คู่มือการเลี้ยงปลานิลและปลานิลแดง

ค่มู ือการเลียงปลานิลและปลานิลแดง ฝ่ ายบริการวิชาการอาหารสัตว์ บริษทั เบทาโกร จาํ กัด (มหาชน) www.Betagrofeed .com 1

บทนํา ปลานิลและปลานิลแดงเป็นปลาทีเกษตรกรนิยมเลยี งมากทงั ในนําจืด และนํากร่อย เนืองจากถือเป็ นแหลง่ โปรตีนจากปลาทีราคาไมแ่ พง และสามารถ จําหน่ายภายในประเทศได้อยา่ งแพร่หลาย นอกจากนียงั สามรถแปรรูปเพือเพมิ มลู ค่า สง่ ขายยงั ตา่ งประเทศอีกด้วยจงึ ถือเป็ นสตั ว์นําเศรษฐกิจทีสาํ คญั ยงิ รูปแบบการเลยี งปลานิลมีทงั การเลียงในบอ่ ดิน และการเลยี งในกระชงั โดยการนําเอากระชงั ไปแขวนในแหลง่ นําตา่ ง ๆ ได้แก่ แมน่ ํา ลาํ คลอง อ่างเก็บนํา เขือนเก็บกกั นํา รวมทงั ในคลองชลประทาน ขนาดใหญ่ โดยรูปแบบการเลยี งในกระชงั ถือเป็ นรูปแบบทีนิยมกนั เนืองจากใช้ต้นทนุ ในการผลติ ตํากวา่ และให้ผลผลติ ตอ่ หน่วยพนื ทีสงู เกษตรกรไมจ่ ําเป็ นต้องมีทีดิน ไมต่ ้องเปลียนถ่ายนํา จึงมเี กษตรกรหนั มาลงทนุ เลยี งปลานิลในกระชงั เพิมมากขนึ และสามารถเลยี งปลาเป็ นธุรกิจทีหาเลยี ง ชีพได้อยา่ งยงั ยืน บริษทั เบทาโกร จํากดั (มหาชน)ตระหนกั ถึงความสําคญั ดงั กลา่ วจงึ รวบรวมข้อมลู จากแหลง่ ต่างๆเพอื เป็ นการเพมิ พนู ความรู้ให้เกษตรกรสามารถจดั การ ฟาร์มเลยี งให้ประสบความสําเร็จยงิ ขนึ ต่อไป ฝ่ ายบริการวชิ าการสตั วน์ ํา 2

การเลือกสถานที o สถานทีสําหรับการเลียง ปลานิลและปลานิลแดงใน บ่อดิน บ่อควรมีขนาดไม่ตํา กว่า ไ ร่ ลักษณะเป็ น รู ป สีเหลียมผืนผ้า เพือให้ง่ายต่อ การเก็บผลผลิต ความลึกไม่ ตํากว่า . เมตร อยู่ใกล้กับ แหล่งนําธรรมชาติและสภาพ นําต้ องส ะอาด ปราศ จาก สารพิ ษยาฆ่าแม ลงหรื อขอ ง เสียจากโรงงานอุตสาหกรรม แ ล ะ มี ป ริ ม า ณ ม า ก เ พี ย ง พ อ เพือใช้ ในการเลียง ควรมี ระบบสาธารณูปโภคเช่น นํา ไฟฟ้ าแล ะค วรอยู่ใน จุด ที ค ม น า ค ม ส ะ ด ว ก เพื อ ใ ห้ สามารถลําเลียงผลผลิตปลา สง่ ตลาดได้อยา่ งรวดเร็ว 3

4

การเลือกสถานที o สถานทีสําหรับการเลียง ปลานิลและปลานิลแดงใน กระชัง o ควรมีระดบั นําลกึ พอประมาณ ตลอดระยะเวลาเลียง พืน กระชงั ควรอยสู่ งู จากพืนดินใต้ นําไมต่ ํากวา่ เมตร และควร ห่างจากชายตลิงพอสมควร เพือหลีกเลียงการเกิดมุมอับ ในการไหลระบายของนําจาก ฝั ง อ ย่าง ฉั บ พลัน ใ นข ณ ะ ที มี ฝนตกหนักและมีการชะล้ าง จากพืนดินสนู่ ํา o ไม่ควรวางกระชังซ้ อนกัน หลายๆ ใบ ควรมีช่องว่างเพือ การไหลระบายของนํา และ ควรวางกระชังในแนวขวาง กระแสนํา 5

