43 ความสําคญั ของวฒั นธรรมและประเพณี วฒั นธรรมเปน เรื่องทสี่ าํ คญั ยิ่งในความเปนชาติ ชาติใดท่ีไรเสียซึ่งวัฒนธรรมและประเพณีอัน เปน ของตนเองแลว ชาตินั้นจะคงความเปนชาติอยูไมได ชาติท่ีไรวัฒนธรรมและประเพณี แมจะเปนผู ชนะในการสงคราม แตในทีส่ ดุ ก็จะเปนผูถูกพิชิตในดานวัฒนธรรมและประเพณี ซ่ึงนับวาเปนการถูก พิชติ อยา งราบคาบและสนิ้ เชิง ทั้งน้เี พราะผทู ถี่ ูกพิชติ ในทางวัฒนธรรมและประเพณีน้ันจะไมรูตัวเลยวา ตนไดถกู พิชติ เชน พวกตาดทีพ่ ชิ ิตจนี ได และต้งั ราชวงศห งวนขน้ึ ปกครองจนี แตในที่สุดถูกชาวจีนซึ่ง มีวัฒนธรรมและประเพณสี ูงกวากลืนจนเปน ชาวจีนไปหมดส้ิน ดังนั้นจึงพอสรุปไดวา วัฒนธรรมและ ประเพณมี ีความสําคัญดังน้ี 1. วัฒนธรรมและประเพณีเปนส่ิงที่ช้ีแสดงใหเห็นความแตกตางของบุคคล กลุมคน หรือ ชมุ ชน 2. เปน สงิ่ ทท่ี ําใหเหน็ วา ตนมีความแตกตา งจากสตั ว 3. ชว ยใหเ ราเขา ใจสิง่ ตาง ๆ ทเี่ รามองเห็น การแปลความหมายของส่ิงท่ีเรามองเห็นนั้นข้ึนอยู กับวัฒนธรรมและประเพณีของกลุมชน ซ่ึงเกิดจากการเรียนรูและถายทอดวัฒนธรรม เชน คนไทย มองเห็นดวงจนั ทรวามกี ระตายอยใู นดวงจันทร ชาวออสเตรเลียเหน็ เปนตาแมวใหญก ําลงั มองหาเหย่อื 4. วัฒนธรรมและประเพณเี ปน ตัวกาํ หนดปจจยั 4 เชน เครอ่ื งนงุ หม อาหาร ที่อยอู าศยั การรกั ษา โรค ท่ีแตกตางกนั ไปตามแตล ะวัฒนธรรม เชนพืน้ ฐานการแตงกายของประชาชนแตละชาติ อาหารการ กิน ลักษณะบานเรอื น ความเชือ่ ในยารกั ษาโรคหรอื ความเชอ่ื ในส่ิงลลี้ บั ของแตล ะ ชนชาติ เปน ตน 5. วัฒนธรรมและประเพณีเปนตัวกําหนดการแสดงความรูสึกทางอารมณ และการควบคุม อารมณ เชน ผูชายไทยจะไมปลอ ยใหนา้ํ ตาไหลตอ หนาสาธารณะชนเมอื่ เสยี ใจ 6. เปน ตวั กําหนดการกระทําบางอยา งในชุมชนวาเหมาะสมหรือไม ซ่ึงการกระทําบางอยางใน สังคมหน่ึงเปนทีย่ อมรบั วาเหมาะสมแตไมเปน ทยี่ อมรบั ในอีกสังคมหน่งึ เชนคนตะวันตกจะจบั มือหรือ โอบกอดกันเพ่ือทักทายกันท้ังชายและหญิง คนไทยใชการยกมือบรรจบกันและกลาวสวัสดีไมนิยม สัมผัสมือโดยเฉพาะกับคนท่ีมีอาวุโสกวา คนญ่ีปุนใชโคงคํานับ ชาวเผาเมารีในประเทศนิวซีแลนด ทักทายดวยการ แลบล้นิ ออกมายาว ๆ เปน ตน จะเหน็ ไดวา ผูส รา งวัฒนธรรมและประเพณีคือมนุษย สังคมเกิดขึ้นก็เพราะ มนุษย วัฒนธรรม ประเพณี กับสังคมจึงเปนสิ่งคูกัน โดยแตละสังคมยอมมีวัฒนธรรมและหากสังคมมีขนาดใหญหรือมี ความซับซอน มากเพียงใด ความหลากหลายทางวัฒนธรรมและประเพณีมักจะมีมากข้ึนเพียงใดนั้น วัฒนธรรมและประเพณีตาง ๆ ของแตละสังคมอาจเหมือนหรือตางกันสืบเนื่องมาจากความแตกตาง ทางดา นความเชื่อ เชอ้ื ชาติ ศาสนาและถนิ่ ทีอ่ ยู เปนตน
44 ลกั ษณะของวฒั นธรรมและประเพณี เพ่ือท่จี ะใหเ ขาใจถงึ ความหมายของคาํ วา \"วัฒนธรรม\" ไดอยางลึกซึ้ง จึงขออธิบายถึงลักษณะ ของวฒั นธรรม ซ่งึ อาจแยกอธิบายไดดังตอ ไปน้ี 1. วฒั นธรรมเปนพฤตกิ รรมที่เกิดจากการเรยี นรู มนุษยแตกตางจากสัตว ตรงที่มีการรูจักคิด มี การเรยี นรู จดั ระเบียบชีวิตใหเจรญิ อยูดีกินดี มีความสุขสะดวกสบาย รูจักแกไขปญหา ซึ่งแตกตางไป จากสัตวที่เกดิ การเรียนรโู ดยอาศยั ความจําเทานัน้ 2. วัฒนธรรมเปนมรดกของสงั คม เนอ่ื งจากมีการถายทอดการเรียนรู จากคนรุนหน่ึงไปสูคน รุน หนงึ่ ทัง้ โดยทางตรงและโดยทางออ ม โดยไมข าดชว งระยะเวลา และมนุษยใชภาษาในการถายทอด วฒั นธรรม ภาษาจงึ เปนสญั ลักษณทใ่ี ชถ ายทอดวฒั นธรรมนนั่ เอง 3. วฒั นธรรมเปน วถิ ชี วี ติ หรอื เปน แบบแผนของการดาํ เนนิ ชวี ติ ของมนุษย มนษุ ยเ กดิ ในสงั คม ใดกจ็ ะเรียนรูและซึมซับในวัฒนธรรมของสังคมท่ีตนเองอาศัยอยู ดังน้ันวัฒนธรรมในแตละสังคมจึง แตกตางกัน 4. วฒั นธรรมเปนสิ่งที่ไมคงที่ มนุษยมีการคิดคนประดิษฐส่ิงใหม ๆ และปรับปรุงของเดิมให เหมาะสมกับสถานการณที่เปลี่ยนแปลงไป เพ่ือความเหมาะสมและความอยูรอดของสังคม เชน สังคมไทยสมยั กอ นผหู ญิงจะทาํ งานบา น ผูช ายทํางานนอกบา นเพ่ือหาเลย้ี งครอบครัว แตปจจุบันสภาพ สังคมเปล่ียนแปลงไป ทําใหผูหญิงตองออกไปทํางานนอกบาน เพ่ือหารายไดมาจุนเจือครอบครัว บทบาทของผูหญิงในสงั คมไทยจึงเปลยี่ นแปลงไป ประเพณีไทย นัน้ เปน ประเพณที ่ีไดอ ิทธิพลอยางสูงจากศาสนาพุทธ แตอิทธิพลจากศาสนาอ่ืน เชน ศาสนาพราหมณและการอพยพของชาวตางชาติ เชน คนจีนก็มีอิทธิพลของประเพณีไทยดวย เชนกัน ประเพณีไทย อันดีงามที่สืบทอดตอกันมานั้น ลวนแตกตางกันไปตามความเชื่อ ความผูกพัน ของผคู นตอพุทธศาสนา และการดาํ รงชวี ิตทส่ี อดประสานกบั ฤดูกาลและธรรมชาติอยางชาญฉลาดของ ชาวบา นในแตละทอ งถนิ่ ทั่วแผน ดนิ ไทย เชน ภาคเหนือ ประเพณีบวชลกู แกว ของคนไตหรอื ชาวไทยใหญทีจ่ งั หวัดแมฮองสอน ภาคอีสาน ประเพณีบุญบงั้ ไฟของชาวจังหวัดยโสธร ภาคกลาง ประเพณีทําขวญั ขาวจงั หวดั พระนครศรีอยธุ ยา ภาคใต ประเพณแี หผ าขึน้ ธาตขุ องชาวจังหวัดนครศรีธรรมราช ประเพณี และอารยธรรมไทยยังนํามาซ่ึงการทองเท่ียว เปนที่รูจักและประทับใจแกชาติอื่น นับเปนมรดกอันลํา้ คา ที่เราคนไทยควรอนุรักษแ ละสืบสานใหยิ่งใหญต ลอดไป
45 เกรด็ ความรู เทศกาลคอื อะไร................. เทศกาลคือชวงเวลาที่กาํ หนดไวเ พ่ือจดั งานบญุ และงานรนื่ เรงิ ในทองถิ่นเปนการเนนไปทกี่ ารกาํ หนดวัน เวลา และโอกาสที่สงั คมแตล ะแหงจะจัดกจิ กรรมเพอ่ื เฉลิมฉลองโดยมีฤดูกาลและความเชื่อเปน ปจ จยั สาํ คญั ท่ีทําใหเกดิ เทศกาลและงานประเพณี
46 โบราณสถานและวตั ถุ โบราณสถาน หมายถึง สถานที่ท่ีเปนของโบราณ เชน อาคารสถานที่ที่มีมาแตโบราณ แหลง โบราณคดี เชน เมืองโบราณ วังโบราณ คุมเกา เจดีย ฯลฯ แทบทุกจังหวัดในเมืองไทยมีแหลงโบราณ สถานที่นาศึกษานาเรียนรูเพื่อสืบทอดความภาคภูมิใจในภูมิปญญาและความสามารถของบรรพบุรุษ เชน เวยี งกุมกามท่ีเชียงใหม แหลง โบราณสถานทบ่ี า นเชียง พระนครคีรที จ่ี งั หวดั เพชรบุรี พระเจดียยุทธ หัตถี พระเจดียท่ีสรางข้ึนเพ่ือเปนอนุสรณแหงกิจกรรมที่สําคัญตาง ๆ พระราชวังและพระตําหนัก โบราณ ฯลฯ เมอื งเกาจงั หวัดพระนครศรอี ยธุ ยา จดั เปน โบราณสถานทีส่ าํ คัญของไทย ในโบราณสถานแตละแหงอาจมีโบราณวตั ถทุ ่มี คี ณุ คา เชน เคร่ืองใชต า ง ๆ เคร่อื งถวยชาม อาวธุ เครือ่ งสกั การบชู า ฯลฯ ในทอ งท่ีตา ง ๆ อาจมีสง่ิ ที่เปน โบราณวัตถุ เชน เรอื โบราณ บา นโบราณ รูปสลัก หรอื งานศลิ ปกรรมทม่ี ีมาแตโบราณ หรืองานทศี่ ิลปนแตโบราณไดส รา งสรรคไ ว เครือ่ งใชท ีเ่ คยใชม าแต โบราณบางอยางกลายเปน สิง่ ทล่ี าสมยั ในปจจุบนั กอ็ าจจัดเปน โบราณวัตถุทม่ี ีคา เชน หนิ บดยา เครื่องใช ในการอยูไฟของแมลูกออน เคร่ืองสีขาวแบบโบราณ จับปง กําไล ปนปกจุก อุปกรณท่ีใชในการ ประกอบอาชีพแตโ บราณ ฯลฯ โบราณวัตถุ หมายถงึ สงั หาริมทรัพย (ทรัพยท่ีไมยดึ ตดิ กับทด่ี ิน) ท่เี ปนของโบราณ ไมวาจะเปน ส่งิ ประดิษฐห รือเปนสง่ิ ทีเ่ กดิ ขนึ้ ตามธรรมชาติ หรอื เปน สว นหน่ึงสวนใดของโบราณสถาน ซากมนุษย หรือซากสัตว ซ่ึงโดยอายุหรือโดยลักษณะแหงการประดิษฐ หรือโดยหลักฐานเกี่ยวกับประวัติของ สังหาริมทรพั ยน น้ั เปน ประโยชนในทางศิลปะ ประวตั ศิ าสตร หรอื โบราณคดี
47 โบราณวตั ถุทบ่ี านบาตง อยทู ี่บานบาตง ตําบลบาตง อําเภอรือเสาะ จังหวดั นราธวิ าส ประโยชนของโบราณสถานและโบราณวัตถุ สรุปไดด งั นี้ 1. แสดงความเปน มาของประเทศ ประเทศทีม่ ปี ระวัตศิ าสตรยาวนานกย็ อ มตองมโี บราณสถานและโบราณวัตถุที่มีอายุเกาแก เชนกนั ดังนน้ั โบราณสถานและโบราณวัตถุจึงเปรียบเหมอื นหลักฐานแสดงความเปนมา ของชาติ 2. เปน เกียรติและความภาคภมู ิใจของคนในชาติ โบราณสถานและโบราณวตั ถุแสดงใหเห็นถึง การพัฒนาท้ังดานสังคม สติปญญา และคุณภาพชีวิตของคนในอดีตของชาติ ดังนั้นชาติที่มี โบราณสถานและโบราณวตั ถุมากและเกาแกคนในชาตยิ อ มมคี วามภูมิใจในการวิวัฒนาการดาน ตาง ๆ ของชนชาตขิ องตน 3. เปนสิ่งที่โยงเหตุการณในอดีตและปจจุบันเขาดวยกัน โบราณสถานและโบราณวัตถุเปน เหมอื นหลักฐานท่ผี านกาลเวลามา ทําใหค นในยคุ ปจจุบันสามารถไดรบั รูถ ึงอดตี ของชนชาติ ของตน และสามารถนํามาปรับปรุง พัฒนา หรือแกไขขอบกพรองในเหตุการณปจจุบันหรือเลียนแบบและ พัฒนาในสง่ิ ทด่ี ีงามตอไปได 4. เปนสิ่งที่ใชอ บรมจติ ใจของคนในชาติได โบราณสถานและบางแหงเปน สถานทท่ี ี่บอกถงึ การ เสยี สละของบรรพบุรษุ บางแหง เปนที่เตอื นสตคิ นในชาติ และบางแหง ถอื วา เปนสถานทศี่ ักดสิ์ ทิ ธิ โบราณสถานและโบราณวัตถุไมใชทรัพยากรธรรมชาติซ่ึงเกิดข้ึนไดเอง แตเปนทรัพยากร วฒั นธรรมประเภทหนึง่ ทม่ี นุษยใชสติปญ ญาและความรูค วามสามารถสรางขึ้นในสมัยโบราณ สถานที่ และสิ่งของเหลาน้ันเมื่อตกทอดเปนมรดกมาถึงคนรุนเรา ก็กลายเปนโบราณสถานและ โบราณวัตถุ เชน เดยี วกบั อาคารและวตั ถทุ ่เี ราสรา งข้นึ สมัยน้ี กจ็ ะเปนโบราณสถานและโบราณวัตถุของ คนในอนาคตสืบตอไปแบบน้ีไมขาดตอน ฉะน้ันโบราณสถานและโบราณวัตถุจึงเปนหลักฐาน ประวัติศาสตรประเภทหน่ึงที่บอกความเปนมาของบรรพบุรุษที่อยูในสังคมระดับตาง ๆ ต้ังแตกลุม ชนขนาดเลก็ จนถึงหมบู านเมือง และประเทศชาติ ตอเน่อื งมาจนถงึ สมยั เรา ดังน้ันเราทุกคนควรรวมมือ รวมใจดูแลโบราณสถานและโบราณวตั ถุ ไมท ําลาย ไมท าํ รายแกะ ขูดขีด ขุดเจาะโบราณสถาน และ
48 ไมเก็บซื้อขาย หรือแปลงแปรรูปโบราณวัตถุ และขอใหจําไววา “การอนุรักษโบราณสถานและ โบราณวตั ถุเปนหนาท่ขี องทุกคน” เกรด็ ความรู โบราณสถานของไทยทไี่ ดข ึ้นทะเบียนมรดกโลกแลวมถี งึ 3 แหง คอื 1.อทุ ยานประวตั ศิ าสตรส ุโขทยั และเมอื งบรวิ าร (ศรีสชั นาลัย กําแพงเพชร) ผังเมอื งสุโขทยั มี ลกั ษณะเปน รูปสเี่ หล่ียมผืนผา มีความยาวประมาณ 2 กโิ ลเมตร กวา งประมาณ 1.6 กโิ ลเมตร ภายในยงั เหลอื รอ งรอยพระราชวงั และวัดอีก 26 แหง วัดทใ่ี หญทสี่ ดุ คอื วดั มหาธาตุ 2.อทุ ยานประวตั ิศาสตรพ ระนครศรอี ยธุ ยา กรุงศรีอยุธยา เปน เมืองหลวงของชนชาติไทยในอดตี ตง้ั แต พ.ศ. 1893-2310 เปนอาณาจกั รซงึ่ มคี วาม เจรญิ รุง เรอื งจนอาจถือไดวาเปน อาณาจกั รทร่ี งุ เรืองม่งั คงั่ ทสี่ ดุ ในภมู ภิ าคสวุ รรณภูมจิ ากการสํารวจพบวา มโี บราณสถานกระจัดกระจายอยูไมตํ่ากวา 200 แหง 3.แหลงโบราณคดบี า นเชยี ง จังหวดั อดุ รธานีเปน แหลงโบราณคดสี าํ คญั แหงหนง่ึ ทท่ี าํ ใหร ับรู ถงึ การดํารงชีวติ ในสมัยกอนประวัตศิ าสตรย อนหลงั ไปกวา 5,000 ป รองรอยของมนุษยใ นประเทศไทย สมัยดงั กลา วแสดงใหเห็นถึงวฒั นธรรมทม่ี พี ฒั นาการแลว ในหลาย ๆ ดา น วัฒนธรรมบา นเชียงได ครอบคลุมถงึ แหลง โบราณคดใี นภาคตะวนั ออกเฉยี งเหนอื อีกกวา รอ ยแหง ซึง่ เปนบรเิ วณพนื้ ท่ีท่มี มี นุษย อยูอาศยั หนาแนน มาตงั้ แตห ลายพันปแลว
49 กิจกรรม 1. ใหผูเรยี นเขยี นเรยี งความส้ัน ๆ ท่เี กย่ี วกับวฒั นธรรม ประเพณี หรอื เทศกาลทส่ี าํ คัญของ จงั หวดั ของผูเรยี น จากนัน้ แลกเปล่ียนความคิดเหน็ กนั ในชน้ั เรียน 2. ใหผ เู รียนรวมกลุมกนั เพอ่ื ไปชมโบราณสถาน หรอื พพิ ิธภณั ฑ ในทองถิ่น จากนน้ั ให แลกเปลี่ยนความคดิ เหน็ กนั ในชัน้ เรียน 3. จากท่เี รยี นมาในบทนี้ ใหผูเรียนตอบคําถามตอ ไปน้ี 3.1 ความสําคญั ของวัฒนธรรมและประเพณี 3.2 ผเู รียนจะสามารถอนรุ กั ษโบราณสถานและโบราณวัตถุไดอ ยางไร
