Teoria BHP. Ebook dla uczniów szkół zawodowych

Teoria BHP Moduł I Zadania i uprawnienia instytucji oraz służb działających w zakresie ochrony pracy i ochrony środowiska w PolsceSpis treści:1. Pojęcia związane z BHP2. Pojęcia związane z ochroną przeciwpożarową3. Pojęcia związane z ochroną środowiska4. Pojęcia związane z ergonomią

1. Pojęcia związane z BHPZakres bhpW zakres zagadnień związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa i higieny pracy wcho-dzą:  techniki bezpieczeństwa pracy;  podstawy higieny pracy — nauka zajmująca się określaniem norm kształtowania zdrowych, higienicznych, nieuciążliwych i nieszkodliwych warunków pracy oraz zapobieganiem chorobom zawodowym;  elementy fizjologii pracy — badanie wpływu środowiska na organizm człowieka podczas wykonywania przez niego pracy;  elementy socjologii pracy — badanie wpływu środowiska i rodzaju pracy na stosunek pracownika do wykonywanej pracy oraz jego wydajność;  elementy organizacji i ekonomiki pracy — określające dobór najbardziej właści- wych środków oraz warunki odpowiednie do osiągnięcia zamierzonych wyników pracy człowieka bez uszczerbku na zdrowiu pracownika;  podstawy ergonomii — nauka zajmująca się zasadami i metodami dostosowania pracy do właściwości psychicznych i możliwości fizycznych człowieka.ZagrożenieZagrożenie — zjawisko wywołane działaniem sił natury bądź człowieka, które powo-duje, że poczucie bezpieczeństwa człowieka/pracownika maleje bądź zupełnie zanika.Zagrożenie to sytuacja, która grozi wystąpieniem wypadku.Cały system zapobiegania wypadkom polega przede wszystkim na wykrywaniui usuwaniu zagrożeń, zanim wydarzy się wypadek.Zagrożenie nie jest jednoznaczne z występowaniem ryzyka w pracy.Zagrożenie a ryzyko — choć oba te czynniki występują równolegle, nie należy ich zesobą utożsamiać, gdyż podobnie jak przyczyna i skutek są to dwa odrębne zjawiska.Przykładowo zagrożenie mogą stanowić zwisające z dachu duże sople, podczas gdy ry-zyko to przebywanie lub przechodzenie w miejscu, w którym uderzenie przez oderwanysopel jest możliwe. 2

Wypadek przy pracyOkreślone zdarzenie może być zakwalifikowane jako wypadek przy pracy jedyniewówczas, gdy spełnia równocześnie wszystkie cztery warunki podane w definicji.Urazem jest uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czyn-nika zewnętrznego.Wypadek traktowany na równi z wypadkiem przy pracyNa równi z wypadkiem przy pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń określonychw ustawie, traktowany jest wypadek, któremu pracownik uległ w czasie:  wykonywania zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związ- kowe,  szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony,  podróży służbowej, w okolicznościach innych niż określone wyżej, poza sytuacją, gdy wypadek został spowodowany postępowaniem pracownika, które nie pozo- staje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań,  wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych bądź przez inną osobę, traktowaną na równi z członkiem spółdzielni w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz tych spółdzielni,  wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odby- wania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,  uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe,  odbywania szkolenia lub stażu przez absolwenta pobierającego stypendium w okresie odbywania tego stażu lub szkolenia na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy, 3

 pełnienia mandatu posła lub senatora w przypadku pobierania przez niego uposażenia,  wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia,  współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywil- nym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia,  nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej przez słuchaczy pobierających stypendium,  wykonywania zwykłych czynności związanych ze współpracą przy prowadzeniu działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń spo- łecznych,  wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub czynności związa- nych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi,  odbywania zastępczych form służby wojskowej,  wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych,  wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została za- warta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy.Rodzaje wypadków przy pracy 4

Zgodnie z art. 3 ust. 6 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecz-nym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz.1322).Postępowanie powypadkoweW razie wypadku przy pracy na pracodawcy spoczywa szereg obowiązków w zakresie:weryfikacji stanu faktycznego, ustalenia przyczyn wypadku, zapobiegania wypadkom naprzyszłość, a także obowiązków informacyjnych oraz ewidencyjnych.Postępowanie powypadkowe obejmuje następujące czynności:  powołanie zespołu powypadkowego,  ustalenie przyczyn i skutków wypadku,  ustalenie, czy wypadek powstał na skutek czynników zewnętrznych, np. wybuch, porażenie prądem, czy z winy pracownika,  ustalenie osób, które mogą być odpowiedzialne za powstałe czynniki zewnętrzne,  sporządzenie protokołu powypadkowego w terminie 14 dni od daty wypadku, który należy przedstawić poszkodowanemu, a ten ma prawo do zgłoszenia za- strzeżeń,  zatwierdzenie protokołu powypadkowego przez kierownika zakładu w terminie 5 dni od daty sporządzenia.Skutki wypadków przy pracyIstnieją dwie główne kategorie skutków wypadków przy pracy:  moralne,  ekonomiczne.Choroba zawodowaZa chorobę zawodową uważa się chorobę wymienioną w wykazie chorób zawodowych,jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokimprawdopodobieństwem, że została ona spowodowana działaniem czynników szkodli-wych dla zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wy-konywania pracy. 5

Rozpoznanie choroby zawodowej u pracownika lub byłego pracownika może nastąpićw okresie jego zatrudnienia w narażeniu zawodowym lub po zakończeniu pracy w takimnarażeniu pod warunkiem wystąpienia udokumentowanych objawów chorobowychw okresie ustalonym w wykazie chorób zawodowych.Postępowanie w sprawach chorób zawodowych 1. Zgłoszenie podejrzenia choroby zawodowej oraz jej rozpoznanie może nastąpić u pracownika lub byłego pracownika w okresie jego zatrudnienia w narażeniu zawodowym lub po zakończeniu pracy w takim narażeniu, lecz nie później niż w okresie, który został określony w wykazie chorób zawodowych: 2. Zgłoszenia dokonuje:  pracodawca zatrudniający pracownika, u którego podejrzewa się chorobę zawo- dową;  lekarz;  pracownik lub były pracownik, który podejrzewa, że występujące u niego objawy mogą wskazywać na taką chorobę, przy czym pracownik aktualnie zatrudniony zgłasza podejrzenie za pośrednictwem lekarza sprawującego nad nim profilak- tyczną opiekę zdrowotną;  lekarz dentysta, który podczas wykonywania zawodu powziął podejrzenie wystą- pienia u pacjenta choroby zawodowej. 3. Zgłasza się do:  właściwego państwowego inspektora sanitarnego;  właściwego inspektora pracy. 4. Stwierdzenie występowania choroby zawodowej jest decyzją państwowego powiatowego inspektora sanitarnego.Podział czynników występujących w środowisku pracyPodział na czynniki występujące w środowisku pracy pozwala na rozróżnienie (zgodniez definicjami przyjętymi w Polskich Normach) trzech rodzajów czynników:  czynników niebezpiecznych,  czynników szkodliwych,  czynników uciążliwych.Każdy z wymienionych wyżej rodzajów czynników charakteryzuje się innym stopniemoddziaływania na pracowników, różne mogą też być jego konsekwencje. Należy jednakpamiętać, iż zasady określania charakterystyk czynników powodują, że czynnik, któryw danej chwili jest jedynie uciążliwy, może przekształcić się w czynnik szkodliwy, tenzaś — w czynnik o charakterze niebezpiecznym.Czynniki niebezpieczneCzynnikiem niebezpiecznym w środowisku pracy jest czynnik, który może prowadzić dopowstania u pracującego urazu (wypadek przy pracy).W ramach czynników uznawanych za niebezpieczne wyróżnić można m.in. czynniki me-chaniczne (np. spadające lub wysypujące się materiały, przebywanie pracownika na wy- 6

sokości, śliskie i nierówne powierzchnie, pozostające w ruchu bądź transportowane ma-szyny lub ich części), a także działanie prądu elektrycznego.Czynniki szkodliweCzynniki szkodliwe w środowisku pracy — czynniki, których oddziaływanie na pracow-nika prowadzi lub może prowadzić do powstania choroby zawodowej lub innego scho-rzenia związanego z wykonywaną pracą.Czynniki szkodliwe w środowisku pracy można podzielić na następujące kategorie:  czynniki fizyczne — hałas, hałas ultradźwiękowy, drgania mechaniczne,  pyły: całkowity i respirabilny, np. pył drewna twardego, mąki,  pyły i dymy spawalnicze wraz z substancjami toksycznymi, np. tlenki, metale,  metale występujące w postaci pylistej, np. ołów, żelazo,  mikroklimat zimny i gorący, np. w chłodniach, piekarniach,  czynniki toksyczne, chemiczne i lotne związki organiczne, np. benzen,  pyły zawierające azbest,  promieniowanie optyczne nielaserowe,  promieniowanie laserowe,  pole lub promieniowanie elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu 0 Hz — 300 GHz.Pracodawcy mają obowiązek prowadzenia pomiarów czynników szkodliwych.Wartości oddziaływania tych czynników dokonuje się na podstawie miar określonychw przepisach prawa.Najważniejszym z przepisów jest rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznejokreślające najwyższe dopuszczalne stężenia i natężenia czynników szkodliwych dlazdrowia w środowisku pracy. Dokument ten zawiera dwa rodzaje informacji dotyczą-cych: 1. wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (NDS, NDSCH, NDSP), 2. wartości najwyższych dopuszczalnych natężeń fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych i pyłowych czynników szko-dliwych dla zdrowia w środowisku pracy określane są miarą NDS, NDSCH i NDSP.NDS (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie) — to wartość średnia ważona stężenia, któregooddziaływanie na pracownika w ciągu 8 godzinnego dobowego i przeciętnego tygo-dniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktyw-ności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia orazw stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń.NDSCH (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe) — to wartość średnia stężenia,które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeliwystępuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut, nie częściej niż 2 razy w czasiezmiany roboczej i w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina. 7

NDSP (Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe) — jest to wartość stężenia, które zewzględu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być przekroczone w śro-dowisku pracy w żadnym momencie.Czynniki uciążliweCzynniki uciążliwe w środowisku pracy — to czynniki, których oddziaływanie na pra-cownika może być przyczyną złego samopoczucie lub nadmiernego zmęczenia, które nieprowadzi jednak do trwałego pogorszenia stanu zdrowia. Mogą one jednak prowadzićdo dłuższej nieobecności pracownika z powodu choroby bądź obniżenia wydajności.Do głównych czynników o charakterze uciążliwym zaliczyć można następujące katego-rie:  mikroklimat,  monotonia,  obciążenie psychiczne,  obciążenie statyczne,  oświetlenie,  wysiłek fizyczny.Występowanie czynników uciążliwych może zależeć od rodzaju miejsca, w którym pracajest wykonywana . I tak w przypadku działań dydaktycznych do czynników uciążliwychmożna zaliczyć: hałas, mikroklimat, oświetlenie stanowiska pracy, długotrwałą wymu-szoną pozycję ciała oraz stres. W przypadku prac wykonywanych w warsztatach samo-chodowych oraz w budownictwie do czynników uciążliwych można zaliczyć podnosze-nie i przenoszenie ciężarów (wysiłek fizyczny) oraz stres. W sektorze piekarniczymi produkcji artykułów spożywczych czynniki uciążliwe mają podobny charakter.OświetlenieOświetlenie stanowiska pracy może stanowić czynnik uciążliwy przyczyniający się doniewłaściwego obciążenia narządu wzroku. Mogą wystąpić sytuacje, w których dochodzido migotania i efektów stroboskopowych, zmian natężenia i równomierności oświetle-nia czy też olśnienia. Występowanie tego typu zjawisk w znacznym stopniu może obni-żać zdolność koncentracji, a tym samym wpływać na wydajność pracownika.MikroklimatInnym rodzajem czynnika kształtującego środowisko pracy i mogącego przyjmowaćcharakter uciążliwego jest mikroklimat. Elementami mikroklimatu są takie czynniki, jak:temperatura, wilgotność względna powietrza oraz prędkość jego przepływu. Zmianawartości każdego z tych czynników ma istotny wpływ na komfort odczuwany przezczłowieka czy też jego wydajność pracy. Z tego też względu mikroklimat jest jednymz czynników kształtujących środowisko pracy, który podlega analizie podczasprowadzonych badań warunków pracy. 8

2. Pojęcia związane z ochroną przeciwpożarowąZasady ochrony przeciwpożarowejOchrona przeciwpożarowa — jest bardzo szerokim pojęciem związanym z zapobiega-niem i zwalczaniem pożarów. Ustawa o ochronie przeciwpożarowej polega na realizacjiprzedsięwzięć mających na celu ochronę życia, zdrowia i mienia lub środowiska przedpożarem, klęską żywiołową bądź innym miejscowym zagrożeniem przez:  zapobieganie powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,  zapewnianie sił i środków do zwalczania pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,  prowadzenie działań ratowniczych.(Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej — Dz. U. z 1991 r.Nr 81, poz. 351)  Wprowadzenie zaostrzonych przepisów z dziedziny Bezpieczeństwa i Higieny Pracy (BHP) oraz Ochrony Przeciwpożarowej (ppoż) przeniosło całkowicie od- powiedzialność związaną z przestrzeganiem prawa na właścicieli firm lub ich za- rządy. Pracodawca jest zobowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.  Wobec powyższego pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeń- stwa i higieny pracy w zakładzie pracy.Działania w zakresie ochrony przeciwpożarowej prowadzone przez każdego praco-dawcę muszą być dostosowane w danym zakładzie do:  do rodzaju prowadzonej działalności,  zakresu prowadzonej działalności,  liczby zatrudnionych pracowników,  liczby innych osób przebywających na terenie zakładu pracy,  rodzaju występujących zagrożeń,  poziomu występujących zagrożeń.Zgodnie z ustawą o ochronie przeciwpożarowej właściciel budynku, obiektu budowla-nego lub terenu, zapewniając ich ochronę przeciwpożarową, ma obowiązek:  przestrzegania przeciwpożarowych wymagań techniczno-budowlanych, instalacyjnych i technologicznych,  wyposażenia budynku, obiektu budowlanego lub terenu w wymagane urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice,  zapewnienia konserwacji oraz naprawy urządzeń przeciwpożarowych i gaśnic w sposób gwarantujący ich sprawne i niezawodne funkcjonowanie,  zapewnienia bezpieczeństwa i możliwości ewakuacji osobom przebywającym w budynku, obiekcie budowlanym lub na danym terenie, 9

