμως ἦταν πολύ πιό δύσκολη καί σύνθε- τερα ὁ Μέγας Ἀθανάσιος στελνόταν κατ’ τη ἀπό μιά ἁπλή καταδίκη τοῦ πρεσβυ- ἐπανάληψη σέ ἐξορία, ἐνῶ πλῆθος πολιῶν τέρου Ἀρείου (πού εἶχε ἤδη προηγηθεῖ). καί εὐλαβῶν ἐπισκόπων ἐκθρονίζονταν Καθώς ἀκόμη δέν εἶχαν διαφοροποιηθεῖ καί ἀπομακρύνονταν βίαια ἀπό τοπικές οἱ ὅροι «οὐσία» καί «ὑπόστασις», πολλοί συνόδους, πού οἱ ἀντίπαλοι τῆς πίστης ἐπίσκοποι στήν Ἀνατολή θεωροῦσαν ὅτι τῆς Νικαίας εἶχαν δημιουργήσει πρόσκαι- ὁ ὅρος «ὁμοούσιος» τοῦ Μεγάλου Ἀθα- νασίου ἔφερνε «Σαβελλιανισμό», δηλα- 28 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

δή συνέχεε τά πρόσωπα τοῦ Πατρός καί φύλια διαμάχη στήν Ἐκκλησία, ἐπέτρε- τοῦ Υἱοῦ, σάν ὁ Υἱός νά ἦταν ὁ Πατέρας ψε στούς Ὀρθόδοξους ἐπισκόπους νά «μεταμφιεσμένος». Χρειάστηκαν μέχρι γυρίσουν στίς ἕδρες τους, πού κατεῖχαν τό 381 τουλάχιστον 7 μείζονες Σύνοδοι οἱ ἐχθροί τῆς Νικαίας μέ προγενέστερη (Ἀντιοχείας, Σαρδικῆς, Μεδιολάνων, Σιρ- αὐτοκρατορική στήριξη. Ἔτσι, ἡ πίστη μίου καί ἄλλες), πολλές μικρότερες καί τῆς Νικαίας ἀναζωογονήθηκε κι ἀπό τό σκληρές «διαπραγματεύσεις» πάνω σέ κακό βγῆκε καλό. Κι ἡ τελική νίκη τῆς σχέδια Συμβόλων, καθώς καί διαρκεῖς ἀλήθειας διευκολύνθηκε μέν ἀπό τήν πο- ἀγῶνες ἐκκλησιαστικοπολιτικῶν ἰσορρο- λιτική τοῦ Θεοδοσίου Α΄, πού συγκάλε- πιῶν μαζί μέ τό ἀνεπανάληπτο θεολογικό σε τή σύνοδο τῆς Κωνσταντινουπόλεως μυαλό τῶν μεγάλων Καππαδοκῶν Πα- τό 381, γιά νά ἐπιτρέψει μιά θεσμική τέρων, ὥστε νά ἐξηγηθεῖ ἡ σημασία τοῦ λύση στή διαδοχή στόν ἐπισκοπικό θρό- μυστηρίου τῆς Τριάδος Ὑποστάσεων «ἐν νο τῆς νέας πρωτεύουσας, ὅμως ἡ βάση μιᾷ Οὐσίᾳ» γιά τή σωτηρία τοῦ ἀνθρώ- της ὑπῆρξε ἡ πραγματικά εὐαγγελική που. Μεγαλύτεροι καί πιό ἐπικίνδυνοι στάση ἑνός Γρηγορίου Θεολόγου πού ἀντίπαλοι δέν ἦταν οἱ ἀκραῖοι «Ἀρειανό- προτίμησε (ἀντίθετα μέ τόν προεκδημή- φρονες», οἱ «Ἀνόμοιοι», πού μέ φιλοσο- σαντα μαχητικό Μεγάλο Βασίλειο) τήν φικά ἐπιχειρήματα κήρυτταν τήν ἀνομοι- ἐν ταπεινώσει φυγή του ἀπό τόν θρόνο ότητα τοῦ Υἱοῦ πρός τόν Πατέρα, ἀλλά τῆς Κωνσταντινουπόλεως, δείχνοντας αὐτοί πού καλύπτονταν μέσα σέ μιά ἔμπρακτα ὅτι ἡ δύναμη τῆς ἀληθείας γενική ἀσάφεια «ὁμοιότητος» τοῦ Υἱοῦ «ἐν ἀσθενείᾳ τελειοῦται». Τά γεγονότα πρός τόν Πατέρα, μέ τό ἐπιχείρημα ὅτι αὐτά μᾶς καθοδηγοῦν σήμερα νά κατα- ἡ ἁπλότητα τοῦ εὐαγγελικοῦ κηρύγμα- νοήσουμε πόσο δύσκολη ἀλλά καί πόσο τος στίς Γραφές δέν περιεῖχε τίποτε περί θαυμαστά δυναμική καί μεταβαλλόμενη Οὐσίας. Ἡ ὑποτιθέμενη «ἁπλότητα» καί ὑπῆρξε ἡ πορεία τῆς Ἐκκλησίας μέσα ἡ μετριοπάθειά τους (πού μετατρεπόταν ἀπό διαφορετικές πολιτικές καί πρακτι- σέ σκληρό ἐκκλησιαστικοπολιτικό φα- κές αὐτοκρατόρων, ἐπισκόπων, θεολό- τριασμό στήν πράξη) ἔκαναν χειρότερη γων συχνά ἀντιπάλων μεταξύ τους, μέ ζημιά στή σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. Ἀπο- γνώμονα πάντα τήν εἰλικρινῆ ἀναζήτηση δείχθηκε ἔτσι ὅτι ἡ πραγματική, σέ βάθος τῆς ἀλήθειας πού σώζει. Κι αὐτή ἡ ἀνα- καί ἐν πίστει ἐνασχόληση μέ τή θεολογία ζήτηση δέν μπορεῖ νά περιορίζεται στό εἶναι πρός τό συμφέρον καί τοῦ ἀνθρώ- νά ἀναπαράγει κανείς ἁπλά τό τί εἰπώ- που καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητας, θηκε ἤ γράφτηκε στό παρελθόν γιά ἄλλα περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι τό «κουκούλωμα» θέματα, ἀλλά νά ἐπεξεργάζεται κανείς τῆς ἀναζήτησης μέ τό πρόσχημα τῆς δια- νέα γλῶσσα καί νέες ἀπαντήσεις στά φύλαξης τοῦ μυστηρίου. νέα προβλήματα, ὅπως ἔκανε ὁ Μέγας Ἀθανάσιος καί τά «πάγχρυσα στόματα Ταυτόχρονα, ἕνας ἐχθρός τοῦ Χριστια- τοῦ Λόγου», οἱ πατέρες τῆς Α΄ Οἰκουμε- νισμοῦ, ὁ Ἰουλιανός, ὅταν ἀνέβηκε στήν νικῆς Συνόδου. ἐξουσία τό 361, γιά νά ἐντείνει τήν ἐμ- Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 29

TΟ ΑΓΡΙΕΛΑΙΟΝ ΕΙΣ ΚΑΛΛΙΕΛΑΙΟΝ «...δεῖ με καὶ ‘Ρώμην ἰδεῖν...»: Παῦλος καί ρωμαϊκή Libertas (c. 62 μ.Χ) Σταύρου Γουλούλη Δρος Βυζαντινῆς Τέχνης Οἱ Πράξεις τοῦ Ἀποστόλου Παύλου ὅπου μετέβη συνοδεία “ἀστυνομίας” σέ στήν οὐσία εἶναι ἡ Ἱστορία πῶς ἕνας πλοῖο [Πράξ 27.1, 28.2 (ναυάγιο), 12-26 “νομικός” ἀπάλλαξε, σέ ὅ,τι ἀφορᾶ στόν (Ἰταλία-Ρώμη) (πβ. Β΄ Τιμ 4.11)], ἀφι- ρωμαϊκό νόμο, τήν Ἐκκλησία ἀπό τήν ερώνει τό 1/3 τῶν Πράξεων δείχνοντας κατηγορία τῆς βλασφημίας τῆς ἑβραϊ- πώς ὁ πρώην κατήγορος τῶν Πιστῶν τῆς κῆς θρησκείας προστατευόμενης ἀπό τή Ἐκκλησίας, ὁ Παῦλος, ἔγινε κατηγορού- Ρώμη. Ἀδίκημα μέ τόν ρωμαϊκό νόμο δέν μενος καί ἀθωώθηκε. Εἶχε ἐπικαλεσθεῖ ὑπῆρχε οὔτε στήν ἀρχέτυπη καταδίκη τοῦ τόν αὐτοκράτορα ὁ ἴδιος (Πράξ 25.11- Ἰησοῦ (Λουκ 23.14, Ἰωάν 18.38), ὑπῆρχε 12), ὅταν συνελήφθη στόν ναό τῆς Ἱε- ὅμως ἐκκρεμότητα (Ματθ 26.64-65, Μάρκ ρουσαλήμ. Ἐκεῖ εἶχε μεταβεῖ, μέ ἔγκριση 14.57-64, Λουκ 22.67-71, Ἰωάν 19.8, 19.6). τοῦ Ἰακώβου (21.18-25) νά καθαρθεῖ, Ὁ Παῦλος Ἰουδαῖος «ἐκ προγόνων», Ταρ- γιά νά δειχθεῖ τηρητής τοῦ Νόμου, ὥστε σεύς, μαθητής τοῦ μετριοπαθοῦς καί ἑνω- νά ἀποφευχθεῖ σχίσμα τῶν Ἑβραίων τικοῦ νομοδιδασκάλου Γαμαλιήλ (Πράξ Χριστιανῶν. Ἀναγνωρίσθηκε ὅμως ἀπό 21.39· πβ. Πράξ 5.34-40), Φαρισαῖος ἐκ Ἑβραίους ἐξ Ἀσίας καί παραπέμφθη- Φαρισαίων, ἀπό τή φυλή Βενιαμίν (Φιλιπ κε μέ κατηγορία βλασφημίας (21.27-28: 3.5-6, Πράξ 23.6, 26.4-5, Β΄ Κορ 11.22, «κατὰ τοῦ λαοῦ καὶ τοῦ νόμου καὶ τοῦ Ρωμ 11.1), ζηλωτής τῶν πατρικῶν παρα- τόπου τούτου… διδάσκων, Ἕλληνας εἰ- δόσεων (Πράξ 22.3, Γαλ 1.14), ἀλλά καί σήγαγεν εἰς τὸ ἱερόν»). Τό ἴδιο βράδυ Ρωμαῖος πολίτης ἐκ γενετῆς (Πράξ 22.28, εἶχε ἐμπειρία τοῦ Χριστοῦ προτρέποντος 23.26 κ.λπ.), εἶχε ἀπόλυτη γνώση δικαιω- νά μεταφέρει τή μαρτυρία του (τεκμηρι- μάτων-ὑποχρεώσεων τοῦ περιεστῶτος νό- ωμένη ἀπολογία) στή Ρώμη (Πράξ 23.11: μου: «νεανίας» συμμέτοχος χωρίς αὐτο- «οὕτω δεῖ σὲ καὶ εἰς Ρώμην μαρτυρῆ- κριτική στήν πρώτη καταδίκη-ἐκτέλεση σαι»). Κρατήθηκε συνολικά τέσσερα γιά βλασφημία Χριστιανοῦ, τοῦ Στεφάνου χρόνια (πβ. Πράξ 24.27, 28.31), γεγονός (Πράξ 7.58), «συνευδοκῶν» (Πράξ 8.1), πού δείχνει τή σημασία τῆς δίκης. εἶχε χρέη ἀστυνομικοῦ ὀργάνου στόν ἀκό- λουθο διωγμό (Πράξ 8.3· πβ. Γαλ 1.13), Στήν Ἱερουσαλήμ εἶχε φτάσει ἀπό τήν μέχρι τή Δαμασκό (Πράξ 9.1)! Ἔφεσο, νεωκόρο τῆς αὐτοκρατορικῆς λατρείας, σχεδιάζοντας στή συνέχεια νά Ὁ Λουκᾶς συνοδεύοντας τόν Παῦλο μεταβεῖ στή Ρώμη (Πράξ 19.21: «διελθὼν (Τρωάδα: Πράξ 20.6-21) μέχρι τή Ρώμη, τὴν Μακεδονίαν καὶ Ἀχαΐαν πορεύεσθαι 30 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