50 บทที่ 2 ดนตรีพ้นื บา น สาระสําคญั รูเขาใจ มีคุณธรรม จริยธรรม ชื่นชม เห็นคุณคาความงาม ทางดนตรีพ้ืนบาน และสามารถ วิเคราะหวพิ ากษ วจิ ารณไดอยา งเหมาะสม ผลการเรียนรูที่คาดหวัง มีความรู ความเขาใจ ในพ้ืนฐานของดนตรีพ้ืนบาน สามารถอธิบาย สรางสรรค อนุรักษ วิเคราะห วพิ ากษ วิจารณเ ก่ียวกับความไพเราะของดนตรพี ้นื บา น ไดอ ยา งเหมาะสม ขอบขา ยเน้อื หา เรอ่ื งท่ี 1 ลกั ษณะของดนตรพี ้ืนบาน เรื่องท่ี 2 ดนตรพี ้นื บานของไทย เรอ่ื งที่ 3 ภมู ปิ ญญาทางดนตรี เรอ่ื งท่ี 4 คุณคา ของเพลงพ้ืนบาน เรอ่ื งที่ 5 พฒั นาการของเพลงพนื้ บาน เรื่องที่ 6 คุณคาและการอนรุ ักษเพลงพน้ื บาน
51 เรอ่ื งที่ 1 ลักษณะของดนตรีพน้ื บาน ลักษณะของดนตรีพ้ืนบาน คือ ดนตรีที่มีมาต้ังแตด้ังเดิมในกลุมสังคมทุกกลุมทั่วโลก เพลง พน้ื บา นมกั จะเปน เพลงท่มี ีการรอ งประกอบกนั สวนมาก จึงเรียกกันอีกชื่อหน่ึงวา “เพลงพ้ืนบาน” หรือ Folk song โดยปกตดิ นตรีพ้ืนบา นมกั จะมลี ักษณะดังน้ี 1. บทเพลงตา ง ๆ ตลอดจนวธิ ีเลน วิธรี อ ง มกั จะไดรับการถายทอดโดยการส่ังสอนกัน ตอ ๆ มาดวยวาจา และการเลนหรือการรองใหฟง การบันทึกเปนโนตเพลงไมใชลักษณะดั้งเดิมของดนตรี พ้ืนบาน อยางไรก็ตามในปจจุบันไดมีการถายทอดดนตรีพ้ืนบานโดยการใชโนตดนตรีกันบางแลว ตวั อยางเพลงพนื้ บานของไทยท่ถี ายทอดกันมา เชน เพลงเรือ เพลงลําตัด จะเห็นไดวาเพลงเหลาน้ีมีการ รองเลน กนั มาแตโบราณไมม ีการบันทกึ เปนตัวโนตและสอนกันใหร องจากตวั โนตแตอยา งใด 2. เพลงพ้นื บา นมกั เปนบทเพลงทีใ่ ชในการประกอบกิจกรรมตาง ๆ มิใชแตงขึ้นมาเพื่อใหฟง เฉยๆ หรอื เพ่ือใหร สู ึกถงึ ศิลปะของดนตรีเปน สําคัญ จะเห็นไดวา เพลงกลอมเด็กมขี น้ึ มาเพราะตองการใช รองกลอมเด็กใหนอน เพลงเก่ียวขาวใหรองเลนในเทศกาลเก่ียวขาว เนื่องจากเสร็จภารกิจสําคัญแลว ชาวนาจึงตองการเลนสนุกสนานกนั หรอื เพลงเรือใชประกอบการเลน เรอื หนานาํ้ หลาก เปน ตน 3. รูปแบบของเพลงพน้ื บา นไมซ ับซอน มกั มีทํานองหลัก 2 – 3 ทาํ นองรองเลนกันไป โดยการ เปล่ียนเนือ้ รอง จังหวะประกอบเพลงมักจะซา้ํ ซากไปเรือ่ ย ๆ อาจจะกลาวไดว า ดนตรีหรือเพลงพ้ืนบาน เนน ทเ่ี นอ้ื รอ ง หรอื การละเลนประกอบดนตรี เชน การฟอนรําหรือการเตนรํา 4. ลกั ษณะของทํานองและจงั หวะเปนไปตามลักษณะของกิจกรรม หรือการละเลน เชนเพลง กลอ มเด็กจะมีทาํ นองเย็น ๆ เร่ือย ๆ จังหวะชา ๆ เพราะจุดมุงหมายของเพลงกลอมเด็กตองการใหเด็ก ผอนคลายและหลับกันในท่ีสุด ตรงกันขามกับเพลงรําวงจะมีทํานองและจังหวะสนุกสนานเร็วเราใจ เพราะตองการใหทุกคนออกมารายรําเพอ่ื ความครึกครื้น 5. ลีลาการรองเพลงพื้นบานมักเปนไปตามธรรมชาติ การรองไมไดเนนในดานคุณภาพของ เสียงสักเทา ใด ลลี าการรอ งไมไดใชเทคนิคเทาใดนัก โดยปกติเสียงที่ใชในการรองเพลงพ้ืนบานไมวา ชาตใิ ดภาษาใด มักจะเปนเสียงที่ออกมาจากลาํ คอมไิ ดเ ปน เสยี งทีอ่ อกมาจากทองหรือศีรษะ ซ่ึงเปนลีลา การรอ งเพลงของพวกเพลงศิลปะ 6. เคร่ืองดนตรที ี่ใชบรรเลงพ้นื บา นมีลกั ษณะเฉพาะเปนของทอ งถ่นิ น้นั ๆ เปนสว นใหญ ซ่งึ ส่ิง นี้เปนเคร่ืองหมายหรือสัญลักษณที่ทําใหเราไดทราบวา ดนตรีพื้นบานที่ไดยินไดชมเปนดนตรีของ ทอ งถน่ิ ใด หรือของชนเผาใด ภาษาใด ตัวอยางเชนดนตรีพ้ืนบานของชาวอีสานมักจะมีแคน โปงลาง ทางภาคเหนือจะมีซึง สะลอ เปน ตน เพลงพนื้ บานจะพบไดใ นทุกประเทศทวั่ โลก เปนเพลงที่มีผูศึกษาเก็บรวบรวมไว เนื่องจากเปน วฒั นธรรมหนง่ึ ของชาติ เชน ประเทศฮังการี นักดนตรีศึกษา คือโคดายและบารตอด ไดรวบรวมเพลง
52 พืน้ บานของชาวฮงั การเี อาไว และนํามาใชสอนอนุชนรุนหลัง นอกจากน้ียังมีผูประพันธเพลงหลายคน นําเอาทํานองเพลงพ้นื เมอื งมาทาํ เปน ทาํ นองหลกั ของเพลงทีต่ นประพนั ธ เชน บารต อด, ดโวชาด ดนตรมี หี ลายประเภท บางประเภทไมตองการความรูความเขาใจมากนักก็สามารถเขาถึงและ สนกุ สนานไปกบั ดนตรีได แตม ดี นตรบี างประเภททีม่ ีเน้อื หาสาระลกึ ซงึ้ ซึ่งผูที่จะเขาถึงตองศึกษาอยาง จริงจัง ดนตรีประเภทนี้ไดแก ดนตรีศิลปะซ่ึงไดแก ดนตรีตะวันตกหรือดนตรีคลาสสิก และดนตรี ประจําชาติตาง ๆ เน่ืองจากดนตรีประเภทนี้มีเน้ือหา ทฤษฎีตลอดจนการบรรเลง การรองการเลนที่ ละเอียดลึกซ้ึง ผูท่ีตองการเขาถึงหรือซาบซึ้งดนตรีประเภทน้ีจึงตองฟงดนตรีประเภทนี้อยางเขาใจ การศกึ ษารายละเอยี ดตา ง ๆ ของดนตรี ไมว า จะเปนองคประกอบดนตรี ประวัติดนตรี หรือรูปลักษณะ ของเพลงท่จี ะฟง จะทาํ ใหผูนน้ั มรี ากฐานการฟง เพลงนนั้ ๆ ดีขนึ้ อยา งไรก็ตามการศึกษาอยางเดียวเปน การไมพ อเพียง ผูท่ีจะซาบซ้ึงในดนตรีประเภทนี้ได ควรฟงเพลงประเภทน้ีดวยเสมอ ความซาบซ้ึงใน ดนตรีเปน สงิ่ ที่สอนใหเ กดิ ขึ้นไมได เพราะเปนความรูสึกท่ีเกิดข้ึนในจิตใจของแตละคน การสอนเปน เพยี งการแนะแนว ในการฟง เพลง โดยมกี ารศึกษาเน้ือหาสาระดนตรีไปดวยเพ่ือใหผูน้ันเกิดความรูสึกเม่ือไดฟง เพลงโดยตัวของตวั เอง ดังนัน้ ความซาบซ้ึงในดนตรีจึงเปนเร่ืองของแตละบุคคลท่ีจะเรียนรูและพัฒนา ไปดวย ดนตรีพื้นบานเปน เสยี งดนตรีทีถ่ า ยทอดกันมาดวยวาจา ซึ่งเรียนรูผานการฟงมากกวาการอาน และเปน สงิ่ ทพ่ี ูดตอ กันมาแบบปากตอปาก โดยไมมีการจดบันทกึ ไวเปน ลายลักษณอ กั ษรจึงเปนลักษณะ การสืบทอดทางวัฒนธรรมของชาวบานต้ังแตอดีตเรื่อยมาจนถึงปจจุบันซึ่งเปนกิจกรรมการดนตรีเพื่อ ผอนคลายความตงึ เครยี ดจากการทาํ งานและชวยสรา งสรรคค วามรนื่ เรงิ บันเทงิ เปน หมคู ณะและชาวบา น ในทอ งถน่ิ น้ัน ซ่ึงจะทําใหเ กิดความรักสามคั คีกนั ในทองถ่นิ และปฏบิ ัตสิ ืบทอดตอมายังรุนลูกรุนหลาน จนกลายมาเปน เอกลกั ษณทางพื้นบานของทอ งถ่นิ นน้ั ๆ สืบตอไป
53 เร่อื งท่ี 2 ดนตรพี ื้นบา นของไทย ดนตรพี น้ื บา นของไทย สามารถแบงออกตามภมู ภิ าคตา ง ๆ ของไทยดังนี้ 1. ดนตรพี ้นื บานภาคกลาง ประกอบดว ยเครือ่ งดนตรปี ระเภท ดีด สี ตี เปา โดยเครอ่ื งดีด ไดแ ก จะเขและจองหนอง เครื่องสีไดแก ซอดวงและซออู เคร่ืองตีไดแก ระนาดเอก ระนาดทุม ระนาดทอง ระนาดทุมเล็ก ฆอง โหมง ฉิง่ ฉาบและกรับ เครือ่ งเปาไดแก ขลุยและป ลักษณะเดนของดนตรีพ้ืนบาน ภาคกลาง คือ วงปพาทยของภาคกลางจะมีการพัฒนาในลักษณะผสมผสานกับดนตรีหลวง โดยมีการ พัฒนาจากดนตรปี แ ละกลองเปนหลกั มาเปน ระนาดและฆองวงพรอ มทง้ั เพม่ิ เครอ่ื งดนตรี มากข้นึ จนเปน วงดนตรีท่ีมีขนาดใหญ รวมท้ังยังมกี ารขับรองทค่ี ลา ยคลงึ กบั ปพ าทยของหลวง ซึง่ เปนผลมาจากการถา ย โอนโยงทางวฒั นธรรมระหวางวัฒนธรรมราษฎรและหลวง เครอ่ื งดนตรีภาคกลาง ซอสามสาย ซอสามสาย เปนซอ ที่มีรูปรางงดงามท่ีสุด ซ่ึงมีใชในวงดนตรีไทยมาต้ังแตสมัยกรุงสุโขทัย (พ.ศ. 1350) แลว ซอสามสายข้ึนเสียงระหวางสายเปนคูสี่ใชบรรเลงในพระราชพิธี อันเนื่องดวยองค พระมหากษตั รยิ ภายหลงั จงึ บรรเลงประสมเปน วงมโหรี ซอดวง ซอดวง เปน เครอ่ื งสายชนิดหน่ึง บรรเลงโดยการใชคันชักสี กลองเสียง ทําดวยไมเนื้อแข็ง ขึง หนาดวยหนังงู มีชอง เสียงอยูดานตรงขาม คันทวนทําดวยไมเนื้อแข็ง ยาวประมาณ 60 เซนติเมตร มี
54 ลูกบิดข้นึ สาย อยตู อนบน ซอดว งใชส ายไหมฟนหรือสายเอ็น มี 2 สาย ขนาดตางกัน คันชักอยูระหวาง สาย ยาวประมาณ 50 เซนตเิ มตร ซอดวงมเี สยี งแหลม ใช เปนเคร่อื งดนตรหี ลกั ในวงเครอ่ื งสาย ซออู ซออู เปนเครอ่ื งสายใชส ี กลองเสียงทาํ ดว ยกะโหลกมะพราว ขน้ึ หนาดวยหนงั วัว มีชองเสียงอยู ดา นตรงขาม คนั ทวนทําดวยไมเ นื้อแข็ง ตอนบนมลี ูกบิดสําหรับขึงสาย สายซอทําดวยไหมฟน มีคันชัก อยรู ะหวา งสาย ความยาวของคันซอ ประมาณ 60 เซนติเมตร คันชักประมาณ 50 เซนติเมตร ซออูมีเสียง ทมุ ต่าํ บรรเลงคแู ละสอดสลบั กบั ซอดว งในวงเครื่องสาย จะเข จะเข เปน เคร่ืองสาย ท่ใี ชบรรเลงดว ยการดดี โดยปกติมีขนาดความสูงประมาณ 20 เซนติเมตร และยาว 140 เซนติเมตร ตัวจะเขท ําดว ยไมเ นือ้ ออน ขดุ เปน โพรง มสี าย 3 สาย สายที่ 1-2 ทําดวยไหมฟน สายที่ 3 ทําดว ยทองเหลอื ง วิธกี ารบรรเลงมอื ซา ย จะทําหนา ทก่ี ดสายใหเกิดเสียง สูง - ตํ่า สวนมือขวา จะดีดท่สี ายดว ยวัตถุที่ทําจากงาสตั ว
55 ขลุย ขลยุ ของไทยเปนขลยุ ในตระกูลรีคอรด เดอร คอื มีที่บังคับแบงกระแสลมทําใหเกิดเสียงในตัว ไมใชขลุยผิว ตระกูลฟลุตแบบจีน ขลุยไทยมีหลายขนาด ไดแก ขลุยอู มีเสียงตํ่าที่สุด ระดับกลาง คือ ขลุย เพยี งออ เสยี งสูง ไดแก ขลยุ หลีบ และยังท่มี ี เสยี งสูงกวาน้คี อื ขลุยกรวดหรอื ขลยุ หลบี กรวด อีกดว ย ขลยุ เปนเครื่องดนตรีในวงเครื่องสายและ วงมโหรี ป ป เปนเครื่องเปาที่มีล้ิน ทําดวยใบตาล เปนเคร่ืองกําเนิดเสียง เปนประเภทล้ินคู (หรือ 4 ล้ิน) เชนเดยี วกบั โอโบ ( Oboe) มหี ลายชนิดคือ ปน อก ปใน ปก ลาง ปม อญ ปไทยท่เี ดน ทส่ี ดุ คอื ปใ นตระกูล ปใน ซึง่ มีรปู ด เปดบงั คบั ลม เพียง 6 รู แตสามารถบรรเลงไดถึง 22 เสียง และสามารถเปาเลียนเสียงคน พดู ไดช ดั เจนอกี ดวย
56 ระนาดเอก ระนาดเอก เปนระนาดเสยี งแหลมสงู ประกอบดวยลกู ระนาดทที่ าํ ดว ยไมไ ผบ งหรือไม เน้ือแข็ง เชน ไมชิงชนั 21-22 ลูก รอ ยเขา ดว ยกันเปน ผืนระนาด และแขวนหัวทา ยท้งั 2 ไวบนกลองเสยี งทเี่ รียกวา รางระนาด ซง่ึ มรี ปู รา งคลา ยเรอื ระนาดเอกทําหนา ที่นาํ วงดนตรีดว ยเทคนคิ การบรรเลงท่ปี ระณตี พิศดาร มักบรรเลง 2 แบบ คือ ตีดวยไมแข็ง เรียกวา ปพาทย ไมแข็ง และตีดวยไมนวม เรียกปพาทย ไมนวม ระนาดเอกเรียงเสียงตํ่าไปหาสูงจากซายไปขวา และเทียบเสียงโดยวิธีใชชันโรงผสมผงตะก่ัวติดไว ดา นลา งทง้ั หัวและทา ยของลูกระนาด ระนาดทุม ระนาดทุม ทําดว ยไมไ ผ หรือไมเนื้อแขง็ มผี ืนละ 19 ลกู มรี ปู รางคลา ยระนาดเอกแตเตี้ยกวาและ กวา งกวาเลก็ นอย ระนาดทมุ ใชบ รรเลงหยอกลอกบั ระนาดเอก
57 ฆอ งวงใหญ ฆองวงใหญ เปนหลักของวงปพาทย และวงมโหรี ใชบรรเลงทํานองหลัก มีลูกฆอง 16 ลูก ประกอบดว ยสว นสาํ คัญ 2 สวน คอื ลูกฆอง : เปนสวนกําเนิดเสียงทําดวยโลหะผสม มีลักษณะคลายถวยกลม ๆ ใหญเล็กเรียง ตามลําดบั เสียง ตํ่าสูง ดานบนมีตุมนูนข้ึนมาใชสําหรับตี และใตตุมอุดไวดวยตะก่ัวผสมชันโรง เพื่อ ถวงเสียงใหสูงตา่ํ ตามตอ งการ เรือนฆอง : ทําดวยหวายขนาดเสนผาศูนยกลางประมาณ 1 น้ิวเศษ ขดเปนวง และยึดไวดวยไม เน้ือแขง็ กลงึ เปน ลวดลายคลายลกู กรง และมไี มไ ผ เหลาเปนซ่ี ๆ ค้ํายันใหฆองคงตัวเปน โครงสรางอยู ได การผกู ลกู ฆอ งแขวนเขา กับเรือนฆอง ผูกดวยเชือกหนังโดยใชเงอ่ื นพิเศษ ฆองวงเล็ก ฆอ งวงเล็ก มขี นาดเล็กกวา แตเ สยี งสงู กวา ฆองวงใหญม ีวิธตี เี ชนเดยี วกับฆองวงใหญ แตดําเนิน ทาํ นองเปน ทางเกบ็ หรอื ทางอ่ืนแลว แตก รณี บรรเลงทํานองแปรจากฆอ งวงใหญ ฆองวงเล็กมี 19 ลกู
58 โทนรํามะนา โทน : รูปรางคลายกลองยาวขนาดเล็ก ทําดวยไม หรือดินเผา ขึงดวยหนังดึงใหตึงดวยเชือก หนังตวั กลองยาวประมาณ 34 เซนตเิ มตร ตรงกลางคอด ดานตรงขามหนากลองคลายทรงกระบอกปาก บานแบบลําโพง ตรงเอวคอดประมาณ 12 เซนตเิ มตร ใชต คี กู ับรํามะนา ราํ มะนา : เปนกลองทําดวยไมข ึง หนังหนาเดียวมีเสนผาศูนยกลางประมาณ 22 เซนติเมตร ใช ในวงเคร่อื งสาย กลองแขก กลองแขก เปน กลองท่ีตีหนาทบั ไดท ั้งในวงปพาทย มโหรแี ละบางกรณีวงเครอื่ งสายกไ็ ด ตีดวย มือทงั้ 2 หนา คหู นึง่ ประกอบดวยตวั ผู (เสยี งสูง) และตวั เมีย (เสียงตาํ่ )