 przygotowania budynku, obiektu budowlanego lub terenu do prowadzenia akcji ratowniczej,  zapoznania pracowników z przepisami przeciwpożarowymi,  ustalenia sposobu postępowania na wypadek powstania pożaru, klęski żywioło- wej lub innego miejscowego zagrożenia.Obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony przeciwpożarowejWyznaczenie pracowników odpowiedzialnych za ochronę przeciwpożarową i ewakua-cję:  nowelizacja Kodeksu pracy (art. 2091), obowiązująca od 18 stycznia 2009 r., na- kłada na pracodawcę obowiązek wyznaczenia pracownika do wykonywania czynności w zakresie ochrony przeciwpożarowej i zapewnienia ewakuacji pra- cowników zgodnie z przepisami o ochronie przeciwpożarowej;  pracodawca musi zadbać o bieżącą łączność z wyspecjalizowanymi służbami ze- wnętrznymi.Szczegółowe obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony przeciwpożarowej to:  wyznaczenie osoby do udzielania pierwszej pomocy, ewakuacji i ochrony przeciwpożarowej. Pełna informacja powinna zawierać imię i nazwisko tej osoby, miejsce wykonywania pracy oraz numer telefonu lub innego środka komunikacji elektronicznej, pod którym można się z nią skontaktować. Osoba, której powie- rzone zostaną czynności z zakresu ochrony przeciwpożarowej, powinna posiadać odpowiednie kwalifikacje, czyli być przeszkolona w danym zakresie;  przestrzeganie wymagań budowlanych, instalacyjnych i technologicznych pod- czas projektowania, wykonawstwa i eksploatacji obiektów;  wyposażenie obiektów w sprzęt i urządzenia przeciwpożarowe, zapewnienie ich właściwego stanu technicznego oraz właściwego do nich dostępu (szczególnie do podręcznego sprzętu gaśniczego i hydrantów);  przygotowanie obiektu do prowadzenia akcji ratowniczej, w tym zapewnienie sprawnych technicznie i dostępnych (szczególnie w porze zimowej) źródeł i miejsc poboru wody do celów gaśniczych;  przestrzeganie wymagań bezpieczeństwa pożarowego związanych z prowadze- niem procesów technologicznych mogących powodować zagrożenie pożarem lub wybuchem. Szczególnie należy zadbać o sprawność urządzeń zabezpieczających, a każdą awarię usuwać przed ponownym uruchomieniem linii technologicznej lub procesu technologicznego;  przestrzeganie zasad eksploatacji instalacji technicznych (elektrycznej, pioruno- chronnej, gazowej, kominowej i wentylacyjnej), maszyn i urządzeń poprzez za- pewnienie ich okresowych przeglądów i konserwacji;  stosowanie do ochrony przeciwpożarowej sprzętu, urządzeń, elementów, środ- ków i instalacji posiadających aprobatę, certyfikaty ITB i/lub CNBOP;  zaznajomienie pracowników z przepisami przeciwpożarowymi i porządkowymi (z uwzględnieniem obsługi sprzętu przeciwpożarowego i prowadzenia ewakua- cji) oraz ustalenie sposobów postępowania na wypadek pożaru lub innego zagro- żenia; 10

 opracowanie dla obiektów użyteczności publicznej i zbiorowego zamieszkania „Instrukcji bezpieczeństwa pożarowego” oraz umieszczenie wymagań przeciw- pożarowych dotyczących procesów technologicznych w „Instrukcji technolo- giczno-ruchowej” (w zakładach przemysłowych);  zapewnienie osobom przebywającym w obiekcie bezpieczeństwa odpowiednich warunków ewakuacji przez odpowiednie zabezpieczenie klatek schodowych (ich wydzielenie i oddymianie) oraz przestrzeganie wymagań przepisów w zakresie stopnia palności elementów zastosowanych na drogach komunikacji ogólnej słu- żących celom ewakuacji lub w pomieszczeniach, w których może przebywać jed- nocześnie ponad 50 osób;  przeprowadzanie w zakładach produkcyjnych ćwiczeń z zakresu likwidowania źródeł zagrożeń, a w obiektach użyteczności publicznej ćwiczeń z ewakuacji ludzi i mienia. W razie potrzeby zakres ćwiczeń należy skonsultować z właściwą tere- nowo Komendą Miejską/Powiatową PSP.ITB i CNOPCertyfikaty ITB to certyfikaty wydawane przez Instytut Techniki Budowlanej w obszarzebudownictwa. Mogą one dotyczyć:  wyrobów budowlanych,  usług budowlanych,  zakładowej kontroli produkcji,  systemów zarządzania,  kompetencji personelu.Certyfikaty CNOP to certyfikaty Centrum Naukowo-Badawczego Ochrony Przeciwpoża-rowej im. Józefa Tuliszkowskiego — Państwowego Instytutu Badawczego. Instytucja tazajmuje się m.in.:  badaniem wyrobów służących do ochrony przeciwpożarowej,  certyfikacją wyrobów służących do ochrony przeciwpożarowej,  certyfikacją podmiotów wykonujących usługi z zakresu ochrony przeciwpożaro- wej,  wydawaniem opinii i wykonywaniem ekspertyz technicznych w zakresie ochrony przeciwpożarowej.Przyczyny pożarówPożary to jedna z najgroźniejszych klęsk żywiołowych. Należą one do grupy najważniej-szych zagrożeń zarówno czasu wojny, jak i pokoju (pożary naturalne i wywołane dzia-łalnością człowieka). Istnieje wiele typów pożarów, co związane jest z różnorodnymiprzyczynami ich wybuchu. Wśród nich wymienić można:  wady i niewłaściwą eksploatację urządzeń elektrycznych i grzewczo-komino- wych,  wady urządzeń technicznych,  źle rozwiązane procesy technologiczne,  działanie sił przyrody,  nieostrożność oraz lekkomyślność ludzi (najczęstsza przyczyna pożarów). 11

Główne przyczyny pożarów można podzielić na podstawowe grupy: 1. nieostrożność przy posługiwaniu się ogniem otwartym, 2. nieostrożność przy posługiwaniu się substancjami łatwopalnymi, 3. nieostrożność przy prowadzeniu prac pożarowo niebezpiecznych, 4. wady urządzeń i instalacji elektrycznych oraz ich nieprawidłowa eksploatacja, 5. wady urządzeń grzewczych oraz ich nieprawidłowa eksploatacja, 6. wady urządzeń mechanicznych oraz ich nieprawidłowa eksploatacja, 7. wady procesów oraz nieprzestrzeganie reżimów technologicznych, 8. nieprawidłowe magazynowanie substancji niebezpiecznych, 9. samozapalenie się materiałów, 10. wyładowania elektryczne, 11. wyładowania atmosferyczne, 12. elektryczność statyczna, 13. podpalenia, 14. inne przyczyny.Przejawami nieostrożności zarówno osób dorosłych, jak i dzieci przy posługiwaniu sięogniem otwartym, np. płomieniem, zapałkami, papierosami, może być:  porzucanie niewygaszonych papierosów i zapałek w otoczeniu materiałów pal- nych,  palenie tytoniu w miejscach podatnych na zapalenie i wybuch,  stosowanie ognia w otoczeniu par cieczy i gazów palnych,  palenie ogniska bez zachowania wymaganych zasad bezpieczeństwa przeciwpożarowego,  wypalanie traw i pozostałości po uprawach rolnych,  nieostrożne obchodzenie się ze świecami, lampami naftowymi itp.Przejawami nieostrożności zarówno osób dorosłych, jak i dzieci przy posługiwaniu sięsubstancjami łatwopalnymi może być:  stosowanie płynów łatwo zapalnych do zmywania różnego rodzaju nieczystości (zmywanie podłóg),  pranie odzieży w benzynie lub innym rozpuszczalniku,  rozpalanie pieców przy użyciu cieczy łatwo zapalnej,  nieostrożne przelewanie cieczy łatwo zapalnej, np. w pobliżu źródła ognia i promieniowania cieplnego,  niewłaściwe posługiwanie się substancjami pirotechnicznymi (sztuczne ognie). Nieostrożność osób dorosłych przy prowadzeniu prac pożarowo niebezpiecznych to m.in.:  niewłaściwe przygotowanie stanowiska pracy do prowadzenia prac spawalni- czych, a w tym nieprzestrzeganie reżimu przewidzianego w instrukcji,  brak właściwego nadzoru nad procesem spawalniczym,  prowadzenie prac remontowo-budowlanych z użyciem ognia w pobliżu materia- łów palnych.Przykłady wad urządzeń i instalacji elektrycznych oraz ich nieprawidłowej eksploatacji:  nieprawidłowo dobrana lub wykonana instalacja elektryczna,  przeciążenie instalacji elektrycznej,  wady i uszkodzenia zarówno instalacji, jak i urządzeń, 12

 nieusuwanie wad mających wpływ na awarię w instalacji elektrycznej,  eksploatacja prowizorycznych urządzeń elektrycznych,  eksploatacja punktów świetlnych (żarówek) w bliskiej odległości od materiału palnego,  samowolna, niefachowa naprawa instalacji i urządzeń,  naprawa bezpieczników drutem,  stosowanie palnych osłon na punkty świetlne,  zewnętrzne mechaniczne uszkodzenia instalacji. Przykłady wad elektrycznych urządzeń grzewczych oraz ich nieprawidłowej eksplo- atacji to m.in.:  eksploatacja elektrycznych urządzeń grzewczych niesprawnych technicznie lub wykonanych prowizorycznie (samodzielnie),  pozostawienie bez dozoru przenośnych urządzeń grzejnych, takich jak: grzałki, czajniki, grzejniki, żelazka itp.,  eksploatacja urządzenia grzejnego bez odpowiedniego zabezpieczenia na palnym podłożu lub w pobliżu materiału palnego.Przykłady wad oraz nieprawidłowej eksploatacji urządzeń grzewczych na paliwo stałe,ciekłe i gazowe to m.in.:  niewłaściwy dobór oraz stan techniczny urządzenia grzewczego (pęknięcia, nie- szczelności, niewłaściwe podłączenia rur dymowych),  niezachowanie wymaganej odległości urządzenia grzewczego od materiału pal- nego,  wysypywanie żaru piecowego (szlaki) w miejscu narażonym na zapalenie,  uszkodzenia kominów, palenisk, przewodów dymowych i spalinowych,  występowanie (wbudowanie) palnych elementów konstrukcyjnych (np. drewnia- nych) w kominie,  niewłaściwa obsługa urządzeń i instalacji na gaz propan-butan w butlach (odle- głość od źródeł ciepła, nieszczelności itp.),  suszenie lub przechowywanie materiałów palnych, takich jak: odzież, surowce, paliwo, w bliskim sąsiedztwie źródeł ognia i ciepła,  zbyt intensywne palenie w palenisku powodujące wydobywanie się iskier z ko- mina lub zapalenie sadzy,  brak nadzoru nad piecami w czasie palenia w nich.Wady urządzeń mechanicznych oraz nieprawidłowa ich eksploatacja to np.:  nieprawidłowy dobór konstrukcyjny urządzenia mechanicznego, np. powodują- cego stałe tarcie, a w konsekwencji nagrzewanie się lub iskrzenie,  brak konserwacji urządzeń, np. łożysk powodujących nagrzanie materiału przyle- głego,  pozostawienie maszyn i urządzeń lub aparatury w czasie pracy bez opieki i facho- wego nadzoru,  brak konserwacji instalacji wentylacyjnej i klimatyzacyjnej.Przykładami wad procesów oraz nieprzestrzegania reżimów technologicznych mogą byćm.in.:  niewłaściwy dobór urządzeń i instalacji (wytrzymałość, średnica, ciśnienie itp.),  niewłaściwe dozowanie cieczy łatwo zapalnej w urządzeniu,  nadmierne podgrzewanie pojemników z płynami łatwo zapalnymi, 13

 pozostawienie bez dozoru pracujących urządzeń technologicznych,  przekraczanie reżimu technologicznego w aspektach takich, jak: temperatura, ci- śnienie, dozowanie itp.,  nieszczelności aparatury i urządzeń powodujących wyciek cieczy itp.,  samodzielne usuwanie uszkodzeń automatyki sterowania i kontroli urządzenia.Nieprawidłowe magazynowanie substancji niebezpiecznych to np.:  niewłaściwe składowanie materiałów i surowców mogących wchodzić z sobą w reakcje chemiczne bądź też reagujących na ciepło, światło, wilgoć itp.,  przechowywanie materiałów palnych (cieczy) w naczyniach nieszczelnych bądź podatnych na stłuczenia.Samozapalenie się materiałów.  Samozapalenie powstaje na skutek zachodzących procesów biochemicznych w materiale podatnym na takie czynniki. Proces ten powoduje samoogrzewanie i w konsekwencji często prowadzi do samozapalenia. Samozapaleniu ulegają materiały zaolejone, np. zbite w skrzyni czyściwo, niewłaściwie składowane materiały wilgotne takie, jak węgiel, siano, pasza, nawozy sztuczne.Wyładowania elektryczne dzieli się na:  wyładowania atmosferyczne (pioruny), które mogą powodować ofiary w lu- dziach. Na wyładowania tego typu najbardziej narażone są wysokie obiekty i od- osobnione drzewa. Powstałym wskutek wyładowań atmosferycznych pożarom można zapobiegać, tylko zakładając właściwie wykonane instalacje odgromowe, czyli piorunochronne;  wyładowania elektryczności statycznej. Elektryczność statyczna polega na powstawaniu ładunków elektrycznych na częściach maszyn, instalacjach, pasach transmisyjnych i innych miejscach, gdzie następuje stykanie się i rozdzielanie różnych ciał, tarcie, przelewanie, przewijanie, chodzenie w gumowym obuwiu itp. Zjawiska powyższe mogą powodować powstawanie iskier. Zapobiegać temu można poprzez uziemianie różnego rodzaju maszyn, zbiorników i instalacji.Podstawowe pojęcia dotyczące palenia się ciałSpalanie — reakcja chemiczna przebiegająca między materiałem palnym lub paliwema utleniaczem, z wydzieleniem się ciepła i światła.Paliwa i utleniacze mogą występować w trzech stanach skupienia: gazowym, ciekłymi stałym. Powszechnie dostępnym utleniaczem gazowym jest tlen zawarty w powietrzu.Są trzy typy zapoczątkowania reakcji spalania:  zapłon — musi występować punktowy bodziec energetyczny (np. zapałka, iskra),  samozapłon — musi występować ciągły bodziec energetyczny (np. strumień ciepła elementów grzejnych),  samozapalenie — musi występować proces samorzutnego zapoczątkowania reakcji spalania przy pomocy przemian zachodzących w samym materiale na drodze fizycznej i chemicznej.Temperatura zapłonu — temperatura, do jakiej należy wstępnie ogrzać paliwo, abywywołać jego zapalenie. 14