εἰς Ἱεροσόλυμα εἰπὼν ὅτι μετὰ τὸ γενέ- ἀπό ἐπαρχιακά κλιμάκια (Πράξ 16.35- σθαι με ἐκεῖ δεῖ με καὶ Ῥώμην ἰδεῖν...»). 40: Φίλιπποι, 18.12-17: Κόρινθος). Ὁ Λουκᾶς μεταφέρει σέ σπάνια ἐκφορά λόγου (α΄ πρόσωπο) τή σκέψη τοῦ Παύ- Τά ἀρχικά σχέδια τοῦ Παύλου στήν λου, ἦταν παρών καί τόν ἄκουσε. Δέν Ἔφεσο θά ἦταν νά μεταβεῖ στή Ρώμη γιά ἀναφέρει γιά ποιό λόγο, πῶς ἐξηγεῖται νά ἐπιτύχει ἀναγνώριση τῆς Ἐκκλησίας τό «δεῖ». Τότε ὅλα ἔβαιναν καλῶς, μάλι- ὡς ἰσάξιας θρησκείας, νά σταματήσει ἡ στα ἡ ρήση διατυπώνεται μετά πού εἶχε διαρκής καταμήνυση τῶν Ἑβραίων ἐνα- πείσει Ἑβραίους ἐξορκιστές νά κάψουν ντίον της γιά βλασφημία. Τριάντα χρόνια τά βιβλία τους (19.13 κ.ἑ., 19-20: «κατὰ ἀπό τή δίκη τοῦ Χριστοῦ ἦταν τό ἔδαφος κράτος τοῦ Κυρίου ὁ λόγος ηὔξανεν καὶ πρόσφορο, οἱ Ἑβραῖοι εἶχαν ἤδη ἐκδιω- ἴσχυεν»). Ὁ Λουκᾶς ἑνώνει τήν ἐπικράτη- χθεῖ ἀπό ἐκεῖ ἐπί Κλαυδίου (Πράξ 18.2) ση τοῦ Χριστοῦ μέ μετέπειτα μετάβαση (49 μ.Χ.). Ἀλλά μέ τήν ἀπολογία του, τό τοῦ Παύλου στή Ρώμη [πβ. Ρωμ 15.22-26 ζήτημα οἰκονομήθηκε καλύτερα, ὅ,τι πιό (Κόρινθος: 57 μ.Χ.)]. Οἱ Ἀπόστολοι εἶχαν ἐπίσημο μποροῦσε νά γίνει, μία πολιτική σχέδιο ἱεραποστολῆς στήν πρωτεύου- ἀπελευθέρωση, κάλυψη ἀπό τή ρωμαϊκή σα γιά νά πεισθεῖ ὁ καίσαρ (Δ. Κυρτά- (θεϊκή ἔννοια) Libertas: ἐξέφραζε τήν πο- τας, Ἐπίκρισις, Ἀθήνα 1992, σ. 234-240). λιτική ἐλευθερία, τήν ὁποία οἱ Ρωμαῖοι Τώρα ὅμως ὁ Παῦλος κέρδιζε φιλορωμαϊ- σταδιακά ἀπέδιδαν σέ λαούς καί ἄτομα, κή εἰκόνα, ἐφόσον: α) Καίγοντας τά ἀπο- δούλους. Στήν Πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολή κρυφιστικά βιβλία ἐνέργησε ὅπως οἱ Ρω- (κεφ. 6-7) σχολιάζεται ἡ ἀπελευθέρωση μαῖοι καί δή ὁ Αὔγουστος (Σουητώνιος, τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τήν ἁμαρτία καί τόν 28). β) Σεβόταν καί ταυτόχρονα ἀνανέω- νόμο. Τήν ἴδια περίοδο ἀπασχολοῦν τή νε τόν Ἑβραϊσμό, Ναό καί λατρεία. Ἔτσι ρωμαϊκή λογοτεχνία ἀντίστροφα, ὡς κα- ἀποκτοῦσε νομικά ἐρείσματα νά ἀπαλεί- τάχρηση, ὁ νεοπλουτισμός τῶν Ἀπελευ- ψει τήν κατηγορία τῆς βλασφημίας. θέρων (Πετρώνιος, Σατυρικόν). Ἀλλιῶς σχεδίαζε ὁ Παῦλος, ἀλλιῶς ἐξε- Ὁ Παῦλος ὡς νομικός, μεσάζων (κατη- λίχθηκαν τά πράγματα, τό ἀποτέλεσμα γορούμενος ὑπερασπιστής!), βελτίωσε τή ὅμως ἦταν ἴδιο. Ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ εὐκολία θέση τῆς Ἐκκλησίας στό ρωμαϊκό νομικό μέ τήν ὁποία ζήτησε νά δικαστεῖ, ὄχι γιά σύστημα. Οἱ Πράξεις δέν τό διατυπώ- νά γλιτώσει ἀπό τή μήνη τῶν Ἑβραίων, νουν, ἐπειδή γράφηκαν γιά νά διαβα- γνωρίζοντας ὅτι ὡς νομοταγής θά ἀθωω- στοῦν ἀπό τόν (ἀπελεύθερο;) «κράτι- θεῖ. Τό μεῖζον δέν ἦταν γιά τόν ἴδιο, ὅσον στο» (Πράξ 1.1· πβ. Λουκ 1.3) Θεόφιλο, τό δεδικασμένο πού προέκυψε πρώτη ὁ ὁποῖος προφανῶς θά βοηθοῦσε νά εὐο- φορά ὑπέρ τῆς Ἐκκλησίας, μέ ἀπόφα- δωθεῖ ὅλη ἡ προσπάθεια ἐνημερώνοντας ση ἀνώτατου δικαστῆ, τοῦ αὐτοκράτορα, τούς ἀνωτέρους του. Ἡ «ἐλευθερία» ὑπέρ Ρωμαίου πολίτη (62/63 μ.Χ.), ὑπέρ ὅμως δέν θά κρατοῦσε γιά πολύ. Ἀντέ- τῆς Χριστιανικῆς διδασκαλίας ὡς religio δρασε μέρος τοῦ ρωμαϊκοῦ συστήματος. licita. Μέχρι τότε τόν ἀπάλλασσαν κριτές Οἱ Χριστιανoί θά διώκονταν γιά συνω- μοσία (64). Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 31

ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ - ΚΕΛΤΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ Ὁ Χριστιανισμός στά Βρετανικά νησιά VΙΙ. Θεόδωρος Ταρσέας ε. συμμετοχή στή σύνοδο τοῦ Λατερανοῦ, Ρώμη (649) Ἀρχιμ. Παντελεήμονος Τσορμπατζόγλου Δρος Θεολογίας - Ἱ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ἁγίων Ἀναργύρων Ψυρρῆ Τό μεῖζον πρόβλημα τῆς ἐποχῆς ἦταν Οἰκουμενικῶν συνόδων, προκειμένου νά ὁ μονοθελητισμός καί μάλιστα ὅπως καταγγείλουν τήν πολιτική τῆς Ἐκθέσεως αὐτός ἐκφραζόταν μέσα ἀπό τίς ἐπίσημες καί τοῦ Τύπου. Οὐσιαστικά, ὅμως, στό- συνοδικές καί αὐτοκρατορικές ἀποφάσεις, χευε στήν ἀνατροπή καί ἐξουδετέρωση τῆς καρπός τῶν προσπαθειῶν τοῦ Ἡρακλείου Μονοθελητικῆς θεολογίας πού ἐπέβαλε ἡ νά γεφυρώσει τά χάσμα μεταξύ Ὀρθοδό- Ἔκθεσι τοῦ Ἡρακλείου καί ἀποσκοποῦ- ξων καί Μονοφυσιτῶν, ἀπό τήν ἐμπειρία σε στήν καταδίκη τῶν ἠθικῶν, ἤ φυσικῶν του στήν Ἀνατολή. Οἱ προσπάθειες τοῦ αὐτουργῶν αὐτῆς, δηλ. τοῦ Κύρου πατρι- Ἡρακλείου, μέ ἀποκορύφωμα τήν ἔκδοση άρχου Ἀλεξανδρείας καί τῶν πατριαρχῶν (638) τῆς Ἐκθέσεως περί μιᾶς πίστεως Κπολεως Σεργίου, Πύρρου καί Παύλου, (ACO 2/I, σ. 156-162) κατέληξαν σέ ἀποτυ- ἐκ τῶν ὁποίων μόνον ὁ τελευταῖος ἦταν ἐν χία, μέ συνέπεια ὅλες οἱ πλευρές νά ζητοῦν ζωῇ. ἀναθεώρηση τῆς ἐκκλησιαστικῆς πολιτικῆς, κάτι πού ἔγινε ἀργότερα ἀπό τόν Κώνστα- Οἱ ἐργασίες τῆς συνόδου παρουσιάζουν ντα Β΄ (641-688), μέ τήν ἔκδοση (648) τοῦ κλιμακωτή ἐξέλιξη· οἱ δύο πρῶτες συνεδρί- Τύπου (ACO 2/I, σ. 208-210), ὁ ὁποῖος προ- ες σχετίζονται μέ τή νομιμοποίηση τῆς συ- σπάθησε, ἀνεπιτυχῶς, νά ἐπιβάλει ἀπαγό- γκλήσεως τῆς συνόδου καί τό κυρίως δογ- ρευση σέ ὅλες ἀνεξαιρέτως τίς θεολογικές ματικό μέρος ἀρχίζει μόλις τήν τρίτη συνε- συζητήσεις γιά μία ἤ δύο θελήσεις καί δρία, ὅπου, ἀμέσως, σχεδόν, ἀρχίζει ἡ ἀνα- ἐνέργειες τοῦ Χριστοῦ. Ἄν καί συνιστοῦσε τροπή τῆς μονοθελητικῆς-μονοενεργητικῆς κάποια πρόοδο, συγκριτικά μέ τήν ἀνοικτή θεολογίας πού ἐνέπνευσαν τήν Ἔκθεσι μέ μονοθελητική στάση τῆς Ἐκθέσεως, δέν ταυτόχρονη ὑπεράσπιση τοῦ ἀρεοπαγι- πέτυχε ὅμως τό προσδοκώμενο, τήν εἰρή- τικοῦ ἔργου, ἀπό τόν πάπα Μαρτῖνο. Μέ νευση· ἔτσι, λοιπόν, ὁ νέος πάπας Ρώμης, κέντρο τήν ἀρεοπαγιτική ρήση μία [καίνην] Μαρτῖνος (649-655) πρίν ἀκόμη λάβει τήν τινα τὴν θεανδρικὴν ἐνέργειαν ὀργανώθη- ἐπικύρωση τῆς ἐκλογῆς του ἀπό τόν αὐτο- κε ὅλη ἡ ἀντιπαράθεση. Σημαία τῶν Μονο- κράτορα Κώνστα, μέ τήν προτροπή καί τή θελητῶν ἦταν ἡ συμφωνία τοῦ 633 μεταξύ συνεργασία τοῦ Μαξίμου συγκάλεσε στόν τοῦ Κύρου Ἀλεξανδρείας καί τῶν Θεοδοσι- ναό τοῦ Σωτῆρος στό Λατερανό (Ὀκτώ- ανῶν (Σεβηριανῶν) μονοφυσιτῶν, ἡ ὁποία βριο τοῦ 649) σύνοδο τῶν ἐπισκόπων τοῦ εἶχε βασισθεῖ στήν κυριλλική ἔκφραση μία κλίματος τῆς Ρώμης, κατά τό πρότυπο τῶν φύσις τοῦ Θεοῦ Λόγου σεσαρκωμένη καί στήν ἀρεοπαγιτική διατύπωση μία καινήν 32 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

τινα θεανδρικὴν ἐνέργειαν, ἡ ὁποία εἶχε στον χώραν, ἑνός ἄλλου Θεοδώρου τῆς μο- διαστρεβλωθεῖ τό καινὴ σέ κοινή, ὥστε νῆς τοῦ ἁγ. Σάββα, τῆς ὁποίας ὁ ἡγούμενος ἡ σχετική διατύπωση να διαμορφωθεί ὡς Ἰωάννης ὑπογράφει πρῶτος καί λίγο πρίν ἑξῆς: καὶ τὸν αὐτὸν ἕνα Χριστὸν καὶ ἕνα τό τέλος (ὅ.π., σ. 57, 31), ἕνας ἀκόμη Θεό- υἱὸν ἐνεργοῦντα τὰ θεοπρεπῆ καὶ τὰ ἀν- δωρος μοναχός, ὁ ἡμέτερος. Στήν 34η θέση θρώπινα, “μιᾷ θεανδρικῇ ἐνεργείᾳ” κατὰ τῶν 36 ὑπογραφῶν εὑρίσκεται ἡ ὑπογραφή τὸν ἐν ἁγίοις Διονύσιον (ACO 2/ΙΙ,1, σ. Μαξίμου μοναχοῦ, ὁ ὁποῖος ταυτίζεται μέ 594,14-600,20·ΑCO 2/1, σ. 134, 4-29). τόν μετέπειτα Ὁμολογητή. Τό παρελθόν καί οἱ σχέσεις τοῦ Θεοδώ- Ὁ πάπας Μαρτῖνος μαρτυρεῖται ὅτι με- ρου, καί ἡ μελλοντική του ἐξέλιξη, μᾶλλον ρίμνησε νά κοινοποιηθοῦν τά πρακτικά δεικνύουν ἄνθρωπο δραστήριο παρά ἀνα- τῆς συνόδου σέ ὅλες τίς ἐκκλησιαστικές χωρητή· ἔτσι, λοιπόν, ἡ ἐμπλοκή του στούς ἐπαρχίες τῆς Δύσεως καί τοῦ Ἰλλυρικοῦ, θεολογικούς προβληματισμούς τῆς ἐποχῆς, ὅσες δηλ. ἐξαρτῶνταν ἀπό τή Ρώμη, ὅπως μέ κορυφαῖο τόν σχετικό μέ τόν μονοθε- γιά παράδειγμα τῆς Θεσσαλονίκης (Liber λητισμό, πρέπει νά θεωρεῖται ὡς κάτι τό Pontificalis, I, σ. 357). Σέ πολλές περιπτώ- φυσικό γιά τήν πληθωρική προσωπικότη- σεις σώζονται καί οἱ ἀπαντήσεις, ἀποδοχές, τά του. Ἡ ἀναφορά, συνεπῶς, μεταξύ τῶν τῶν τοπικῶν συνόδων, κυρίως τῆς Δύσεως, ὑπογραφῶν τῶν συμμετεχόντων στή σύ- πού προκάλεσε ἡ ἐπίσημη παραλαβή τῶν νοδο τοῦ Λατερανοῦ (649), τοῦ ὀνόματος πρακτικῶν τῆς συνόδου τοῦ Λατερανοῦ.Ἡ Θεοδώρου μοναχοῦ ἀβίαστα παραπέμπει ὀργάνωση, φυσικά, μιᾶς συνόδου στή Ρώμη στόν δικό μας. ἀντίθετης μέ τήν ἐπίσημη αὐτοκρατορική ἐκκλησιαστική πολιτική συνιστοῦσε ἔγκλη- Κατά τή δεύτερη συνεδρία ἀναφέρεται μα καθοσιώσεως καί ἔτσι προκάλεσε τήν ὅτι ὁ Θεοφύλακτος πριμμικήριος τῶν νο- ἔντονη ἀντίδραση τῆς Κπολεως. Οἱ πρω- ταρίων τῆς ἀποστολικῆς καθέδρας εἶπεν… τεργάτες σύντομα ὁδηγήθηκαν σιδηροδέ- ὡς πλείους παριστᾶσι πρὸ τοῦ εὐαγοῦς σμιοι στήν Κπολη, πρῶτα ὁ πάπας Μαρ- σεκρέτου τῶν ἁγιωτάτων ὑμῶν εὐλαβεῖς τῖνος, μέσα 653, καί ὕστερα ὁ Μάξιμος, ἡγούμενοι καὶ μονάζοντες τῶν τε πάλαι ἀρχές 655, προκειμένου νά λογοδοτήσουν παροικούντων καὶ τῶν ἐνδεδημηκότων… ἐνώπιον τοῦ αὐτοκράτορος καί νά ὑπο- εἰσδεχθῆναι παρακαλοῦντες, (ACO 2/I, στοῦν τίς συνέπειες. Ὁ πάπας Mαρτῖνος σ. 48, 26-28), τῶν ὁποίων, στό τέλος καί καταδικάσθηκε σέ ὑπερόριο ἐξορία στή στό λατινικό μόνο κείμενο, παρατίθενται οἱ Xερσῶνα, Κριμαία, ὅπου καί ἀπεβίωσε τόν ὑπογραφές, (ὅ.π., σ. 57)· μεταξύ τῶν ἄλλων Ἀπρίλιο τοῦ 656 καί ὁ Μάξιμος, ἀρχικά εὑρίσκονται οἱ ὑπογραφές τριῶν Θεοδώ- ἐξορίσθηκε στή Θράκη, μετά ἐκτοπίσθηκε ρων: τοῦ Θεοδώρου, ὁ ὁποῖος δέν εἶναι ἄλ- στή Λαζική (662), ὅπου καί ἀπεβίωσε τόν λος ἀπό τόν ἡγούμενο τῆς εὐαγοῦς λαύρας Aὔγουστο τοῦ ἴδιου ἔτους. τῆς διακειμένης κατὰ τῶν Ἄφρων φιλόχρι- ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. Π.-Γ. Tσορμπατζόγλου, Ἡ Σύνοδος τοῦ Λατερανοῦ (649). Σύγκλιση μετά τήν σύγκρουση. Θεολογία καί πολιτική τόν 7ο αἰ., Κατερίνη: Ἐπέκταση 2007. Π.-Γ. Τσορμπατζόγλου, Ὁ αὐτοκράτορας Βαρδάνης Φιλιππικός (711-713). Ἡ ἐκκλησιαστική πολιτική του ὡς εἰσαγωγή στήν εἰκονομαχία, Ἀθήνα: Ἡρόδοτος 2019. Α. Alexakis, \"Before the Lateran Council of 649: The last Days of Herakleios and the Emperor and the Monothelitism. Based on a new fragment from his letter to Pope John ΙV [CPG 9382]\", AHC 27/28 (1995-1996) 93-101. Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 33

ΒΙΒΛΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΘΕΣΙΕΣ Ὁ Παῦλος στήν Κόρινθο (Πράξ 18,1-18) Πρωτ. Σπυρίδωνος Λόντου Ἱερ. Προϊσταμένου Ι.Ν. Ἁγ. Παντελεήμονος Ἰλισσοῦ Ὑποψ. Διδάκτορος Θεολογίας Ε.Κ.Π.Α. ἩΚόρινθος, ἕνα ἀκμάζον κέντρο τοῦ Διασπορᾶς τή Ρώμη (Πράξ 18,1-2). Ἀρχι- ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ καί ἐμπορί- κά ὁ Παῦλος ἔμενε στό σπίτι τοῦ Ἀκύλα ου, τό 146 π.Χ. ὑπῆρξε πόλη-μέλος μιᾶς καί ἐργάζονταν μαζί ὡς κατασκευαστές συμπολιτείας πού ἐξεγέρθηκαν ἐνάντια σκηνῶν, ἐνῶ τά Σάββατα δίδασκε περί στήν ἐπέκταση τῆς Ρωμαϊκῆς κυριαρχίας. τοῦ Χριστοῦ στή Συναγωγή τῆς πόλης, Στή μάχη πού διεξήχθηκε στή Λευκόπε- πείθοντας μερικούς ἀπό τούς Ἰουδαίους τρα, οἱ Ρωμαῖοι ὑπό τόν στρατηγό Λεύκιο καί Ἕλληνες προσήλυτους (Πράξ 18,3- Μόμμιο ἔπνιξαν τήν ἐξέγερση καί κατέ- 4). Ὅταν ἦλθαν ἀπό τή Μακεδονία ὁ Σί- καυσαν τήν πόλη1, ἡ ὁποία παρέμεινε ἔρη- λας μέ τόν Τιμόθεο, βρῆκαν τόν Παῦλο μη μέχρι τό 44 π.Χ., ὅταν ὁ Ἰούλιος Καί- στεναχωρημένο ἀπό τήν ἀποτυχία τοῦ σαρας διέταξε τόν ἐποικισμό της2 καί τήν κηρύγματός του στούς Ἰουδαίους, ἐπειδή κατέστησε πρωτεύουσα τῆς ἐπαρχίας τῆς ἦταν ἀντίθετοι στά λόγια του καί βλα- Ἀχαΐας καί ἕνα σημαντικό λιμάνι τῆς Ρω- σφημοῦσαν. Ἀποτέλεσμα τῆς στάσεως μαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Μέχρι τήν ἡμέρα αὐτῆς ἦταν ὁ Παῦλος νά τινάξει τά ἱμά- τῆς ἀφίξεως τοῦ Παύλου, ἡ Κόρινθος ἦταν τιά του ὡς ἔνδειξη διαμαρτυρίας, νά τούς ἕνα χωνευτήρι πολιτισμῶν, φιλοσοφιῶν ἐπιρρίψει τήν εὐθύνη τοῦ πνευματικοῦ καί θρησκειῶν. Ἀξιοσημείωτη ἦταν καί ἡ τους θανάτου καί νά νά στραφεῖ πρός θρησκευτική ποικιλομορφία της, ἀφοῦ σέ τούς προσήλυτους Ἐθνικούς (Πράξ 18,5- αὐτήν λατρεύονταν ἀπό τούς Ἕλληνες ἡ 6). Τό πολυθεϊστικό ὑπόβαθρο τῶν κατοί- Ἀθηνᾶ, ἡ Ἀφροδίτη3 καί ὁ Ποσειδώνας4, κων τῆς πόλης προσέλκυσε τό ἐνδιαφέρον ἀπό τούς Ρωμαίους ὁ Αὐτοκράτορας καί τοῦ ἀποστόλου, νά κηρύξει σέ ὅλους τόν ἀπό τούς Αἰγυπτίους ἡ Ἴσιδα. Ἕνα καί ἀληθινό Θεό. Ἀποχωρήσας ἀπό τήν Συναγωγή μετέβη στήν κοντινή οἰκία Μέσα στά πλαίσια αὐτά, ὁ Ἀπόστολος τοῦ Ἰούστου, τήν ὁποία κατέστησε κέντρο τῶν Ἐθνῶν, μετά τήν ἐπίσκεψη στήν Ἀθή- τοῦ κηρύγματός του, καί βάπτισε τόν ἀρ- να, ἔρχεται στά τέλη τοῦ 49 ἤ ἀρχές τοῦ χισυνάγωγο Κρίσπο (Α΄ Κορ 1,14-16) μέ 50 μ.Χ. στήν Κόρινθο, στήν ὁποία βρῆκε τήν οἰκογένειά του καί πολλούς Κορινθί- τόν, ἐκ Πόντου καταγόμενο, Ἀκύλα τόν ους πού πίστευσαν στόν Χριστό7. Ἰουδαῖο καί τή σύζυγό του Πρίσκιλλα5. Αὐτοί εἶχαν ἔλθει στήν πόλη πρόσφατα, Ὁ Παῦλος βλέπει στόν ὕπνο του τόν ἐξ αἰτίας τοῦ διατάγματος τοῦ Κλαυδί- Κύριο, πού τόν παροτρύνει νά συνεχίσει ου6 νά ἐγκαταλείψουν οἱ Ἰουδαῖοι τῆς τό κηρυγματικό του ἔργο καί τόν διαβε- 34 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

βαιώνει ὅτι μέ τήν προστασία Του θά ἐπι- Ἐκκλησία. Λίγο πρίν ἀπό τήν ἀποχώρη- τύχει τόν σκοπό του. Ἔτσι, ὁ Ἀπόστολος σή του μετέβη στίς Κεγχρεές, στίς ὁποῖες παρέμεινε στήν Κόρινθο ἕνα χρόνο καί κούρεψε τό κεφάλι του ὡς ἐκπλήρωση ἕξι μῆνες διδάσκων τόν λόγο τοῦ Θεοῦ τάματος, καί ἀκολούθως ἀπέπλευσε μαζί (Πράξ 18, 9-11). Ὅμως, οἱ Ἰουδαῖοι συ- μέ τόν Ἀκύλα καί τήν Πρίσκιλλα γιά τήν νέχισαν τόν πόλεμο ἐναντίον του, διότι Ἔφεσο (Πράξ 18,18. κήρυττε μία θρησκεία πού δέν εἶχε νο- μικό καθεστώς στή Ρωμαϊκή διακυβέρ- Στήν Κόρινθο τοῦ 1ου αἰ., ἡ εἰσροή τῶν νηση, καί ἀπευθύνθηκαν στόν Ἀνθύπατο ἐθνικῶν πού μεταστράφηκαν μέ φόντο Γαλλίωνα ζητώντας τήν τιμωρία του. Ὁ διάφορες πολυθεϊστικές λατρεῖες, ἐπηρέ- Παῦλος ὁδηγήθηκε στό «βῆμα», τό δικα- ασε τή χριστιανική κοινότητα καί παρακί- στήριο, ὅμως ὁ Γαλλίων δέν θέλησε νά νησε τόν Παῦλο νά γράψει τίς δύο Πρὸς ἐπέμβει, διότι θεωροῦσε ὅτι ἡ διαμάχη Κορινθίους ἐπιστολές του, προτρέποντάς σχετικά μέ τή διδασκαλία του ἦταν ἕνα τους νά ἀφήσουν πίσω τους τμήματα ἐσωτερικό ἰουδαϊκό ζήτημα, καί δέν ἦταν τοῦ ἁμαρτωλοῦ πολιτιστικοῦ τους ὑπο- πολιτικό ἤ κοινωνικό ἀδίκημα, μέ ἀποτέ- βάθρου. Οἱ δύο αὐτές ἐπιστολές τοῦ συ- λεσμα νά τούς διώξει ἀπό τό δικαστήριο μπεριλήφθηκαν στόν Κανόνα τῶν βιβλίων καί οἱ Ἕλληνες νά ἀρχίσουν νά κτυποῦν τῆς Κ. Διαθήκης9. Ὁ Ἀπόστολος, κατά τήν τόν ἀρχισυνάγωγο Σωσθένη ἔμπροσθεν πρώτη παραμονή του στήν Κόρινθο, συνέ- τοῦ δικαστηρίου8. ταξε τίς δύο Πρὸς Θεσσαλονικεῖς ἐπιστο- λές του10. Κατά τήν τρίτη ἐπίσκεψή του Ἡ ἀνοχή τοῦ Γαλλίωνα ἐπέτρεψε στόν στήν πόλη, τόν χειμῶνα τοῦ 55-56 μ.Χ., Παῦλο νά παραμείνει γιά ἀρκετές ἡμέρες ἔγραψε ἐκεῖ καί τά πρῶτα δεκαπέντε κε- στήν Κόρινθο ὀργανώνοντας τήν τοπική φάλαια τῆς Πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολῆς. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ. 1. Μ. Κόνιας, Πόλεις-σταθμοί τῆς ἱεραποστολικῆς πορείας τοῦ Ἀποστόλου Παύλου στήν Ἑλλάδα, Κύπρο, Μάλτα καί Ν. Ἰταλία, Θεσσαλονίκη: Ἐκπαιδευτικό καί Πολιτιστικό Ἵδρυμα «Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», σ. 64. 2. Στράβων, Γεωγραφικά, 8.6.23. 3. Στράβων, Γεωγραφικά, 8.6.21. 4. Στράβων, Γεωγραφικά, 8.6.22. 5. Βλ. σχετικά Μ. Κόνιας, Ὁ Ἀκύλας καί ἡ Πρίσκιλλα, συνεργάτες τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, Θεσσαλονίκη: «Χριστιανική Ἐλπίς» 2006. 6. Βλ. σχετικά Μ. Κόνιας, «Τό διάταγμα τοῦ Κλαυδίου, αἰτία διωγμοῦ τῶν Ἀκύλα καί Πρίσκιλλας ἀπό τήν Ρώμη καί λόγος γνωριμίας τους μέ τόν ἀπ. Παῦλο στήν Κόρινθο (Πρξ 18,1-3) – Οἱ ἱστορικές μαρτυρίες περί τοῦ διατάγματος», Ἐπιστημονική Ἐπετηρίδα ΑΕΣΘ 1 (2001) 53-78. 7. Πράξ 18,7-8. Δεκαεπτά χριστιανοί τῆς Κορίνθου ἀναφέρονται στήν Καινή Διαθήκη: Ἀκύλας, Πρίσκιλλα, Φουρτουνάτος, Γάιος, Λούκιος, Κούαρτος, Τέρτιος, Τίτιος Ἰοῦστος, Ἀχαϊκός, Ἔραστος, Ἰάσων, Κρίσπος, Φήβη, Σωσίπατρος, Σωσθένης, Στεφανάς καί Χλόη. 8. Πράξ 18,12-17. Σχετικά μέ τόν ξυλοδαρμό βλ. Χ. Καρακόλης, «Ὁ ξυλοδαρμός τοῦ ἀρχισυναγώγου Σωσθένους. Ἡ σημασία μιᾶς ἀφηγηματικῆς λεπτομέρειας», στόν τόμο Ἀπόστολος Παῦλος καί Κόρινθος. 1950 χρόνια ἀπό τή συγγραφή τῶν Ἐπιστολῶν πρός Κορινθίους, Πρακτικά Δ.Ε.Σ., τ. 2, Ἀθήνα 2009, σ. 35-57. 9. Ἀ. Μαράς, «Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος καὶ οἱ ἑλληνικὲς πόλεις στὴν Καινὴ Διαθήκη», Θεολογία 90/4 ('Οκτ.-Δεκ. 2019) 113. 10. Σ.Σ. Δεσπότης, Ἡ ἱεραποστολική περιοδεία τοῦ Παύλου στόν ἑλλαδικό χῶρο: Μακεδονία, Ἀχαΐα, Ἀσία, Ἀθήνα: Οὐρανός 2011, σ. 17. Θεόφιλος, Ἀθανάσιος Διάκος (λεπτομέρεια Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 35

ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ: Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ Ἡ ἀριστοτελική θεωρία περί ἀρετῆς Ἑλένης Κακλαμάνου Δρος Φιλοσοφίας Ἡἀριστοτελική ἠθική θεωρία ἔχει μιουργήθηκε ἀπό τίς συνήθειές μας νά ἀσκήσει τεράστια ἐπίδραση στόν ἔχουμε κατάλληλα συναισθήματα καί νά τρόπο πού σκεφτόμαστε τήν ἔννοια τῆς πράττουμε ὀρθά σέ κάθε περίσταση. Ἡ ἀρετῆς, ὥστε κάθε εἴδους συζήτηση γιά ἀνάπτυξη τῶν συνηθειῶν πού θά ἑδραι- τή φύση καί τόν ρόλο της τόν 20ό καί ώσουν τήν ἕξιν τῆς ἠθικῆς ἀρετῆς ἔχει τόν 21ο αἰ. ἐπιστρέφει διαρκῶς στόν τίς ρίζες στήν ἀνατροφή τῶν παιδιῶν. Ἀριστοτέλη. Ἀνεξαρτήτως λοιπόν τοῦ Λαμβάνοντας ὡς δεδομένο ὅτι ἀπό τή βαθμοῦ σύγκλισης ἤ ἀπόκλισης τῆς ἀρι- νηπιακή μας ἡλικία υἱοθετοῦμε ἀξίες, στοτελικῆς θεωρίας περί ἀρετῆς μέ τίς ἰδέες καί συγκεκριμένους τρόπους συ- ἀντίστοιχες θεωρήσεις τῶν Πατέρων τῆς μπεριφορᾶς ἀπό τούς γονεῖς μας, τούς χριστιανικῆς θεολογίας, εἶναι ἰδιαίτερα παιδαγωγούς καί τό εὐρύτερο οἰκογενει- σημαντικό νά τή γνωρίζουμε. Ὁ Ἀριστο- ακό καί φιλικό περιβάλλον μας, ὁ Ἀρι- τέλης, ἀκολουθώντας σέ μεγάλο βαθμό στοτέλης ἐκλαμβάνει τόν ἄνθρωπο ὡς στό ζήτημα αὐτό τόν Σωκράτη καί τόν μέλος μιᾶς κοινωνίας καί ὡς πολίτη μιᾶς Πλάτωνα, θεωρεῖ τίς ἀρετές κεντρικά πολιτείας (ΗΝ 1137a26-29). Ἐπιπλέον, στοιχεῖα μιᾶς ζωῆς πού χαρακτηρίζεται κάθε ἠθική ἀρετή εἶναι μιά κατάσταση ἀπό εὐδαιμονία, ἡ ὁποία εἶναι τό ἀνώ- πού βρίσκεται στό μέσο δύο καταστά- τατο ἀγαθό. σεων, μίας πού ἀποτελεῖ ὑπερβολή καί μίας πού ἀποτελεῖ ἔλλειψη ἤ ἀνεπάρ- Στά Ἠθικά Νικομάχεια, ὁ Ἀριστοτέλης κεια (ΗΝ 1106a26-b28). Χαρακτηριστι- διαιρεῖ τίς ἀρετές σέ δύο κατηγορίες, τίς κό εἶναι τό παράδειγμα τῆς ἀνδρείας. Τό ἠθικές καί τίς διανοητικές (HN 1103a1- ἀνδρεῖο ἄτομο μπορεῖ νά κρίνει ὅτι κά- 10). Οἱ ἠθικές ἀρετές εἶναι ἐκεῖνες πού ποιοι κίνδυνοι ἀξίζουν νά τούς ὑπομείνει ἀνήκουν στό μέρος τῆς ψυχῆς πού δέν ἐνῶ κάποιους ἄλλους ὄχι, καί νιώθει τόν μπορεῖ τό ἴδιο νά πραγματοποιήσει λο- φόβο στόν βαθμό πού εἶναι ἁρμόζων γιά γικούς συλλογισμούς, ἀλλά ὅμως εἶναι τίς ἑκάστοτε συνθῆκες στίς ὁποῖες βρί- ἱκανό νά ἀκολουθεῖ τίς ἐπιταγές τοῦ σκεται. Βρίσκεται ἀνάμεσα στόν δειλό, ὁ λογικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς. Παραδείγ- ὁποῖος ἀποφεύγει κάθε κίνδυνο καί νιώ- ματα ἠθικῶν ἀρετῶν εἶναι ἡ σωφροσύνη, θει ὑπερβολικό φόβο, καί τόν παρορμη- ἡ ἀνδρεία καί ἡ δικαιοσύνη. Πρόκειται τικό, ὁ ὁποῖος κρίνει ὅτι πρέπει νά ἀντι- γιά τίς ἀρετές τοῦ χαρακτῆρα μας. Ὁ μετωπίσει τόν κάθε κίνδυνο ἀνεξαιρέτως Σταγειρίτης περιγράφει τήν ἠθική ἀρετή καί νιώθει ἐλάχιστο ἤ καθόλου φόβο. Ὁ ὡς μία ἕξιν, μία τάση δηλαδή, πού δη- 36 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

Ἀριστοτέλης πιστεύει ὅτι ὅλες οἱ ἠθικές μία συγκεκριμένη περίπτωση τό ἠθικό ἀρετές βρίσκονται ἀνάμεσα σέ καταστά- ὑποκείμενο ἐξαρτᾶται ἀπό τίς συνθῆκες, σεις ὑπερβολῆς καί ἔλλειψης. Tό μέσο οἱ ὁποῖες ποικίλουν τόσο πολύ σέ διά- καθορίζεται μέ τρόπο πού λαμβάνει φορες περιστάσεις, πού δέν ὑπάρχει πι- ὑπόψιν του τίς ἰδιαίτερες συνθῆκες τοῦ θανότητα νά διατυπωθεῖ μιά σειρά κα- ὑποκειμένου (ΗΝ 1106a36-67). Τό νά νόνων, οἱ ὁποῖοι θά ἐπιλύουν συνολικά βρεθεῖ τό μέσο σέ κάθε περίσταση δέν κάθε πρακτικό πρόβλημα πού ἀπαντᾶμε. εἶναι μηχανική, χωρίς σκέψη, διαδικασία, Ὑποστηρίζει λοιπόν ὁ φιλόσοφος ὅτι ἕνα ἀλλά ἀπαιτεῖ πλήρη καί λεπτομερῆ γνω- ἐνάρετο ἄτομο «βλέπει τήν ἀλήθεια ἀνά- ριμία μέ τίς ἑκάστοτε συνθῆκες. λογα μέ τήν περίπτωση» (ΗΝ 1113a32- 33). Ἀντιλαμβάνεται τό ἠθικό ἄτομο ὡς Οἱ διανοητικές ἀρετές ἀνήκουν σέ ἐκεῖ- κάποιο πού εἶναι ἱκανό νά στοχαστεῖ καί νο τό μέρος τῆς ψυχῆς πού πραγματο- νά περιγράφει τόν στοχασμό ὡς μιά δι- ποιεῖ τή διαδικασία τοῦ λογικοῦ συλλο- αδικασία λογικῆς ἔρευνας. Τό μέσο ση- γισμοῦ. Διαιροῦνται σέ τρεῖς κατηγορίες: μεῖο, πού τό ἀγαθό ἄτομο προσπαθεῖ νά ἐκεῖνες πού σχετίζονται μέ τόν θεωρητι- βρεῖ, «καθορίζεται ἀπό τόν λόγο καί μέ κό συλλογισμό (ἐπιστήμη, σοφία, νόηση), τόν τρόπο πού θά τό καθόριζε τό ἄτομο ἐκεῖνες πού σχετίζονται μέ τόν ποιητικό πού ἔχει φρόνηση» (ΗΝ 1107a1-2). Τό νά ἤ κατασκευαστικό συλλογισμό (τέχνη), λέμε ὅτι ἕνα τέτοιο ἄτομο «βλέπει» τί νά καί ἐκεῖνες πού σχετίζονται μέ τόν πρα- κάνει, δέν εἶναι παρά ἕνας τρόπος γιά κτικό συλλογισμό (φρόνηση). Ἡ διανοη- νά ποῦμε ὅτι ὁ λογικός συλλογισμός τοῦ τική ἀρετή τῆς φρονήσεως εἶναι ἡ ἀρετή, ἀγαθοῦ ἀτόμου ἐπιτυγχάνει νά ἀνακα- πού εἶναι σημαντική γιά τήν ἠθική θεω- λύψει τί εἶναι ὀρθό νά πράξει σέ κάθε ρία, ἐπειδή ἐμπλέκεται στήν ἠθική πρά- περίπτωση. Τό ἀγαθό ἄτομο εἶναι «τό ξη, ἡ ὁποία εἶναι τό συστατικό στοιχεῖο κριτήριο καί τό μέτρο», ὑπό τήν ἔννοια τῆς εὐδαιμονίας. Ἡ σχέση τῆς φρονήσε- ὅτι οἱ ἀπόψεις του θά πρέπει νά εἶναι σε- ως μέ τήν ἠθική ἀρετή εἶναι ὅτι ἡ μία βαστές καί ἀποδεκτές ἀπό τά ἄλλα μέλη συμπληρώνει τήν ἄλλη γιά τήν ἐπιτέλεση μιᾶς κοινότητας. Βασική ἑπομένως θέση τῆς ἠθικῆς πράξης. τοῦ Ἀριστοτέλη εἶναι ὅτι ἡ ἠθική ἀρετή ἐξασφαλίζει τήν ὀρθότητα ἑνός σκοποῦ, Ὁ Ἀριστοτέλης τονίζει ὅτι καμμία ἐνῶ ἡ φρόνηση ὑποδεικνύει τά μέσα πού ἠθική θεωρία δέν μπορεῖ νά λειτουργή- ὁδηγοῦν στήν πραγμάτωσή του (ΗΝ σει ὡς μηχανισμός λήψης ἀποφάσεων. 1144a7-8). Ἡ θεωρία του ρίχνει φῶς στή φύση τῆς ἀρετῆς, ἀλλά τό τί πρέπει νά πράξει σέ G, Gatteri (1830-1884), Τό ὁλοκαύτωμα τοῦ Ἀρκαδίου (λεπτομέρεια) Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 37