59 กลองสองหนา กลองสองหนา เปนช่อื ของกลองชนิดหน่ึง ซึ่งมีลักษณะเหมือนกลองลูกหนึ่งใน เปงมางคอก ขงึ ดว ยหนงั เลียดรอบตวั ใชใ นวงปพ าทยห รอื มโหรบี างกรณี 2. ดนตรีพ้นื บานภาคเหนือ ในยุคแรกจะเปน เครื่องดนตรีประเภทดีด ไดแก ทอนไมกลวงท่ี ใชป ระกอบพธิ ีกรรมในเร่ืองภูตผปี ศ าจและเจาปา เจาเขา จากนั้นไดมกี ารพฒั นาโดยนําหนังสัตวมาขึงท่ี ปากทอนไมกลวงไวกลายเปนเครื่องดนตรีที่เรียกวากลอง ตอมามีการพัฒนารูปแบบของกลองให แตกตางออกไป เชน กลองท่ีขึงปดดวยหนังสัตวเพียงหนาเดียว ไดแก กลองรํามะนา กลองยาว กลอง แอว และกลองท่ีขึงดวยหนังสัตวท้ังสองหนา ไดแก กลองมองเซิง กลองสองหนา และตะโพนมอญ นอกจากนย้ี ังมีเคร่อื งตีทีท่ าํ ดว ยโลหะ เชน ฆอง ฉง่ิ ฉาบ สว นเคร่ืองดนตรีประเภทเปา ไดแก ขลุย ยะเอ ปแน ปม อญ ปส รุ ไน และเครอื่ งสี ไดแ ก สะลอลกู 5 สะลอลูก 4 และสะลอ 3 สาย และเคร่ืองดีด ไดแก พิณเปยะ และซึง 3 ขนาด คือซึงนอย ซึงกลาง และซึงใหญ สําหรับลักษณะเดนของดนตรีพื้นบาน ภาคเหนือ คือมีการนําเคร่ืองดนตรีประเภท ดีด สี ตี เปา มาผสมวงกันใหมีความสมบูรณและไพเราะ โดยเฉพาะในดา นสาํ เนยี งและทํานองท่ีพลิ้วไหวตามบรรยากาศ ความนุมนวลออนละมุนของธรรมชาติ นอกจากน้ียังมกี ารผสมทางวัฒนธรรมของชนเผา ตาง ๆ และยังเชื่อมโยงกับวัฒนธรรมในราชสํานักทํา ใหเกิดการถายโยง และการบรรเลงดนตรีไดทั้งในแบบราชสํานักของคุมและวัง และแบบพื้นบานมี เอกลกั ษณเฉพาะถนิ่
60 เคร่ืองดนตรีภาคเหนอื สะลอ สะลอ หรือทะลอ เปน เคร่ืองสายบรรเลงดว ยการสี ใชคันชักอิสระ ตัวสะลอท่ีเปนแหลงกําเนิด เสียงทํา ดวยกะลามะพรา ว ตดั และปดหนา ดว ยไมบ าง ๆ มชี องเสียงอยูด า นหลัง คนั สะลอทาํ ดวย ไม สกั หรือไมเนอ้ื แขง็ อ่ืน ๆ โดยปกติจะ ยาวประมาณ 60 เซนติเมตร ลูกบิดอยูดานหนานิยม ทําเปนสอง สาย แตที่ทําเปนสามสายก็ มีสาย เดิมใชสายไหมฟน ตอมาทําดวยลวดหรือสายเบรกจักยานซึ่ง สันนิษฐานวา คาํ วา สะลอ มาจาก คําวาสายลอหรือสายเบรกจกั รยานในภาษาทางเหนือ และเรียกกลาย มาเปนสะลอในทีส่ ุด สะลอมี 3 ขนาด คอื สะลอ เลก็ สะลอกลาง และสะลอใหญ 3 สาย ซงึ ซึง เปนเคร่อื งสายชนิดหนงึ่ ใชบรรเลงดวยการดีด ทําดวยไมสักหรือไมเน้ือแข็ง มีชองเสียงอยู ดา นหนา กาํ หนดระดับเสยี งดว ยนมเปน ระยะ ๆ ดีด ดวยเขาสัตวบ าง ๆ มสี ายทาํ ดว ยโลหะ เชน ลวด หรือ ทองเหลือง (เดมิ ใชสายไหมฟน) 2 สาย
61 ขลุย เชน เดยี วกับขลุยของภาคกลาง ป ป เปน ปล น้ิ เดียวท่ีตัวลน้ิ ทาํ ดว ยโลหะเหมอื นล้นิ แคน ตัวปทําดวยไมซางท่ีปลายขางหน่ึงฝงลิ้น โลหะไวเ วลาเปา ใชป ากอมลิน้ ท่ปี ลายขา งน้ี อกี ดานหนงึ่ เจาะรู บังคบั เสียงเรยี งกัน 6 รู ใชปดเปดดวยน้ิว มอื ทั้ง 2 นวิ้ เพ่ือใหเกดิ ทาํ นองเพลง มี 3 ขนาด ไดแก ขนาดใหญเ รยี ก ปแ ม ขนาดรองลงมาเรียก ปกลาง และขนาดเลก็ เรยี ก ปก อย นิยมบรรเลงประสมเปน วงเรียก วงจุมป หรือปจมุ หรอื บรรเลงรวมกับซึงและ สะลอ ปแ น ปแ น มลี ักษณะคลา ยปไ ฉน หรือปชวา แตมีขนาดใหญกวา เปนปประเภทล้ินคูทําดวยไม เน้ือ แข็ง มีรูบงั คบั เสียง เชนเดียวกับปใน นิยมบรรเลงในวงประกอบกับฆอง กลอง ตะหลดปด และกลอง แอว เชน ในเวลาประกอบการฟอน เปน ตน มี 2 ขนาด ไดแก ขนาดเล็กเรียก แนนอย ขนาดใหญ เรียก แนหลวง
62 พณิ เปย ะ พิณเปยะ หรือ พิณเพยี ะ หรอื บางทีก็เรียกวา เพยี ะ หรอื เปย ะ กะโหลกทําดวยกะลามะพรา ว เวลา ดีดเอากะโหลกประกบตดิ ไวกบั หนา อก ขยับเปด-ปด เพ่ือใหเกดิ เสียงกงั วานตามตอ งการ สมัยกอ นหนุม ชาว เหนอื นิยมเลนดีดคลอการขับรองในขณะไปเก้ียวสาวตามหมูบานในยามค่ําคืน ปจจุบันมีผูเลนได นอ ยมาก กลองเตงถ้ิง กลองเตงถงิ้ เปนกลองสองหนา ทําดวยไมเนื้อแข็ง เชน ไมแดง หรือไมเน้ือออน เชน ไมขนุน หนากลองขึงดวยหนังวัว มีขาสําหรับใชวางตัวกลอง ใชประสมกับเครื่องดนตรีอ่ืน ๆ เพื่อเปนเคร่ือง ประกอบจงั หวะ
63 ตะหลดปด ตะหลดปด หรอื มะหลดปด เปน กลองสองหนา ขนาดยาวประมาณ 100 เซนติเมตร หนากลอง ขึงดว ยหนงั โยงเรงเสยี งดวยเชือกหนัง หนาดา นกวา งขนาด 30 เซนตเิ มตร ดานแคบขนาด 20 เซนติเมตร หนุ กลองทาํ ดวยไมเนือ้ แข็งหรือเนอื้ ออ น ตีดวยไมหมุ นวม มีขจี้ า (ขา วสกุ บดผสมขี้เถา ) ถว งหนา กลองต่ึงโนง กลองต่ึงโนง เปนกลอง ที่มีขนาดใหญท่ีสุด ตัวกลองจะยาวมากขนาด 3-4 เมตรก็มี ใชตีเปน อาณตั ิสัญญาณประจาํ วัด และใชในกระบวนแหก ระบวนฟอนตาง ๆ ประกอบกบั ตะหลดปด ปแน ฉาบ ใหญ และฆองหุย ใชตีดว ยไม เวลาเขา กระบวน จะมีคนหาม
64 กลองสะบดั ชยั กลองสะบัดชัยโบราณ เปนกลองทมี่ มี านานแลวนับหลายศตวรรษ ในสมยั กอนใช ตยี ามออกศกึ สงคราม เพอื่ เปน สริ มิ งคล และเปนขวัญกําลงั ใจใหแกเหลาทหารหาญในการตอ สูใหไ ด ชยั ชนะ ทาํ นอง ทีใ่ ชใ นการตี กลองสะบัดชยั โบราณมี 3 ทาํ นอง คอื ชยั เภรี ชยั ดถิ ี และชนะมาร 3. ดนตรีพนื้ บา นภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื (อสี าน) มีววิ ัฒนาการมายาวนานนับพันป เริ่มจาก ในระยะตน มีการใชว สั ดทุ อ งถิ่นมาทาํ เลียนเสียงจากธรรมชาติ ปา เขา เสยี งลมพดั ใบไมไ หว เสียงน้ําตก เสียงฝนตก ซ่ึงสวนใหญจะเปนเสียงส้ันไมกอง ในระยะตอมาไดใชวัสดุพ้ืนเมืองจากธรรมชาติมาเปา เชน ใบไม ผวิ ไม ตนหญา ปลอ งไมไผ ทาํ ใหเ สยี งมีความพลิ้วยาวขน้ึ จนในระยะที่ 3 ไดน าํ หนังสัตวและ เครอื่ งหนังมาใชเปน วัสดเุ คร่ืองดนตรีท่ีมีความไพเราะและรูปรางสวยงามขึ้น เชน กรับ เกราะ ระนาด ฆอง กลอง โปง โหวด ป พณิ โปงลาง แคน เปน ตน โดยนาํ มาผสมผสานเปน วงดนตรพี ื้นบานภาคอสี าน ท่มี ีลกั ษณะเฉพาะตามพืน้ ที่ 3 กลุม คอื กลมุ อสี านเหนือ และอสี านกลางจะนยิ มดนตรหี มอลําทม่ี ีการเปา แคนและดีดพณิ ประสานเสียงรว มกับการขับรอง สวนกลมุ อีสานใตจะนยิ มดนตรซี ่งึ เปน ดนตรีบรรเลงท่ี ไพเราะของชาวอสี านใตท ่ีมเี ช้อื สายเขมร นอกจากน้ียงั มวี งพิณพาทยและวงมโหรดี ว ย ชาวบานแตละ กลมุ ก็จะบรรเลงดนตรเี หลา น้ีกนั เพอ่ื ความสนุกสนานคร้ืนเครงใชประกอบการละเลน การแสดงและ พิธกี รรมตาง ๆ เชน ลําผีฟาที่ใชแ คนเปา ในการรักษาโรค และงานศพแบบอีสานท่ีใชวงตุมโมงบรรเลง นบั เปน ลกั ษณะเดน ของดนตรพี ื้นบานอีสานทแ่ี ตกตา งจากภาคอนื่ ๆ
65 เครือ่ งดนตรภี าคอีสาน หืน หืน เปน เครื่องดนตรีกึ่งดีดก่งึ เปาอยางหนึ่งมที ้งั ทที่ าํ ดว ยไมไ ผแ ละโลหะเซาะรองตรงกลางเปน ลนิ้ ในตัว เวลาเลน ประกบหนื เขากบั ปาก ดดี ท่ีปลายขา งหนงึ่ ดวยน้ิวหวั แมมอื หรอื นว้ิ ช้ี อาศยั กระพงุ ปาก เปนกลอ งเสยี ง ทําให เกิดเสยี งสูงตาํ่ ตามขนาดของกระพงุ ปากทท่ี าํ สามารถดดี เปน เสียงแทค ลา ยเสยี งคน ออกเสยี งสระ เคร่อื งดนตรนี ี้มเี ลน กนั ในพวกชนเผา มเู ซอ เรียกช่อื วา เปย ะ เครื่องดนตรีชนิดนี้มิไดมีเฉพาะในประเทศไทยเทานั้น แตมีในทุกสวนของโลก เชน แถบ มองโกเลยี ปาปว นิวกนิ ี อฟั ริกา และยโุ รป นับเปน เครอ่ื งดนตรีโบราณช้นิ หนึ่งทน่ี า ศึกษาอยางยิง่ แคน แคนเปน เครื่องดนตรีที่เปน ทีร่ ูจกั มากทีส่ ุดของชาวอีสานเหนือ และอสี านกลางไมรวมอีสานใต ทมี่ ีอิทธพิ ลเขมร แคนเปน เคร่ืองดนตรีสมบูรณแบบท่สี ดุ ทีม่ ปี ระวัตคิ วามเปนมายอนหลังไปหลายพันป แคนทํา ดว ยไมซาง มลี นิ้ โลหะ เชนดีบกุ เงนิ หรือทองแดงบาง ๆ ประกอบไวในสวนที่ประกอบอยูใน เตาแคน แคนมีหลายขนาด เชน แคน 7 แคน 9 ขาง ๆ เตาแคน ดานบนมีรูปดเปดบังคับเสียง เวลา เปา เปา ท่เี ตา แคนดานหนา ใชม อื ทงั้ สอง ประกอบจับเตาแคนในลกั ษณะเฉียงเล็กนอ ย แคนเปนเคร่ืองดนตรี ทบี่ รรเลงไดทง้ั ทาํ นองเพลงประสานเสยี ง และใหจังหวะในตัวเอง จึงมีลีลาการบรรเลง ที่วิจิตรพิสดาร มาก
66 ระบบเสียงของแคน เปนท้งั ระบบ ไดอะโทนคิ และเพนตะโทนิค มีขั้น คูเสียงท่ีเลนไดทั้งแบบ ตะวันตก และแบบไทยรวมทง้ั คเู สียงระดบั เดียวกันอีกดว ย โหวด โหวด เปนเครื่องเปาชนิดหน่ึงท่ีไมมีลิ้น เกิดจากกระแสลมที่เปาผานไมรวกหรือไมเฮี้ย (ไมกู แคน) หรือไมไ ผ ดานรู เปดของตัวโหวดทําดวยไมรวกขนาดเล็ก สั้น ยาว (เรียงลําดับตามความสูงตํ่า ของเสียง) ติดอยูรอบกระบอกไมไผท่ีใชเปนแกนกลาง ติดไวดวยขี้สูด มีจํานวน 6-9 เลา ความยาว ประมาณ 25 เซนตเิ มตร เวลาเปาจะหมุนไปรอบ ๆ ตามเสียงที่ตองการ พณิ เปนเครอื่ งดนตรีท่ีบรรเลงดวยการดีด มี 2-3 สาย แตขึ้นเปนสองคู โดยข้ึนคู 5 ดีดเปนทํานอง เพลง ตัวพิณและคันทวนนิยมแกะดวยไมชิ้นเดียวกัน มีนมสําหรับต้ังเสียง สายพิณนิยมทําดวยโลหะ โดยเฉพาะสายลวดเบรคจักรยาน ที่ดีดนิยมทําดว ยเขาสัตวแ บน ๆ เหลาใหบ างพอทีจ่ ะดีด สะบัดได
67 โปงลาง โปงลางเปนเครื่องดนตรีประเภทท่บี รรเลง ทาํ นองดว ยการตีเพียงชนิดเดียวของภาคอีสาน โดย บรรเลงรวมกนั กบั แคน พิณและเครอ่ื งประกอบจังหวะ หรอื บรรเลงเดย่ี ว ตวั โปงลางทาํ ดว ยทอ นไมแ ขง็ ขนาดตา ง ๆ กันเรียงตามลาํ ดบั เสียงรอ ยดว ยเชือกเปนลูกระนาด ปลายขางเสียงสูงผูกแขวนไวกับกิ่งไม และ ขางเสยี งตาํ่ ปลอยทอดเย้ืองลงมาคลอ งไวก ับหัวแมเทาของผูบรรเลง หรือคลองกับวัสดุ ปกติ ผูเลน โปงลางรางหน่ึงมี 2 คน คอื คนบรรเลง ทํานองเพลงกับคนบรรเลงเสียงกระทบแบบคูประสาน ไมที่ตี โปงลางทําดวยไมเน้ือแข็งเปนรูปคลาย คอนตีดวยมือสองขาง ขางละอัน ขนาดของโปงลางไมมี มาตรฐานแนนอน จะเขกระบอื เปนเครื่องดนตรีสําคัญช้ินหน่ึงในวงมโหรีเขมร เปนเครื่องดนตรีประเภทดีดในแนวนอน มี 3 สาย สมัยกอ นสายทาํ จากเสน ไหมฟน ปจ จุบนั ทําจากสายเบรคจักรยาน การบรรเลงจะใชมือซายกด สายบนเสียงทต่ี องการ สว นมือขวาใชสําหรบั ดีด
68 กระจบั ป เปนเคร่อื งดนตรปี ระเภทดดี โดยใชกระทที่ ําจากเขาสัตว กลอ งเสียงทําดว ยไมขนนุ หรอื ไมส ัก สวนปลายสดุ มรี ู 2 รู ใชใสลกู บดิ และรอ ยสาย เมอ่ื บรรเลงจะตั้งขนานกบั ลาํ ตัว มือขวาจบั กระสาํ หรบั ดดี มือซายกดที่สายเพื่อเปลย่ี นระดับเสยี ง ซอกนั ตรมึ เปน เคร่ืองสายใชสี ทําดวยไม กลองเสียงขึงดวยหนังงู มีชองเสียงอยูดานตรงขามหนาซอ ใช สายลวดมี 2 สาย คันชกั อยูระหวางสาย คันซอยาวประมาณ 60 เซนตเิ มตร มลี กู บดิ อยูต อนนอกซอใชรัด
69 ดว ยเชอื ก ขนาดของซอแตกตา งกันไปตามความประสงคข องผูสราง โดยทว่ั ไปมี 3 ขนาด คือ ขนาดเล็ก เรยี ก ตรัวจี้ ขนาดกลางเรยี ก ตรัวเอก ขนาดใหญเ รยี ก ตรัวธม กลองกนั ตรมึ เปนเครอ่ื งหนงั ชนิดหนงึ่ ทาํ ดวยไมขดุ กลวง ขงึ หนา ดานหนึง่ ดวยหนังดึงใหตึงดวยเชือก ใชดี ประกอบจังหวะในวงกันตรึม ปไสล หรือปไ ฉน ใชบรรเลงในวงกันตรมึ เปน ปป ระเภทลิน้ คูเชนเดยี วกับปใ น