Temperatura samozapłonu — temperatura powodująca samorzutne zapoczątkowaniereakcji spalania się materiałów samozapalnych.Temperatury te znacznie się różnią. Kilka przykładów przedstawia poniższa tabela.Materiał Temperatura w °C zapłonu samozapłonuAcetylen -20 350Benzyna lekka 24—38 280Ropa naftowa 20 482Źródło: opracowanie własne.Łatwość samozapalenia zależy nie tylko od temperatury, lecz także od innych czynni-ków, takich jak:  zdolność łączenia się paliwa z tlenem,  stopień wilgotności,  stopień rozdrobnienia paliwa.Wymagania bezpieczeństwa pożarowego — zapobieganie pożarom  Bezpieczeństwo pożarowe — stan eliminujący zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi uzyskiwany przez funkcjonowanie systemu norm prawnych i technicznych środków zabezpieczenia przeciwpożarowego oraz prowadzonych działań zapobiegawczych przed pożarem.  Już podczas planowania działalności gospodarczej, na etapie prac projektowych należy brać pod uwagę możliwość powstania pożaru.  Wszystkie działania, które można prowadzić w związku z zapewnianiem bezpie- czeństwa pożarowego, można podzielić na dwie zasadnicze grupy:  bierna ochrona przeciwpożarowa,  czynna ochrona przeciwpożarowa.  Bierna ochrona przeciwpożarowa, zwana też pasywną ochroną przeciwpoża- rową, polega na wykonaniu prac budowlanych, które mają na celu zwiększenie bezpieczeństwa oraz minimalizację strat na wypadek powstania pożaru w bu- dynku.Obiekty budowlane muszą być zaprojektowane tak, aby w przypadku pożaru:  zapewniona była nośność konstrukcji przez odpowiedni czas umożliwiający ewakuację ludzi z obiektu,  ogień nie rozprzestrzeniał się na sąsiednie strefy lub budynki,  uwzględnione było bezpieczeństwo ekip ratunkowych.Przykłady biernej ochrony przeciwpożarowej to:  budowa dachów i ścian ogniotrwałych,  budowa magazynów materiałów palnych z dala od innych zabudowań, 15

 umieszczanie działalności produkcyjnej o większym prawdopodobieństwie spowodowania pożaru w specjalnie wydzielonych i odpowiednio zabezpieczo- nych pomieszczeniach,  utrzymywanie instalacji i urządzeń w stanie wykluczającym przypadkowe zwar- cie i iskrzenie,  niedopuszczanie do gromadzenia materiałów oraz środków łatwopalnych i wybuchowych w miejscach nieprzystosowanych do ich przechowywania.Strefy pożarowe wytycza się za pomocą specjalnych płyt ogniochronnych, ścian ognio-chronnych, szyb i drzwi. Wykorzystuje się też podwieszane sufity lub podwyższa sięklasę odporności masywnych stropów na działanie ognia za pomocą okładzin i natry-sków ogniochronnych. Całość uzupełniają takie elementy, jak: kanały kablowe, klapyodcinające czy przewody wentylacyjne i oddymiające. Przy wydzielaniu stref pożaro-wych wykorzystywane są specjalne masy, kleje i zaprawy ogniochronne oraz inne mate-riały izolacyjne.  Czynna ochrona przeciwpożarowa, zwana też aktywną ochroną przeciwpoża- rową, polega przy pracach projektowych na wykonaniu takich prac budowlanych, które mają na celu zwiększenie skuteczności prowadzenia działań w chwili wy- buchu pożaru w budynku.Przykłady czynnej ochrony przeciwpożarowej to:  takie wymiary budynku, klatek schodowych i wyjść, które umożliwiają szybką ewakuację ludzi w razie pożaru,  odpowiednie rozmieszczenie urządzeń gaśniczych,  rozmieszczenie instalacji alarmowych w ten sposób, aby zawiadomienie o wybu- chu pożaru było jak najwcześniejsze,  rozplanowanie budynków i ich otoczenia w taki sposób, aby umożliwić dojazd i gaszenie ognia przez straż pożarną.W skład czynnej ochrony przeciwpożarowej mogą wchodzić:  systemy tłumienia ognia,  systemy zabezpieczające przed rozprzestrzenianiem pożaru,  systemy oddymiania i odprowadzania ciepła,  systemy wentylacji pożarowej,  systemy alarmowe.Podstawę systemów tłumienia ognia stanowią instalacje tryskaczowe (zraszaczowe).Systemy zabezpieczające przed rozprzestrzenianiem pożaru to:  drzwi przeciwpożarowe (drewniane lub stalowe),  bramy stalowe przeciwpożarowe (przesuwane lub rolowane),  drzwi i ścianki profilowe,  kurtyny przeciwpożarowe. 16

Podstawowymi elementami systemów alarmowych są:  czujniki dymu,  czujniki ciepła,  czujniki płomienia,  sygnalizatory akustyczno-optyczne,  systemy sygnalizacji pożarowej.Podział pożarów ze względu na materiałPrzy organizowaniu działań czynnej ochrony przeciwpożarowej bardzo ważna jest zna-jomość klasyfikacji pożarów ze względu na to, jaki materiał się pali.Polsce stosuje się następującą klasyfikację pożarów.Grupa CharakterystykaA Pożar ciał stałychB Pożar cieczy palnych i substancji topiących się pod wpływem ciepłaC Pożar gazów palnychD Pożar metaliF Pożar tłuszczówŹródło: opracowanie własne.Klasyfikacja ta jest również stosowana przy opisie zastosowania typowego sprzętu ga-śniczego.Typowy sprzęt gaśniczyPodręczny sprzęt gaśniczy — jest przeznaczony do gaszenia pożarów w pierwszej faziejego powstania. Jego główną cechą jest mały ciężar oraz prostota w użyciu, co umożliwiaużycie go przez osoby dorosłe, które nie mają specjalistycznego przeszkolenia (sposóbużycia jest przedstawiony na etykietach sprzętu).Najprostszym sprzętem służącym do tłumienia pożaru w ośrodku jego powstawania sąwiadro i łopata, a najprostsze środki to woda i piasek.Sprzęt ten jednak często nie wystarcza w walce z pożarem lub jest niedostępny. Po-winny być przygotowane bardziej skuteczne środki gaśnicze.Sposoby walki z ogniemWodaWoda absorbuje z palącego się ciała duże ilości ciepła, tym samym uniemożliwiając dal-sze palenie się. W zetknięciu z pożarem z wody wytwarza się para wodna, która wypieratlen z ogniska pożaru, hamując cały proces palenia się. W przypadku pożaru palnychcieczy mieszających się z wodą działa ona poprzez rozcieńczanie palnej cieczy, która wkońcu gaśnie, gdy jej stężenie w roztworze znacznie spadnie. 17

Woda jest:  tania,  zazwyczaj łatwo dostępna,  może być podana w postaci zwartej, rozproszonej, a także jako mgła wodna.Nie może być użyta do gaszenia:  ciał reagujących chemicznie z wodą (np. karbid), co powoduje zwiększenie po- żaru,  ciał żarzących się o bardzo wysokiej temperaturze żaru (grozi to rozkładem wody na wodór i tlen),  płynów łatwopalnych lżejszych od wody (powoduje rozbryzg palącej się cieczy),  urządzeń elektrycznych pod napięciem (przewodzi prąd i może spowodować porażenie).PiasekPiasek należy do łatwo dostępnych środków gaśniczych. Jego działanie polega na odcię-ciu dostępu tlenu do palącego się materiału. Użycie piasku zapobiega rozbryzgom. Jesthigroskopijny, a przez to ma zmienne właściwości, może przewodzić prąd, zimą od za-wartej wilgoci może ulec zbryleniu.Piasek jest przede wszystkim tani.Nie może być użyty do gaszenia:  płynów łatwopalnych lżejszych od wody (tonie w palącej się cieczy),  precyzyjnych urządzeń mechanicznych (powoduje ich mechaniczne uszkodze- nie),  urządzeń elektrycznych pod napięciem.Typowy sprzęt gaśniczyHydronetka — podręczny, przenośny sprzęt gaśniczy przystosowany do podawaniastrumienia wody lub piany przez pompowanie ręczną pompką dwustronnego działania(wbudowaną w hydronetkę).Ładunek gaśniczy mieści się w zbiorniku na środek gaśniczy i jest wyrzucany na źródłoognia przez wąż zakończony prądownicą. Zbiornik zawiera ok. 15 litrów środka gaśni-czego. Podczas gaszenia pożaru hydronetką druga osoba może uzupełniać w pojemnikuwodę, co umożliwi ciągłą pracę urządzenia.Hydronetka najskuteczniej gasi małe pożary ciał stałych.Hydronetki odchodzą do historii, są wypierane przez nowocześniejszy i skuteczniejszysprzęt gaśniczy.Gaśnica — urządzenie (najczęściej przenośne) służące do gaszenia pożarów.Mniejsze gaśnice stosuje się w samochodach, większe w obiektach publicznych i prze-mysłowych. 18

Gaśnice, zgodnie z przepisami, muszą być pomalowane na kolor czerwony.Każda gaśnica posiada etykietę opisującą jej przeznaczenie i sposób użycia.Prawidłowo zamontowana gaśnica musi być przymocowana specjalnym zaczepem naścianie lub stać na podłodze w specjalnej objemce.Każda gaśnica powinna być wyposażona w zawór samozamykalny umożliwiający prze-rwanie wypływu środka gaśniczego w dowolnym momencie. Uruchomienie gaśnicy po-winno być możliwe bez konieczności odwracania jej do góry dnem (dawniej stosowanogaśnice, które odwracało się, aby wbić specjalny zbijak uwalniający gaz napędowy). Ga-śnice zawierające ponad 3 kg środka gaśniczego powinny być wyposażone w wąż odpo-wiedniej długości, to jest nie mniejszej niż 80% wysokości gaśnicy.Jako czynnik napędowy w gaśnicach mogą być stosowane wyłącznie gazy niepalne (ob-ojętne), takie jak azot, hel, argon itp.Koc gaśniczy — sprzęt gaśniczy służący do mechanicznego odcinania dopływu powie-trza do płonących materiałów. Wykonany jest z włókna szklanego. Dawniej koce gaśni-cze wykonywane były z włókien konopi w splocie z włóknami azbestu. Ma powierzchnięok. 3 m2. Użycie polega na szczelnym przykryciu małego płonącego przedmiotu lub np.beczki z palącą się cieczą. Używając koca, należy pamiętać, by przykrywać zarzewieognia od swojej strony, aby uniknąć poparzenia. Koca można użyć do gaszenia palącegosię ubrania.Wadą koca gaśniczego jest to, iż może być on użyty skutecznie tylko do gaszenia nie-wielkich źródeł ognia i umiejscowionych blisko osoby gaszącej pożar.Zaletą jest możliwość wielokrotnego użycia i nieniszczenie gaszonych przedmiotów.Wąż pożarniczy — jeden z elementów wodnej armatury pożarniczej służący do poda-wania wody jako środka gaśniczego.Rozróżniamy:1. węże ssawne, mające wbudowany oplot druciany zapobiegający spłaszczeniu podczaszasysania wody z otwartego zbiornika (np. z rzeki). Służą zazwyczaj do zasysania wody,a także środka pianotwórczego;2. węże tłoczne, bez drucianego oplotu, łatwo zwijalne, mające wewnątrz koszulkęz tworzywa (zmniejszający opór podczas tłoczenia wody). Służą do tłoczenia wody,a także wodnych roztworów środka pianotwórczego do miejsca pożaru.Wszystkie węże muszą mieć łączniki umożliwiające podłączenie ich z jednej strony dopompy, z drugiej zaś do prądownicy (węże tłoczne) i smoka ssawnego (węże ssawne).Agregat gaśniczy — sprzęt gaśniczy mający zapas środka gaśniczego w ilości ponad 20kg, wyposażony w urządzenia umożliwiające samodzielne, natychmiastowe prowadze-nie akcji gaśniczej.Istotna jest nie tylko sama ilość środka gaśniczego, lecz także natężenie jego strumieniapodczas akcji gaśniczej, które w przypadku agregatu jest znacznie większe niż w gaśnicy.Agregaty stanowią wyposażenie chroniące miejsca szczególnie narażone na pożar lubtakie, w których pożar jest trudny do opanowania lub grozi poważnymi konsekwen-cjami. Są to np.: stacje benzynowe, lakiernie, warsztaty samochodowe, hangary lotnicze. 19

Agregaty gaśnicze są instalowane na podwoziu (mniejsze — na wózkach), do ich obsługipotrzeba co najmniej 2 osób, lub na samochodach czy przyczepach pożarniczych, coumożliwia ich przemieszczanie.Kula gaśnicza — sprzęt gaśniczy, w którym proszek gaśniczy został zamknięty w styro-pianowej kuli zaopatrzonej w niewielki ładunek wybuchowy, pokrytej czerwoną, synte-tyczną powłoką.Kiedy płomienie docierają do urządzenia, zapala się lont prochowy, powoduje wybuchniewielkiego ładunku, który rozrywa opakowanie i uwalnia proszek gaśniczy. Czas po-trzebny na aktywację to tylko od 3 do 10 sekund.Wybuch pojedynczego ładunku pozwala na zdławienie ognia na powierzchni nawet do10 m2 (w zależności od umiejscowienia kuli w zabezpieczanej powierzchni).Sito kominowe — sprzęt pożarniczy zaliczony do grupy podręcznego sprzętu gaśni-czego, służy do gaszenia pożarów sadzy w przewodach kominowych. Sito ma ograniczyćintensywność palenia się sadzy w kominie przez przyduszenie pożaru, a także zapobie-gać wydostawaniu się z komina palącej się sadzy, a w konsekwencji chronić dachy orazpobliskie zabudowania przed zapaleniem.Hydrant — urządzenie, które umożliwia bezpośredni pobór wody z głównych przewo-dów sieci wodociągowej.Hydrant ma zawór i złącze do węża, znajduje zastosowanie w celach gospodarczych orazprzeciwpożarowych. Rozróżnia się hydranty:  uliczne (na sieciach zewnętrznych): o nadziemne, o podziemne,  wewnętrzne (natynkowe lub wnękowe — na wewnętrznych instalacjach przeciwpożarowych budynku).Nazwą hydrant określa się również elastyczny wąż służący do wyprowadzania wodyz sieci wodociągowej lub zbiornika wody.Zasady postępowania w przypadku powstania pożaru:  równocześnie z alarmowaniem należy przystąpić do gaszenia pożaru dostępnym sprzętem gaśniczym, udzielenia pomocy osobom poszkodowanym lub zagrożo- nym,  należy przystąpić do ewakuacji osób znajdujących się w obiekcie ze szczególnym uwzględnieniem osób niepełnosprawnych, starszych, dzieci oraz nieznających obiektu,  należy powiadomić Straż Pożarną, dzwoniąc pod telefon alarmowy 998.  w miarę możliwości należy zabezpieczyć mienie przed pożarem i osobami postronnymi,  do momentu przybycia Straży Pożarnej kierowanie akcją powinien objąć właści- ciel, zarządca, użytkownik obiektu lub osoba najbardziej energiczna i opanowana,  wzdłuż drogi prowadzącej do miejsca pożaru powinny stać osoby, które będą pokazywać właściwy kierunek jazdy, aby ułatwić dojazd służbom ratowniczym,  po przybyciu Straży Pożarnej kierowanie akcją przejmuje Kierownik Akcji Ratowniczej, który ma prawo żądania niezbędnej pomocy od instytucji państwo- wych, organizacji społecznych, jednostek gospodarczych i obywateli. 20