ΠΡΟΣ ΔΙΑΚΡΙΣΙΝ Ἡ κίνηση Γκουρτζίεφ. Ἕνα ἀποκρυφιστικό σύστημα γνώσης Πρωτ. Βασιλείου Ἀ. Γεωργόπουλου Ἀναπλ. Καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ. Ὁἱδρυτής τῆς κίνησης ὑπῆρξε ὁ Γεώρ- τίς ἀντιλήψεις του στή Μόσχα. Τό 1917 γιος Ἰβάνοβιτς Γκουρτζίεφ (George καί μετά, λόγῳ τῶν πολιτικῶν ταραχῶν Ivanovich Gurdjieff, 1866-1949), πού εἶχε στήν τσαρική Ρωσία, θά ἀρχίσει ἕνα τα- γεννηθεῖ ἀπό Ἕλληνα πατέρα καί Ἀρμέ- ξίδι μετακινήσεων: Τιφλίδα, Κωνστα- νισσα μητέρα στό Γκούμριν τῆς Ἀρμενίας ντινούπολη, Βερολίνο, Λονδίνο. Τελικά, τό 1866. Τό ἐπώνυμο Γκουρτζίεφ ἦταν ἡ θά ἐγκατασταθεῖ τό 1922 στή Γαλλία. ρωσική ἐκδοχή τοῦ ἑλληνικοῦ ἐπώνυμου Ἐκεῖ, στό Πριερέ κοντά στό Φοτενεμπλό, Γεωργιάδης. Ἀπό μικρός ἀσχολήθηκε μέ ἵδρυσε τό «Ἰνστιτοῦτο γιά τήν Ἁρμονική τόν ἀποκρυφισμό, στόν χῶρο τοῦ ὁποίου Ἀνάπτυξη τοῦ Ἀνθρώπου». Στόν χῶρο τόν εἰσήγαγε ὁ πατέρας του. αὐτό ἔμεναν μαθητές του πού διδάσκο- νταν καί ἐκπαιδεύονταν στό δικό του Ταξίδεψε σέ πολλά μέρη τοῦ κόσμου, ἐσωτεριστικό-ἀποκρυφιστικό σύστημα, στήν Ἀφρική καί τήν Ἀσία, γιά νά γνω- στό ὁποῖο συνδύασε ταυτοχρόνως στοι- ρίσει, πάντα κατά τούς ἰσχυρισμούς τῆς χεῖα ὑπαρξισμοῦ καί ψυχολογίας. κίνησης, τή γνώση πού παραμένει ἔξω ἀπό τά αὐστηρά ἀκαδημαϊκά πλαίσια, Ὁ Γερμανός Καθηγητής Βernhard τά ὑπερβαίνει καί εἶναι καλά φυλαγμέ- Grom χαρακτηρίζει τόν Γκουρτζίεφ ὡς νη. Ἡ περίοδος αὐτή τῆς ζωῆς του καλύ- τόν σημαντικότερο μάγο τοῦ 20οῦ αἰ., πτεται ἀπό τόν ἴδιο μέ ἕνα μεγάλο πέπλο μετά τόν κατεξοχήν ἐκπρόσωπο τοῦ νεο- σιωπῆς. Καρπός αὐτῶν τῶν ταξιδιῶν του σατανισμοῦ Αleister Crowley (1875-1947), ἦταν τελικά τό ὅτι «σέ κάποιο ταξίδι του ὁ ὁποῖος θέλησε τόν ἐσωτερισμό τῆς Ἀνα- στήν Κεντρική Ἀσία ὁ Γκουρτζίεφ βρῆκε τολῆς νά τόν συνδυάσει μέ τή δυτική γνώ- τά ἴχνη μιᾶς σπουδαίας σχολῆς ἐσωτερι- ση δομώντας μιά νέα μορφή σοφίας.3 Δέν κῆς γνώσης, στήν ὁποία ἔγινε δεκτός καί εἶναι ἐξάλλου τυχαῖο ὅτι ὁ προσδιορισμός μαθήτευσε γιά κάποια χρόνια».1 Ἕνας του ὡς μάγου τοποθετήθηκε ὡς χαρακτη- κορυφαῖος ἐκπρόσωπος τοῦ Ἑλληνι- ρισμός του στόν τίτλο τῆς πρώτης βιογρα- κοῦ Ἀποκρυφιστικοῦ χώρου, στήν ἴδια φίας του, πού ἔγραψε ὁ ὀπαδός του Luis γραμμή στοιχιζόμενος, μᾶς πληροφορεῖ Pauwels, ἡ ὁποία ἐκδόθηκε στό Μόναχο ὅτι στό Θιβέτ πιθανότατα «ἀπέκτησε τό 1956 μέ τίτλο Γκουρτζίεφ ὁ Μάγος. τάς μαγικάς του γνώσεις καί τόν χειρι- σμόν τῶν ὑπερφυσικῶν φαινομένων».2 Τό 1933 λόγῳ οἰκονομικῶν προβλημά- Τό 1913 ἄρχισε σιγά-σιγά νά διαδίδει των θά κλείσει ὁριστικά τό Ἰνστιτοῦτο καί θά μετακομίσει σέ ἕνα διαμέρισμα 38 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

στό Παρίσι, ὅπου, μέχρι τόν θάνατό του, Χορούς καί \"Κινήσεις\" πού δημιούργησε συγκεντρώνονταν οἱ ὀπαδοί του. Πέθα- ὁ Γκουρτζίεφ, οἱ ὁποῖοι θεωροῦνται, ἐπί- νε στίς 29.10.1949 ἔχοντας δώσει τίς τε- σης, παρακαταθήκη του πρός τήν κίνησή λευταῖες ὁδηγίες του στή μαθήτριά του του καί χρησιμοποιοῦνται στή διαδικα- Ζάν ντέ Σαλτσμάν. Ἡ Ζάν ντέ Σαλτσμάν σία ἀνόδου στά διάφορα ἐπίπεδα αὐτο- ἐργάστηκε συστηματικά καί ἡ κίνηση δι- γνωσίας πού ὑπόσχεται. Ὁ χῶρος προέ- αδόθηκε σέ ἀρκετές χῶρες στόν κόσμο, λευσης τῶν ἐν λόγῳ χορῶν ἦταν θρησκευ- ἐπικουρούμενη καί ἀπό ἄλλους μαθητές τικά κέντρα τῆς Κεντρικῆς Ἀσίας. Ἀπό τοῦ Γκουρτζίεφ. Στή διάδοση τῶν ἰδεῶν τούς ἴδιους χώρους ἦταν ἐμπνευσμένη ἡ του συνέβαλε καί ἡ ἁπλουστευμένη πα- ἐσωτεριστική νοηματοδότηση τῶν χορῶν ρουσίασή τους και μιά νέα μορφή ἐπε- αὐτῶν στό σύστημα τοῦ Γκουρτζίεφ. ξεργασίας του ἀπό τόν μαθηματικό Peter Ouspensky (1878-1947)4, ἄν καί ὁ ἴδιος Στό σύστημα τοῦ Γκουρτζίεφ δέν στή συνέχεια δημιούργησε δικό του σύ- ἀπουσιάζει ἡ χριστιανική ὁρολογία, πλήν στημα, καί ἡ πρόσληψή τους ἀπό διάφο- ὅμως οἱ ὅροι δέν ἔχουν καμμία σχέση μέ ρες ὁμάδες τῆς «Νέας Ἐποχῆς». τή χριστιανική τους κατανόηση. Ἔτσι, π.χ., βλέπουμε ὅτι σχετικά μέ τόν Θεό ὁ Τό ἀποκρυφιστικό-ἐσωτεριστικό σύστη- Γκουρτζίεφ ἀναφέρει τά ἑξῆς: «Ὁ Θεός μα πού θά δημιουργήσει ὁ Γκουρτζίεφ θά Λόγος εἶναι ὁ κόσμος. Ὁ Θεός εἶπε: \"Γε- τό ὀνομάσει ὁ «Τέταρτος δρόμος» ἤ «Ὁ νηθήτω\" καί ἀπέστειλε τόν Πατέρα καί δρόμος τοῦ πονηροῦ ἀνθρώπου»5 καί θά τόν Υἱό. Πάντα ἀποστέλλει τόν Πατέρα τό θεωρήσει ὡς τόν ἀσφαλέστερο τρόπο καί τόν Υἱό. Καί μιά φορά ἀπέστειλε γιά τήν ἀνάπτυξη τῆς συνειδητότητας καί τό Ἅγιο Πνεῦμα. [...] Πάρτε τήν Ἀκτίνα τήν πνευματική ὁλοκλήρωση, σέ ἀντίθεση τῆς Δημιουργίας. Στήν κορυφή εἶναι τό μέ τούς ἄλλους τρεῖς δρόμους, πού τούς Ἀπόλυτο, ὁ Θεός ὁ Λόγος, διαιρεμένος σέ ὀνόμαζε «τοῦ φακίρη», «τοῦ μοναχοῦ» τρία: Θεός Πατέρας, Θεός Υἱός, καί Θεός καί τοῦ «γιόγκι». Ὅπως ἀναφέρεται σέ Ἅγιο Πνεῦμα». Ἡ ὅλη προσέγγιση θυ- ἑλληνικό ἔντυπο τῆς κίνησης, ὁ σύγχρονος μίζει ἔντονα καί παραπέμπει ἀσφαλῶς ἄνθρωπος «δέν μπορεῖ νά περιμένει τί- στόν ἀρχαῖο γνωστικισμό. ποτε ἀπό τίς διάφορες \"ἀποκρυφιστικές καί μυστικιστικές σχολές\" τοῦ συρμοῦ».6 Στήν Ἑλλάδα ἡ κίνηση δραστηριοποι- εῖται ἀπό τίς ἀρχές τῆς δεκαετίας τοῦ Συγκρητιστικό ὑπόβαθρο συναντᾶ κά- 1970 μέ σκοπό τή διάδοση τῶν ἰδεῶν του ποιος καί στούς λεγόμενους 100 Ἱερούς μέ βάση τά κείμενα καί τίς πρακτικές του. ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ. 1. Μιά Εἰσαγωγή στή διδασκαλία τοῦ Γ.Ι. Γκουρτζίεφ, ἔκδ. Κέντρο Γκουρτζίεφ, (Ἔνθετο στό περ. Ἄβατον. τ. 49), 2005, σ. 5. T. Freke – P. Gandy, Ὁ Πλήρης ὁδηγός τοῦ Μυστικισμοῦ τῶν Θρησκειῶν, 2003, σ. 194. 2. Π. Γράβιγγερ, Ἐγκυκλοπαιδεία Ἐσωτερισμοῦ καί Ἀποκρύφου Γνώσεως, τ. Β΄, 1975, σ. 187. 3. Β. Grom, \"Esoterik\", LSSW, 72001, στ. 255. 4. G.D. Chryssides, Exploring New Religions, 22001, σ. 93-94. L. Nichols - G. Mather - A.J. Schmid, Encyclopedic Dictionary of Cults, Sects and World Religions, 2005, σ. 228. Στ. Ἐλμάζης, Ὁ Τέταρτος δρόμος. Ἡ διδασκαλία τοῦ Γ.Ἰ. Γκουρτζίεφ, 2001, σ. 390. 5. R. Biewald, Kleines Lexikon des Okkultismus, 2005, σ. 202. J.G. Melton (ed.), Encyclopedia of Occultism & Parapsychology, τ. 1, 52001, σ. 676. 6. Μιά Εἰσαγωγή στή διδασκαλία τοῦ Γ.Ι. Γκουρτζίεφ, ὅ.π., σ. 4. Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 39

ΙΕΡΑΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 Οἱ ἱερομάρτυρες τῆς 'Εκκλησίας τῆς Κρήτης (1821-1822) Ἀρχιμ. Συμεών Αὐγουστάκη Ἱ. Προϊστ. Ἱ.Ν. Ἁγ. Διονυσίου Ἰλίου - Δρος Θεολογίας EKΠΑ Μνήμη τῶν Ἁγίων ἐνδόξων νέων ἱερομαρτύρων Γερασίμου Κρήτης, Νεοφύτου Κνωσοῦ, Ἰωακείμ Χερρονήσου, Ἱεροθέου Λάμπης, Ζαχαρίου Σητείας, Ἰωακείμ Πέτρας, Γερασίμου Ρεθύμνης, Καλλινίκου Κυδωνίας, Μελχισεδέκ Κισάμου, Καλλινίκου Διοπόλεως καί τῶν σύν αὐτοῖς ἐν Κρήτῃ μαρτυρησάντων ἐν ἔτεσιν 1821 καί 1822 Τό ἔτος πού διανύουμε (2021) συ- μῆνες ἀργότερα ἀπό τήν ἔναρξη τῆς μπληρώνονται 200 χρόνια ἀπό τήν Ἐπανάστασης τοῦ Μοριᾶ τήν 25η Μαρτί- Ἐπανάσταση τοῦ 1821, ἡ ὁποία ἐπέφερε ου 1821. Τό διάστημα πρό τῆς ἐνάρξεώς τήν ἵδρυση τοῦ Ἑλληνικοῦ κράτους. Εἶ- της, οἱ Ὀθωμανοί, ἀφουγκράζονταν τίς ναι χρέος ὅλων μας, νά γνωρίζουμε καί ἐπαναστατικές ζυμώσεις τῶν Κρητῶν. νά θυμόμαστε, ὅλους αὐτούς πού ἀγω- Θέλοντας νά τούς φοβίσουν, κατά τά νίστηκαν καί θυσίασαν τή ζωή τους γιά μέσα τοῦ μηνός Μαΐου 1821, συνέλαβαν, τήν ἀπελευθέρωση τῶν Ἑλλήνων, ἀπό βιαίως, γιά τίς ἐθνικές τους ἐνέργειες, τόν τόν ζυγό τῆς σκλαβιᾶς. Δέν πρέπει νά ἐπίσκοπο Κισάμου Μελχισεδέκ Δεσποτά- λησμονεῖται, ὅτι ὁ ἁπλός παπάς πρωτα- κη καί τόν λόγιο ἱεροδιάκονο Καλλίνικο γωνίστησε στόν ἀγώνα γιά τήν ἐλευθε- ἐκ Βεροίας. Σημειωτέον δέ ὅτι καί οἱ δύο ρία καί ἡ Ἐκκλησία ἦταν αὐτή, πού ὅλα κληρικοί ἦταν μέλη τῆς Φιλικῆς Ἑταιρί- αὐτά τά χρόνια τῆς Ὀθωμανικῆς κυριαρ- ας. Ἀφοῦ τούς ὁδήγησαν ὑβρίζοντάς τους χίας, διατήρησε στό ὑπόδουλο γένος τή στίς φυλακές τοῦ φρουρίου τῆς Ὀθωμα- θρησκευτική καί ἐθνική του ταυτότητα. νικῆς διοικήσεως Κυδωνίας, λίγες ἡμέρες Στόν ἱερό κλῆρο, πού ἀγωνίστηκε καί θυ- ἀργότερα, κατά τήν ἑορτή τῆς Ἀναλή- σιάστηκε γιά τό γένος, συγκαταλέγονται ψεως τοῦ Σωτῆρος στίς 19 Μαΐου 1821, οἱ νεομάρτυρες ἱεράρχες τῆς Ἐκκλησίας τούς ἔσυραν γυμνούς καί μαστιγωμένους τῆς Κρήτης, μέ πλῆθος πρεσβυτέρων, δι- στήν ἀγχόνη. Ὁ Καλλίνικος ἔφθασε στό ακόνων, μοναχῶν, μοναζουσῶν καί πι- μαρτύριό του ἡμιθανής. Ἀντιθέτως, ὁ στῶν, πού, κατά τά ἔτη 1821 καί 1822, Μελχισεδέκ, μέχρι νά ξεψυχήσει φώνα- ἔδωσαν τό αἷμα τους γιά τόν Χριστό καί ζε μέ ἡρωισμό κατά τῶν δημίων του τά τήν πατρίδα τους. ἑξῆς: «Φάγατε, ὦ θηρία τάς σάρκας μου! Τό πνεῦμα μου, τό ὁποῖον σήμερον πα- Ἡ Ἐπανάσταση στήν Κρήτη ξεκίνη- ραδίδω εἰς χεῖρας τοῦ Πλάστου μου, δέν σε ἐπισήμως τήν 14η Ἰουνίου 1821 στό ἔχετε ἐξουσίαν νά βλάψητε! Ἔχω σταθε- Λοῦλο Χανίων, δηλαδή, περίπου, τρεῖς 40 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