70 กรบั คู กรับคู เปน กรบั ทาํ ดว ยไมเ นื้อแข็ง ลกั ษณะเหมือนกับกรับเสภาของภาคกลาง แตขนาด เล็ก กวา ใชประกอบจงั หวะดนตรใี นวงกันตรึม กรับคชู ดุ หนง่ึ มี 2 คู ใชข ยบั 2 มือ 4. ดนตรีพื้นบานภาคใต มีลักษณะเรียบงายมีการประดิษฐเคร่ืองดนตรีจากวัสดุใกลตัวซ่ึง สนั นิษฐานวา ดนตรพี ืน้ บา นดัง้ เดิมของภาคใตนา จะมาจากพวกเงาะซาไกท่ีใชไมไผลําขนาดตาง ๆ กัน ตัดออกมาเปนทอนสั้นบางยาวบาง แลวตัดปากของกระบอกไมไผใหตรงหรือเฉียงพรอมกับหุมดวย ใบไมห รือกาบของตนพชื ใชต ปี ระกอบการขบั รอ งและเตนราํ จากน้นั กไ็ ดม กี ารพฒั นาเปนเครื่องดนตรี แตร กรบั กลองชนิดตา ง ๆ เชน รํามะนา ท่ไี ดร บั อทิ ธิพลมาจากชาวมลายู กลองชาตรีหรือกลองตุกที่ใช บรรเลงประกอบการแสดงมโนรา ซงึ่ ไดร บั อิทธพิ ลมาจากอนิ เดียตลอดจนเคร่ืองเปา เคร่ืองสี รวมทั้งความ เจริญทางศิลปะการแสดงและดนตรขี องเมืองนครศรีธรรมราช จนไดช่ือวาละครในสมัยกรุงธนบุรีน้ัน ลวนไดรบั อทิ ธพิ ลมาจากภาคกลาง นอกจากนี้ยงั มกี ารบรรเลงดนตรีพ้นื บานภาคใตประกอบการละเลน แสดงตา ง ๆ เชน ดนตรีโนรา ดนตรีหนังตะลงุ ที่มเี คร่อื งดนตรีหลกั คอื กลอง โหมง ฉ่งิ และเครอ่ื งดนตรี ประกอบผสมอนื่ ๆ ดนตรลี เิ กปาที่ใชเครือ่ งดนตรีรํามะนา โหมง ฉ่ิง กรับ ป และดนตรีรองเง็งท่ีไดรับ แบบอยา งมาจากการเตนรําของชาวสเปนหรือโปรตุเกสมาต้ังแตสมัยอยุธยา โดยมีการบรรเลงดนตรีท่ี ประกอบดว ย ไวโอลิน รํามะนา ฆอง หรอื บางคณะก็เพ่ิมกีตารเขาไปดวย ซึ่งดนตรีรองเง็งนี้เปนท่ีนิยม ในหมูชาวไทยมุสลมิ ตามจังหวดั ชายแดน ไทย – มาเลเซีย ดงั นัน้ ลักษณะเดนของดนตรีพ้ืนบานภาคใต จะไดรับอิทธิพลมาจากดินแดนใกลเคียงหลายเช้ือชาติ จนเกิดการผสมผสานเปนเอกลักษณเฉพาะที่ แตกตา งจากภาคอื่น ๆ โดยเฉพาะในเร่ืองการเนนจงั หวะและลลี าท่เี รงเรา หนักแนน และคกึ คกั เปน ตน
71 เครือ่ งดนตรีภาคใต ทับ ทับ เปน เครือ่ งดนตรที ี่มีความสาํ คญั ในการใหจ งั หวะควบคุมการเปลีย่ นแปลงจังหวะและ เสริม ทาราํ ของการแสดงโนราใหดีเยย่ี ม ตวั ทบั มีลกั ษณะคลา ยกลองยาว แตมีขนาดเล็กกวา มาก ยาวประมาณ 40-50 เซนติเมตร ทาํ ดว ยไมแกน ขนนุ หุม ดวยหนงั เชน หนังคา ง หนังแมว ตรึงหนัง ดวยเชือกดายและ หวาย ทับใบหน่ึงจะมีเสียงทมุ เรยี กวา \"ลกู เทงิ \" สวนอีกใบหนึ่งจะมีเสียงแหลมเรียกวา \"ลกู ฉับ\" กลองโนรา กลองโนรา ใชประกอบการแสดงโนราหรือหนงั ตะลุง โดยท่ัวไปมีขนาดเสนผาศูนยกลางของ หนากลองทั้ง 2 ดา น ประมาณ 10 นวิ้ และมสี วนสูงประมาณ 12 นว้ิ กลองโนรานิยมทําดว ยแกน ไมข นนุ เพราะเชือ่ วาทาํ ใหเสยี งดี หนงั ทหี่ ุมกลองใชห นังววั หรอื ควายหนมุ ถาจะให ดตี องใชหนงั ของลูกววั หรือ ลกู ควาย มหี มุดไมหรือภาษาใตเ รยี กวา \"ลกู สัก\" ตอกยดึ หนังหมุ ใหต งึ มขี าทงั้ สองขาทาํ ดวยไมไผมเี ชอื ก ตรงึ ใหต ิดกับกลอง และมี ไมตีขนาดพอเหมาะ 1 คู ถา เปนกลองทใี่ ชประกอบการแสดงหนังตะลุง จะมี ขนาดเลก็ กวา ขนาดเสน ผา ศูนยกลางประมาณ 6 นว้ิ และมสี วนสงู ประมาณ 9 น้ิว
72 โหมง กบั ฉ่งิ โหมง เปน เครอื่ งดนตรที ม่ี สี วนสําคญั ในการขบั บท ท้งั ในดา นการใหเ สียงและใหจังหวะ เพราะ โนราหรอื หนังตะลงุ ตอ งรองบทใหกลมกลืนกับเสียงโหมง ซ่ึงมี 2 ระดับ คือ เสียงทุมและเสียงแหลม โดยจะยึดเสียงแหลมเปนส่ิงสําคัญ เรียกเสียงเขาโหมง สวนไมตีโหมงจะใชยางหรือ ดาย ดิบหุมพัน เพอื่ ใหม ีเสยี งนมุ เวลาตี ฉง่ิ เคร่ืองดนตรีชนดิ นม้ี ีความสําคัญตอการขับบท ของโนราหรือหนังตะลงุ ผูท่ีตฉี ิ่งตอ งพยาม ตี ใหล งกับจงั หวะที่ขบั บท สมัยกอ นนยิ มใชฉิง่ ขนาดใหญ มีเสนผาศนู ยกลางประมาณ 2 น้ิว สวนปจจุบนั ใชฉ งิ่ ขนาดเลก็ มเี สนผา ศูนยก ลางประมาณ 1.5 น้ิว ทาํ ดวยทองเหลอื งชนดิ หนา ป เครื่องดนตรีชนิดน้ีมีความสําคัญใน การเสริมเสียงสะกดใจผูชม ใหเกิดความรูสึกเคลิบเคลิ้ม และทําใหผแู สดงรายรําดวยลีลา ที่ออ นชอย ตัวปท าํ ดว ยไมเนื้อแข็ง หรือใชแกนไม บางชนิด เชน ไม กระถิน ไมมะมวง ไมร ัก หรอื ไมมะปริง สว นจําพวกปท าํ ดวยแผน ทองแดงและลิ้นปทําดวยใบตาล ซึ่ง นยิ มใชใบของตนตาลเดีย่ วกลางทุง เพราะเชือ่ วาจะทําใหปมีเสียงไพเราะ
73 แตระพวงหรือกรบั พวง แตระพวงหรือกรับพวง เปนเคร่ืองประกอบจังหวะทําจากไมเน้ือแข็งขนาด 0.5x 2 x 6 น้ิว นาํ มาเจาะรหู ัวทาย รอยเชือกซอนกนั ประมาณ 10 อัน ที่แกนหลงั รอ ยแตระทาํ ดว ยโลหะ
74 เร่ืองที่ 3 ภมู ปิ ญญาทางดนตรี คุณคา ทางดนตรี ดนตรีเปนผลงานสรางสรรคของมนุษยท่ีสื่อถึงอารมณความรูสึกนึกคิดที่มีตอสิ่งแวดลอม ธรรมชาติ วิถีชีวิต จึงสะทอนใหเห็นถึงความเปนอยูลักษณะนิสัย ประเพณี วัฒนธรรม ตลอดจนภูมิ ปญญาของผูคนทองถน่ิ ตา ง ๆ ในยุคสมยั ตาง ๆ กัน ดงั นน้ั ดนตรีจงึ เปน หลกั ฐานทางประวัติศาสตรอยา ง หนึ่งที่สามารถนําไปอางอิงได และนับไดวาเปนมรดกทางศิลปวัฒนธรรมที่มีคุณคาควรไดรับการ บาํ รงุ รักษา เพื่อคงความเปนเอกลักษณข องชาติตอไป การที่ดนตรีสามารถถายทอดอารมณความรูสึกตาง ๆ ตลอดจนนําไปประยุกตใช ในชวี ติ ประจําวนั จงึ มีประโยชนแ ละชวยพัฒนาอารมณค วามรสู กึ หลายประการ ประโยชนของดนตรี 1. ชว ยทําใหเกิดความสนกุ สนาน เพลดิ เพลิน ปลดปลอยอารมณไมใหเครียด ผอนคลายอารมณ ได 2. ชว ยทําใหจิตใจสงบ และมสี มาธิในการทํากจิ กรรมตาง ๆ ไดอ ยางมปี ระสทิ ธิภาพ 3. ชว ยพฒั นาดา นการเรียนรู โดยนําไปบูรณาการกับวิชาอน่ื ๆ ใหเ กิดประโยชน 4. ชวยเปนสื่อกลางในการเช่ือมความสัมพันธอันดีและใชเปนกิจกรรมทํารวมกันของ ครอบครัวหรือเพอ่ื นฝูง เชน การรองเพลงและเตนราํ ดว ยกนั การอนุรักษผลงานทางดนตรี ผลงานทางดนตรีท่ีถกู สรา งข้ึนมาโดยศิลปนในยุคสมัยตาง ๆ ซ่ึงแสดงถึงภูมิปญญาของบรรพ บุรษุ และศลิ ปนทั้งหลาย และบง บอกถงึ ความมอี ารยธรรมแสดงถึงเอกลกั ษณป ระจาํ ชาติ จึงมีคุณคาควร แกก ารอนรุ ักษแ ละสบื ทอดพฒั นาใหค งอยู เพือ่ สรา งความภาคภมู ิใจและเปน มรดกทางวัฒนธรรมตอ ไป การอนรุ กั ษแ ละสืบทอดผลงานทางดนตรมี หี ลายวิธี นกั เรียนสามารถทําไดโดยวิธงี ายๆ ดังนี้ 1. ศกึ ษาคนควาความเปนมาของวงดนตรปี ระเภทตางๆ ท่ีนาสนใจ 2. รวบรวมหรอื จดบันทึกเกีย่ วกบั ผลงานทางดนตรีของศิลปนท่ีนาสนใจ เพ่ือใชเปนขอมูลใน การศึกษาหาความรตู อ ไป 3. ถามีโอกาสใหไปเยี่ยมชมพิพิธภัณฑเกี่ยวกับงานดนตรี เพื่อดูขอมูลหรือเร่ืองราวเก่ียวกับ ดนตรแี ละวิวัฒนาการทางดนตรี 4. เขา รวมกจิ กรรมทางดนตรี เชน การแสดงดนตรี การจดั งานราํ ลึกถงึ ศิลปน
75 5. ถา มโี อกาสไดเ รียนดนตรี โดยเฉพาะดนตรีพื้นบา นควรใหค วามสนใจและตัง้ ใจเรียนเพือ่ สืบ ทอดงานดนตรตี อ ไป 6. ใหความสนใจเร่อื งราวเกีย่ วกับดนตรใี นทองถิ่นของตนเองและทอ งถน่ิ อนื่ แกน แท...เพลงพื้นบา น เพลงพนื้ บา นเปน งานของชาวบา นซ่งึ ถายทอดมาโดยการเลาจากปากตอปาก อาศัยฟงและการ จดจํา ไมมกี ารจดบนั ทึกเปน ลายลักษณอักษร ขอ ท่ีนาสังเกตก็คือ ไมวาเพลงพื้นบานจะสืบทอดมาตาม ประเพณี ทั้งนีม้ ไิ ดห มายความวา เพลงทกุ เพลงจะมตี น กําเนดิ โดยชาวบา นหรือการรองปากเปลาเทานั้น ชาวบานอาจไดร ับเพลงบางเพลงมาจากราชสาํ นกั แตเ มอื่ ผานการถายทอดโดยการรองปากเปลา และการ ทอ งจํานาน ๆ เขา กก็ ลายเปน เพลงชาวบา นไป เชนเดียวกบั กรณขี องเพลงรําโทนท่ีผูวิจัยไดทําการศึกษา กเ็ ปนอกี ลกั ษณะหน่งึ ทีไ่ ดผ สมผสานระหวางทวงทํานองแบบทอ งถิ่น แตมีลีลาการดําเนินทํานองที่เปน แบบพื้นเมอื ง ลกั ษณะของเพลงพ้นื บา นมคี วามเรยี บงาย ลักษณะเดนที่สุดของเพลงพื้นบาน คือ มีความเรียบงาย ฟงแลวเขาใจทันที ถาจะมีการ เปรียบเทยี บแฝงสัญลักษณอยางไร กส็ ามารถแปลความหมายไดโ ดยไมยากนกั เชน “พอพีค่ วํา่ มือไป นองก็หงายมือมา...” “พี่นกึ รักแมตากลมเอย...” ฟงกันแคน ี้ หนมุ สาวกเ็ ขา ใจแลววาผูรองหมายถึงอยางไร ความเรียบงายในท่ีน้ีไมใชเรียบงาย อยางมกั งา ย แตเปน ความเรยี บงา ยที่สมบรู ณอกี ดว ย คอื ท้ังงา ยและคมคาย สวยงามไปในตวั โดยอัตโนมัติ ถาเปนนยิ าม ก็เปนนยิ ามทรี่ ูจกั เลอื กหยิบคําสละสลวยมาเรียงกันเขา ถึงจะนอยคําแตคนอานก็สามารถ มองเห็นภาพและไดร บั รูรส รูบ รรยากาศหมด ในชวี ติ ประจาํ วนั บางทีเราอาจพบคนบางคนพูดอะไรเสีย ยืดยาว วกวน และฟงเขาใจยาก ในขณะทถี่ า ใหอกี คนสบั เรียงคาํ พดู ใหม และตดั ทอนถอยคําที่ไมจําเปน ออกไปเราจะฟงเขา ใจเรว็ กวา เพลงพ้นื เมอื งเปรียบเสมอื นคนประเภทหลังนี้ ความเรียบงายในการรองและการเลน เพลงพื้นบานยังคงยึดถือลักษณะด้ังเดิมของมนุษยเอาไว ขอน้ีอาจจะทําใหเราเห็นวาเพลง พน้ื บา นขาดการปรับปรุงและขาดวิวัฒนาการ ที่จริงการรองเพลงท่ีมีเคร่ืองดนตรีประกอบมาก ๆ ก็ ไพเราะอยางหน่ึง และขณะเดียวกันผูรองเพลงโดยไมมีเครื่องดนตรีชวย หรือมีชวยเพียงนอยช้ิน อยา งเชนผเู ลน กตี า ร เลนแอวเคลาซอ ก็สามารถสรางความไพเราะไดเชนกัน จึงเปนทางสองทางที่เรา ตดั สนิ วา จะเลือกอยางไหน เพลงพื้นบานไดเลือกทางของตัวเองในแบบหลัง เพราะสภาพการดําเนินชีวิตมาชวยเปน ตัวกําหนด ดังน้นั จงึ ไมเ ปน การยากเลยที่จะเหน็ ชาวบานหรือชาวเพลง “ทาํ เพลง” โดยไมตองตระเตรียม
76 อะไรเปนการใหญโตนกั สิ่งท่จี ะชวยใหเ พลงไพเราะ นอกจากขึ้นอยูกับการใชถอยคําแลวเขาไดใชมือ หรือเครอ่ื งประกอบจงั หวะงา ย ๆ เชน กรบั ฉิ่ง กลอง เหลาน้ีเพียงเล็ก ๆ นอย ๆ มาชวย บางทีก็ไมใช เลย เพลงกลอมเด็ก และเพลงพาดควายรอ งปากเปลา ใชก ารเอ้อื นเสียงใหเ กดิ บรรยากาศและอารมณ เพลงเตนกํารําเคียว ใชรวงขา วเคยี ว ซ่ึงมอี ยแู ลวในขณะเกยี่ วขาว มาประกอบการรอ งราํ เพลงเรือใชกรบั ฉ่งิ เสยี งรองรบั ของลกู คู ชว ยใหเกิดความครึกครืน้ เพลงฉอย เพลงพวงมาลยั ใชเ พียงการปรบมอื ชวย ลําตดั ใชร ํามะนา สิ่งทส่ี ําคญั สาํ หรับเพลงทีร่ องกันหลาย ๆ คน คือ การอาศัยเสียงรองรับ รองกระทุง สอดเพลง ของลูกคู ซึง่ จะชวยใหเ พลงน้ันสนุกสนานครึกคร้ืนอยางย่ิง เพยี งเทานเ้ี องทเี่ พลงพ้ืนเมอื งตอ งการ การเนน ความสนกุ สนานเปน หลัก เพลงพืน้ เมอื งของเราจึงมกั เนนอยสู องอยา ง ซ่ึงจะออกมาในรูปของการใชคําสองแงสองงาม การ เวน เสียซึ่งเรื่องทที่ ุกขมาก ๆ การใชคําสองแงสองงาม อยางเชนเพลงฉอยของโรงพิมพวัดเกาะ เมื่อฝาย ชายเกรนิ่ ฝา ยหญิงไดยินเสยี งกร็ อ งตอบออกมาวา “พี่เอยพีม่ าถงึ จะมาพง่ึ ของรกั แมหนยู งั หนัก น้ําใจ ไอตรงแองในหอผา พ่ีเอย แกอยาไดหมาย พ่พี ึ่งเงนิ จะกอง พ่พี ึ่งทองจะให พีจ่ ะพง่ึ อีแปะ จนใจนอ งแกะไมไ หว (เอชา)” ชายวา “ทาํ ไมกับเงินกับทอง สมบัตเิ ปน ของนอกกาย พีจ่ ะพึ่งหนังมาหมุ เน้ือ จะไดตดิ เปน เยอื่ เปนใย (เอชา) การเวน เสียซง่ึ เรอ่ื งทีท่ กุ ขมากๆ ระหวางความสนุก กบั ความทุกข คนเราตองเลือกเอาอยางแรก กอนเสมอ บทเพลงของชาวบานกเ็ ชนกัน เม่ือเทียบเนื้อหาในตัวเพลงแลว สวนที่กลาวถึงเรื่องราวแหง ความทุกขมีเปอรเซ็นตนอ ยวา ดานความสนกุ มาก และบางครงั้ ความทุกขท ี่นาํ มารองก็เปน การสมมุติข้ึน เพยี งเพื่อเปล่ียนและคนั่ อารมณค นฟง เทาน้ัน เหมือนอยา งเพลงเรือตอนท่ีผวั เกากลบั บา น เมือ่ มาถงึ บานก็ ตอ งหดหูใ จท่ีบานรกรา งเพราะไมมีใครดูแล ในขณะท่ีพรรณนาความเปลี่ยนแปลงความเหงาหงอย ซ่ึง พอ เพลงสามารถจะเรยี กความสงสารจากคนฟง ได พอเพลงก็ยังอดใสล ักษณะข้ีเลน เขาไปไมได เชน “............................................. พิศดคู รอบครวั มันใหช่ัวลามก มันชา งสกปรกไมรูจกั หาย หมอ ขา วก็กลิง้ หมอ แกงกก็ ล้ิง ฝาละมีตฉี งิ่ อยูทีข่ างครวั ไฟ ไอค รกกะบากก็เลนละคร สากกะเบือก็นอนเปนไข .............................................”