Osoby postronne powinny zachować spokój i podporządkować się osobom kierującymakcją ratowniczo—gaśniczą.Zasady prowadzenia ewakuacjiPodczas zagrożenia pożarowego:  należy niezwłocznie powiadomić wszystkie osoby przebywające w zagrożonym obiekcie o charakterze zagrożenia oraz konieczności ewakuacji,  w pierwszej kolejności należy ewakuować osoby z pomieszczeń, w których po- wstał pożar lub które znajdują się na drodze rozprzestrzeniania się ognia, oraz z pomieszczeń, z których dotarcie lub wyjście do bezpiecznych dróg ewakuacji może zostać odcięte przez pożar lub zadymienie,  przy silnym zadymieniu dróg ewakuacyjnych należy poruszać się w pozycji schylonej, usta i drogi oddechowe w miarę możliwości zasłaniać chustką, najle- piej zmoczoną w wodzie — sposób ten ułatwia oddychanie,  podczas przejścia przez mocno zadymione odcinki dróg ewakuacyjnych należy poruszać się wzdłuż ścian, aby nie stracić orientacji,  ewakuacja mienia (dokumentów, urządzeń i przedmiotów) nie może odbywać się kosztem sił i środków niezbędnych do ratowania ludzi,  ewakuacja poziomymi i pionowymi drogami ewakuacyjnymi powinna odbywać się zgodnie z kierunkiem ewakuacji określonym przez znaki ewakuacyjne na stałe przymocowane do elementów budynku,  osoby znajdujące się na korytarzu poruszają się szybkim krokiem, lecz bez przebiegania i wyprzedzania osób znajdujących się przed nimi,  nie wolno zatrzymywać się ani poruszać w kierunku przeciwnym wyznaczonemu kierunkowi ewakuacji,  osoby, które wchodzą na schody, natychmiast schodzą w dół do wyjścia,  szybkość schodzenia należy dostosować do szybkości poruszania się osób schodzących poniżej,  nie wolno podejmować prób przyspieszania schodzenia przez popychanie, wyprzedzanie i wydawanie okrzyków,  w przypadku odcięcia możliwości wykorzystania wyznaczonego wyjścia ewakua- cyjnego należy tak kierować strumień ewakuowanych osób do drugiego wyjścia, aby nie spowodować spiętrzenia przy opuszczaniu budynku, a tym samym nie doprowadzić do powstania paniki,  w trakcie prowadzenia ewakuacji nie należy dopuścić do rozdzielenia grup opuszczających budynek, jak również należy zachować płynność ruchu strumie- nia ewakuowanych. Nie należy zatrzymywać się celem np. zobaczenia, co się dzieje.,  osoby ewakuowane należy umieścić na zewnątrz budynków w bezpiecznej odległości od budynku (od strony zawietrznej) celem sprawdzenia, czy wszystkie osoby się bezpiecznie ewakuowały,  po zadymionych, nieoświetlonych schodach należy schodzić tyłem na czwora- kach,  w przypadku odcięcia drogi ucieczki z pomieszczenia przez dym, płomienie, na- leży pozostać w pomieszczeniu, zamknąć drzwi (nie na klucz!), uszczelnić drzwi czymś mokrym, np. ręcznikiem, szmatą, otworzyć szeroko okna i czekać na po- moc przy oknie,  równocześnie z ewakuacją ludzi należy prowadzić ewakuację najcenniejszego mienia oraz akcję gaśniczą przy użyciu podręcznego sprzętu gaśniczego, 21

 po zakończeniu ewakuacji należy sprawdzić, czy wszyscy ludzie opuścili poszcze- gólne pomieszczenia. W razie podejrzenia, że ktoś został w zagrożonej strefie, należy natychmiast ten fakt zgłosić dowódcy akcji gaśniczej lub jakiemukolwiek funkcjonariuszowi przybyłemu na miejsce zdarzenia,  w momencie przybycia jednostek Państwowej Straży Pożarnej kierujący przebie- giem ewakuacji zobowiązany jest do złożenia krótkiej informacji o dotychczaso- wym jej przebiegu, a następnie podporządkowanie się poleceniom dowódcy akcji.Konsekwencje zaniedbań w zakresie ochrony przeciwpożarowejKonsekwencje zaniedbań wynikające z nieprzestrzegania obowiązujących przepisówprawa bez względu na wyznaczenie osoby, która jest odpowiedzialna za udzielaniepierwszej pomocy, ewakuacji i ochrony przeciwpożarowej, spoczywają na właścicielufirmy lub na zarządzie.Konsekwencje wynikające z zaniedbań pracodawcy w zakresie ochrony przeciwpoża-rowej wynikające z naruszenia odpowiednich przepisów są następujące:  Pracodawca naruszając swoje obowiązki, nie przestrzega tym samym, będąc odpo- wiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów w tym zakresie. W związku z powyższym na podstawie art. 283 § 1 Kodeksu pracy popełnia wykro- czenie i podlega z tego tytułu karze grzywny od 100 zł do 30 000 zł.  Zaniedbania ze strony pracodawcy w omawianym zakresie mogą doprowadzić do wypełnienia znamion przestępstwa z art. 163 § 1 pkt 1 Kodeksu karnego, gdzie w zależności od rodzaju winy i skutków zaniedbań osobom zarządzającym zostaje wytoczone postępowanie prokuratorskie, a w konsekwencji istnieje zagrożenie karą pozbawienia wolności od roku do lat 12.  Zaniedbania ze strony pracodawcy w omawianym zakresie mogą doprowadzić do ogromnych strat materialnych.  Naruszenie przepisów może doprowadzić do zanegowania wypłaty odszkodowa- nia z tytułu ubezpieczenia majątkowego przez Towarzystwa Ubezpieczeniowe.  Zaniedbanie przepisów może doprowadzić do wytoczenia procesów sądowych właścicielom lub osobom zarządzającym przez osoby poszkodowane lub ich ro- dziny.Państwowa Straż PożarnaInstytucjami uprawnionymi do przeprowadzania kontroli w zakresie przestrzeganiaprzepisów ochrony przeciwpożarowej są:  Państwowa Straż Pożarna,  Państwowa Inspekcja Pracy.Do nadzoru i w ślad za tym do wydawania środków prawnych uprawniona jest Pań-stwowa Straż Pożarna.Zadania straży pożarnej to m.in.:  Analizowanie zagrożeń pożarowych i innych miejscowych zagrożeń.  Inicjowanie działań zmierzających do poprawy stanu bezpieczeństwa pożaro- wego.  Przeprowadzanie kontroli przestrzegania przepisów przeciwpożarowych. 22

 Rozpoznawanie i ewidencjonowanie zagrożeń pożarowych i innych miejscowych.  Wstępne ustalenia przyczyn, okoliczności powstania i rozprzestrzeniania się po- żaru lub miejscowego zagrożenia.  Inicjowanie działań w kierunku eliminowania lub ograniczenia przyczyn powsta- wania i rozprzestrzeniania się pożarów lub innych miejscowych zagrożeń.  Współpraca z organami wymiaru sprawiedliwości w zakresie dyscyplinowania i egzekwowania norm prawnych w zakresie ochrony przeciwpożarowej.  Opiniowanie sposobów postępowania na wypadek zagrożenia pożarowego i in- nych miejscowych zagrożeń.  Załatwianie spraw z zakresu postępowania administracyjnego dotyczących nieprzestrzegania przepisów pożarowych.3. Pojęcia związane z ochroną środowiskaOchrona środowiska — całokształt działań (czasem także zaniechanie działań) mają-cych na celu właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów i składników środowi-ska naturalnego, zarówno jego składników abiotycznych, jak i żywych (ochronaprzyrody).Nauka o ochronie środowiska to sozologia.Sposoby ochrony środowiska:  racjonalne kształtowanie środowiska i gospodarowanie zasobami środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju,  przeciwdziałanie zanieczyszczeniom,  utrzymywanie i przywracanie elementów przyrodniczych do stanu właściwego,  recykling.Obowiązek ochrony środowiska reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku „Prawoochrony środowiska” (Dz. U. Nr 62, poz.627 ze zm.).Składniki środowiska naturalnego można podzielić na:  czynniki biotyczne,  czynniki abiotyczne.Czynniki biotyczne (gr. bios — życie) — czynniki ekologiczne polegające naoddziaływaniu żywych organizmów w sposób bezpośredni lub pośredni na inneorganizmy żywe. Czynniki biotyczne regulują rozmieszczenie i liczebność populacji, czylizespołu organizmów określonych gatunków żyjących równocześnie w określonymśrodowisku.Czynniki abiotyczne — czynniki ekologiczne natury fizycznej określające warunki śro-dowiska nieorganicznego (przyrody nieożywionej) samodzielnie lub wraz z innymiczynnikami wywierające wpływ na ekosystemy będące na różnym poziomie organizacji.Do czynników abiotycznych zaliczamy:  typ gleby,  ukształtowanie powierzchni terenu,  skalistość ziemi, 23

 czynniki chemiczne np. skład chemiczny atmosfery i wód, zwłaszcza ich zasolenie i natlenienie,  klimat,  wilgotność powietrza,  temperaturę,  światło,  ciśnienie atmosferyczne,  promieniowanie i jonizację powietrza.Rodzaje zanieczyszczeńZanieczyszczenie środowiska — stan środowiska wynikający z wprowadzania do po-wietrza, wody lub gruntu substancji stałych, ciekłych lub gazowych bądź energii w ta-kich ilościach i takim składzie, że może to ujemnie wpływać na zdrowie człowieka,przyrodę ożywioną, klimat, glebę, wodę lub powodować inne niekorzystne zmiany.Źródła zanieczyszczeń środowiskaZanieczyszczenie środowiska może być spowodowane przez:  źródła naturalne (np. wulkany),  źródła sztuczne (antropogeniczne — spowodowane działalnością człowieka), które następuje w wyniku niezamierzonej, ale systematycznej działalności czło- wieka polegającej na ciągłej emisji czynników degradujących środowisko lub jest następstwem awarii będącej przyczyną nagłego uwolnienia zanieczyszczeń.Oceny stanu środowiska dokonuje się w odniesieniu do stanu naturalnego bez względuna to, czy jego zmiany są spowodowane przez substancje lub oddziaływania, dla którychustalono poziom stężeń dopuszczalnych.Zanieczyszczenie powietrzaZanieczyszczenia powietrza są głównymi przyczynami globalnych zagrożeń środowiska.Najczęściej i najbardziej zanieczyszczają atmosferę:  dwutlenek węgla,  dwutlenek siarki,  tlenki azotu,  pyły.Źródła zanieczyszczeń powietrzaPowietrze zanieczyszczają wszystkie substancje gazowe, stałe lub ciekłe znajdujące sięw powietrzu w ilościach większych niż ich średnia zawartość.Ogólnie zanieczyszczenia powietrza dzieli się na:  pyłowe,  gazowe.Światowa Organizacja Zdrowia definiuje powietrze zanieczyszczone jako takie, któregoskład chemiczny może ujemnie wpłynąć na zdrowie człowieka, roślin i zwierząt, a także 24

na inne elementy środowiska (np. wodę, glebę). Zanieczyszczenia powietrza są najbar-dziej niebezpieczne ze wszystkich zanieczyszczeń, gdyż są mobilne i mogą skazić na du-żych obszarach praktycznie wszystkie komponenty środowiska. Człowiek mimo swoichmożliwości technicznych w przypadku zanieczyszczenia powietrza jest bezradny. Możnajedynie czekać, aż zanieczyszczenie opadnie, ulegnie stopniowemu rozrzedzeniu itp.Źródła zanieczyszczeń powietrza związane z działalnością człowieka to m.in.:  chemiczna konwersja paliw,  wydobycie i transport surowców,  przemysł chemiczny,  przemysł rafineryjny,  przemysł metalurgiczny,  cementownie,  składowiska surowców i odpadów,  motoryzacja.Rosnące zapotrzebowanie na energię uczyniło z procesów spalania główne źródło za-nieczyszczeń atmosferycznych pochodzenia antropogenicznego.Naturalne źródła zanieczyszczeń powietrza to:  wybuchy wulkanów,  wietrzenie chemiczne skał,  pożary lasów i stepów,  wyładowania atmosferyczne,  pył kosmiczny,  procesy biologiczne.Zanieczyszczenia powietrza są wchłaniane przez ludzi głównie w trakcie oddychania.Przyczyniają się do powstawania schorzeń układu oddechowego, a także zaburzeń re-produkcji i alergii.W najbliższym otoczeniu człowieka zanieczyszczenia powietrza powodują korozje me-tali i materiałów budowlanych.Zanieczyszczenia powietrza wpływają niekorzystnie również na świat roślinny, zabu-rzając procesy fotosyntezy, transpiracji i oddychania. Wtórnie powodują skażenie wodyi gleby. W skali globalnej mają wpływ na zmiany klimatyczne.Zanieczyszczenia powietrza zwiększają także kwasowość wody pitnej. Powoduje towzrost zawartości ołowiu, miedzi, cynku, glinu, a nawet kadmu w wodzie dostarczanejdo naszych mieszkań. Zakwaszone wody niszczą instalacje wodociągowe, wypłukując zniej różne substancje toksyczne.Skutki zanieczyszczeń powietrzaKwaśny deszcz — opad atmosferyczny o niskim pH, który:  zawiera kwas siarkowy, powstały w atmosferze zanieczyszczonej tlenkami siarki ze spalania zasiarczonego węgla, oraz kwas azotowy, powstały z tlenków azotu, 25

 przyczynia się do zwiększenia śmiertelności niemowląt i osłabienia płuc, powo- duje zakwaszania rzek i jezior, niszczenie flory i fauny, degradację gleby, niszcze- nie zabytków i architektury.Smog — zanieczyszczone powietrze zawierające duże stężenie pyłów i toksycznych ga-zów, których źródłem jest głównie motoryzacja i przemysł.Dziura ozonowa — spadek zawartości ozonu (O3) w atmosferze Ziemi na wysokości15—20 km, głównie w obszarze bieguna południowego, obserwowany od końca lat 80.Tempo spadku wynosi ok. 3% na rok. Największe znaczenie mają w tym procesiezwiązki chlorofluorowęglowe (freony), z których uwolniony chlor (pod wpływempromieniowania ultrafioletowego) atakuje cząsteczki ozonu, prowadząc do uwolnieniatlenu (O2) oraz tlenku chloru (ClO). Tempo globalnego spadku ozonu stratosferycznegopod wpływem działalności człowieka (z wyjątkiem Antarktydy), oszacowane na pod-stawie badań satelitarnych, wynosi 0,4—0,8% na rok w północnych, umiarkowanychszerokościach geograficznych i mniej niż 0,2% w tropikach. Powłoka ozonowa jestnaturalnym filtrem chroniącym organizmy żywe przed szkodliwym promieniowaniemultrafioletowym.Efekt cieplarniany — zjawisko zachodzące w atmosferze, powodujące wzrost tempera-tury planety, a w szczególności Ziemi.Efekt cieplarniany wywołują gazy atmosferyczne, zwane gazami cieplarnianymi, ograni-czające promieniowanie cieplne powierzchni Ziemi i dolnych warstw atmosfery do prze-strzeni kosmicznej. Nazwa pochodzi od zjawiska zachodzącego w szklarni — gdy Słońceoświetla pomieszczenie przykryte szkłem, panuje w nim temperatura wyższa niż na ze-wnątrz. Na planetach Mars i Wenus także zachodzi efekt cieplarniany.Termin „efekt cieplarniany” odnosi się do efektu wywołanego przez czynniki naturalnew atmosferze Ziemi oraz do przypuszczalnych zmian wywołanych przez gazy wyemito-wane w wyniku działalności człowieka.Naturalny efekt cieplarniany jest zjawiskiem bardzo korzystnym dla Ziemi, podnosi ontemperaturę o około 15°C (choć podawane są różne wielkości i jego przyczyny). W po-tocznym rozumieniu ten naturalny efekt jest często pomijany.W celu oczyszczenia powietrza należy podejmować następujące działania:  zmiany technologiczne procesów będących źródłem największych zanieczysz- czeń,  montowanie skutecznych urządzeń oczyszczających dla źródeł emisji zanieczysz- czeń (cyklony, filtry workowe, elektrofiltry, skrubery, odpylacze),  ustalenie prawidłowych kryteriów oceny zanieczyszczeń.Zanieczyszczenia wodyZanieczyszczenie wód — niekorzystne zmiany właściwości fizycznych, chemicznychi bakteriologicznych wody spowodowane wprowadzaniem w nadmiarze:  substancji nieorganicznych (stałych, płynnych, gazowych),  substancji organicznych,  substancji radioaktywnych,  ciepła, 26