ράν τήν ἐλπίδα ὅτι ὁ δίκαιος Θεός θέλει νά σταματήσουν τίς συμπλοκές. Παρά τιμωρήσει τήν κακίαν σας, διότι χύνετε τή θέλησή του, ὁ Καλλίνικος, ἀπέστειλε ἀδίκως αἵματα χριστιανῶν!» Ὁ ἀπαγχο- τή σχετική ἐπιστολή στούς ἐπαναστάτες. νισμός ἔγινε στόν πλάτανο τῆς πλατείας Νά σημειώσουμε ὅτι, τότε, οἱ ἐπίσκοποι, Σπλάντζιας στά Χανιά. πιεζόμενοι ἀπό τούς κατακτητές, συνή- θιζαν νά στέλνουν ἐπιστολές πρός τούς Οἱ πρῶτες νικηφόρες μάχες τῶν Κρη- ἀγωνιστές γιά παύση τῆς Ἐπανάστασης τῶν ἐξαγρίωσαν τούς Ὀθωμανούς. Στίς καί, ταυτόχρονα, μέ ἄλλες ἐπιστολές νά 15 Ἰουνίου 1821 εἰσῆλθαν στό φρούριο ἀκυρώνουν τίς πρῶτες. Τήν ἐπιστολή τῆς Κυδωνίας, σφαγιάζοντας 300 ἄμα- παρέδωσε στούς ἀγωνιστές στά βουνά, χους Κρῆτες καί συλλαμβάνοντας ἀρκε- ὁ διάκονος Ἀρτέμιος, μέ αὐτούς νά τοῦ τούς ἐπιφανεῖς Κρῆτες, ἐκ τῶν ὁποίων ἀπαντοῦν, στίς 10 Ἰουλίου 1822, ὅτι κα- τόν ἐπίσκοπο Κυδωνίας Καλλίνικο Σαρ- τανοοῦσαν τήν πράξη του αὐτή, ἀλλά τόν πάκη, τόν διάκονό του, Ἀρτέμιο, μετέπει- παρακαλοῦσαν νά μήν τούς ἀποστείλει τα ἐπίσκοπο Κυδωνίας καί Κισάμου, καί ξανά παρόμοια ἐπιστολή. Λίγες ἡμέρες τούς ἡγουμένους τῶν ἱερῶν μονῶν Γω- ἀργότερα, στίς 12 Ἰουλίου 1822, ὁ ἐπί- νιᾶς καί Γουβερνέτου. Στίς φυλακές πού σκοπος Κυδωνίας Καλλίνικος πέθανε ὁδηγήθηκαν, βασανίστηκαν. Ὅπως διη- ἐξαντλημένος ἀπό τή φυλάκισή του. γεῖται ὁ διάκονος Ἀρτέμιος, οἱ Ὀθωμανοί τούς ἔφερναν κρανία Κρητῶν καί τούς Οἱ βιαιοπραγίες τῶν Χανίων τῆς 15ης ὑποχρέωναν νά τά γδάρουν καί νά τά Ἰουνίου 1821 ἔφτασαν καί στό Ρέθυ- γεμίσουν μέ ἄχυρα. Στή συνέχεια, ἔστελ- μνο. Καί ἐκεῖ, οἱ Ὀθωμανοί προέβησαν ναν αὐτά στήν Ὑψηλή Πύλη, ὡς ἐπίτευγ- σέ συλλήψεις καί λεηλασίες. Πλήν τῶν μα, στοχεύοντας μέ τόν τρόπο αὐτό νά ἄλλων, συνέλαβαν τόν ἐπίσκοπο Ρεθύ- ἐξαντλήσουν κάθε ψυχολογικό ἀπόθεμα μνης Γεράσιμο Περδικάρη ἤ Κοντογιαν- πού τούς εἶχε ἀπομείνει. νάκη καί τόν φυλάκισαν στό Ρέθυμνο. Τόν ἑπόμενο χρόνο, στίς 19 Μαΐου 1822, Ἕνα ἔτος ἀργότερα, τόν Ἰούνιο τοῦ τόν ἀπαγχόνισαν στή Μεγάλη Πόρτα τοῦ 1822, ἡ Ὀθωμανική διοίκηση, ἀποφυ- Ρεθύμνου. Σύμφωνα μέ τήν παράδοση, λάκισε τόν ἐπίσκοπο Κυδωνίας Καλλί- οἱ δήμιοί του, κατόπιν ὑποδείξεως τῶν νικο, μέ τούς συγκρατουμένους του, ὡς Ἑβραίων, ράντισαν μέ αἷμα ἀπό τήν καρ- ἔνδειξη καλῆς θελήσεως, γιά ἐκεχειρία. διά του τίς σημαῖες τους, γιά νά νικήσουν Ὁ Καλλίνικος, βρέθηκε ἐκτός φυλακῆς, τούς Χριστιανούς στό πεδίο τῆς μάχης. ἐντελῶς ἐξαντλημένος, μέ τόν Ἀρτέμιο νά τόν διακονεῖ. Ὡστόσο, σύντομα, οἱ Οἱ βιαιότητες κορυφώθηκαν στό Ἡρά- ἀντάρτες στά βουνά παραβίασαν τήν κλειο, στίς 23 Ἰουνίου 1821, ὅταν ἔφθασε ἐκεχειρία μέ ἐχθροπραξίες. Ἡ πράξη στό λιμάνι πλοῖο ἀπό τήν Ἁλικαρνασσό αὐτή τῶν συμπατριωτῶν του, εἶχε ὡς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, κομίζοντας τήν εἴδηση ἀποτέλεσμα νά δεχτεῖ πίεση ἀπό τούς σχετικά μέ τίς βιαιοπραγίες τῆς Κωνστα- Ὀθωμανούς, ὥστε νά συντάξει ἐπιστο- ντινούπολης καί τῆς Σμύρνης καί, εἰδικό- λή πρός τούς πολεμιστές, προκειμένου τερα, τόν ἀπαγχονισμό τοῦ Πατριάρχη Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 41

Γρηγορίου τοῦ Ε΄. Αὐτό ἦταν τό ἔναυσμα ξύ τῶν ἄλλων, οἱ λεηλασίες μοναστηριῶν γιά τή μεγαλύτερη σφαγή πού γνώρισε τό καί οἱ σφαγές ἱερέων καί μοναχῶν. νησί, ἡ ὁποία ἔμεινε στήν συνείδηση τῶν Κρητῶν, ὡς «ὁ μεγάλος ἀρπεντές». Τό Ἀπό τήν ἱεραρχία τῆς νήσου μόνο δύο πρωί τῆς 24ης Ἰουνίου, οἱ Ὀθωμανοί προέ- ἐκ τῶν ἐπισκόπων γλύτωσαν ἀπό τή με- βησαν σέ τερατώδεις σφαγές ἐναντίον τῶν γάλη σφαγή. Ὁ ἕνας ἦταν ὁ ἐπίσκοπος Κρητῶν. Τήν ἡμέρα αὐτή καί ἐνῶ ἡ Σύνο- Ἱερᾶς, Ἀρτέμιος Παρδάλης, ὁ ὁποῖος, τήν δος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης συνεδρί- περίοδο ἐκείνη, ἀπουσίαζε ἀπό τήν Κρή- αζε στόν παλαιό μητροπολιτικό ναό τοῦ τη. Ὅταν πληροφορήθηκε τά τραγικά Ἁγίου Μηνᾶ, οἱ ἐξαγριωμένοι Ὀθωμανοί συμβάντα, κατέφυγε στήν Ἀλεξάνδρεια, σφαγίασαν ὅλους τούς παρευρισκομένους ὅπου τό 1845 ἐξελέγη Πατριάρχης. Ὁ Ἱεράρχες. τόν μητροπολίτη Κρήτης Γερά- δεύτερος πού ἐπέζησε, ἦταν ὁ ἐπίσκο- σιμο Παρδάλη, τούς ἐπισκόπους Κνωσοῦ πος Ἀρκαδίας Νεόφυτος Κασιμάτης. Σέ Νεόφυτο, Χερρονήσου Ἰωακείμ, Λάμπης αὐτόν, ἀνατέθηκαν καθήκοντα μητροπο- καί Σφακίων Ἱερόθεο, Σητείας Ζαχαρία λιτικοῦ ἐπιτρόπου, ἀλλά, τόν ἑπόμενο καί τόν Διοπόλεως Καλλίνικο, βοηθό ἐπί- μήνα, ἐκοιμήθη ἀπό πανώλη, πανδημία σκοπο τοῦ μητροπολίτου Κρήτης. Ὑπολο- τῆς ἐποχῆς. Ἡ Ἐκκλησία τῆς Κρήτης, γίζονται στούς 800 οἱ νεκροί ἀπό τή σφα- μέ τή φρικτή σφαγή τῶν ἐπισκόπων της, γή αὐτή. Ἀνάμεσά τους, πλήν τῶν Ἱεραρ- ἔμεινε ἀκέφαλη γιά δύο περίπου χρόνια, χῶν, πλῆθος ἱερέων καί μοναχῶν, πολλούς μέχρι πού ὁ Σουλτάνος Μαχμούτ Δ΄ ἔδω- ἀπό τούς ὁποίους οἱ Ὀθωμανοί σφαγία- σε, τελικά, τήν ἄδεια στό Οἰκουμενικό σαν κατά τίς λεηλασίες τῶν μοναστηριῶν Πατριαρχεῖο νά τήν ὀργανώσει καί πάλι. τῆς ἐνδοχώρας τοῦ Ἡρακλείου. Οἱ νεομάρτυρες ἀρχιερεῖς τῆς Κρήτης, Ὅμοιες σφαγές μέ αὐτές τοῦ Ἡρα- ὅπως καί οἱ κληρικοί καί λαϊκοί πού ἔπε- κλείου ἔγιναν τίς ἡμέρες ἐκεῖνες στήν σαν μαζί τους, μέ πατριαρχική καί Συνο- Ἀνατολική Κρήτη. Στίς 25 Ἰουνίου 1821, δική Πράξη τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρ- σφαγιάσθηκε ἀπό τούς ἐξαγριωμένους χείου, τῆς 21ης Σεπτεμβρίου 2000, κατα- Ὀθωμανούς στήν ἱερά μονή Ἀρετίου, ὁ τάχθηκαν στό Ἁγιολόγιο τῆς Ὀρθόδοξης ἐπίσκοπος Πέτρας Ἰωακείμ Κλώντζας. Ἐκκλησίας. Ἡ μνήμη τῶν Κρητῶν Ἁγίων Ἀντίστοιχα, δέν ἔλειψαν καί ἐκεῖ, μετα- νεομαρτύρων καθορίστηκε νά ἑορτάζε- ται στίς 23 Ἰουνίου. Θεόφιλος, Τεῦχος 4ον Ὁ ἀπαγχονισμός τοῦ Πατριάρχη Γρηγορίου Ε´ (1928), λεπτομέρεια 42 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021

200 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - 1821 ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Οἱ «πολεμιστές καλόγεροι» τῆς ἑλληνικῆς λογοτεχνίας Ζαμπίας Ἀγριμάκη Ἱστορικοῦ - Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας Στήν ἑλληνική λογοτεχνία, προτοῦ ρου, τοποθετώντας το ὅμως σέ ἐθνικά ἀκόμη ἱδρυθεῖ τό νέο κράτος, Ἑπτα- συμφραζόμενα. Ἔτσι, οἱ «ἁμαρτίες» νήσιοι καί Φαναριῶτες (Κάλβος, Σολω- τῶν μοναχῶν πού πρωταγωνιστοῦν στά μός, Ἀ.Ρ. Ραγκαβῆς, Ἀλέξανδρος καί πρῶτα κείμενα τοῦ ἑλληνικοῦ ρομαντι- Παναγιώτης Σοῦτσος κ.ἄ.) κατέγραψαν σμοῦ ἔχουν πατριωτικό περιεχόμενο: βα- ποιητικά τά γεγονότα τοῦ ἐπαναστατι- ρύνονται ἀπό τίς τύψεις γιά τή σκληρό- κοῦ ἀγώνα, πού ἀποτελοῦσε σταθερό τητα μέ τήν ὁποία πολέμησαν κατά τήν πεδίο ἔμπνευσης σέ ὅλη τή διάρκεια τοῦ Ἐπανάσταση καί γιά τήν ἀλαζονεία πού 19ου αἰ., καθώς οἱ ἐξεγέρσεις τῶν ὑπό- ἐπέδειξαν κάποιες φορές, καί νιώθουν δουλων ἀκόμα περιοχῶν κρατοῦσαν ζω- ὑπεύθυνοι γιά τόν θάνατο ἀγαπημένων ντανά τά αἰτήματα τῆς ἐθνικῆς ὁλοκλή- τους προσώπων (ὁ Λιάκος καί ὁ Δῆμος ρωσης. Στά ποιητικά καί πεζά κείμενα στό ποίημα τοῦ Ἀ.Ρ. Ραγκαβῆ Δῆμος κ’ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ἔχει κεντρική θέση Ἑλένη, 1831˙ ὁ Ὁδοιπόρος στο ὁμότιτλο μιά ἰδιαίτερη ὁμάδα ἡρώων, οἱ ἱερωμένοι ποίημα τοῦ Π. Σούτσου, 1831). ἐπαναστάτες. Στήν ἐπανερμηνεία τοῦ βυρωνικοῦ Ἤδη στήν εὐρωπαϊκή λογοτεχνία, εἶχε μοτίβου ἀπό τούς Ἕλληνες ποιητές συ- κάνει τήν ἐμφάνισή του ἕνας λογοτεχνι- νοψίζεται και ἀποτυπώνεται ἡ ἱστορι- κός ἥρωας πού ἀποδείχτηκε ἰδιαιτέρως κή πραγματικότητα ἀπό τον 17ο αἰ. καί δημοφιλής: ὁ «ἁμαρτωλός καλόγερος», ἑξῆς. Ἡ περίοδος τῆς τουρκοκρατίας εἶχε πού ἐκφράζει τό ἀντικληρικαλιστικό ἀναδείξει ἡρωικές μορφές ἱερωμένων, πνεῦμα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ, πού πρωτοστάτησαν σέ ἐπαναστατικά ἀφενός, καί ἀφετέρου τή δυσπιστία ἕως κινήματα καί μαρτύρησαν ὑπέρ πίστεως ἐχθρότητα τῶν Διαμαρτυρόμενων γιά καί πατρίδος: τόν Λαρίσης Διονύσιο τόν τούς καθολικούς μοναχούς. Στήν ποίηση Φιλόσοφο (τόν εἰρωνικά ἐπονομαζόμε- τοῦ λόρδου Βύρωνα, αὐτός ὁ «ἁμαρτω- νο ἀπό τούς ἐχθρούς του «Σκυλόσοφο», λός καλόγερος» εἶναι ἕνας μυστηριώδης 1611), τόν καπετάν Χρηστάκη Καλόγερο ἄνδρας, ἀγνώστου ταυτότητας καί πα- (18ος αἰ.), τον Κοσμᾶ τον Αἰτωλό (1779), ρελθόντος, πού καταφεύγει στό μονα- τόν καλόγερο Σαμουήλ στό Σούλι (1803), στήρι γιά νά κατευνάσει τίς τύψεις του. τόν παπα-Θύμιο Βλαχάβα (1809). Ἡ ἴδια ἡ ἔναρξη τῆς Ἐπανάστασης σημαδεύτη- Οἱ Ἕλληνες ποιητές θά υἱοθετήσουν κε ἀπό τόν μαρτυρικό θάνατο τοῦ Πα- τό μοτίβο τοῦ μυστηριώδους καλόγε- Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 43