77 การมรี ูปแบบท่ีคลายคลึงกนั ชาวบางแพ จังหวัดราชบุรี รอ งเพลงฉอยใหฟ งตอนหนงึ่ เขาลงทา ยบทเพลงวา “เรามาเลน กันเสยี แตล มปาก พอเลกิ แลว เรากจ็ ากกนั ไป...” ในขณะเดยี วกันชาวบานบางลกู เสอื ซึง่ อยูไกลออกไปถึงจังหวัดนครนายกรองเพลงระบําบาน นาของเขาในบทเกรน่ิ วา “เอยพ่ีมาวันน้ี กช็ วนแมเ ลน ระบํา วากนั คน (แมเอย ) ละคําไมเ ปน ไร เราเลนกนั กนั ก็แตล มปาก พอเลกิ แลวเราก็จาก จากแมจากกนั ไป...” ทําไมชาวเพลงตางถิน่ จึงรองเพลงดวยถอ ยคาํ ท่คี ลายคลึง หรอื เกอื บจะเหมือนกันท้งั ๆ ท่ีอยูหาง กันคนละทิศทาง ตัวอยางที่นํามาไมใชเร่ืองบังเอิญ มีบทเพลงของตางถิ่นตางเพลงท่ีรองคลายคลึงกัน มากมาย สิ่งน้ีเมื่อนํามาเปรียบเทียบและศึกษาดูแลวจะช้ีใหเราเห็นวา เพลงพ้ืนเมืองในลุมแมนํ้า เจาพระยา และลุมนํ้าใกลเคียงไดสรางรูปแบบท่ีมีหลายสิ่งหลายอยางรวมกันขึ้น ดวยการแลกเปลี่ยน ถา ยทอดระหวางคนตอ คน หรือระหวา งคณะตอ คณะ จนกระท่ังทกุ อยา งประสมกนั อยางสนิท รูปแบบรว มของเพลงพน้ื บาน แยกกวา ง ๆ ไดเปน ดานเน้ือหา และการเรยี งลาํ ดบั เร่ืองดานถอยคาํ ดา นเนื้อหาและการเรียงลําดบั เรอ่ื ง เนือ่ งจากเพลงพนื้ เมืองยังแยกไดออกเปนเพลงโตตอบอยาง สนั้ และเพลงโตตอบอยางยาวอีก และเนื้อหารปู แบบของเพลง 2 พวกอาจแยกไดดวยเพื่อความสะดวก เราจงึ แยกพิจารณาเชนกนั เพลงโตตอบอยางยาว ไดแกเพลงเรอื เพลงระบําบานไร เพลงพวงมาลยั เพลงเหยย เพลงหนาใย เพลงเตนกําราํ เคยี ว เพลงอีแซว เพลงระบาํ บา นนา เพลงพาดควาย เพลงเทพทอง เพลงปรบไก ลาํ ตัด เพลง แอว เคลาซอ เพลงฉอ ย เพลงเหลา นสี้ วนมากเปนเรื่องของผเู ลนท่ีมคี วามชาํ นาญ คอื พอ เพลงแมเพลงอาชีพ ถึงไมเ ปนเพลงอาชีพกต็ อ งเปน ผทู ่ีเลน จนสามารถโตต อบกับใครไดน าน ๆ ไมมี การจบกลางคนั เพราะหมดไสหมดเพลง การทจ่ี ะรอ งใหไดน าน ๆ จงึ ตอ งสรางเรอ่ื งหรอื สรา งชดุ การ เลน ข้ึน ดังนนั้ เราจงึ มีชุดใหญข องเพลงเหลา นีเ้ ปนตนแบบคอื ชดุ รักหนาพาหนี ชดุ สขู อ ชดุ ชิงชู ชดุ ตี หมากผัว เปนตน แบบแผนของเพลงโตต อบอยา งยาวที่เกือบทุกเพลงตองมี คือ การเริ่มเพลงดว ยบทไหว ครู เม่อื ไหวค รูแลว จึงมกั เปน บทเกรน่ิ เรียกหาหญงิ ใหม าเลนเพลง แลว จงึ เปน การโตต อบ หรือทเี่ รยี ก กันวา “การประ” จะวากนั คนื ยงั รงุ หรอื สักครง่ึ คืนก็ตามใจ เพลงโตตอบอยางสั้น หรือเพลงเน้ือส้ัน ไดแกเพลงพิษฐาน เพลงระบํา เพลงเตนกํารําเคียว เพลงสอคอลาํ พวน เพลงชกั กระดาน เพลงแบบนม้ี กั เปน เพลงสัน้ ๆ เหมาะสําหรับผูท่ีไมใชเพลงอาชีพรอง กันคนละสหี่ า วรรค คนละทอนสัน้ ๆ ก็ลงเพลงเสีย เปน เพลงทเ่ี ปดโอกาสใหท ุกคนไดรวมสนุกกันอยางงาย ๆ ถาเรารวมเพลงกลอมเด็กดวยก็เปนเพลงส้ันเชนกัน ใคร ๆ ก็พอจะรองได เพลงเนื้อส้ัน จงึ ไมจ าํ เปน ตอ งมีพิธรี ตี องในการรอง หรอื ตอ งใชการสรา งบทชุดใหญเขา มากําหนดเรียงลําดับการเลน แตอ ยางใด เม่อื จะเลน ก็ตั้งวงเขา หรือรอ งไปเลย
78 การมีเนื้อหาที่คลายคลึงกนั ทําใหพอเพลงคนหน่งึ หยบิ ถอ ยคําจากเพลงนีไ้ ปใสในอีกเพลงหน่ึง โดยไมรูตวั ขอ ท่ีเราตอ งไมลมื คือ พอ เพลงคนหนงึ่ ๆ มักจะรอ งเพลงไดหลายทํานอง นอกเหนือไปจาก เพลงทเ่ี ขาถนัดการแลกเปลยี่ นถอยคําจึงทําไดงายมาก ดังน้ันเราอาจพบการวางลําดับคําหรือการใชคํา บรรยายระหวา งเพลงตอเพลงในจังหวะพอ ๆ กัน สงิ่ นมี้ าจากการตกทอดในใจของชาวเพลงนน้ั เอง ในอีกดา นหนง่ึ เพลงพนื้ เมอื งหลายชนิดใชก ลอนอยา งหนง่ึ ซึง่ สัมผัสดวยสระเดียวกนั หมดใน วรรคทายของบท เชน ลงไปกไ็ อไปเร่อื ย ลงอาก็อาไปเรอื่ ย ศัพทท างเพลงเรยี กวา กลอนไล กลอนลา กลอนลี กลอนลู ฯลฯ ตวั อยา งเชน เพลงเรือ เพลงฉอย เพลงเตน กํารําเคียว เพลงพวงมาลัย เปนตน รปู แบบอยา งนคี้ งเกดิ ขนึ้ เพราะหาสัมผสั งา ยสะดวกในการดันเพลง เพราะการดนั เพลงนนั้ หากฉนั ทลกั ษณ ยากไป กค็ งรองคงฟงกันยาก สระท่ีนยิ มนาํ มาใชกนั มากทสี่ ดุ ไดแ ก สระไอ เร่อื งท่ี 4 คุณคาของเพลงพื้นบาน เพลงพ้ืนบานเปนมรดกทางวรรณกรรม ชาวบานนิรนามไดแตงเพลงของเขาขึ้น บทเพลงนี้ อาจจะมาจากความเปน คนเจาบทเจากลอนและความอยูไ มสขุ ของปาก แตบังเอิญหรือบางที่ไมใชความ บังเอิญ เพลงของเขาไพเราะและกินใจชาวบานคนอื่น ๆ ดวย ดังน้ันเพลงดังกลาวจึงไดแพรกระจาย ออกไปเร่ือย ๆ และในท่ีสุดไมมีใครรูวาใครเปนคนแตงเพลงบทนั้น และแตงเม่ือใด เพลงพ้ืนบานถูก รอยกรองขึน้ ดวยคําท่เี รยี บงา ยแตกนิ ใจ สงิ่ นีเ้ องที่ทําใหเ พลงพ้ืนบา นมคี า เพราะนน่ั เปน ศิลปะอยางหนึ่ง อยางแทจริง ครงั้ หนงึ่ พระเจาวรวงศเ ธอ กรมหมืน่ พิทยาลงกรณ ทรงเลาวา ไดทรงแตงบทเลนเพลงช้ันบท หน่งึ แลวประทานใหช าวชนบทซึ่งอานหนังสือไดนําไปรอง แตทรงสังเกตวา จากกิริยาท่ีชาวบานคน นน้ั แสดงออกมา ถา หากปลอยใหเขาแตงเองนา จะเรว็ กวาบทที่นพิ นธเสียอกี ทรงถามวา มันเปนอยางไร คําตอบท่ีลวนแตเปนเสียงเดียวกันคือ มันเต็มไปดวยคํายากทั้งนั้น ถึงตอนเก้ียวพาราสีผูหญิง ชนบทที่ไหนเขาจะเขาใจ และไมรูวาจะรองตอบไดอยางไร เรื่องน้ีจะเปนบทแสดงใหเห็นวา เพลง พนื้ บา นนั้นใชค าํ งา ย แตไ ดความดไี มจาํ เปน ตองสรรหาคํายากมาปรงุ แตง เลย ประเภทของเพลงพ้ืนบา น เรามีหนทางท่จี ะแบงประเภทเพลงพ้ืนบา นออกไดเ ปนพวก ๆ เพอื่ ความสะดวกในการพิจารณา ไดห ลายวธิ ี เชน การแบง ตามความส้นั –ยาวของเพลง เชน เพลงสนั้ ไดแ ก เพลงระบาํ เพลงพิษฐาน เพลง สงฟาน เพลงสําหรับเด็ก เพลงชักกระดาน เพลงเขาทรง เพลงแหนางแมว เพลงฮินเลเล เปนตน สวน อยา งเนอ้ื ยาว ไดแก เพลงฉอ ย เพลงเรือ เพลงอีแซว เปนตน
79 การแบงตามรปู แบบของกลอน คือ จัดเพลงทม่ี ฉี นั ทลักษณเหมือนกันอยูในพวกเดียวกัน เรา จะจัดใหเ ปนสามพวก คอื พวกกลอนสมั ผัสทาย คือ เพลงท่ีลงสระขางทายสัมผัสกันไปเรื่อย ๆ ไดแก เพลงฉอย เพลงลําตัด เพลงระบําชาวไร เพลงระบําบานนา เพลงหนาใย เพลงอีแซว เพลงสงคอ ลาํ พวน เพลงเทพทอง ลงกลอนสัมผสั ทายเหมือนกัน แตเวลาลงเพลงเมื่อใดตองมีการสัมผัสระหวาง สามวรรคทายเก่ียวโยงกนั เชน เพลงเรอื เพลงเตนกําราํ เคียวเพลงขอทาน เพลงแอว เคลา ซอ พวกท่ีไมคอยเหมือนใคร แตอาจคลายกันบาง เชน เพลงสําหรับเด็ก เพลงระบํา เพลง พษิ ฐาน เพลงสงฟาง เพลงชกั กระดาน เพลงเตน กาํ ราํ เคียว เพลงพาดควาย เพลงปรบไก เพลงเหยย การแบงเปน เพลงโตต อบและเพลงธรรมดา เพลงรองโตตอบ ไดแก เพลงฉอย เพลงอีแซว ฯลฯ สวนเพลงอีกพวก คือ เพลงที่เหลือ ซึ่งเปนเพลงที่รองคนเดียว หรือรองพรอมกัน หรือไมจําเปนตอง โตต อบกัน เชน เพลงสาํ หรับเดก็ เพลงขอทาน เพลงชกั กระดาน เพลงสงฟาง (มักจะเปนเพลงส้ันๆ) เปน ตน การแบง อธิบาย เราไดเ ลอื กการแบง วิธีนี้ เพราะเหน็ วาสามารถสรางความเขาใจสอดคลองกัน ไดดี เพลงแตละเพลงมคี วามเกย่ี วเนอ่ื งกันตามลําดับ เพลงที่เลนตามเทศกาลและฤดูกาล เชน หนาน้ํา หรือหนากฐิน ผาปา เลน เพลงเรอื เพลงหนาใย ถดั จากหนากฐินเปนหนาเก่ียว เลนเพลงเกี่ยวขาว เพลง สงคอลําพวน เพลงสงฟาง เพลงชกั กระดาน เพลงเตน กาํ รําเคยี ว ถดั จากหนา เกี่ยว เปนชว งตรุษสงกรานต เลนเพลงพิษฐาน เพลงระบําบานไร เพลงพวงมาลัย เพลงเหยย เพลงท่ีเลนไดทั่วไปโดยไมจํากัด ชว งเวลา ไดแกเ พลงสาํ หรับเด็ก เพลงอีแซว เพลงระบําบานนา เพลงพาดควาย เพลงปรบไก เพลงเทพ ทอง ลาํ ตัด เพลงแอวเคลา ซอ เพลงขอทาน เพลงฉอ ย การแบงภมู ภิ าคเพลงพน้ื บา น ภาคกลาง 1. เพลงปฏิพากย เปนการรองโตตอบกันระหวางหญิงชาย ทั้งการเก้ียวพาราสี เรียกตัวเอก ของทั้งฝายหญิงชายวา “พอเพลง แมเพลง” ซึ่งเปนบุคคลท่ีมีประสบการณสูง จึงทําใหการแสดงมี รสชาติไมกรอยไป เพลงในลักษณะน้ีมีหลายแบบ ซึ่งลวนตางกันทั้งลีลา ลํานํา และโอกาส อาจมี ดนตรีประกอบ พรอมกันน้ันก็มีการรายรําเพื่อเนนคําขับรองดวย เชน ลําตัด เพลงฉอย เพลงอี แซว เพลงพวงมาลยั เพลงเรอื เพลงเหยอย เพลงชา เจา หงส ฯลฯ 2. เพลงการทาํ งาน ยง่ิ เปน ลักษณะของชาวบานแท ๆ มากขึ้น การใชเพลงชวยคล่ีคลายความ เหน็ดเหนื่อยเปนความฉลาดท่ีจะสามารถดําเนินงานไปไดอยางสนุกสนาน โดยเฉพาะงาน เกษตรกรรม มีการรองโตตอบกันบาง บางครั้งก็แทรกคําพูดธรรมดา เพ่ือลอเลียนยั่วเยาไปดวย เชนเพลงเกี่ยวขาว เพลงสงฟาง เพลงชักกระดาน เพลงสงคาํ ลําพวน เพลงพานฟาง โดยใชการตบมือ เขาจังหวะอยางสนกุ สนาน
80 ภาคเหนอื มกี ารขับรอ งและขบั ลาํ อีกแบบหนึ่ง โดยการใชถ อยคาํ สําเนียง และทํานอง ซึ่งคลอเคลาดวย ปซอ เรียกวา รากซอหรือขอซอสําหรับ “ซออูสาว” ไดแก การรองโตตอบกันระหวางหญิงชาย ซ่ึง มักจะใชคาํ กลอนที่แตงไวแลวจดจํามารอง บางโอกาสเทาน้ันท่ีรองดนอยางฉับไว ซ่ึงจะตองเปนผูมี ประสบการณสูง การรองเปนเร่ืองเชิงขับลํานํา มักใชเรื่องพระลอ เร่ืองนอยไจยา เปนตน วิธีรองใชเอ้ือนตามทํานองแลวหยุดในบางตอน แตเรื่องยังติดตอกันตลอดไป การแตงคํา กลอนของภาคเหนือมีหลายแบบ เชน แบบ “คําร่ํา” มีลักษณะเปนรายที่สัมผัสอักษรกันไปตลอด มี การถายทอดกันแบบ “มุขปาฐะ” แลว จดจาํ กันตอ มาหลายสํานวน จนบางสํานวนเขา ขั้นเปนวรรณกรรม พื้นบาน ภาคอสี าน มเี พลงขับขานในลักษณะตาง ๆ อยูเปนอันมาก เชน กลอนลํา ที่หมอลํากลอนจดจํา และใช เปน บทขับรอง แสดงคูกับการเปาแคน กลอนสูขวัญ ซ่ึงวิวัฒนาการมาจากพิธีพราหมณ ก็มีอยูหลาย แบบ สุดแตจะทําขวัญอะไร เชน สูขวั ญบาวสาวกินดอง สูขวัญเด็ก สูขวัญหลวงฯลฯ นอกจากน้ัน ยังมี “ผะหญา” หรือ “ผญา” ซ่ึงเปนการขับรองดวยวลีหนึ่ง ๆ ที่ไมอาศัยคําคลองจอง แต อาศยั พนื้ ฐานจากคําพูดทใี่ ชพ ูดประจาํ วนั ผูกเปน ผญาส้นั ๆ ไดก ลายเปนแบบอยางฉันทลักษณที่เขาข้ัน วรรณกรรมพื้นบาน เชน ผญาเร่อื งทาวฮุง ภาคใต มีเพลงกลอนใชรอง ใชขับลําที่สําคัญแสดงปฏิภาณของกวีคือ “เพลงบอก” แมวาจุดประสงค แหงเน้ือความของเพลงบอกจะบอกเรื่องราว หรือขาวคราวใหผูคนทราบในเร่ืองตาง ๆ แตก็มีวิธีรอง ประกอบการแสดง ไมใหเบอ่ื ฟง ซ่ึงมอี ยู 2 แบบคอื รอ งแบบส้นั ๆ แลวมลี กู คูรับกับ รอ งแบบยาว (อยาง รา ยยาว) แลวมลี กู ครู บั คณะเพลงบอกจะมีตัวพอเพลง หรือแมเพลง ลูกคู และมีฉ่ิง กรับ ป ขลุย และ ทับ (กลอง) ไมม ีการรํา เพราะคนฟง มุงฟง กลอนบอกเทาน้ัน บัญญตั แิ ปดประการของเพลงพ้ืนบานในประเทศไทย 1. เพลงพื้นบานของไทยสวนใหญเลนกันในหมูหนุมสาว แบงออกเปน 2 กลุม คือ ชายกลมุ หนึ่ง หญงิ อีกกลมุ หนึง่ การวา เพลงพน้ื บา นน้ีหนไี มพนเกี้ยวพาราสเี รือ่ งรัก ๆใคร ๆ สว นมากใช รอง โต ต อบกั น ด วย ก ลอน สด เม่ื อฝ า ย ชา ย ร อง เพ ลง นํ า กอน โ ด ย ปร ะ เพณี ย อมไ ด รั บ การตอบสนองจากกลุมฝายหญิง คํารองจากฝายหญิงไดแสดงออกถึงการตอนรับและรองเพลงใน คํากลอน ซ่งึ แสดงออกถึงการปกปองตนเองอยางสุภาพตามลกั ษณะของกุลสตรีไทยแบบด้ังเดมิ การวา กลอนสดโตต อบกันระหวางชายหญิงนี้ คนไทยทุกกลุมทั้งทอี่ ยใู นและนอกราชอาณาจกั ร ไทยถือเปนขนบประเพณีเหมือน ๆ กัน ปฏิบัติสืบตอกันมาหลายช่ัวอายุคน ปรากฏวามีประเพณีหาม