które ograniczają lub uniemożliwiają wykorzystywanie wody do picia i celów gospodar-czych.Skład zanieczyszczonych wódZanieczyszczenie wód jest spowodowane głównie substancjami chemicznymi,bakteriami i innymi mikroorganizmami obecnymi w wodach naturalnych w zwiększonejilości.Substancje chemiczne organiczne i nieorganiczne (mineralne) występują w postaci roz-tworów, roztworów koloidalnych i zawiesin.Skład chemiczny zanieczyszczeń jest kształtowany czynnikami naturalnymi, np. rozkła-daniem się substancji z gleb i skał, rozwojem i obumieraniem organizmów wodnychoraz czynnikami antropogenicznymi.Większość antropogenicznych zanieczyszczeń wód działa toksycznie na organizmywodne. Zanieczyszczenia bardzo trwałe w środowisku wodnym i bardzo trudno ulega-jące chemicznym i biochemicznym procesom rozkładu nazywa się substancjami refak-cyjnymi.Źródła zanieczyszczeń wody to m.in.:  ścieki — główne źródło zanieczyszczeń wody,  transport wodny i lądowy,  stosowanie pestycydów i nawozów sztucznych,  odpady komunalne i przemysłowe,  zjawisko eutrofizacji.Obieg wody w przyrodzie został zakłócony przez takie działania człowieka, jak:  wycinanie lasów,  monokultura rolnictwa,  niewłaściwe i nadmierne zabiegi rolnicze,  urbanizacja.Eutrofizacja — proces wzbogacania zbiorników wodnych w substancje pokarmoweskutkujący wzrostem żyzności wód.Normalnie jest to proces powolny, ale został on mocno przyśpieszony w wyniku działańczłowieka, takich jak zrzuty ścieków przemysłowych i komunalnych oraz w wyniku in-tensyfikacji rolnictwa. W szczególnie drastycznych przypadkach, np. przy zrzucaniu dojezior surowych ścieków komunalnych czy gnojówki, dochodzi do osiągnięcia przezzbiornik stanów niespotykanych w naturze. Następuje wtedy niemal całkowity zanikorganizmów wyższych poza cienką, kilkudziesięciocentymetrową warstwą wody styka-jącą się z atmosferą.Podział zanieczyszczeń wodyZe względu na pochodzenie zanieczyszczenia wody dzielimy na:  naturalne — takie, które pochodzą z domieszek zawartych w wodach powierzchniowych i podziemnych, np. zasolenie, zanieczyszczenie związkami że- laza,  sztuczne — inaczej antropogeniczne, czyli związane z działalnością człowieka, np. pochodzące ze ścieków, spływy z terenów rolniczych, składowisk odpadów ko- munalnych. 27

Zanieczyszczenia sztuczne możemy podzielić na dwie grupy:  biologiczne (bakterie, wirusy, grzyby, glony),  chemiczne (oleje, benzyna, smary, ropa, nawozy sztuczne, pestycydy, kwasy, za- sady).Ze względu na stopień szkodliwości zanieczyszczenia wody dzielimy na:  bezpośrednio szkodliwe — fenole (gazownie, koksownie), kwas cyjanowodorowy (gazownie), kwas siarkowy i siarczany, kwaśny deszcz (fabryki nawozów sztucznych, celulozownie, fabryki włókien sztucznych),  pośrednio szkodliwe — takie, które prowadzą do zmniejszenia ilości tlenu w wo- dzie poniżej poziomu niezbędnego do utrzymania przy życiu organizmów wod- nych.Ze względu na trwałości zanieczyszczeń zanieczyszczenia wody dzielimy na:  rozkładalne — zawierające substancje organiczne, potencjalnie trujące, lecz podlegające przemianom chemicznym do prostych związków nieorganicznych przy udziale bakterii (ścieki domowe),  nierozkładalne — zawierające substancje nieulegające większym przemianom chemicznym i nieatakowane przez drobnoustroje (sole metale ciężkich),  trwałe — zawierające substancje ulegające rozkładowi biologicznemu w niewiel- kim stopniu i pozostające w środowisku w niezmiennej formie przez długi okres czasu (pestycydy, fenole, produkty destylacji ropy naftowej).Ze względu na źródło zanieczyszczenia wody dzielimy na:  źródła punktowe — ścieki odprowadzane w zorganizowany sposób systemami kanalizacyjnymi, pochodzące głównie z zakładów przemysłowych i z aglomeracji miejskich,  zanieczyszczenia powierzchniowe lub obszarowe — zanieczyszczenia spłukiwane opadami atmosferycznymi z terenów zurbanizowanych, nieposiadających systemów kanalizacyjnych oraz z obszarów rolnych i leśnych,  zanieczyszczenia ze źródeł liniowych lub pasmowych — zanieczyszczenia pochodzenia komunikacyjnego, wytwarzane przez środki transportu i spłuki- wane z powierzchni dróg lub torfowisk oraz pochodzące z rurociągów, gazociągów, kanałów ściekowych, osadowych.Oczyszczanie ściekówOczyszczanie ścieków to usuwanie ze ścieków zawartych w nich zanieczyszczeń w celuzminimalizowania ich szkodliwego oddziaływania na wody powierzchniowe lub grunty.Do oczyszczania ścieków wykorzystuje się:  procesy fizyczne — cedzenie, sedymentacja, flotacja oraz filtracja są wykorzysty- wane do usuwania ze ścieków stałych zanieczyszczeń,  procesy biologiczne — wynikające z działalności życiowej mikroorganizmów, m.in. bakterii, a także glonów i roślin, są wykorzystywane do usuwania koloidalnych i rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych ze ścieków oraz 28

przetwarzania osadów ściekowych w formę dogodną do ostatecznego ich zago- spodarowania,  procesy chemiczne — są wykorzystywane do oczyszczenia ścieków przemysło- wych, a także do usuwania ze ścieków bytowo-gospodarczych związków biogen- nych.Oczyszczalnia ścieków to zespół urządzeń i obiektów służących oczyszczaniu ścieków.W dużych oczyszczalniach ścieków, obsługujących centralne systemy kanalizacyjne, naj-częściej stosowane są rozwiązania, w których poszczególne procesy oczyszczania pro-wadzone są w wydzielonych urządzeniach.Zanieczyszczenie glebyZanieczyszczeniami gleb i gruntów są wszelkie związki chemiczne i pierwiastkipromieniotwórcze, a także mikroorganizmy, które występują w glebach w zwiększonychilościach.Źródła zanieczyszczeń gleby to m.in.:  stałe i ciekłe odpady przemysłowe i komunalne,  gazy i pyły emitowane z zakładów przemysłowych (zakładów chemicznych, petrochemicznych, cementowni, hut, elektrowni itp.),  gazy wydechowe z silników spalinowych,  substancje stosowane w rolnictwie (nawozy sztuczne, środki ochrony roślin).Skutki zanieczyszczeń gleby to:  zmiana gleby pod względem chemicznym, fizycznym i biologicznym,  obniżenie urodzajności, czyli zmniejszenie plonów i obniżenie ich jakości,  zakłócenie przebiegu wegetacji roślin,  niszczenie walorów ekologicznych i estetycznych szaty roślinnej,  powodowanie korozji fundamentów budynków i konstrukcji inżynierskich, np. rurociągów.Zanieczyszczenia gleb mogą ulegać depozycji do środowiska wodnego na skutek wymy-wania szkodliwych substancji. Powodują tym samym zanieczyszczenie wód.Normy emisji spalinSpaliny, gazy spalinowe to gazowy efekt procesu spalania paliwa. Do spalin zalicza sięwszystkie substancje, które podczas procesu spalania znajdowały się w postaci gazowej,niezależnie od tego, w jakim stanie skupienia będą one później, po ochłodzeniu się watmosferze.Do spalin zalicza się również drobne cząstki ciekłe (mgła) powstałe w wyniku skrople-nia par w chłodnącym gazie spalinowym, jak również drobne cząstki stałe (dym) utwo-rzone w wyniku krzepnięcia roztopionych kropel mgły, sublimacji lub też wytrąconebezpośrednio z reakcji chemicznych.Gazy spalinowe nie pozostają bez wpływu na środowisko naturalne, a część ich składni-ków jest wręcz toksyczna. W skład spalin paliw stosowanych w silnikach spalinowychwchodzi cały szereg związków chemicznych, których emisja jest kontrolowana przeznormy.EURO (I, II, III, IV, V lub VI) to europejskie standardy emisji spalin — normy dopusz-czalnych emisji spalin w nowych samochodach sprzedawanych w Unii Europejskiej. 29

Standardy te zostały opracowane w serii Dyrektyw Europejskich, które sukcesywniezwiększały swoją restrykcyjność.Nowe pojazdy niespełniające wymogów emisji nie mogą być sprzedawane na terenie UE,ale najnowsze standardy nie dotyczą pojazdów, które już jeżdżą po europejskich dro-gach. Nowe modele muszą spełniać obecnie obowiązujące lub planowane standardy.UtylizacjaUtylizacja jest to przygotowanie do powtórnego wykorzystania (potocznie także znisz-czenie) surowców odpadowych lub materiałów, które straciły wartość użytkową, np.makulatury w papiernictwie, złomu w hutnictwie, fekaliów do nawożenia.Najczęstszym sposobem utylizacji jest spalanie. Czasem piece utylizacyjne są wykorzy-stywane do podgrzewania wody ogrzewającej okoliczne osiedla.Utylizacja to także określenie procesu przerobu padliny i wszelkiego rodzaju ubocznychproduktów przemysłu mięsnego i rybnego na mączki pastewne (mięsno-kostna, z krwi,kostna, rybna, keratynowa, precypitat paszowy, susz z krwi), tłuszcze techniczne, żela-tynę, kleje itp..W ostatnich latach termin utylizacja stosowany jest również w znaczeniu przygotowy-wania do powtórnego wykorzystania lub zniszczenia m.in. sprzętu elektronicznego,stolarki budowlanej, sprzętu biurowego itp.RecyklingRecykling (ang. recycling) to jedna z kompleksowych metod ochrony środowiskanaturalnego. Jej celem jest ograniczenie zużycia surowców naturalnych oraz zmniejsze-nie ilości odpadów.Według ustawy o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 roku (Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz.628) pod pojęciem recyklingu „rozumie się taki odzysk, który polega na powtórnymprzetwarzaniu substancji lub materiałów zawartych w odpadach w procesie produkcyj-nym w celu uzyskania substancji lub materiału o przeznaczeniu pierwotnym lubo innym przeznaczeniu, w tym też recykling organiczny, z wyjątkiem odzysku energii”.Zasadą recyklingu jest maksymalizacja ponownego wykorzystania tych samych mate-riałów, z uwzględnieniem minimalizacji nakładów na ich przetworzenie, przez co chro-nione są surowce naturalne, które służą do ich wytworzenia, oraz surowce służące doich późniejszego przetworzenia. 30

Recykling odbywa się w dwóch obszarach:  produkowania dóbr,  późniejszego powstawania z nich odpadów.Recykling wymusza odpowiednie postawy producentów dóbr, które sprzyjają produkcjimateriałów jak najbardziej odzyskiwanych, oraz zakłada wykształcenie odpowiednichzachowań u odbiorców tych dóbr.Recykling jest systemem organizacji obiegu materiałów, które mogą być wielokrotnieprzetwarzane.W skład systemu recyklingu wchodzą następujące elementy:  właściwa polityka ustawodawcza państwa sprzyjająca recyklingowi,  rozwój technologii przetwarzania odpadów, przede wszystkim w celu wykorzystania jak największej ich części,  projektowanie dóbr z możliwie najszerszym wykorzystaniem w nich materiałów podatnych na recykling,  projektowanie dóbr możliwie jednorodnych materiałowo, co upraszcza ich późniejszy demontaż i segregację odpadów,  projektowanie dóbr będących połączeniem różnych materiałów w taki sposób, aby ich późniejsze rozdzielenie na elementy zbudowane z jednorodnych mate- riałów było maksymalnie ułatwione,  projektowanie dóbr w taki sposób, aby jak najwięcej ich części składowych nada- wało się do powtórnego wykorzystania bez przetwarzania lub przy minimalnych nakładach na doprowadzenie do postaci pełnowartościowej,  system oznaczania zarówno opakowań produktów, jak i elementów składowych tych produktów w celu ułatwienia rozpoznawania i segregacji odpadów,  edukacja proekologiczna społeczeństwa oraz promowanie i organizacja zacho- wań proekologicznych,  logistyka sortowania, gromadzenia i odbioru zużytych dóbr oraz ich elementów składowych,  przetwarzanie (uprzednio przygotowanych) odpadów i odzyskiwanie z nich surowców. PolipropylenKody recyklingu tworzyw sztucznychKody recyklingowe zostały wprowadzone w celu uproszczenia recyklingu tworzywsztucznych przez Society of the Plastics Industry Inc. (USA) w 1988 r.Pierwotnie recykling został zaprojektowany dla tworzyw sztucznych stosowanychw naczyniach i opakowaniach użytkowanych w gospodarstwach domowych.Następnie system kodów recyklingowych został rozszerzony na inne tworzywa, a takżena metale. 31