τριάρχη Γρηγορίου Ε΄ (10.4.1821), πού πού ἐξυμνεῖ τόν βίο καί τά πολεμικά κα- ἔγινε ἀμέσως λάβαρο γιά τούς Ἕλληνες˙ τορθώματα τοῦ Ἀλῆ πασᾶ: πρόκειται γιά σύντομα στή χορεία τῶν ἐθνομαρτύρων μιά σειρά αὐτοσχεδιασμῶν πού ἀπαγ- ἐπρόκειτο νά προστεθοῦν ἀρκετοί ἀκόμη γέλλονταν ἐνώπιον τοῦ πασᾶ καί περι- ἱερωμένοι, μεταξύ τῶν ὁποίων ὁ Ἀθανά- λαμβάνουν διάφορα ἱστορικά γεγονότα σιος Διάκος καί ὁ Παπαφλέσσας. Ἔτσι, μέχρι τό 1812 (ἔκδ. ἀπό τόν Κων. Σάθα, οἱ Ἕλληνες ποιητές ἔπλασαν τό μοτίβο Ἱστορικαί ἀναμνήσεις, 1870). Βεβαίως, ἡ τοῦ «καλόγερου πολεμιστῆ» μέ δεδομέ- ἐξιστόρηση γίνεται ἀπό τήν ὀθωμανική να τῆς ἱστορικῆς παράδοσης˙ λ.χ., στό σκοπιά καί στόχος εἶναι ἡ κολακευτική ἔργο τοῦ Ἀ.Ρ. Ραγκαβῆ Φροσύνη (1837), παρουσίαση τοῦ Ἀλῆ. Ἔτσι, ἡ ἀνατίναξη στό πρόσωπο τοῦ ἱερέα Μελετίου, πα- τῆς πυριτιδαποθήκης στό Κούγκι ἀποδί- τέρα τῆς κυρα-Φροσύνης, συνδυάζονται δεται σέ σχέδιο τοῦ πασᾶ, ἐνῶ ὁ καλόγε- δύο ἱστορικές προσωπικότητες, ὁ Κο- ρος Σαμουήλ περιγράφεται ὡς «δαιμονι- σμᾶς ὁ Αἰτωλός καί ὁ ἐπίσκοπος Ἕλους σμένος». Βεβαίως, ἡ ἀφήγηση αὐτή ἀνα- Ἄνθιμος (Σκαλιστήρης). σκευάζεται ἀπό τόν Χριστόφορο Περραι- βό (Ἱστορία Σουλίου καί Πάργας, 1815), Ἐκτός ἀπό πρότυπα γιά τούς πλασμα- ὁ ὁποῖος χαρακτηρίζει τόν Σαμουήλ ὡς τικούς χαρακτῆρες λογοτεχνικῶν κειμέ- «ὀνειροκρίτη» καί ἐξηγητή τῆς Ἀποκα- νων, οἱ ἱερωμένοι ἐπαναστάτες γίνονται λύψεως, σημειώνοντας ὅτι ὁ λαός «τόν οἱ πρωταγωνιστές σέ ποιητικά, πεζά καί ἐσέβετο ὡς προφήτη». Μέ αὐτήν την θεατρικά ἔργα. Ἀναφέρουμε ἐνδεικτικά τριπλή ἰδιότητα τοῦ καλόγερου-πολεμι- τά ποιήματα τοῦ Βαλαωρίτη «Σαμουήλ» στῆ-προφήτη, ὁ Σαμουήλ θά ἐμφανιστεῖ καί «Εὐθύμιος Βλαχάβας» (συλ. Μνημό- στό διήγημα τοῦ Γ. Τερτσέτη, «Ὄνειρον συνα, 1857), «Ὁ ἀνδριάς τοῦ ἀοιδίμου τοῦ Φώτου» (1830, βλ. Ἐφημέριος, τχ. 1, Γρηγορίου τοῦ Ε΄» (1872) καί Ἀθανάσης Ἰαν.-Φεβρ. 2021, σ. 6-7) καί στον Ἀθανά- Διάκος (1867), καί τό διήγημα τοῦ Μιχα- ση Διάκο τοῦ Βαλαωρίτη (Ἆσμα Δ΄, στ. ήλ Μητσάκη «Τό φίλημα» (1893) γιά τή 118-120). Ἡ μορφή του θά συνδυαστεῖ θυσία τοῦ Παπαφλέσσα. ἀργότερα μέ τόν ἡγούμενο Γαβριήλ τοῦ Ἀρκαδίου (1866) καί θά ἐξακολουθήσει Ἀπό τούς πολεμιστές καλόγερους τοῦ νά γοητεύει τή λογοτεχνική φαντασία καί ἑλληνικοῦ ρομαντισμοῦ, ἰδιαίτερο ἐνδια- στόν 20ό αἰ., καθώς πρωταγωνιστεῖ στό φέρον παρουσιάζει ὁ Σαμουήλ. Εἶναι ἀξι- θεατρικό ἔργο Ὁ Καπετάν Καλόγηρος οσημείωτο ὅτι ἡ πρώτη του λογοτεχνική τοῦ Χρ. Χρηστοβασίλη (1905). ἐμφάνιση εἶναι στήν Ἀληπασιάδα, τό ποί- ημα τοῦ Τουρκαλβανοῦ Χατζη-σεχρέτη, Φώτης Κόντογλου, Ὁ παπα-Θύμιος Ὁ Ἀθανάσιος Βλαχάβας Διάκος (1938-1939), (λεπτομέρεια) λεπτομέρεια 44 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

ΠΟΙΗΤΙΚΑ ΚΑΤΟΙΚΕΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ Μελισσάνθη Μάριου-Κυπαρίσση Μώρου Ὑποψ. Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας Α.Π.Θ. Ἀναμετριέται ἡ φωνή μου / μέ τήν αἰώνια Σιωπή Σου (Μελισσάνθη, «Ἰώβ», Ὁδοιπορικό. Ποιήματα 1930-1984, Ἀθήνα: Καστανιώτης 1986) «Πόσο εἶσαι μυστικός, Θεέ μου, στή καί τήν ἱστορία του. Ἄς δοῦμε, ὅμως, τόν σιωπή τῶν οὐρανῶν σου!», ἀναφωνεῖ ὁ στίχο μας ἀπό πιό κοντά. Ἀντιγράφω τούς ἱερός Αὐγουστίνος (Ἐξομολογήσεις Α΄, σ. ἀμέσως προηγούμενους καί τούς ἑπόμε- 145), μεταφέροντάς μας ξανά, μετά τόν νους στίχους: Ματθαῖο Μουντέ πού εἴδαμε σέ προη- γούμενο κείμενό μας, στόν «τόπο» αὐτό Ἀναμετριέται ἡ ἄβυσσος τῶν θλίψεών τῆς ποίησης, τή σιωπή τοῦ Θεοῦ. Καί μου / μέ τόν αἰώνιον οὐρανό Σου / Ἀνα- ἀλλοῦ, θά πεῖ πάλι «Καί τ’ αὐτιά σου, μετριέται ἡ φωνή μου / μέ τήν αἰώνια Θεέ μου, μέ ἄκουγαν, ἀλλά τό ἀγνοοῦ- Σιωπή Σου / –τή σιωπή πού ἁπλώνεται σα» (ὅ.π., σ. 305). Στή σιωπή καί πάλι ἀνάμεσό μας / σάν μία ἔρημος– / Ἀναμε- τοῦ Θεοῦ ἐπανερχόμαστε, αὐτή τή φορά, τριέται ἡ θέλησή μου μέ τή Θέλησή Σου. ὅμως, μέσῳ ἑνός βιβλικοῦ παραδείγμα- τος, πού δίνει τό προποιητικό ὑλικό στή Τό ποίημα συνεχίζει μέ τόν ἴδιο τρόπο Μελισσάνθη, φιλολογικό ψευδώνυμο τῆς μέχρι τό κλείσιμό του: «Ἔστω, ἐνώπιόν ποιήτριας Ἥβης Κούγια-Σκανδαλάκη Σου, τό μυστήριον τῆς σκηνῆς τοῦ μαρ- (1907-1990), γιά τή σύνθεση τοῦ ποιή- τυρίου μου / αἰώνια μαρτυρία, πίστεως ματος ἀπ’ ὅπου ἀντλοῦμε τόν στίχο τοῦ καί ἀγάπης». Τό ποίημα εἶναι γραμμένο σημερινοῦ μας κειμένου. Τό ποίημα ἐπι- τό 1950 καί ἀνήκει στή συλλογή Ἡ ἐπο- γράφεται «Ἰώβ» καί, ὅπως προκύπτει χή τοῦ ὕπνου καί τῆς ἀγρύπνιας, τήν εὔλογα, προέρχεται ἀπό τό ὁμώνυμο βι- «κατεξοχήν θρησκευτική συλλογή τῆς βλίο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ὁ Ἰώβ τῆς Μελισσάνθης» (Πλατῆς 1985, σ. 141)· Μελισσάνθης, ὅπως οἱ περισσότερες βιβλι- μιά θρησκευτική ποίηση, μέ βαθιά μυστι- κές μορφές πού μεταμορφώνονται σέ ποι- κή διάσταση, τῆς ὁποίας ὁρίζουσα ἀπο- ητική πρώτη ὕλη, βρίσκεται ταυτόχρονα τελεῖ ἡ σιωπή τοῦ Θεοῦ, μιά καί, ὅπως ἐντός καί ἐκτός τοῦ βιβλικοῦ ὑποκειμένου διαβάζουμε στόν τίτλο ἑνός ποιήματος, του· εὐδιάκριτα παραθέματα ἀπό τούς «Ὁ Θεός εἶναι Σιωπή». παλαιοδιαθηκικούς στίχους ὑπενθυμίζουν διαρκῶς ὄχι μόνο τήν “καταγωγή” ἀλλά Ἡ Μελισσάνθη στό ἐν λόγῳ ποίημα διαβάζει μέ τόν δικό της τρόπο τή βιβλική ἱστορία τοῦ Ἰώβ· ἡ δοκιμασία του εἶναι «μαρτυρία, πίστεως καί ἀγάπης», ὅπως Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 45