81 หนมุ สาวพบปะกนั สองตอ สองแตเม่ือจะใชคาํ กลอนพูดจากันแลวอนุญาตใหเกี้ยวพาราสีกันไดโดยไม ตอ งออ มคอม ในภาคเหนือ ภาคอีสาน มีคําพูดใชโตตอบกันระหวางหนุมสาวเปนคําปรัชญาของทองถิ่น เรยี กวา ผะหญา (ในศิลาจารกึ สมัยสุโขทยั จารึกวา ประญา) ในภาคอสี านสมยั กอนท่ีจะไดรับการพัฒนา เหมอื นสมยั นี้มกี ารรักษาขนบประเพณีน้ีเครงครดั มาก หนุมสาวท่ไี มปะทะคารมเปน คาํ ปรัชญาท่ีเปนคํา กลอนกจ็ ะไดรับการตาํ หนิจากสังคมวา ขี้ขลาดตาขาว ไมกลาลงบวง หนุมสาวท่ีไมไดแตงงาน เพราะ โตต อบกลอนสดไมเ ปนเรียกวา ตกบว ง 2. การวาเพลงพื้นบานของไทยแสดงออกถึงความสามัคคี ร่ืนเริงตามแบบแผนวัฒนธรรม โบราณของไทยท่สี ืบทอดตดิ ตอกนั มาหลายช่วั อายคุ น เปน การแสดงออกของศลิ ปนเพอ่ื ศิลปะโดยแท 3. การวาเพลงพ้นื บา นของไทยฝา ยชายมีผูนําในการวาเพลงเรยี กวา พอ เพลง ในทํานองเดียวกัน ผนู ําในการวาเพลงของฝา ยหญิงก็เรยี กวา แมเพลง พอเพลงและแมเพลงสวนมากก็จะเปนญาติผูใหญของหนุมสาวท้ังสองฝายน่ันเอง เปนส่ิง ธรรมดาท่ีท้ังพอ เพลงและแมเ พลงยอมหาโอกาสเสริมทักษะความรเู กีย่ วกับชีวิตคู และเร่ืองเพศสัมพันธ เร่อื งตา ง ๆ เหลาน้ีมีอยูพ รอ มในคํารอ งอันฉลาดแหลมคมของบทกลอนของเพลงพ้ืนบาน จึงกลาวไดวา คนไทยมกี รรมวธิ ีการสอนใหห นุมสาวรเู รือ่ งเพศสมั พันธในอดีตอันยาวนานแลว จากประเพณีการเลน เพลงพื้นบา นของไทยนจ้ี ะเห็นวา คนไทยเรารจู ักการสอนเพศศกึ ษาแกเยาวชนมากอ นฝายตะวนั ตก โดย ปราศจากขอ สงสัย 4. กอนที่จะประคารมกันเชิงบทเชิงกลอน ผูอาวุโสนอยกวาจะแสดงความคารวะผูอาวุโส มากกวา จะวาเปนกลอนขออภัยลวงหนา วาหากลวงเกินดวยกาย วาจา ใจ ประการใด ก็ขอใหอภัยดวย ฯลฯ เมอื่ คารวะคูแขงผูอาวโุ สกวาแลว ผูวา เพลงก็ไมล มื หนั หนา ไปทางผรู วมฟง ออกตวั ถอมตัว ดวย ความสภุ าพออนโยนวา หากการวา กลอนสดจะขลกุ ขลักไมสละสลวย หรือไมถึงใจผูฟงก็ขอไดโปรด ใหอภยั ดว ย จะเห็นไดวาแกน แทข องคนไทยสุภาพออนโยนเปน ชาตเิ ผา พนั ธุที่ถอ มตัวเสมอ 5. เม่ือผานพธิ กี ารออกตวั ถอมตัว ตามประเพณีแลว ก็จะประจนั หนากนั ทักทายกันดว ยคาํ ขมขวญั กนั 6. เมอ่ื มโี อกาสวาเพลงพืน้ บานกันระหวา งชายหญงิ โดยประเพณีจะอนญุ าตใหฝายหญิงโตตอบ เปนคํากลอนสดกับฝายชายอยางเต็มท่ี เธอจะวากลอนสดแสดงความรักความเกลียดชังใครไดอยาง เปดเผย โดยไมถือวาเปนการทําตนเสื่อมเสียเลย โดยขนบประเพณีเดิมสืบเน่ืองมาแตดึกดําบรรพ อนญุ าตใหส ตรเี พศแสดงออกซึง่ สทิ ธเิ สรีภาพทัดเทียม หรอื ลํ้าหนา ผูชาย 7. เมื่อการเลน เพลงพ้นื บา นจบสิน้ ลงแลว มีประเพณอี นั ดงี ามของไทยโบราณท่ีควรนํามา สดุดี ณ ทน่ี ี้ คอื ผวู า เพลงพื้นบา นทีร่ ตู ัววา มีอาวโุ สนอยกวา จะไปแสดงคารวะขอขมาลาโทษผูที่มีอาวุโสสูง กวา ในกรณีที่อาจมีการวากลอนสดลวงเกินไปบาง ผูใดรูตัววายังวาเพลงพื้นบานกลอนสดยังไมได มาตรฐาน ก็จะใฝห าความรูความชาํ นาญจากผทู ีช่ ํานาญกวา การเตรียมการ การฝก ซอม ใชเวลาวางจาก
82 การทาํ ไร ไถนา หนมุ ก็จะไปกราบขอเรยี นจากพอเพลง ในทํานองเดียวกันสาวก็จะไปหาความรูความ ชํานาญจากแมเ พลง เนอื่ งจากมีการฝกซอ มกันไวล วงหนาหลายเดอื น เมือ่ วันสําคัญไดมาถงึ แมฝ า ยหญงิ จะมคี วามกระดากอายอยูบาง แตความพรอมทําใหเธอกลาประจันหนากับชายหนุมท่ีจะสงคําถาม คํา เก้ยี วพาราสี และเธอกพ็ รอมที่จะตอบโตเ ปน กลอนสดทุกรูปแบบ แบบอยา งเพลงพ้นื บานท่ีขับขานออกมาจากปากของคนหนึง่ กรอกเขารูหขู องผูท่ีต้ังใจรับฟงจะ อยูในความทรงจําอยางแนนแฟน แมมีอิทธิพลอารยธรรมจากแหลงอื่นเขามาปรากฏ แบบอยาง ขนบประเพณอี ืน่ อาจผนั ผวนคลอ ยตามไปไดไมยาก แตแบบอยางเพลงพื้นบานท่ีขับขานออกจากปาก เขา รูหูแลวเขาไปเจือปนในสายเลือดนนั้ เรอื่ งท่ีจะหนั เหโนมเอียงใหต ามปรากฏการณใหม ๆ ไมใชของ งายนกั เรือ่ งที่ 5 พัฒนาการของเพลงพ้ืนบาน 1. ความเปนมาของเพลงพ้ืนบานไทย การสืบหากาํ เนดิ ของเพลงพ้ืนบานของไทยยงั ไมสามารถยตุ ิลงไดแ นน อน เพราะเพลงพนื้ บาน เปนวัฒนธรรมทส่ี บื ทอดกนั มาปากตอปาก ไมม ีการบันทกึ เปนลายลักษณ แตคาดวาเพลงพื้นบานคงเกิด มาคูกับสังคมไทยมาชานานแลว เชน เพลงกลอมเด็กก็คงเกิดข้ึนมาพรอม ๆ กับการเล้ียงดูลูกของ หญงิ ไทย การศกึ ษาประวตั ิความเปนมาและการพัฒนาการของเพลงพื้นบานไทย พอสรุปไดดังน้ี 1.1 สมัยอยธุ ยา ในสมัยอยุธยาตอนตน มกี ารกลาวถงึ “การขับซอ” ซ่งึ เปนประเพณีของ ชาวไทยภาคเหนอื ปรากฏในวรรณคดี ทวาทศมาส และลลิ ติ พระลอ และกลาวถึง “เพลงรองเรือ ซึ่ง เปนเพลงทีช่ ายหญิงชาวอยุธยารองเลนในเรือ มีเครอื่ งดนตรีประกอบปรากฏใน กฎมณเทียรบาล ท่ีตรา ขน้ึ สมยั พระบรมไตรโลกนาถ ในสมัยอยธุ ยาตอนปลาย ในรัชกาลพระเจา บรมโกศ มกี ารกลาวถงึ “เพลง เทพทอง” วาเปน เพลงโตต อบที่เปนมหรสพชนิดหนึ่งในงานสมโภชพระพุทธบาทสระบุรี ปรากฏใน ปณุ โณวาทคําฉนั ท ของพระมหานาควัดทา ทราย 1.2 สมัยรัตนโกสินทร สมัยรัตนโกสินทรเปนสมัยท่ีมีหลักฐานเกี่ยวกับเพลงพ้ืนบาน ชนิดตาง ๆ มากท่ีสุด ต้ังแตรัชกาลท่ี 1 ถึงรัชกาลที่ 5 เปน “ยุคทอง” ของเพลงพ้ืนบานที่เปนเพลง ปฏิพากยจ ะเหน็ จากการปรากฏเปนมหรสพในงานพระราชพิธีและมีการสรางเพลงชนิดใหม ๆ ข้ึนมา เชน เพลงฉอ ย เพลงอแี ซว เพลงสง เคร่ือง ซึ่งเปนทนี่ ิยมของชาวบานไมแ พม หรสพอน่ื ในสมัยรัตนโกสนิ ทรตอนตนมีหลักฐานวา เพลงเทพทอง เปนเพลงปฏพิ ากยเกา ท่ีสุดท่ีสืบทอด มาจากสมัยอยุธยา มีการกลาวถึงในฐานะเปนมหรสพเลนในงานพิธีถวายพระเพลิงพระชนกและ พระชนนีของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก และเพลงปรบไก มีการกลาวไวในจารึกวัด
83 พระเชตุพนฯ วาเปนมหรสพชนดิ หนง่ึ ที่เลนในงานฉลองวัดในสมัยรัชกาลที่ 1 นอกจากน้ียังมีการอางถึง เพลงทงั้ สองในวรรณคดอี ีกหลายเลม เชน บทละครอณุ รุท อเิ หนาและขุนชา งขนุ แผน เปน ตน ในรชั กาลพระบาทสมเด็จพระนง่ั เกลาเจา อยูห วั มีการกลาวถึงเพลงปฏิพากย ในโคลงพระราช พธิ ีทวาทศมาส (ราชพิธีสิบสองเดือน) วา ในงานลอยกระทงมกี ารเลน สกั วา เพลงคร่ึงทอน เพลงปรบไก และดอกสรอ ย เมื่อถึงรัชสมัยพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา เจาอยูหัว การละเลน พนื้ บานตาง ๆ ท่ีเคย รุง โรจนมาแตรชั กาลตน ๆ เริ่มซบเซาลง เพราะเกิดกระแสความนิยม “ แอวลาว ” ข้ึน โดยเฉพาะใน หมชู นชั้นสูง รัชกาลที่ 4 ทรงเกรงวาการละเลน พื้นบา นของไทยจะสญู หมด จงึ ทรงออกประกาศหามเลน แอวลาวตอ ไป ในสมัยรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวไดทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯให ชาวบา นเลน เพลงพื้นบานถวายใหทอดพระเนตรในขณะท่ีประทับ ณ พระราชวังบางปะอิน เมื่อ พ.ศ. 2426 จงึ นบั เปน ครัง้ แรกที่ไดม กี ารนําเพลงชาวบา นมาเลนถวายพระมหากษตั รยิ ใ หทอดพระเนตร และ ในรชั สมัยนีก้ ารละเลน พนื้ บา นยงั เปน ท่ีนยิ มอยูโดยเฉพาะทางดา นศิลปะการแสดง ท่ีเปน มหรสพ นอกจาก จะมีโขน ละคร หุน หนังใหญ หนังตะลงุ แลว ยังมลี เิ กและลําตดั เกดิ ขึ้นใหม และแพรไปยังชาวบานตาม ทอ งที่ตา ง ๆ อยางรวดเรว็ ดว ย ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกลาเจาอยหู วั ทรงสง เสรมิ เพลงพืน้ บานโดยทรงบรรจุบท รอ งท่ีใชทํานองเพลงปรบไกไ วในพระราชนิพนธเรื่องศกุนตลา สํานวนที่เปนบทละคร รวมทั้งไดทรง พระราชนิพนธเร่ืองพระหันอากาศและนางอุปโกศา ไวเปนเคาโครงเร่ืองสําหรับแสดงลิเก และโปรด เกลา ฯ ใหม ีการแสดงลิเกในการสมโภชพระตําหนักชาลมี งคลอาสน ในพ.ศ. 2460 ดวย ในสมัยน้ีเพลง พ้ืนบานยังคงเปนท่ีนิยมของชาวบาน ไดแก เพลงสงเคร่ืองหรือเพลงทรงเครื่อง และเพลงฉอย เปน ตน โดยเฉพาะเพลงฉอ ยนยิ มเลนกันทวั่ ไป และในสมัยนี้มีการนําเพลงพ้ืนบานมาตีพิมพเปนหนังสือ เลม เชน เพลงระบาํ ชาวไรข องนายบศุ ย เพลงเรือชาวเหนือของนายเจรญิ เปนตน การแสดงเพลงฉอยในรายการทีว”ี คุณพระชว ย” (ภาพ www.daradaly.com) อยางไรกต็ ามในชว งสงครามโลกครั้งท่ี 2 อิทธพิ ลของวัฒนธรรมและระบบทุนนยิ มแบบ ตะวนั ตกทาํ ใหเกิดสงิ่ บนั เทงิ แบบตะวันตกอยา งหลากหลาย เชน เพลงไทยสากล เพลงราํ วง เพลงลกู ทุง