Symbole kodów recyklingowych ułatwiają sortowanie odpadów w sortowniach. Dodat-kowo informują też konsumentów, z jakim tworzywem mają do czynienia.Kody zawierają trzy strzałki, tworzące trójkąt, z grotami skierowanymi zgodnie z ru-chem wskazówek zegara. Wewnątrz trójkąta znajduje się liczba oznaczająca kod two-rzywa, a pod trójkątem umieszczany jest skrót literowy pochodzący od angielskiejnazwy głównego polimeru wchodzącego w skład oznakowanego tworzywa.BiodegradacjaBiodegradacja to biochemiczny rozkład związków organicznych pod wpływem natural-nych czynników, takich jak: światło słoneczne, tlen zawarty w powietrzu, woda i dzia-łalność organizmów żywych (np. bakterii), na prostsze składniki chemiczne.  Biodegradacja ma duże znaczenie w zachowaniu środowiska naturalnego, ponie- waż zmniejsza stopień jego zanieczyszczenia przez produkty wytwarzane przez człowieka. Obecnie zastępuje się trwałe tworzywa sztuczne i detergenty odpo- wiednikami, które ulegają biodegradacji.  Biodegradowalność jest to zdolność materiałów wytworzonych przez człowieka do ulegania procesowi biodegradacji. Na ogół zdolność do biodegradacji jest po- żądaną cechą materiałów, gdyż dzięki temu materiały te w mniejszym stopniu zanieczyszczają środowisko.  Materiały biodegradowalne gdy przyjmą formę śmieci, stopniowo rozkładają się w środowisku i dzięki temu nie zalegają przez wiele lat. Biodegradowalne mate- riały można też świadomie poddawać procesowi przyspieszonej biodegradacji, co nazywa się ich kompostowaniem.  Rozkładowi ulegać może nawet 95% substancji szkodliwych. Biodegradację wykorzystuje się w biologicznych oczyszczalniach ścieków. Konieczna jest do tego odpowiednia temperatura oraz brak substancji toksycznych dla mikroorga- nizmów (np. detergentów czy pestycydów) w ściekach.Ekologiczne źródła energii i ich wykorzystanieAby współczesny świat funkcjonował, by pracowały wszystkie maszyny i fabryki,a człowiek mógł wygodnie i spokojnie żyć, potrzeba ogromnych ilości energii.Większość tej energii dostarczają surowce energetyczne: ropa naftowa, gaz ziemny i wę-giel.Wykorzystanie paliw kopalnianych do produkcji energii elektrycznej powoduje zanie-czyszczenia i przynosi wiele niebezpieczeństw dla człowieka i jego środowiska.Głównym powodem inwestowania w odnawialne źródła energii, takie jak:  woda,  wiatr,  słońce,  energia geotermiczna,  biogaz,jest ich znikomy wpływ na środowisko naturalne. Pod tym względem wydają się ideal-nym źródłem energii.Pomimo niewątpliwych zalet odnawialne źródła energii w najbliższej przyszłości nieosiągną znacznego udziału w ogólnym bilansie energetycznym. Technologie pozyskiwa- 32

nia energii słońca, wiatru i innych odnawialnych źródeł będą jedynie uzupełnieniemenergetyki konwencjonalnej, opartej na paliwach kopalnych. Ich udział będzie wzrastał,ale nie przekroczy kilkunastu procent w całkowitej strukturze zużycia energii. Wadą jeststosunkowo wysoki stosunek poniesionych kosztów do uzyskanej mocy.Obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony środowiskaRegulacji ekologicznych jest nie mniej niż podatkowych, jednak niewielu przedsiębior-ców zdaje sobie sprawę, że podlegają oni wymogom ochrony środowiska.Nawet właściciele niewielkich firm mają do wypełnienia szereg obowiązków. Wystarczyużywać samochodu lub wytwarzać nieco odpadów, aby mieć obowiązki wynikającez przepisów ochrony środowiska.Większość obowiązków jest zapisanych w ustawie „Prawo ochrony środowiska”.Podmiotem korzystającym ze środowiska jest:  przedsiębiorca w rozumieniu ustawy „Prawo działalności gospodarczej”,  osoba prowadząca działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rol- nych, chowu lub hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i ry- bactwa śródlądowego,  osoby wykonujące zawód medyczny w ramach indywidualnej praktyki lub indywidualnej specjalistycznej praktyki,  jednostka organizacyjna niebędąca przedsiębiorcą,  osoba fizyczna korzystająca ze środowiska w zakresie, w jakim takie korzystanie wymaga pozwolenia.Każdy pracodawca ma obowiązek posiadać pozwolenia na:  wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,  wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,  wytwarzanie odpadów.Pracodawca może otrzymać pozwolenie od organu ochrony środowiska:  zintegrowane,  na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,  wodno-prawne na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,  na wytwarzanie odpadów.Zezwolenie na zbieranie i transport odpadówW celu zbierania i transportu odpadów pracodawca musi uzyskać zezwolenie. Aby jeotrzymać, podmiot musi złożyć wniosek do starosty o wydanie zezwolenia na prowa-dzenie działalności w zakresie zbierania i transportu odpadów — zmusza do tegoustawa o odpadach — art. 28.  Wytwórca odpadów, który prowadzi działalność w zakresie odzysku, unieszkodliwiania, zbierania lub transportu odpadów, jest zwolniony z obo- wiązku uzyskania zezwolenia na prowadzenie tej działalności, jeżeli posiada pozwolenie na wytwarzanie odpadów lub decyzję zatwierdzającą program go- spodarki odpadami niebezpiecznymi.  Posiadacz odpadów, który łącznie prowadzi działalność w zakresie odzysku lub unieszkodliwiania odpadów oraz zbierania lub transportu odpadów, jest zwol- niony z obowiązku uzyskania zezwolenia na prowadzenie działalności w zakresie zbierania lub transportu odpadów. 33

Obowiązek prowadzenia ewidencji przez pracodawcęKażdy pracodawca ma obowiązek prowadzić aktualizowaną co pół roku ewidencję za-wierającą:  informacje o ilości i rodzajach gazów lub pyłów wprowadzanych do powietrza oraz dane, na podstawie których określono te ilości,  informacje o ilości i jakości pobranej wody powierzchniowej i podziemnej,  informacje o ilości, stanie i składzie ścieków wprowadzanych do wód lub do ziemi,  informacje o wielkości, rodzaju i sposobie zagospodarowania terenu, z którego odprowadzane są ścieki.Obowiązki pracodawcy w zakresie ewidencji odpadówObowiązki pracodawcy w zakresie ewidencji odpadów określa „Ustawa o odpadach”.Posiadacz odpadów ma obowiązek prowadzenia ich ilościowej i jakościowej ewidencjizgodnie z przyjętym katalogiem odpadów i listą odpadów niebezpiecznych.Obowiązek prowadzenia ewidencji odpadów nie dotyczy wytwórców odpadów komu-nalnych.Obowiązek prowadzenia ewidencji odpadów nie dotyczy osób fizycznych i jedno-stek organizacyjnych niebędących przedsiębiorcami, które wykorzystują odpady nawłasne potrzeby.Ewidencję odpadów prowadzi się z zastosowaniem następujących dokumentów ewi-dencji odpadów: 1. Karta ewidencji odpadu prowadzona dla każdego rodzaju odpadu odrębnie. 2. Karta przekazania odpadu.Minister właściwy do spraw środowiska, kierując się stopniem szkodliwości odpa-dów oraz potrzebą wprowadzenia ułatwień dla małych i średnich przedsiębior-ców, określa w drodze rozporządzenia rodzaje odpadów lub ich ilości, dla którychnie ma obowiązku prowadzenia ewidencji odpadów oraz kategorie małych i śred-nich przedsiębiorców, które mogą prowadzić uproszczoną ewidencję odpadów.Minister właściwy do spraw środowiska określa, w drodze rozporządzenia,wzory dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów z wyodrębnie-niem ewidencji komunalnych osadów ściekowych oraz ewidencji zużytego sprzętu elek-trycznego i elektronicznego.Obowiązki pracodawców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami orazdotyczące opłaty produktowej i opłaty depozytowejPracodawcy mają określone obowiązki przy wprowadzaniu na terytorium kraju produk-tów w opakowaniach. Obowiązki te to m.in. uiszczenie opłaty produktowej oraz opłatydepozytowej.Przepisy te stosuje się również do przedsiębiorcy, który pakuje produkty wytworzoneprzez innego przedsiębiorcę i wprowadza je na rynek krajowy.W przypadku gdy produkt lub produkt w opakowaniu jest wprowadzany na rynek kra-jowy przez przedsiębiorcę niebędącego wytwórcą produktu lub produktu w opakowa-niu, lecz który zlecił wytworzenie tego produktu lub produktu w opakowaniu oraz 34

którego oznaczenie zostało umieszczone na produkcie lub produkcie w opakowaniu,obowiązki określone w ustawie obciążają tego przedsiębiorcę.Opisany obowiązek dotyczy następujących opakowań:  opakowania z tworzyw sztucznych,  opakowania z aluminium,  opakowania ze stali, w tym z blachy stalowej,  opakowania z papieru i tektury,  opakowania ze szkła gospodarczego, poza ampułkami,  opakowania z drewnaoraz produktów takich, jak:  akumulatory,  ogniwa i baterie galwaniczne oraz ich części,  oleje smarowe,  lampy wyładowcze, z wyłączeniem świetlówek kompaktowych,  opony pneumatyczne z gumy.Obowiązki pracodawców związane ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznymokreśla „Ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym”.Ustawa ta określa:  wymagania, jakie powinien spełniać sprzęt elektryczny i elektroniczny,  zasady postępowania ze zużytym sprzętem w sposób zapewniający ochronę zdrowia i życia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównoważo- nego rozwoju. Ma to na celu ograniczenie ilości odpadów powstałych ze sprzętu oraz zapewnienie odpowiedniego poziomu zbierania, odzysku i recyklingu zuży- tego sprzętu.Jeżeli pewne kwestie dotyczące zużytego sprzętu elektrycznego lub elektronicznego niesą uregulowane w ustawie, stosuje się do nich przepisy o odpadach.Kontrole i karyInstytucją uprawnioną do kontroli pracodawców w zakresie wypełniania przez nich ob-owiązków związanych z ochroną środowiska jest Wojewódzki Inspektor Ochrony Śro-dowiska. Wynikiem kontroli może być stwierdzenie przekroczenia lub naruszeniaprzepisów.Administracyjne kary pieniężne wymierza, w drodze decyzji, Wojewódzki InspektorOchrony Środowiska za: 1. przekroczenie określonych w pozwoleniach ilości lub rodzaju gazów bądź pyłów wprowadzanych do powietrza, 2. przekroczenie określonych w pozwoleniach warunków dotyczących ilości ścieków, ich stanu, składu, minimalnej procentowej redukcji stężeń substancji w ściekach oraz masy substancji w odprowadzanych ściekach przypadającej na jednostkę masy wykorzystanego surowca, materiału, paliwa lub wytworzonego produktu, 3. przekroczenie określonej w pozwoleniach na pobór wód ilości pobranej wody, 4. naruszenie warunków decyzji zatwierdzającej instrukcję eksploatacji składowi- ska odpadów albo określającej miejsce i sposób magazynowania odpa- dów, wymaganych przepisami ustawy o odpadach co do rodzaju i sposobów składowania lub magazynowania odpadów, 35

5. przekroczenie poziomów hałasu określonych w decyzji o dopuszczalnym poziomie hałasu.Inspekcja ochrony środowiska może skontrolować niemal każdą firmę. Wcześniej musipoinformować o zamiarze sprawdzenia przedsiębiorstwa, co pozwala dobrze przygoto-wać się do wizyty.Przedsiębiorstwo otrzymuje zawiadomienie o kontroli listownie lub doręczane jest onoosobiście przez pracownika wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska. Kontrolanie może być wszczęta przed upływem siedmiu dni lub po upływie 30 dni od dnia dorę-czenia zawiadomienia. Może trwać 28 dni.Karę wymierza się w wysokości: 1. 10-krotnej wielkości jednostkowej stawki opłat:  za wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,  za pobór wód, 2. 0,1 jednostkowej stawki opłaty za każdą dobę:  za umieszczenie odpadów na składowisku, za składowanie odpadów z narusze- niem warunków dotyczących rodzaju i sposobów składowania odpadów, okre- ślonych w decyzji zatwierdzającej instrukcję eksploatacji składowiska,  za magazynowanie odpadów z naruszeniem decyzji określającej miejsce i sposób magazynowania odpadów.Odpowiedzialności za usuwanie drzew i krzewów bez wymaganego zezwoleniaDrzewa i krzewy są częścią składową nieruchomości, na której się znajdują. Stanowiąwięc przedmiot własności właściciela nieruchomości. Nie oznacza to jednak, iż właści-ciel ma pełną swobodę w dysponowaniu nimi.Usunięcie drzew i krzewów z terenu nieruchomości może nastąpić za zezwoleniemwójta, burmistrza albo prezydenta miasta.Organ ten może uzależnić udzielenie zezwolenia od przesadzenia drzew lub krzewówwe wskazane przez niego miejsce, jeżeli takie przesadzenie jest możliwe, albo od zastą-pienia drzew lub krzewów przewidzianych do usunięcia innymi drzewami lub krze-wami. W przypadku drzew lub krzewów z terenu nieruchomości wpisanej do rejestruzabytków zezwolenie takie wydaje wojewódzki konserwator zabytków.Powyższe zezwolenia nie dotyczą m.in.:  drzew i krzewów owocowych,  drzew i krzewów sadzonych na plantacjach,  drzew i krzewów, których wiek nie przekracza 5 lat.Kary pieniężneJeśli usunięcia drzew lub krzewów dokonano bez wymaganego zezwolenia, wójt gminy(burmistrz, prezydent miasta) ma obowiązek wydać decyzję o nałożeniu na osobę fi-zyczną bądź na jednostkę organizacyjną (przedsiębiorców) kary pieniężnej za narusze-nie wymagań ochrony środowiska.Ustawa o ochronie przyrody przewiduje srogie kary nie tylko za nielegalne wycięciedrzewa. Zapłacić trzeba także za: 36

 zniszczenie zieleni, drzew lub krzewów spowodowane niewłaściwym wykonywaniem robót ziemnych albo nieodpowiednim wykorzystaniem sprzętu mechanicznego lub urządzeń technicznych,  zastosowanie środków chemicznych, które zaszkodziły roślinności,  usuwanie drzew lub krzewów bez wymaganego zezwolenia,  zniszczenie spowodowane niewłaściwą pielęgnacją terenów zieleni, zadrzewień, drzew lub krzewów.Za zniszczenie drzew czy krzewów trzeba zapłacić karę w wysokości równej trzykrotnejopłacie za ich usunięcie.4. Pojęcia związane z ergonomiąElementy wiedzy o człowieku i pracy  Wykonywanie pracy przez człowieka wymaga wiadomości teoretycznych i umiejętności praktycznych związanych z konkretnym obszarem zawodowym.  Do równie ważnych i podstawowych należą wiadomości o funkcjonowaniu organi- zmu człowieka, wszystkich procesach zachodzących w organizmie ludzkim oraz przede wszystkim o warunkach utrzymania jak najlepszej kondycji fizycznej i psy- chicznej, czyli dobrego stanu zdrowia.  Środowisko, w którym człowiek żyje i pracuje, wpływa na niego przez różnorodne bodźce. Organizm człowieka odbiera je za pośrednictwem układu nerwowego, a następnie odpowiada na nie różnymi reakcjami przystosowawczymi.  Stan zdrowia człowieka można określić jako stan względniej równowagi organizmu reagującego na zmienne bodźce środowiska zewnętrznego.Warunki zewnętrzne działające na człowieka mogą być:  naturalne,  sztuczne.Przykładem działania warunków naturalnych są np. czynniki pogodowo-klimatyczne.Czynniki te wpływają na zdrowie człowieka, ich działanie może być kompleksowe lubdoraźne, może trwać krótko lub długo.Różne typy klimatu wpływają w różny sposób na zdrowie człowieka. Czynniki pogo-dowo-klimatyczne sprzyjają pojawieniu się przeziębień, angin, nieżytów nosa, stanówzapalnych, zapalenia oskrzeli, zapalenia płuc oraz dolnych dróg oddechowych, stanówzapalnych dróg moczowych, a także mogą wywołać omdlenia w gorące dni, oparzeniapierwszego lub drugiego stopnia, wzrost ciśnienia tętniczego krwi w zależności od poło-żenia geograficznego, zmiany zakrzepowe żył w przypadku oziębienia lub przemęczeniakończyn.Warunki sztuczne to takie, które człowiek sam sobie stwarza w celu ułatwienia lubuprzyjemnienia życia, bądź takie, które są związane z określonymi dziedzinami działal-ności człowieka jak np. produkcja. Rola i znaczenie sztucznych warunków szczególniew środowisku pracy człowieka stale wzrasta.Środowisko pracy człowieka 37