καταλήγει τό ποίημα. Ἄν ὁ Ἰώβ δοκιμά- κειμένου. Ὁ Ἰώβ τῆς Μελισσάνθης πα- ζεται, δοκιμάζεται ἐν μέσῳ τῆς ἀγάπης λεύει, μέ τή σειρά του, μέ τόν δικό του, τοῦ Θεοῦ· καί συναρτήσει τῆς ἀγάπης βέβαια, τρόπο μέ τόν Θεό· τά ρήματα Του, ἡ πίστη, ἡ ὁποία διαδραματίζει ἕναν τῶν στίχων πού παραθέσαμε μόλις δέν ἰδιαίτερο ρόλο στήν ἱστορία τοῦ Ἰώβ. Ἄς εἶναι τυχαῖα. Μά ἐκείνη ἡ ἀναμέτρηση μήν ξεχνᾶμε ὅτι ὁ Ἰώβ εἶναι ἐκτός τοῦ μέ τήν ἄπειρη, σάν ἔρημο, σιωπή Του εἶ- Ἰσραήλ, μέ τόν Γιαχβέ, ὅμως, νά εἶναι δι- ναι ἡ πλέον ἰσχυρή. Ἡ σιωπή, ἡ ὁποία αρκῶς παρών στούς στίχους τοῦ βιβλίου. εἶναι ἀπέραντη, μοιάζει ἀνεξάντλητη καί Πίστη καί ἀγάπη συνυπάρχουν καί ἀπο- μπορεῖ νά ἐκληφθεῖ ὡς ἄνυδρη ἔρημος, τελοῦν ἕνα ἐναρμόνιο κρᾶμα: «[ἡ] ἀπο- λησμονώντας, ὅμως, ὅτι κάποτε ἡ ἔρημος κάλυψη τῆς πίστης πρός τόν ἕνα Θεό ἔχει ἐξήνθησεν. Κι αὐτό ἀκριβῶς εἶναι τό με- ὡς περιεχόμενο τή στάση τοῦ ἀνθρώπου γαλεῖο της. Ἀναμετρᾶται ὁ βιβλικός Ἰώβ ἔναντι τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία οὐσιαστικά συ- μαζί της, μένει πιστός καί ἀντιλαμβάνε- νιστᾶ τήν ἀνταπόδοση τῆς ἀγάπης τοῦ ται τό μεγαλεῖο τοῦ Θεοῦ, ἀγγίζει τόν ἀνθρώπου στήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ» (Κα- αἰώνιο οὐρανό Του. ραγιάννης 2019, σ. 29). Στό μεταξύ πί- στης καί ἀγάπης, λοιπόν, ὁ Ἰώβ δοκιμά- Βιβλικά πρόσωπα καί προσωπεῖα δια- ζεται καί ἡ δοκιμασία του, ἀκόμα κι ὅταν σχίζουν πολλές φορές τούς στίχους τῶν μοιάζει ἀτέλειωτη, καταλήγει στήν ἀγά- ποιητῶν καί τῶν ποιητριῶν. Κι εἶναι ἡ πη. Ὁ Ἰώβ λυτρώνεται χάρη στήν πίστη μεταπολεμική περίοδος ἐκείνη πού ἀνα- του, πού μένει μέχρι τέλους ἀκλόνητη. δεικνύεται ἡ πιό καρποφόρα. Μιά ἐποχή, κατά τήν ὁποία ἡ θρησκευτική συνείδηση Εἶναι ἀλήθεια πώς ὁ βιβλικός Ἰώβ ἔχει καί ἡ καλλιτεχνική (ἐδῶ, ποιητική) ἔκ- ἀποτελέσει πηγή ἀρκετῶν λογοτεχνικῶν φρασή της μοιάζει νά χρεοκοπεῖ, ἰδιαί- ἔργων ὄχι μόνο τῆς ἑλληνικῆς ἀλλά καί τερα στήν εὐρωπαϊκή Τέχνη. Ἡ Μελισ- τῆς παγκόσμιας γραμματείας. Μπορεῖ ἡ σάνθη μέ τόν «Ἰώβ» της, τό ποίημα πού κριτική νά ἔχει ὑποστηρίξει πώς «[τά] ἁρμόζει τόν ἄνθρωπο μέ τόν Θεό στήν βιβλικά καί χριστιανικά πρόσωπα καί κορύφωση τῆς σχέσης τους, μᾶς δείχνει σύμβολα πού ὑπάρχουν στό ἔργο της ἕναν μέσο δρόμο, μιά παράλληλη κίνηση […] βοήθησαν ἁπλῶς τήν ποιήτρια νά ἐντός, ἐκτός καί ἐπί τά αὐτά τοῦ βιβλι- ἐκφράσει, μέ ὅρους ἀνθρωπολογικούς, κοῦ κειμένου, τήν ὁποία θά ἀκολουθή- τήν ὑπαρξιακή ἐποποιία τοῦ ἀνθρώπου» σουμε καί στά κατοπινά μας κείμενα, (Μπεκατῶρος 1985, σ. 83), ὡστόσο, τό μιά κίνηση πού “διαβάζει” μέν τή Βίβλο συγκεκριμένο ποίημα ἀποδεικνύεται μέ κάτοπτρα λογοτεχνικά, μή ξεχνώντας πολύ κοντά στό πνεῦμα τοῦ βιβλικοῦ τό βαθύτερό της μήνυμα. ΕΝΔΕΙΚ Τ ΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. Ἁγίου Αυγουστίνου, Ἐξομολογήσεις, μτφ.-σχόλια Φραγκίσκη Ἀμπατζοπούλου, τ. Α΄, Ἀθήνα: Πατάκης 2007. Χρῆστος Καραγιάννης, «Ἡ πίστη ὡς ἑνοποιητικό στοιχεῖο τοῦ βιβλικοῦ Ἰσραήλ», στόν τόμο Σταῦρος Ζουμπουλάκης (ἐπιμ.), Γιά τήν πίστη, Ἀθήνα: Ἄρτος Ζωῆς 2019, σ. 15-32. Στέφανος Μπεκατῶρος, «Μελισσάνθη: Διάγραμμα καί Ὅροι τῆς ποίησής της», στόν τόμο Τόν ὄρθρον τόν ἐρχόμενον. Ἀφιέρωμα στήν Μελισσάνθη, Ἀθήνα: ΕΛΙΑ 1985, σ. 75-86. Ε.Ν. Πλατῆς, «Ἡ ποίηση τῆς Μελισσάνθης: Αἰσθητική παρουσίαση», στόν τόμο Τόν ὄρθρον τόν ἐρχόμενον, ὅ.π., σ. 137-148. 46 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ζαμπίας Ἀγριμάκη Ἱστορικοῦ - Δρος Νεοελληνικῆς Φιλολογίας Νικόλαος, Μητρ. Μεσογαίας και Λαυρεωτικῆς, Δεῦτε λάβετε φῶς. Ἀπό τό γε- γονός τῆς Ἀναστάσεως στή θέα τοῦ Ἀναστάντος, Σπάτα Ἀττικῆς: Ἱ.Μ. Μεσο- γαίας και Λαυρεωτικῆς 2021. Μιά πρόταση-πρόσκληση μετοχῆς στή χαρά τῆς Ἀνα- στάσεως, τό νόημα καί ἡ σημασία τῆς ὁποίας παρουσιάζονται μέ τρόπο εὔληπτο καί μέ θεολογικό βάθος, σέ στενή συνάφεια μέ τον λειτουργικό, πατερικό καί εὐαγγελικό λόγο. Νικόλαος, Ἀρχιεπ. Τσεμποξάρσκυ καὶ Τσουβάσκυ, Ὑπὸ τὴν σκιὰν τῆς Θείας Χάριτος καὶ τὴν Σκέπην τῆς Θεομήτορος. Στιγμὲς ἀπὸ τὸν βίο καὶ τὴν πολιτεία του στὴ Σοβιετικὴ Ἕνωση, μτφ. ἀπὸ τὰ ρωσικά, Ἰωάννη Ἀ. Βαμβακᾶς, Ἀθήνα: Ἁρμὸς 2021. Αὐτοβιογραφικό κείμενο, ἡμερολογιακοῦ χαρακτῆρα, τοῦ ἑλληνικῆς καταγωγῆς ἀρχιεπ. Νικολάου, πού ἀφηγεῖται μέ συγκινητική ἀμεσότητα τήν πορεία του πρός τήν ἱερωσύνη τή δύσκολη ἐποχή τῆς Ὀκτωβριανῆς ἐπανάστασης καί τοῦ σοβιετικοῦ κράτους. Ἀρχιμ. Φίλιππος Χαμαργιάς, Πρωτ. Ἱ.Μ. Μεσσηνίας, Προσεγγίσεις τοῦ Εὐαγ- γελικοῦ λόγου γιὰ τὴ σύγχρονη κοινωνία. Κυριακοδρόμιο 2019-2020, Καλα- μάτα: Μανιατάκειον Ἵδρυμα 2021. Μέσα ἀπό τήν ἑρμηνεία τῶν Εὐαγγελικῶν πε- ρικοπῶν τῶν Κυριακῶν τοῦ λειτουργικοῦ ἔτους 2019-2020, ἐπιχειρεῖται ἡ ἀνάδειξη τῆς σχέσης ἀνάμεσα στόν σύγχρονο κόσμο καί τόν Εὐαγγελικό λόγο, τό βαθύτερο περιεχόμενο τοῦ ὁποίου προσεγγίζεται ἠθικά καί κοινωνιολογικά, χωρίς ὅμως νά παραγνωρίζεται ἡ σημασία του στήν Ὀρθόδοξη λατρεία. Βιβλία πού λάβαμε - Νέες κυκλοφορίες Μητρ. Ἀργολίδος Νεκτάριος, Σταυροαναστάσιμο Πάσχα. Ιστορίες μαρτυρίου και μαρτυρίας, Ναύπλιο: Ἐπιστροφή χ.χ. Αρχιμ. Χρυσόστομος Χρυσόπουλος, Αποστολικές Διαβάσεις. Κυριακοδρόμιο Απο- στόλων, Αθήνα 2020 Ἰωάννης Σ. Τσούρας, Η (α)συμφωνία των Πρεσπών ή ο αφελληνισμός των Μακε- δόνων και ο «Μακεδονισμός» των Σλάβων, Ἀθήνα: Ἐν πλῷ 2021 Τεῦχος 4ον Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 47

ΕΦΗΜΕΡΙΑΚΑ Μισθολογικά θέματα Πρωτ. Γεωργίου Βαμβακίδη Γεν. Ἀρχιερ. Ἐπιτρ. Ἱ.Μ. Ζιχνῶν καί Νευροκοπίου Ἀντιπροέδρου Ι.Σ.Κ.Ε. Στό παρόν τεῦχος τοῦ Ἐφημερίου θά (30) ημέρες. Στίς περιπτώσεις ἀποχῆς παρέχουμε ὁρισμένες χρήσιμες πληρο- τοῦ κληρικοῦ ἀπό τά καθήκοντά του λόγῳ φορίες γιά θέματα μισθολογικῆς φύσεως, ἀδείας ἄνευ ἀποδοχῶν ἤ ἀδικαιολόγητης τά ὁποῖα ἐνδεχομένως δέν γνωρίζουν οἱ ἀπουσίας, θά ἀναφέρεται ὁ συγκεκριμέ- ἐν Χριστῷ ἀδελφοί μας. νος κληρικός ὡς μισθοδοτούμενος ἀπό τήν Ἱερά Μητρόπολή του, ἀλλά δέν θά διενερ- 1) Σέ περίπτωση καταβολῆς ἀχρεω- γεῖται καμμία κράτηση ὑπέρ ἀσφαλιστι- στήτως καταβληθείας ἀποδοχῆς ἤ ἀπο- κῶν ταμείων, κύριας σύνταξης κ.λπ. Αὐτό ζημιώσεως ὁ Κληρικός, ὅπως καί κάθε τό χρονικό διάστημα δέν θά ὑπολογιστεῖ Ὑπάλληλος, ἐπιστρέφει τό καθαρό ποσό καί ὡς χρόνος ὑπηρεσίας γιά τή σύνταξή πού ἔλαβε σύν τήν ἀναλογία τοῦ φόρου. του. Γιά τήν ἀναγνώριση ὡς συντάξιμου Οἱ κρατήσεις πού ἔχουν ἀποδοθεῖ στά χρόνου τῆς ἄδειας ἄνευ ἀποδοχῶν, στίς οἰκεῖα ταμεῖα ἀναζητοῦνται σέ κάθε πε- περιπτώσεις πού αὐτή προβλέπεται ἀπό ρίπτωση ἀπό τήν ἁρμόδια Ἱερά Μητρό- τίς οἰκεῖες διατάξεις, θά πρέπει νά ὑπάρ- πολη, στήν ὁποία ἀνήκει ὁ κληρικός. Ἡ ξει ἐπικοινωνία τοῦ ἐκκαθαριστοῦ ἀποδο- ἐπιστροφή τοῦ ἀνωτέρω ποσοῦ μπορεῖ χῶν μέ τά ἁρμόδια ἀσφαλιστικά ταμεῖα νά γίνει καί μέ παρακράτηση τοῦ ἑνός (κύριας σύνταξης κ.λπ.) προκειμένου νά δεκάτου (1/10) τῶν καθαρῶν μηνιαίων καθοριστεῖ ὁ τρόπος καταβολῆς, κατά ἀποδοχῶν τοῦ κληρικοῦ ἤ μέ παρακρά- περίπτωση, τῶν ἀναλογουσῶν ἀσφαλιστι- τηση τῆς σύνταξης σύμφωνα μέ τίς δια- κῶν εἰσφορῶν (ἔκδοση πράξη ἀναγνώρι- τάξεις τῆς παρ. 7β τοῦ ἄρθρου 3 τοῦ ν. σης ἀπό τό ἀσφαλιστικό ταμεῖο ἤ ὑπο- 4151/2013, ἐφόσον στό μεταξύ ὁ κληρι- χρεωτική καταβολή ἀπό τίς ἀποδοχές τῶν κός κατέστη συνταξιοῦχος. Μέ τήν παρ. ἀμέσως ἑπομένων, ἀπό τήν ἐπάνοδο τοῦ 3 ὁρίζεται ὅτι, σέ περίπτωση ἄρνησης, κληρικοῦ στή Μητρόπολη, μηνῶν). Τέλος ἐκ μέρους τοῦ ὑπαλλήλου-κληρικοῦ, ἐπι- μέ τήν παρ. 3 προβλέπεται ὅτι ὁ κληρικός στροφῆς τῶν ἀχρεωστήτως καταβληθέ- κατά τή διάρκεια θέσης του σέ διαθεσι- ντων, αὐτά καταλογίζονται σύμφωνα μέ μότητα δικαιοῦται τά τρία τέταρτα (3/4) τίς διατάξεις τοῦ δημοσίου λογιστικοῦ. τῶν ἀποδοχῶν του. Ἐξυπακούεται ὅτι ὁ χρόνος διαθεσιμότητας δέν λαμβάνεται Ἐπίσης διευκρινίζεται ὅτι γιά τόν ὑπο- ὑπόψη γιά μισθολογική ἐξέλιξη. λογισμό τῶν ἀποδοχῶν σέ ὅλες τίς περι- πτώσεις, ὁ μήνας λογίζεται γιά τριάντα 48 Ἰούλιος - Αὔγουστος 2021 Τεῦχος 4ον