84 เปนตน เพลงพ้นื บานจงึ เรมิ่ หมดความนิยมลงทลี ะนอ ย ประกอบกบั ตอ งเผชิญอปุ สรรคในสมยั รัฐบาล จอมพล ป. พบิ ูลสงคราม ที่ออกพระราชกฤษฎีกากาํ หนดวฒั นธรรมแหงชาติ พ.ศ. 2495 ควบคุม การละเลนพน้ื บานทําใหขาดผูเลน และผสู ืบทอดเพลงปฏพิ ากยจ ึงเส่อื มสญู ลงในทสี่ ุด เพลงพ้นื บา นตาง ๆ เร่ิมกลบั ฟน ตัวอกี ครั้งหนึ่งและกลายเปนของแปลกใหมที่ตองอนุรักษและ ฟน ฟู ในชวง ประมาณ พ.ศ. 2515 เปนตนมา หนวยงานทั้งของรัฐและเอกชน รวมท้ังบุคคลที่สนใจได พยายามสงเสริมใหมีการศึกษาคนควาอยางเปนระบบ รวมทั้งสนับสนุนใหเผยแพรเพลงพื้นบานให กวางขวางข้ึน เพลงพ้ืนบานโดยเฉพาะเพลงปฏิพากยจึงไดกลับมาเปนท่ีนิยมอีกคร้ังหนึ่ง แตเปนใน ลกั ษณะของงานแสดงเผยแพร มใิ ชในลกั ษณะของการฟนคืนชวี ิตใหม 2. พัฒนาการรปู แบบและหนา ท่ขี องเพลงพนื้ บาน เพลงพนื้ บานของไทยมกี ารพัฒนาสรุปได ดังน้ี 2.1 เพลงพ้ืนบานที่เปนพิธีกรรม เพลงพ้ืนบานของไทยกลุมหน่ึงเปนเพลงประกอบ พิธีกรรมซ่ึงมบี ทบาทชดั เจนวาเปน สว นหนึ่งของพิธกี รรมน้ัน ๆ เชน เพลงในงานศพและเพลงประกอบ พิธีรักษาโรค นอกจากเพลงกลุมดังกลาวแลวยังมีเพลงพื้นบานอีกกลุมหนึ่งที่แมการแสดงออกใน ปจ จุบันจะเนนเรอ่ื งความสนุกสนานรื่นเริง แตเมื่อพินิจใหลึกซึ้งจะพบวามีความสัมพันธกับความเช่ือ และพิธีกรรมในอดีต และยังเปนสวนหนึ่งของพิธีกรรมน้ัน ๆ ดวยเพลงพื้นบานดังกลาวไดแก เพลง ปฏิพากยและเพลงประกอบการละเลนของผูใหญ ท่ีปรากฏในฤดูกาลเก็บเกี่ยวและเทศกาลตรุษ สงกรานต สงั คมไทยแตด้งั เดิม ชาวบา นสว นใหญเปน ชาวนาชาวไร มีวิถีชีวิตผูกพันกับการทํามาหากิน เกี่ยวเนื่องกบั ธรรมชาติ ความอดุ มสมบูรณข องพืชพันธุธญั ญาหารเปนปจ จัยสําคัญทีส่ ุดในการ ยงั ชีพ คน ไทยจึงไดสรางพิธีกรรมเกี่ยวเนื่องกับความเจริญงอกงามขึ้น เพื่อขอใหผีสางเทวดาอํานวยส่ิงที่ตน ตอ งการ หรอื มฉิ ะนั้นก็สรางแบบจําลองขึ้นเพ่ือบังคับใหธรรมชาติเปนไปตามที่ตองการ เชน สรางนา จําลอง เรยี กวา ตาแรกหรือตาแฮก ( ภาคอีสาน ) แลวดํากลาลงในนา 5-6 กอ เชื่อวาถาบํารุงขาวในนา แรกงอกงาม ขาวในนาทัง้ หมดก็งอกงามตามไปดว ย
85 การทาํ พธิ ีดํานาตาแฮกหรอื การแฮกนา พิธีกรรมท่เี กยี่ วกับความเจริญงอกงามท่ีเห็นไดชัดท่ีสุด ไดแก พิธีกรรมในฤดูกาลเก็บเกี่ยว และในเทศกาลตรุษสงกรานต เพลงพื้นบานในฤดูกาลเก็บเกยี่ ว พิธีกรรมที่เกี่ยวกับการเพาะปลูกที่สําคัญอยูในชวงฤดูกาลเก็บเกี่ยวและกอนเริ่มฤดูกาล เพาะปลกู ในโอกาสดังกลา วน้ีนอกจากจะปรากฏพธิ กี รรมอยูท ุกขัน้ ตอนแลวยังมีการเลนเพลง พ้ืนบาน ดวย กอนเร่ิมฤดูกาลเพาะปลูกในแตละป ชาวนาจะทําพิธีสูขวัญเคร่ืองมือเคร่ืองใชใน การเพาะปลูก เชน ควาย ไถ คราด เปนตน ซึ่งในพิธีกรรมน้ัน ๆ จะมีการรองบทสูขวัญ ซึ่งเปนเพลง ประกอบพิธี นอกจากน้ีถาฝนไมตกตองตามฤดูกาล ชาวนาจะจัดพิธีกรรมขอฝนขึ้น ซึ่งจะทํากัน ทุกภาค (ยกเวนภาคใตที่ไมมีปญหาเร่ืองฝน) และทํากันดวยวิธีการตาง ๆ เปนตนวา ชาวนา ภาคกลางจะจัดพิธีแหนางแมวและพิธีปนเมฆ (ปนดินเหนียวเปนรูปอวัยวะเพศชาย หรือปนหุน รูปคนชายหญงิ สมสูกนั ) โดยมเี พลงแหน างแมวและเพลงปน เมฆรองประกอบ ชาวนาภาคเหนอื และภาค อีสา นจะ จัด พิธีแหน างแมวและ แหบ้ั งไ ฟ โ ดยมี เซ้ิ งแห นา งแม วและเซ้ิงแหบั้ งไฟ เป น เพลงประกอบพิธี เมอ่ื ไดจัดพธิ กี รรมเหลา น้ีข้นึ ชาวบา นจะอบอนุ ใจ เชอ่ื วาฝนจะตกลงมา ขาวในนาก็จะ งอกงาม
86 รองเลน เพลงเตน กํารําเคียว เมื่อถึงฤดูกาลเก็บเก่ียวพืชผล ชาวนาจะจัดพิธีกรรมสูขวัญขาวสูขวัญลานและสูขวัญยุง เพื่อ ขอบคุณผีสางเทวดาที่ใหผลผลิต ในขณะเดียวกันก็ปดรังควานผีรายท่ีจะทําใหผลผลิต เสียหาย นอกจากนภี้ าคกลางยงั มีการรองเลน เพลงเตน กํารําเคียว เพลงรอ ยชงั่ และเพลงเกย่ี วขาว เปนการ รองรําเพอ่ื เฉลิมฉลองผลผลิตที่ได ดงั นน้ั เพลงทีร่ อ งในฤดกู าลเก็บเกยี่ วในแงหนึ่งเปนการรองเพ่ือความ สนุ ก เพ ลิ ดเพ ลิ น แต อี ก แง หนึ่ ง ก็ เป นก า ร ร อง เพื่ อเฉ ลิ มฉ ลอง ค วา ม อุ ด ม สม บู ร ณ ข อง พชื พันธธุ ัญญาหาร เพลงพื้นบา นในเทศกาลตรุษสงกรานต หลังจากผานการทํางานในทุงนาอยางหนักมาเปนเวลาคอนป เมื่อถึงชวงฤดูรอนซึ่งเปนเวลา หลังเก็บเกี่ยว ก็จะถึงเทศกาลรื่นเริงประจําปคือเทศกาลตรุษสงกรานต ซึ่งเปนเทศกาลเลนสนุกท่ี เกี่ยวเนอื่ งกับพิธีกรรมเพอ่ื ความอดุ มสมบรู ณ สงกรานตเ ปน เทศกาลสาํ คัญของเพลงพื้นบานเพราะเพลง พื้นบานไทยสวนใหญโดยเฉพาะเพลงพ้ืนบานภาคกลางรองเลนอยูในเทศกาลนี้ เพลงรองเลนในวัน สงกรานตแบง ออกไดเปน 2 ประเภทคือ เพลงปฏพิ ากยและเพลงประกอบการละเลน ของผูใ หญ การรอ งเลนเพลงปฏพิ ากย
87 เพลงปฏิพากย มีทั้งเพลงโตตอบอยางสั้นรองเลนตอนบาย เชน เพลงพิษฐานและเพลงระบํา บานไร และเพลงโตต อบอยางยาว เชน เพลงพวงมาลยั และเพลงฉอ ย เปนตน เนื้อหาของเพลงจะปรากฏ เรือ่ งเพศมากมาย ซ่ึงแสดงรองรอยวาในระยะตนเพลงเหลานี้นาจะเก่ียวเน่ืองกับพิธีกรรมความเชื่อ โดยเฉพาะความเชอื่ เร่ืองเพศกบั ความอุดมสมบรู ณ วามคี วามสัมพันธก นั เพลงประกอบการละเลนของผใู หญ แบง ออกเปน 2 กลุม กลุมหนึง่ เปน เพลงประกอบ การละเลนของหนุมสาวทเ่ี ลนกนั ในตอนบาย เชน เพลงระบาํ อีกกลุมหนึ่งเปน เพลงประกอบการละเลน เขา ทรงผีตาง ๆ นยิ มเลน กนั ในตอนกลางคนื ไดแก เขา ทรงแมศ รี ลิงลม นางควาย ผกี ระดง นางสาก เปน ตน การละเลน กลุม หลังนี้เปนการละเลน กึ่งพิธกี รรม ซงึ่ สะทอนความเชือ่ ดง้ั เดมิ เกยี่ วกับการนับถือผีสาง เทวดา เช่อื วา มผี ีสถิตอยแู ละรูค วามเปนไปของธรรมชาติ จงึ เชิญผี มาสอบถามปญ หาเกีย่ วกบั การทํามา หากนิ เชิญผีพยากรณด นิ ฟาอากาศ เมือ่ พิจารณาเพลงพ้นื บานของไทยท่รี อ งเลนเพ่ือความสนุกนานในเทศกาลแลว อาจสรุปไดวา ในระยะแรกเพลงพน้ื บา นน้ัน ๆ คงเปนสวนหน่ึงของพิธีกรรมเพื่อความเจริญงอกงาม ตอมาเม่ือความ เชอ่ื ของคนในสังคมเปลี่ยนแปลงไป ความเขาใจตอความหมายดั้งเดิมก็แปรเปลี่ยนเปนเพลงท่ีรองเลน สนุกตามประเพณแี ตเ พยี งอยางเดียว 2.2 เพลงพน้ื บานทเี่ ปนการละเลน จากบทบาทดงั้ เดมิ ซึ่งเคยเปน สว นหนงึ่ ของพิธกี รรม เพลงพ้ืนบานท่ีรองในเทศกาลไดคลี่คลาย เหลอื เพียงบทบาทในดา นการบันเทงิ เปนการละเลน ที่สังคมจัดขน้ึ เพือ่ รวมกลมุ สมาชิกในสงั คมและเพ่ือ ยา้ํ ความสัมพนั ธข องกลมุ จงึ มลี กั ษณะการรองเลนเปนกลุม หรือเปน วง เพลงในลานนวดขา ว เพลงท่ีรอง เลนในเทศกาลสงกรานต เทศกาลออกพรรษา เพลงเจรียงท่รี อ งในงานบุญของชาวสุรินทร ลว นเปน เพลง ทเ่ี กดิ จากการรวมกลุมชายหญงิ เพ่ือประโยชนใ นการทาํ งานและแสวงหาความสนุกเพลิดเพลนิ รว มกนั เพลงพน้ื บา นที่เปนการละเลน เชน เพลงปฏพิ ากยเปนเพลงของกลุมชาวบานทุกคนมีสวนรวม ในการรอ งเลน ผลดั กนั ทําหนา ทเ่ี ปนผรู องและลกู คู สว นใหญเ ปนเพลงสัน้ ๆ ทีร่ องงาย ไมจ ําเปน จะตอง ใชศิลปนผูมีความสามารถโดยเฉพาะ เพลงพ้ืนบานที่เปนการละเลนจึงเปนเพลงของชาวบานอยาง แทจ รงิ 2.3 เพลงพืน้ บานทีเ่ ปน การแสดง เพลงพ้ืนบานที่เปนการแสดง หมายถึงเพลงพ้ืนบา นทม่ี ีลกั ษณะการรอ งการเลน เปนการแสดง มี การสมมุติบทบาท ผูกเร่ืองเปนชุด ทําใหการรองยืดยาวขึ้นดังนั้นผูรองจําเปนจะตองเปนบุคคลที่มี ความสามารถเปน พิเศษ เชน มคี วามจําดี มีปฏิภาณ ฝปากดี มีความสามารถในการสรางสรรคเน้ือรอง เปน ตน คณุ สมบัติเชนน้ีชาวบานไมสามารถมีไดทุกคน จึงทําใหเกิดการแบงแยกระหวางกลุมคนรอง และคนฟง ข้นึ
88 คนท่ีรองเกงในหมูบานหนึ่ง ๆ มักจะเปนที่รูจักของคนทั้งในหมูบานเดียวกัน และหมูบาน ใกลเ คยี ง คนประเภทน้ีถาไมมีพรสวรรคมาแตกําเนิดก็มักจะเปนผูที่มีใจรักและฝกฝนมาอยางดี สวน ใหญจะเสาะแสวงหาครูเพลงและฝากตัวเปนลูกศิษย เมื่อมีงานบุญงานกุศลที่เจาภาพตองการความ บันเทิง ก็จะมีการวาจางไปเลนโตคารมประชันกัน ทําใหเกิดมีการประสมวง คือนําพอเพลงแมเพลง ฝปากดมี ารวมกลุมกนั เขาเปน กลมุ รบั จางแสดงในงานตาง ๆ จากเพลงที่รอ งเลนตามลานบาน ลานวดั ได กลายมาเปนเพลงท่รี อ งเลนในโรงหรอื บนเวที ในระยะหลังมีการตกแตงฉากเหมือนโรงลิเก และตั้งแต สมัยรัชกาลท่ี 5 เปน ตน มา การแสดงเพลงพืน้ บานภาคกลางไดร บั อิทธิพลของละครนอกและละครรอง มาก จึงไดป รับการแสดงคลายละครนอกมากขึ้น เชน มีการรองประสมวงพิณพาทยและแตงกายแบบ ละครนอก กลายเปนการแสดงที่เรียกวา เพลงสงเคร่ืองหรือเพลงทรงเครื่อง สวนทางภาคอีสานใน ระยะเวลาใกลเคียงกันก็นิยมนํานิทานมารองเลนเปนเรื่องเรียกวา ลําพื้น และกลายเปน ลําหมูและลํา เพลนิ ไปในท่สี ุด ทางภาคเหนือเพลงพืน้ บา นที่เปนการแสดง ไดแก การขับซอเมือง ซอเก็บนก จะเห็น ไดวาเพลงพืน้ บา นไดพฒั นาจากเพลงของกลมุ ชนเปนเพลงการแสดงและเพลงอาชีพในที่สุด เพลงพนื้ บานท่ีเปน การแสดงของไทยเปน มหรสพทไ่ี ดรับความนิยมอยางมากในชวง รัชกาลที่ 5-7 จนกระท่งั หลังสมยั สงครามโลกครั้งท่ี 2 เปนตนมา ก็เร่ิมซบเซาและถึงคราวเสื่อมและนับวันจะยิ่ง หายไปจากสังคมไทย อยา งไรก็ตามการฟนฟู ดวยการศึกษาและเผยแพรในชวงป 2515 เปนตนมาของ นักวิชาการและผูสนใจ ทําใหเพลงพ้ืนบานที่เปนการแสดงกลับมาเปนท่ีนิยมอีก ครั้งหน่ึง เพลง พ้ืนบานบางเพลงไดร ับการปรบั รปู แบบเปนเพลงลูกทุง เชน เพลงแหล เพลงลิเก เพลงฉอย เพลงอีแซว หมอลํา เปนตน ซ่ึงบันทึกลงแถบเสียงจําหนายท่ัวประเทศ เชน เพลงแหลบวชนาคของ ไวพจน เพชร สพุ รรณ เพลงฉอยกับขาวเพชฌฆาต ของขวัญจิต ศรีประจันต เพลงอีแซวชุดหมากัด ของเอกชัย ศรีวิชัย เพลงอีแซว 40 เพลง อีแซว 41 ของเสรี รงุ สวาง เปนตน ทําใหเพลงพ้ืนบานเหลาน้ียังเปนที่รูจักของคน รุนปจจบุ นั ไมถ กู ลืมเหมอื นเพลงพน้ื บานอ่นื ๆ อีกจาํ นวนมาก เรอื่ งที่ 6 คณุ คาและการอนุรักษเ พลงพน้ื บา น เพลงพืน้ บานเปน มรดกทางปญ ญาของทอ งถนิ่ และของชาติจงึ มีคุณคาควรแกก ารอนุรักษ ซ่ึงจะ กลาวพอสงั เขปดงั น้ี 1. คุณคา ของเพลงพ้นื บา น เพลงพ้นื บา นเปน สมบัติของสงั คมทไี่ ดสะสมตอเน่อื งกันมานาน จึงเปน สว นหน่ึงในวถิ ชี ีวติ ของ คนไทยและมีคุณคา ตอสงั คมอยา งยิ่ง เพลงพน้ื บานมีคุณคา ตอ สังคม 5 ประการ ดังนี้