Środowisko pracy człowieka to ogół elementów, warunków i czynników wpływającychna organizm człowieka w trakcie wykonywania przez niego określonego rodzaju pracylub zawodu.Środowisko pracy (inaczej: otoczenie pracy) tworzy zespół czynników materialnychi społecznych, z którymi styka się pracownik podczas wykonywanej pracy. Istotne jestokreślenie czynników mogących powodować zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia pra-cownika.Warunki pracy obejmują:  higienę pracy (środki czystości, urządzenia sanitarne itp.),  eliminowanie warunków szkodliwych i uciążliwych dla zdrowia i życia,  kształtowanie środowiska pracy,  zapobieganie wypadkom przy pracy, w tym środki ochrony, szkolenia itp.,  działalność bytową lub socjalno-bytową (dopłaty do obiadów, posiłki regenera- cyjne itd.).Wpływ środowiska pracy na człowieka można podzielić na dwie zasadnicze grupy:  oddziaływanie na poszczególne narządy i układy, np. na wzrok, słuch czy dotyk, na układ mięśniowy czy układ krążenia.  oddziaływanie ogólne na ustrój człowieka, np. hałas oddziałuje nie tylko na organ słuchu, lecz także na ośrodkowy układ nerwowy i układ wegetatywny (autono- miczny).Wpływ warunków materialnego środowiska odbija się zarówno na wydajności i jakościpracy, jak i na stanie zdrowia pracowników, przy czym niejednokrotnie oddziaływanieogólne jest istotniejsze od oddziaływania na poszczególne narządy oraz układy organi-zmu człowieka.Do czynników środowiska pracy zaliczamy trzy podstawowe grupy:  Czynniki fizyczne.Do czynników fizycznych zaliczamy oświetlenie, hałas, mikroklimat (tj.: temperaturęotoczenia, ruch i wilgotność powietrza, promieniowanie cieplne podczerwone płasz-czyzn i przedmiotów), drgania i wstrząsy, promieniowanie jonizujące i elekromagne-tyczne (fale radiowe i radarowe) oraz pyły. Wszystkie te czynniki z wyjątkiem pyłów,których wpływem na organizm zajmuje się głównie higiena pracy, są przedmiotem bez-pośredniego zainteresowania ergonomii.  Czynniki chemiczne.Czynniki chemiczne obejmują gazy, rozpuszczalniki przemysłowe, materiały pędne,smary, polimery syntetyczne itp. Substancje te mogą spowodować zatrucia i inne zacho-rowania. Ich negatywne oddziaływanie na organizm to domena patologii przemysłowej.  Czynniki biologiczne.Czynniki biologiczne, szkodliwe w środowisku zawodowym i pozazawodowym, są po-wszechne i często prowadzą do wystąpienia wielu niekorzystnych skutków zdrowot-nych, poczynając od prostych podrażnień i dolegliwości, przez reakcje alergiczne, aż dowystąpienia infekcji, chorób zakaźnych i reakcji toksycznych. 38

Zasady eliminacji zagrożeńLikwidacja lub ograniczenie oddziaływania czynników niebezpiecznych, szkodliwychi uciążliwych na pracownika to podstawowy obowiązek pracodawcy.Podstawowe zasady likwidacji lub ograniczenia wpływu czynników niebezpiecznych,szkodliwych i uciążliwych na pracownika to: 1. Eliminacja źródeł czynników niebezpiecznych i szkodliwych przez:  dobór nieszkodliwych surowców (lub zastępowanie bardziej szkodli- wych mniej szkodliwymi surowcami), półfabrykatów,  dobór procesów technologicznych oraz maszyn i urządzeń niestwarzają- cych zagrożeń czynnikami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi,  unieszkodliwianie odpadów. 2. Ograniczenie oddziaływania tych czynników poprzez odsunięcie człowieka z obszaru ich oddziaływania przez:  zastąpienie człowieka przez roboty,  mechanizację, automatyzację (zdalne sterowanie i obserwowanie pro- cesu),  optymalne rozmieszczenie lub wydzielenie uciążliwych urządzeń,  zapewnienie właściwego transportu surowców, półfabrykatów, wyro- bów oraz odpadów,  stosowanie sygnalizatorów stanów niebezpiecznych lub uniemożliwie- nie wejścia człowieka w strefę zagrożenia. 3. Ograniczenie oddziaływania na człowieka czynników niebezpiecznych i szkodliwych przez osłonięcie strefy narażenia:  stosowanie odpowiednich kubatur budynków, materiałów dźwiękoizola- cyjnych,  hermetyzację procesów produkcyjnych przed wydostawaniem się do otoczenia gazów, par, cieczy i ciał stałych (pyłów),  stosowanie zbiorowych środków ochronnych w pomieszczeniach oraz na stanowiskach pracy (osłony, ekrany, wentylacja, klimatyzacja). 4. Ograniczenie wpływu czynników przez zastosowanie ochron osobistych:  dobór i właściwe stosowanie ochron osobistych w zależności od istnieją- cych zagrożeń,  odpowiednie przechowywanie i konserwację ochron osobistych,  właściwe zasady przydziału ochron osobistych,  stosowanie znaków nakazu stosowania ochron osobistych. 5. Ograniczenie zagrożenia człowieka przez właściwy dobór pracowników i organizację pracy oraz oddziaływanie na bezpieczne zachowania pracowni- ków: 39

 przestrzeganie przeciwwskazań zdrowotnych do zatrudnienia na danym stanowisku pracy,  przestrzeganie obowiązku zatrudniania pracowników o właściwych kwalifikacjach zawodowych,  dobór psychologiczny,  działania organizacyjne (przerwy w pracy, rotacja, skrócony czas pracy),  szkolenia, system kar i nagród, wpływ kierownictwa na bezpieczne zachowanie pracowników,  ostrzeganie o zagrożeniach i zakresie wykonywania pewnych czynności (sygnały bezpieczeństwa, znaki i barwy bezpieczeństwa).Rodzaje pracy człowiekaIstnieje tradycyjny podział pracy człowieka na:  pracę fizyczną,  pracę umysłową.Jest to podział, jakiego najczęściej używamy w życiu codziennym, lecz jest on nie dokońca słuszny.W skład każdej pracy człowieka wchodzą zarówno elementy wymagające wysiłku umy-słowego, jak i fizycznego. Przy wykonywaniu każdej czynności biorą udział mięśnie,układ nerwowy i psychika człowieka.Używając tradycyjnego podziału pracy należałoby mówić o:  pracy z przewagą wysiłku umysłowego,  pracy z przewagą wysiłku fizycznego.Na ten podział pracy wpływ mają coraz większa mechanizacja i automatyzacja pracy.Mechanizacja to zastępowanie pracy ręcznej przez pracę maszyn, jest to proces wpro-wadzania maszyn i urządzeń mechanicznych. Mechanizacja nie eliminuje pracy ręcznej,lecz jedynie ją ogranicza.Automatyzacja to znaczne ograniczanie lub zastępowanie ludzkiej pracy fizycznej i umy-słowej przez pracę maszyn działających na zasadzie samoregulacji i wykonujących okre-ślone czynności bez udziału człowieka. Jest to również zastosowanie maszyn do pracyniemożliwej do wykonania przez ludzi ze względu na występujące zagrożenia dla ichżycia i zdrowia.Rodzaje obciążenia pracąKażda praca stanowi dla wykonującego ją człowieka źródło obciążenia biologicznego,wpływa bowiem na zmiany czynnościowe w poszczególnych układach i w całym organi-zmie ludzkim.Pracę można podzielić według rodzaju obciążenia występującego podczas wykonywaniapracy (kryterium fizjologiczne):  obciążenie fizyczne — spowodowane pracą mięśniową,  obciążenia psychiczne — będące wynikiem zaangażowania uwagi i procesów myślowych, 40

 nerwowe — wynikające z samej pracy lub psychicznych i materialnych warunków pracy.Każda praca kwalifikowana jako fizyczna, tzn. wykonywana przy pomocy mięśni, zawszezawiera elementy pracy umysłowej, ponieważ każda czynność świadoma wymaga zaan-gażowania ośrodkowego układu nerwowego. Podobnie przy pracy umysłowej wystę-pują pewne czynności mięśniowe. Generalnie przyjmuje się, że im wyższy jest stopieńzaangażowania w pracy kory mózgowej i ośrodków podkorowych, tym bardziej możnamówić o pracy umysłowej. Natomiast przewaga elementów pracy mięśniowej oznacza,że mamy do czynienia z pracą fizyczną.Za specjalny rodzaj pracy umysłowej uważa się pracę niektórych artystów, na przykładmuzyków czy rzeźbiarzy, która niejednokrotnie zmusza do znacznego wysiłku mięśnio-wego.Analiza i ocena wymagań, które praca na konkretnym stanowisku narzuca pracowni-kowi w odniesieniu do jego predyspozycji fizycznych i psychicznych, jest niezbędnymwarunkiem do rozwiązania problemu optymalizacji stosunku między człowiekiema pracą.Wykonywanie pracy przez mięśnie człowieka jest możliwe dzięki ich zdolności do skur-czów i rozkurczów. Większość czynności zawodowych i codziennych wykonywanychprzez ludzi wymaga na przemian skurczów i rozkurczów mięśni, co powoduje zmianęich układu i w konsekwencji przemieszczanie się ciała.Na przykład chód człowieka to skurcze i rozkurcze mięśni nóg, które umożliwiają prze-mieszczanie się, oraz zmiany napięcia innych mięśni ciała (tułowia, rąk) zapewniającychrównowagę.Biorąc za kryterium napięcie mięśni, pracę człowieka można podzielić na dwa rodzaje:  praca statyczna, czyli taka, w której mięśnie człowieka znajdują się w stanie długotrwałego napięcia,  praca dynamiczna, czyli taka, w której napięcie mięśni powoduje zmianę ich układu, a w rezultacie zmianę położenia ciała.Praca statycznaW pracy zawodowej, a również np. podczas nauki, bardzo często zdarzają się sytuacje,kiedy do wykonywania poszczególnych czynności jest wymagany dość znaczny udziałwysiłku statycznego.Praca statyczna występuje, gdy na zewnątrz nie można zaobserwować żadnego ruchu,a mimo tego mięśnie pozostają w stałym napięciu, np. podczas stania, siedzenia czy pod-pierania się. Nie stanowi ona zatem pracy mechanicznej, jednak często może powodo-wać duże obciążenie dla organizmu człowieka (np. podczas długotrwałego staniawzrasta ciśnienie hydrostatyczne nóg, co sprzyja obrzękom i bardzo często prowadzi dopowstawania żylaków).Przykładowo trzymanie ciężaru w rękach na określonej wysokości, utrzymywanie okre-ślonej pozycji ciała bez możliwości jej zmiany przez dłuższy czas itp.Na skutek dużego postępu w automatyzacji i mechanizacji pracy wzrasta liczba stano-wisk wymagających długotrwałego utrzymywania ciała w jednej pozycji, np.: 41

 obsługa monitorów komputerowych,  obsługa pulpitów sterowniczych,  praca przy taśmach montażowych,  stanowiska produkcyjne w elektronice,  prowadzenie samochodów ciężarowych na długich trasach,  obsługa kasy w supermarkecie.W związku z tym, aby zapobiec poważnym następstwom zdrowotnym spowodowanympracą statyczną, należy zadbać o odpowiednie wyposażenie stanowiska, jak równieżczęste przerwy. Powoduje to uniknięcie szybkiego zmęczenia pracowników orazwpływa na wzrost ich wydajności.Charakterystyka pracy statycznej:  obciążenie statyczne, wywołujące długotrwałe napięcie mięśni, stanowi poważny czynnik zwiększający wysiłek fizyczny człowieka,  długotrwałe napięcie mięśni, przez ucisk na naczynia krwionośne, utrudnia swo- bodny przepływ krwi, co z kolei zakłóca dostarczanie niezbędnych składników i usuwanie produktów przemiany materii w organizmie,  mięśnie potrzebują dłuższego wypoczynku niż np. podczas wykonywania pracy dynamicznej,  pomimo małego zapotrzebowania energetycznego w warunkach obciążenia sta- tycznego człowiek bardziej jest narażony na szybsze pojawienie się zmęczenia,  skutkiem takiego napięcia mięśni jest powstawanie poczucia dyskomfortu, osłabienia mięśni, aż do pojawienia się reakcji bólowych w napiętych mięśniach.Praca dynamicznaPraca dynamiczna to taka, w której wysiłek przebiega w warunkach ruchu, w związkuz przemieszczaniem się ciała ludzkiego lub jego części w przestrzeni, i zachodzi przyudziale izotonicznych skurczów mięśni, podczas których następuje skrócenie włókien,czyli okresy skurczu i rozkurczu mięśni.Praca dynamiczna jest podstawowym czynnikiem, który powoduje podwyższenie po-ziomu przemiany materii. Związana z nią wielkość wydatku energetycznego jest propor-cjonalna do wskaźników fizjologicznych, takich jak:  ilość zużytego tlenu (szybkość oddechu, poziom zużytego tlenu lub wydychanego dwutlenku węgla),  częstość skurczów serca,  ciśnienie krwi,  temperatura ciała i skóry.Wydatek energetycznyCałkowity wydatek energetyczny organizmu składa się z dwóch części:  wydatek związany z czynnościami poza pracą zawodową, wykonywanymi w ciągu doby (przez całe życie), 42

 wydatek energetyczny związany z pracą zawodową, wzrasta ona wraz ze wzro- stem wysiłku fizycznego.Podczas wykonywania pracy wymagającej określonego wysiłku fizycznego organizmludzki osiąga stan równowagi między powstawaniem i wydalaniem produktów prze-miany materii towarzyszącej przemianom metabolicznym.Podczas wykonywania pracy umiarkowanej dostarczana ilość tlenu jest całkowicie wy-starczająca dla mięśni biorących udział w danym procesie, a występująca oszczędnośćkosztów energii umożliwia znaczne wydłużenie efektywnego czasu pracy.W czasie wykonywania pracy dynamicznej często następuje spadek wydajności energe-tycznej, którego regeneracja nie jest możliwa tylko w czasie przerw w pracy.W krótkich odstępach czasu, podczas wykonywania pracy dynamicznej może występo-wać wysiłek większy od maksymalnego, powodujący na początku niedobór tlenu, a na-stępnie wystąpienie długu tlenowego, który musi być uzupełniony po zakończeniuwysiłku. Pokrycie wydatku energetycznego organizmu w fazie beztlenowej trwającej20—30 sekund powoduje tworzenie się kwasu mlekowego.Skutki pracy dynamicznejWysiłek fizyczny w pracy dynamicznej może zaburzyć normalne funkcjonowanie orga-nizmu człowieka m.in. przez:  wywołanie hamowania wydzielania soków trawiennych (w przypadku ciężkich i długotrwałych wysiłków),  zmniejszenie ilości wody ustrojowej (poprzez pocenie się),  zmniejszenie objętości krwi bieżącej, zarazem zwiększenie prędkości jej prze- pływu,  zwiększenie stężenia potasu i noradrenaliny we krwi,  zwiększenie aktywności układu współczulnego i rdzenia nadnerczy,  powodowanie pojawienia się tzw. białkomoczu wysiłkowego (około pół godziny po zakończeniu wysiłku).Porównanie pracy statycznej i dynamicznejZ punktu widzenia fizjologii pracy układu mięśniowego praca dynamiczna jest bardziejkorzystna dla organizmu niż praca statyczna.Mięśnie, które ulegają na przemian skurczom i rozkurczom, mają znacznie lepsze wa-runki do pracy. Każdy skurcz wyciska z poszczególnych mięśni produkty spalania(przemiany materii). W czasie rozkurczu natomiast do mięśni dopływa nowa porcjakrwi wraz z zawartym w niej tlenem i innymi substancjami odżywczymi.Podczas pracy statycznej sytuacja jest gorsza. Do mięśni, które znajdują się w stanie dłu-żej trwającego skurczu, nie mogą dopływać nowe produkty odżywcze, natomiast gro-madzą się produkty spalania. Stan taki pociąga za sobą szybsze wystąpienie zmęczeniai w konsekwencji niezdolność danej grupy mięśni do dalszej pracy.Każda praca wymaga udziału zarówno statycznych, jak i dynamicznych wysiłków. Nad-rzędnym celem jest takie zorganizowanie stanowiska roboczego, aby wysiłek statycznyzmniejszyć do minimum.Najbardziej męczące są takie wymuszone pozycje pracy, jak: 43

 stojąca pochylona,  siedząca ze skręceniem tułowia,  nienaturalne położenie nóg,  wykonywanie pracy na płaszczyźnie położonej zbyt wysoko lub zbyt nisko.ErgonomiaErgonomia to nauka zajmująca się przystosowaniem wszystkiego, co nas otacza i czymsię posługujemy, do wygody człowieka przy jak najmniejszych stratach dla środowiskai minimalnej liczbie ograniczeń.Ergonomia to dziedzina nauki i praktyki, której celem jest kształtowanie działalnościczłowieka odpowiednio do jego fizjologicznych i psychologicznych właściwości.Zakres ergonomii to wiedza z zakresu różnych dziedzin, m.in.:  fizjologii,  psychologii,  antropometrii,  biomechaniki,  higieny pracy,  socjologii,  nauk mechanicznych,  naukowej organizacji pracy,  techniki i technologii.Ergonomia to nauka zajmująca się projektowaniem systemów pracy, produktów i śro-dowiska zgodnie z fizycznymi i umysłowymi możliwościami człowieka.Kierunki ergonomiiErgonomia dzieli się na:  ergonomię koncepcyjną;  ergonomię korekcyjną.Ergonomia koncepcyjna (projektowa) zajmuje się optymalizacją układu człowiek —technika — środowisko na etapie projektowania.Bazą do ergonomicznego projektowania są wyniki badań podstawowych oraz metody,takie jak:  diagnoza,  modelowanie.Działalność koncepcyjna jest nieograniczona, gdyż we wczesnej fazie opracowywaniarozwiązań technicznych jest:  o wiele bardziej racjonalna,  bardziej skuteczna od ergonomii korekcyjnej i w przyszłości powinna być kierunkiem dominującym.Optymalizacja — metoda wyznaczania najlepszego (optymalnego) rozwiązania z punktuwidzenia określonego kryterium (wskaźnika) jakości (np. kosztu, drogi, wydajności).Ergonomia korekcyjna to taka, która jest realizowana w miejscu pracy. 44

Ergonomia korekcyjna zajmuje się:  analizą istniejących warunków na stanowiskach pracy,  oceną warunków istniejących na stanowisku pracy,  wymaganiami organizacyjnymi i społecznymi,  opracowaniem projektu optymalizacji.Przykładem ergonomii korekcyjnej może być poprawa mikroklimatu, wyciszenie hałasuw środowisku pracy, poprawa oświetlenia oraz zamiana uciążliwej pozycji stojącejw pracy na siedzącą.Ergonomia korekcyjna ograniczona jest:  możliwościami technicznymi,  względami ekonomicznymi.Nikt nie będzie się domagać przekonstruowania jakiegoś urządzenia (np. agregatu),w którym analiza ergonomiczna wykryje usterki niedające się usunąć za pomocądrobnych poprawek — chyba, że usterki te będą źródłem poważnych zagrożeń dlazdrowia czy życia człowieka.Ergonomia stanowiska pracyStanowisko pracy w pojęciu ogólnym to miejsce pracy człowieka, np.:  przy komputerze,  przy fotelu fryzjerskim,  przy taśmie montażowej,  w centrali telefonicznej,  w kabinie samochodu.W ujęciu systemowym stanowisko pracy to układ, gdzie człowiek za pomocą środkówpracy (maszyny, narzędzia, przyrządy) w określonej przestrzeni i środowisku wykonujezorganizowane czynności mające na celu wytworzenie określonego produktu.W ergonomii stosowane są metody służące do kształtowania warunków pracy w dwóchfazach.Na stanowisku pracy powinna być przeprowadzona kompleksowa analiza materialnychi psychospołecznych warunków pracy oraz ich ocena. 45

Przykłady źle zaprojektowanych ergonomicznie stanowisk pracyStanowisko nie zostało zaprojektowane ergonomicznie, nie uwzględniono w otworzedrzwiowym odpowiedniej wysokości. Pracownik ma kłopoty ze swobodnym wejściemdo pomieszczenia.Stanowisko źle zaprojektowane ergonomicznie. Lampa, która ma oświetlać stanowiskopracy, dotyka głowy i zasłania pole widzenia. 46

Źle zaprojektowana przestrzeń. Człowiek, aby trzymać się za uchwyt, musi bardzo wy-soko podnieść rękę.Źródło: www.ciop.pl.Kształtowanie struktury przestrzennej stanowiska pracy Przy ergonomicznym kształtowaniu struktury przestrzennej stanowiska pracy za pod- stawowe uznaje się dwie grupy kryteriów:  kryteria antropometryczne,  kryteria biomechaniczne.Kryteria antropometryczne określają, że struktura stanowiska pracy powinna być do-stosowana do przynajmniej 90% użytkowników, tj. stwarzać wygodne i bezpieczne wa-runki pracy osobom, których wymiary mieszczą się między wartościami 5. i 95. centyla.Kryterium biomechaniczne to obciążenia układu ruchu, na które wpływają:  pozycja przyjmowana podczas pracy,  czas pracy oraz częstotliwość czynności roboczych. Do precyzyjnego wyznaczania przestrzennych stref pracy stosuje się kryteria zasięgu rąk przedstawione jako:  zasięg normalny — określa granicę strefy optymalnej,  zasięg maksymalny,  zasięg wymuszony — wymaga ruchów tułowia,  odległości bezpieczne zawarte w PN (Polska Norma).Centyl — punkt w skali ocen, poniżej którego znajduje się określony procent czynników,np. 5. centyl to punkt na skali, poniżej którego leży 5% wyników.Antropometria — metoda badawcza stosowana w antropologii fizycznej polegająca napomiarach porównawczych części ciała ludzkiego, np.  długości kości,  objętości i proporcji czaszki głowy,  proporcji ciała,  wagi ciała,  rozstawu oczu, 47

 określenie pigmentacji oczu, włosów i skóry.Do pomiarów wykorzystywane są przyrządy antropometryczne.Celem antropometrii jest dostarczenie obiektywnych i dokładnych danych, antropome-tria posługuje się metodami statystycznymi.Alphonse Bertillon opracował system oparty na 11 pomiarach ludzkiego ciała: 1. Wzrost. 2. Stretch — długość ciała od lewego ramienia do prawego środkowego palca uniesionej ręki. 3. Bust — długość torsu od głowy, mierzona w pozycji siedzącej. 4. Długość głowy. 5. Szerokość głowy — od skroni do skroni. 6. Długość prawego ucha. 7. Długość lewej stopy. 8. Długość lewego środkowego palca. 9. Długość ręki — od łokcia do środkowego palca. 10. Szerokość policzków. 11. Długość lewego małego palca.Z wyników badań antropometrii korzysta m.in. przemysł, ustalając np. rozmiary ubrań,obuwia czy ławek szkolnych.Dobór oświetlenia i barw w środowisku pracyWiele prac wykonywanych w pozycji siedzącej związanych jest wytężoną pracą wzro-kową, a więc obciążeniem wzroku, dlatego też parametry oświetlenia poza ogólnymizasadami powinny być dobierane indywidualnie w zależności od:  charakterystyki danego stanowiska,  rodzaju wykonywanej czynności.Na przykład praca przy komputerze wymaga oświetlenia do:  czytania drukowanego tekstu na dokumencie i znaków na klawiaturze,  czytania znaków na monitorze.W takiej sytuacji należy zapewnić dobre oświetlenie dla obu zadań.Elementem często używanym w miejscu pracy jest kolorystyka.Wyróżniamy następujące cechy barw:  kolor,  jasność (cecha powoduje większe lub mniejsze odbicia),  nasycenie (cecha określająca stopień oddalenia danej barwy od szarej tej samej jasności, im mniej szarości, tym barwa jest bardziej jaskrawa).W bezpieczeństwie i higienie pracy rozróżnia się następujące kody barw: 48

 barwa czerwona — jest sygnałem kategorycznego zakazu wykonywania określonych czynności, z wyjątkiem wyłączników maszyn i urządzeń,  żółta — stanowi ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem,  barwa zielona — oznacza miejsca i przejścia bezpieczne,  barwa niebieska — jest barwą informacyjną.Nie należy używać w sposób niezasadny barw przeznaczonych do określonych celów.Ogólne znaczenie i kształt znaków bezpieczeństwaBarwa czerwona jest symbolem kategorycznego zakazu wykonywania określonej czyn-ności. Barwą tą powinno oznaczać się i malować:  urządzenia przeciwpożarowe i miejsca ich przechowywania,  kontakty do wyłączania maszyn i urządzeń w razie zaistnienia niebezpieczeń- stwa.Barwa żółta stanowi ostrzeżenie przed występującym niebezpieczeństwem. Zaleca sięstosowanie jej do oznaczania:  wewnętrznych ruchomych części maszyn i urządzeń,  barier i słupków przy miejscach wzniesionych lub zagłębionych,  niebezpiecznych wystających elementów,  miejsc, przy których istnieje niebezpieczeństwo uderzenia lub upadku,  krawędzi wysuwanych i wystających części maszyn,  elementów stwarzających zagrożenie skaleczenia lub zgniecenia,  krawędzi suwnic, przenośników, wózków.Dla podkreślenia większego efektu barwę żółtą stosuje się w zestawieniu z czarną (na-przemienne żółto-czarne pasy).Barwa zielona oznacza stan bezpieczeństwa. Używa się jej do:  wytyczania dróg bezpieczeństwa,  wskazania wyjść awaryjnych,  wskazania punktów pierwszej pomocy przedmedycznej i stacji ratunkowych.Barwa niebieska oznacza nakaz, np. stosowania ochronnego sprzętu osobistego.Należy zwrócić uwagę, że znaczenie ma nie tylko barwa, ale i kształt znaku.Właściwy dobór barw ma duży wpływ na wywołanie u pracownika pożądanych stanówpsychicznych. Oddziaływanie barw na psychikę człowieka jest znane od dawna. Naprzykład barwy czerwone wywołują podniecenie, barwy czarne przygnębiają, jasnebarwy wprowadzają w pogodny nastrój.Badania wykazały, że w zakładach pracy, w których stosowano właściwy dobór barwpomieszczeń i urządzeń technicznych, wypadki w pracy zdarzają się znacznie rzadziej.Tak więc stosowanie odpowiednio ujednoliconych barw ma na celu zmniejszenie liczbywystępujących wypadków przy pracy. Wprowadzenie systemu barw powinno być po-przedzone zorganizowaną akcją szkoleniową wśród pracowników. Wszyscy nowo za-trudniani pracownicy powinni być obowiązkowo zapoznawani z systemem barwi znaków bezpieczeństwa w czasie szkolenia wstępnego.Kolejnym warunkiem racjonalnego stosowania systemu barw jest zasada niewykorzy-stywania do innych celów barw wchodzących w skład przyjętego systemu. Ma to na celu 49

wyrobienie wśród pracowników jednoznacznych reakcji psychicznych na określonebarwy.Oprócz właściwego doboru barw duże znaczenie ma również stosowanie odpowiednichpowłok malarskich i lakierniczych, tak aby kurz i brud nie osiadał na nich zbyt szybko.Źródło: S. Mac, J. Leowski, Bezpieczeństwo i higiena pracy dla zasadniczych szkół zawodowych, WSiP,Warszawa 2000.Przykłady zastosowania ergonomiiW przypadku odbioru informacji wzrokowej szczególnie ważne jest odpowiednie roz-mieszczenie napisów czy urządzeń sygnalizacyjnych na tablicach informacyjnych.Stwierdzono, że wzrok nie zatrzymuje się jednakowo we wszystkich częściach ogląda-nego obiektu. Ruchy gałki ocznej podczas czytania nie są ciągłe, lecz urywane. Obejmująone pewne serie znaków czy wskaźników i zatrzymują się w określonych punktach.Przeprowadzono w związku z tym badania laboratoryjne w celu ustalenia, w jakichmiejscach wzrok człowieka zatrzymuje się najczęściej.Częstotliwość zatrzymywania wzroku w różnych strefach pola obserwacjiPo przeprowadzeniu badań i eksperymentów stwierdzono, że wzrok najczęściej zatrzy-muje się w lewej górnej ćwiartce pola obserwacji. Z powyższego rysunku wynika także,iż górna część tablicy informacyjnej skupia na sobie aż 75% punktów fiksacji spojrzenia,a dolna tylko 25%. Oznacza to, iż najważniejsze treści informacyjne powinny byćumieszczane w górnej części tablic i oznaczeń z nastawieniem na lewą stronę. 50