89 1.1 ใหความบนั เทงิ เพลงพื้นบานมีคุณคาใหความบนั เทิงใจแกคนในสังคมต้ังแตอดีต จนถงึ ปจ จบุ ัน โดยเฉพาะในสมัยท่ียังไมมีเครื่องบันเทิงใจมากมายเชนปจจุบันนี้ เพลงพ้ืนบานเปนส่ิง บันเทิงชนิดหน่ึงซ่ึงใหความสุขและความรืน่ รมยแ กคนในสงั คม ในฐานะท่ีเปนการละเลนพื้นบานของ หนมุ สาวและในฐานะเปนสวนสําคัญของพิธีกรรมตาง ๆ เพลงพื้นบานจึงจัดเปนสิ่งบันเทิงท่ีเปนสวน หนง่ึ ในวิถชี วี ิตของชาวบาน เพลงพน้ื บานใหค วามเพลิดเพลินแกสมาชกิ ของสงั คม เพลงกลอ มเด็กเปนเพลงท่ีผูรองตองการ ใหเ ดก็ ฟงเพลินจะไดหลับไวขึน้ ในขณะเดียวกันผรู อ งเองก็เพลิดเพลินผอนคลายอารมณเครียดไปดวย ในตัว เพลงรอ งเลน และเพลงประกอบการละเลนของเด็กเปนเพลงสนุก ประกอบดวยเสียง จังหวะและ คาํ ทเ่ี รา อารมณ เดก็ ๆ จงึ ชอบรอ งเลน เยาแหยก นั เพลงปฏพิ ากยเ ปน เพลงที่มเี นอ้ื หาสนกุ เพราะเปนเร่ือง ของการเก้ียวพาราสี เร่ืองของความรัก การประลองฝปากระหวางชายหญิง ย่ิงเพลงปฏิพากยท่ีเปน มหรสพก็ยง่ิ สนกุ ใหญเพราะเปน สิ่งบันเทิงท่ีเต็มไปดวยโวหาร ปฏิภาณ และโวหารสังวาสที่เรียกเสียง หัวเราะจากผฟู ง นอกจากนัน้ เพลงพ้นื บานยังมจี งั หวะคกึ คกั เราใจ มีลลี าสนกุ เวลารอ งมที า ทางประกอบ มีการรําท้งั รําอยางสวยงามและรํายั่วเยาที่เปนอิสระ เพลงพ้ืนบานในแงน้ีจึงมีบทบาทเพ่ือความบันเทิง เปน สาํ คัญ ปจจุบนั แมวาเพลงพ้ืนบา นบางชนิด เชน เพลงกลอมเด็ก เพลงประกอบการละเลน จะสูญหาย และลดบทบาทไปจากสังคมไทยแลว แตเพลงปฏิพากยบ างเพลงไดพ ฒั นารูปแบบเปนการแสดงพ้ืนบาน หรอื มหรสพพื้นบานท่ีสรางความสนุกสนานเพลิดเพลินใจแกผูชม ซึ่งชาวบานก็ยังนิยมอยูมาก ดังจะ เห็นไดจ ากการมีคณะเพลงหลายคณะที่รับจา งไปแสดงเพ่ือสรางความสุขความสาํ ราญแกช าวบานท่ัวไป ตัวอยางเพลงอแี ซวทีม่ คี วามไพเราะและความหมายลกึ ซง้ึ กินใจทําใหผ ูฟ งเพลิดเพลิน เชน ( ช ) ตัง้ ใจหมายมองรักแตน องหมายมา บพุ เพบญุ พาโปรดจงไดอภัย เรอื นผมสมพักตรพน่ี ร้ี กั หลายแรม รกั ยิม้ รักแยม รักแมม เี ยอื่ ใย ดหู ยาดเย้มิ ทุกอยา งนับแตยา งเจอหญงิ ความสวยทุกสงิ่ พี่ไมแ กลงปราศรัย เอียงโสตฟง สารฟง พี่ขานบอกขา ว พเ่ี ปนหนุม นอนหนาวโอแ มห นนู อนไหน ใหพแี่ นบนอนหนอ ยแมหนูนอยอยา หนี ถา ไดแนบอยางนพ้ี ่ไี มหา งนางใน ใหพ ี่จูบแกม หนอยหนูนอ ยอยา แหนง พอใหพีม่ ีแรงสักหนอ ยเปนไร ( ญ ) ใหพ่ีจบู หนอ ยวา หนนู อยยงั แหนง นองหวาดระแวงพม่ี นั ชายปากไว ปากหวานขานวอนฟงสนุ ทรประวิง กลัวไมร ักหญงิ จรงิ หญงิ สังเกตรใู จ พอแรกเจอะรจู ักบอกวา รักลวงโลก พมี่ นั ชายหมายโชคทําใหหญงิ เฉไฉ ใครเชือ่ เปนชั่วตอ งพาตวั ตกตาํ่ คบคนหลงคํายอมมีขอระคาย ข้เี กยี จรําคาญกลัวเปน มารสงั คม พอไดเดด็ ดอกดมกลวั จะไมเ สียดาย ( บวั ผนั สุพรรณยศ 2535 : ภาคผนวก )
90 1.2 ใหก ารศกึ ษา เพลงพ้ืนบา นเปน งานสรางสรรคท ถ่ี ายทอดความรูสกึ นึกคิดของ กลุมชน จงึ เปน เสมือนส่ิงทบี่ นั ทึกประสบการณของบรรพบุรษุ ที่สง ทอดตอ มาใหแ กล ูกหลาน เพลง พื้นบา นจงึ ทาํ หนาทบี่ นั ทึกความรูและภมู ิปญ ญาของกลมุ ชนในทอ งถิ่นมใิ หส ญู หาย ขณะเดยี วกนั ก็มี คุณคา ในการเสรมิ สรา งปญญาใหแ กชมุ ชนดวยการใหการศึกษาแกคนในสังคมท้ังโดยทางตรงและโดย ทางออ ม การใหก ารศกึ ษาโดยทางตรง หมายถงึ การใหค วามรูแ ละการสัง่ สอนอยาง ตรงไปตรงมา ทัง้ ความรทู างโลกและความรทู างธรรม เชน ธรรมชาติ ความเปนมาของโลกและมนษุ ย การดําเนนิ ชวี ติ บทบาทหนาที่ในสงั คม วัฒนธรรมประเพณี วรรณกรรม กฬี าพ้ืนบาน คตธิ รรม เปน ตน 1.3 จรรโลงวัฒนธรรมของชาติ การจรรโลงวัฒนธรรมหมายถึงการพยงุ รักษาหรือ ดํารงไวข องแบบแผนในความคดิ และการกระทําท่ีแสดงออกถึงวิถีชีวิตของคนในสังคม ท่ีมีความเปน ระเบยี บ ความกลมเกลียวกาวหนา และความมศี ลี ธรรมอนั ดีงาม บทบาทของเพลงพ้ืนบานท่ีเปนการแสดงวามีบทบาทเดนเปนพิเศษในการควบคุมและรักษา บรรทัดฐานของสงั คม การชแ้ี นะระเบยี บแบบแผน ตลอดจนการกําหนดพฤตกิ รรมทเี่ หมาะสมในสังคม นน้ั เพราะผทู ่ีเปน พอ เพลงและแมเพลง นอกจากจะเปน ผมู ีน้าํ เสยี งดีโวหารดแี ลว ยังตองมีความรูในเร่ือง ตา ง ๆ และมีประสบการณช ีวติ พอทีจ่ ะโนม นาวจิตใจผูคนใหคลอยตามดวย จึงจะไดรับความนิยมจาก ประชาชน แมวา เพลงพ้ืนบา นสว นใหญจะมีเนือ้ หาเปน เรอ่ื งของความรักและแทรกเร่ืองเพศ แตเน้ือเพลง เหลานี้มิไดใ หเฉพาะความสนกุ สนานเทา นั้น ยังไดแทรกคําสอนหรือลงทายดวยการสอนใจท่ีแสดงให เห็นถึงคุณคาของแบบแผนความประพฤติท่ีสังคมยอมรับ หรือแสดงใหเห็นผลเสียของการฝา ฝน เชน เพลงตบั สขู อ ท่ีฝายหญงิ กลา ววา ไมยินยอมใหฝายชายพาหนีเพราะจะทําใหไดรับความอับอาย และตนจะตอ งแตงงานเพ่ือทดแทนพระคุณของบิดามารดา เพลงตับหมากผัวหมากเมีย ท่ีกลาวถึงการ สํานึกตัวและรูสึกทุกขใจของสามีท่ีนอกใจภรรยา และเพลงตับชิงชู ท่ีกลาวถึงการพาผูหญิงหนี ดัง ตัวอยางน้ี แมฉนั เลยี้ งมาหวังจะไดแ ทนคณุ น่ีกลับมาเทลงใตถนุ ทําใหท อพระทยั ไอเ รอ่ื งพานะคุณพม่ี ันกด็ ีสาํ หรบั แก สาํ หรบั พอและแมง ้ันจะเลยี้ งเรามาทาํ ไม เลีย้ งตั้งแตเด็กหวังจะไดแ ตง ไดต บ แกจะมาลกั พาหลบไมอ ายเขาบางหรอื ไร พอ แมเ ลย้ี งมาหวังจะกนิ ขนั หมาก ไมไดใหอ ดใหอ ยากเลีย้ งเรามาจนใหญ ...
91 1.4 เปนทางระบายความคับขอ งใจ เพลงพ้นื บานเปนทางระบายความคบั ของใจอนั เนอ่ื งจากความเหน็ดเหน่ือยเม่ือยลาจากกิจการงานและปญหาในการดํารงชีพ รวมท้ังความเก็บกดอัน เนอื่ งมาจากจารตี ประเพณี หรือกฎเกณฑข องสงั คม เชน ความคบั ของใจในเร่อื งการประกอบอาชีพ การ ถกู เอารดั เอาเปรียบจากสังคม การประสบปญหาเศรษฐกิจตกต่าํ เปน ตน เพราะการเลนเพลงหรือการชม การแสดงเพลงพื้นบา นจะทําใหผูชมไดห ยดุ พกั หรือวางมอื จากภารกจิ ตาง ๆ ลง เปนการหลีกหนีไปจาก สภาพชีวิตจริงชว่ั ขณะ ทาํ ใหผ อ นคลายความเครงเครยี ดและชว ยสรางกําลงั ใจที่จะกลบั ไปเผชิญกับชีวิต จรงิ ไดตอไป ตวั อยางเชน เพลงกลอ มเด็กภาคอสี านจะมีเนื้อหาที่กลาวถึงอารมณวาเหวในการแบกรับภาระ ครอบครัวของผูเปนแม และการถูกเหยียดหยามจากสังคมของแมมายแมรางที่ปราศจากสามีคุมครอง เชน นอนสาเดอ หลา นอนสาแมสิกอม ( นอนเสยี ลกู นอ ย นอนเสยี แมจ ะกลอม ) แมสิไปเ ข็นฝาย เดย๋ี นหงายเอา พอ ( แมจะไปปน ฝาย เดือนหงายหาพอ ) เอาพอมาเกยี วหญา มุงหลังคาใหเจายู ( หาพอมาเกยี่ วหญา มุงหลังคาใหล ูกอยู ) ฝนสิฮ้ําอแู กว สิไปซ น ยไู ส ( ฝนจะร่วั รดอแู กว จะไปซอนอยไู หน ) คนั้ เพินไดก น๋ิ ชนิ้ เจา กะเหลยี วเบงิ ตา ( เม่อื เขาไดกนิ เนอ้ื ลกู ก็เหลยี วดตู า ) ค้นั เพนิ ไดก น๋ิ ปา เจากะสิเหลยี วเบิงหนา ( เม่อื เขาไดก นิ ปลา ลูกกเ็ หลียวดูหนา ) มูพนี องเฮยี้ นใกเพ่นิ กะซัง ( พวกพี่นองเรอื นใกลเขากช็ ัง ) นอกจากนี้เพลงพนื้ บา นยงั ชวยระบายความเก็บกดทางเพศและขอหามตามจารีตประเพณีของ สังคมดวย เปนรปู แบบหนึ่งของการระบายความเก็บกดและโตตอบความคับของใจ โดยซอนไวในรูป ของความขบขนั เสียงหวั เราะของผูชมในขณะน้ันแสดงถึงอารมณรวมกับศิลปน จึงเปนเสียงของชัย ชนะในการละเมิดกฎเกณฑไ ดโ ดยไมถ กู ลงโทษ ในอดตี สังคมไทยเปนสังคมทป่ี ด กน้ั เรือ่ งการแสดงออก ทางเพศ ดงั ปรากฏวามคี านิยมหลายประการเกย่ี วกบั ความประพฤติของหญิงไทย เชน ใหรักนวลสงวน ตวั อยา ชงิ สกุ กอนหาม เปนตน คานยิ มเหลา น้ีจงึ เปน มโนธรรมท่คี อยยับย้ัง และคอยตกั เตอื นไมใ หมีการ แสดงออกทไ่ี มงามในเรือ่ งเพศ ปจจุบันแมวาคานิยมเหลานี้จะลดนอยลง ไมเครงครัดในการถือปฏิบัติ เชนอดตี แตคนไทยสวนใหญโดยเฉพาะคนไทยในชนบทก็ยังคงรักษาและปฎิบัติตามคานิยมน้ีอยูเปน จํานวนมาก เพลงพนื้ บานจงึ เปน ทางออกทางหนึ่งทส่ี ังคมไทยไดเปดโอกาสใหผูรองและผูชมไดระบาย อารมณเ กี่ยวกับความรักและ เร่ืองเพศไดอยางเต็มที่ เชน การกลาวถึงเร่ืองเพศอยางตรงไปตรงมาการ พดู จาและแสดงทาทางไมสภุ าพ การนําเรอ่ื งราวทางศาสนา และหลักธรรมมาลอ เลียน การนําบุคคลและ องคกรตาง ๆ มาเสียดสีประชดประชัน เปนตน เหลาน้ีลวนเปนการละเมิดคานิยมของสังคม เปนการ ระบายความเกบ็ กดและความรูสกึ กา วรา ว จงึ เทากบั เปนการสนองความพงึ พอใจของผูรองและผฟู ง ชวย ใหความเครง เครียดผอนคลายลง ตัวอยางเชน เพลงอแี ซวตอ ไปนี้
92 ช. ไมตอ งทา หรอกนอ งเน้อื ทองของพี่ รูปรา งอยางนจ้ี ะทา พ่ไี ปทําไม รไู หมรูไหมวาพ่ชี ายของนอง พไ่ี มเคยเปน รองรองใคร นอ งจะมาสูจะบอกใหร ูเสยี กอ น เฉพาะไอเ น้ือออนออ นจะสไู ดยงั ไง ขนาดกาํ แพงเจ็ดชัน้ พยี่ ังดันเสยี จนพัง ก็ไอผานุง บางบางจะทนไดย ังไง ญ. เอา ..จะดนั ก็ดันฉันก็ไมก ลัว เอาซติ วั ตอตวั วนั นฉี้ ันสตู าย บอกกาํ แพงไมตองถึงเจด็ ชัน้ ถา หากจะดนั เอาตรงน้กี ็ได เอา..ยังงั้นฝา มอื ของฉนั ตนั ตนั แข็งดกี ็ลองดันใหม นั ทะลใุ หไ ด ช. บอกวาฝา มือแลว ตันตนั ใครจะบา ไปดันดันกนั ไมได ขนาดขูแบบนย้ี ังไมก ลัวเลย โอแมค ุณเอยใจกลาเหลือหลาย ขนาดแมว ัวติดหลมยังลอ ซะลม ทั้งยนื พวกคณุ ตวั ยงั คนื คืนเงินให ฯ ญ. โอโฮโมไปมากฉันไมอ ยากจะฟง เอาลองดูใหด งั กันกใ็ หไ ด ขนาดแมวัวติดหลมยังลอ ซะลมทัง้ ยืน พวกคณุ ตวั ยงั คืนเงนิ ให น่ีแกยังไมรจู กั แลว ขวัญจติ เฮย…ยาคุมออกฤทธ์เิ อาอยูเ มอื่ ไร บอกผูช ายทุกช้ันท่ีฉนั ผา นมา ขนาดทหารแนวหนาฉันยังสูได ไมว า ตาํ รวจทหารลอกนั ท้งั กรม ฉนั ลอ ทหารเปนลมไปตั้งหลายนาย (ขวัญจิต ศรปี ระจนั ตและไวพจน เพชรสุพรรณ , การแสดง) 1.5 เปน ส่ือมวลชนชาวบาน ในอดีตชาวบานสวนใหญมีปญหาความยากจน ดอยการศึกษา และอยูหางไกลความเจริญ สื่อมวลชนบางประเภท เชน หนังสือพิมพ วิทยุและโทรทัศน ไมสามารถ เขาถงึ ไดง าย เพลงพ้ืนบานจึงมีบทบาทในการกระจายขา วสาร และเสนอความคดิ เห็นตาง ๆ สมัยกอ นยังไมม เี ครอื่ งมอื สอ่ื สารมวลชน ชาวบานใชว ฒั นธรรมพื้นบานประเภทท่ใี ชภาษา และ ประเภทประสมประสาน เปน เครื่องสื่อสารแทน เชน เพลงกลอมเด็กภาคใต ใหความรูและความคิดใน ลกั ษณะการชแี้ นะแนวทาง หรือการแสดงทรรศนะแกม วลชน หรือชาวบาน บทบาทประการหนงึ่ ของเพลงพ้ืนบา นวา เปน ส่อื มวลชนกระจายขาวสารในสังคมจากชาวบาน ไปสูชาวบาน และจากรฐั บาลไปยงั ประชาชน นอกจากนเี้ พลงพนื้ บานยังแสดงถึงทรรศนะของชาวบาน ท่มี ีตอเหตุการณที่เกิดข้นึ ในบานเมอื งดวย ปจจุบันส่ือมวลชนไดพัฒนากาวหนาไปมาก สื่อมวลชนบางประเภท เชน วิทยุโทรทัศน ทํา หนา ทีก่ ระจายขาวสารไดมปี ระสิทธิภาพยง่ิ กวาเพลงพื้นบา น เพลงพนื้ บานบางชนดิ จึงลดบทบาทไปจาก สังคมไทย แตเพลงพื้นบานบางชนิด เชน หมอลํา ลําตัด เพลงอีแซวและเพลงฉอย ยังคงมีบทบาทใน ฐานะเปนสื่อมวลชนชาวบานอยมู าก ท้งั น้ีเน่ืองมาจากไดมีการพัฒนารูปแบบและเน้ือหาของเพลงใหมี
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137