การเตรียมบ่อและกระชัง o บ่อใหม่ • ใส่ปูนขาวเพือปรับสภาพดิน ในอัตรา - กิโลกรัม/ไร่ สาดให้ทวั พนื บอ่ • ใ ส่ ป๋ ุ ย ค อ ก อั ต ร า กิโลกรัม/ไร่ โดยโรยให้ทวั บอ่ • กรองนําเข้าบ่อโดยใช้ผ้าขาว บางหรือมุ้งฟ้ าเพือกันแมลง หรื อศัตรูของปลาให้ ได้ ระดับ . – . เมตร ทิงไว้ - วนั จนนําเริมเป็ นสเี ขยี ว 6

การเตรียมบ่อและกระชัง o บ่อเก่า • หลงั จากสูบนาํ แห้งพอหมาดๆ ทงิ ไว้ - วัน ทําการลงปูนขาวอตั รา - กก./ไร่ ให้ทวั พนื ก้นบอ่ เพอื เป็ นการปรับ สภาพความเป็ น กรด-ดา่ ง ให้เหมาะสม ต่อ กา รเ จริ ญ เติ บโ ตข อง จุลชี พใ นก า ร ย่อยสลายของเสียในบ่อ โดยเฉพาะ บริเวณทีมีการสะสมของเลนหรือของ เสียก้นบอ่ • ตากบ่อทิงไว้ต่อไปเป็ นเวลา สัปดาห์ หลังจากนันพลิกกลับหน้า ดินชนั ล่าง ขึนมา โดยใช้รถไถหรือคลาด การทํา เชน่ นี จะทําให้ของเสียทหี มกั หมมในดิน สมั ผสั กบั อากาศและจลุ ินทรีย์จะทําการ ยอ่ ยสลายของเสียได้ดียิงขนึ • สาดปนู ขาวในอตั รา - กก./ไร่ให้ ทวั พนื ก้นบอ่ อีกครัง หลงั จากนนั ตากบ่อ ตอ่ ไปอกี เป็ นเวลา สปั ดาห์ • กรณีในบ่อทีใช้งานมากกว่า ปี ควร ทาํ ซาํ อกี ครัง จนครบ ครงั หรือใช้เวลา ตากบอ่ อยา่ งน้อย สปั ดาห์ • นํานําเข้าบ่อเลียง - วนั แล้วทําการ ปล่อยสตั ว์นาํ 7

คุณภาพนาํ ทเี หมาะสมต่อการเลียงปลานิล นําสําหรับใช้ในการ เลยี งปลา • ความเป็ นกรด-ด่าง อย่รู ะหว่าง 6.5-8.0 • ปริมาณออกซิเจนใน นําไม่ตํากว่า 4 มิลลิกรัม/ลติ ร • ปริมาณแอมโมเนียไม่ มากกว่า 0.2 มิลลกิ รัม/ลติ ร • ความเป็ นด่างไม่ตํา กว่า 50 มิลลกิ รัม/ ลติ ร 8

รูปแบบกระชังและการเตรียมกระชงั • ขนาดกระชงั ทนี ยิ มสร้างและง่าย ต่ อ ก า ร จัด ก า ร ค ว ร มี ข น า ด x x . เมตร หรือ x x . เมตร หรือ x x . เมตร ขนึ อยู่ กบั ความเหมาะสมของพนื ที • ทุ่นลอยใช้ถังนํามันขนาด ลติ ร หรือท่นุ โฟม • ตัวโครงกระชังใช้เหล็กหรือไม้ ขนึ อย่กู บั ทนุ ของเกษตรกรผ้เู ลยี ง • เนืออวนต้ องทําจากวัสดุทีไม่ สร้ า งค ว า มร ะ คา ย เ คือง แ ก่ ผิวหนังปลาตาอวนขนาด - เซนติเมตร อาจมีอวนชันนอก ขนาดตา - เซนติเมตร เพือ ป้ องกันการรบกวนจากปลา ภายนอกกระชงั 9

แหล่งลูกพันธ์ุ • เลือกซือจากฟาร์มเพาะพนั ธ์ุ สตั ว์นําทีได้มาตรฐาน และไม่ ไกลจากบอ่ เลียงมากนกั • มกี ารพฒั นาสายพนั ธ์ุทีดี • ลูกพันธ์ุมีความแข็ง ว่ายนํา ปราดเปรียว ผิวลําตัว หนวด ครีบหาง มีลักษณะสมบูรณ์ ไม่กร่อนแหว่ง ไม่มีจุดสีขาว ไมม่ ีบาดแผล • ลูกปลานิลแปลงเพศอายุ เดือน ควรมีนําหนักระหว่าง . - . กรัม ความยาว - ซม. 10

การปล่อยลูกพนั ธ์ุ • ควรปลอ่ ยในตอนเช้าเมือเริมมี แสงแดด ไม่ควรปล่อยตอน แดดร้ อนจัด หรือในตอนเย็น เมอื นําเริมเย็นลง • การปล่อยปลาลงเลียง ควรมี การแช่ปลาในฟอร์มาลิน ซซี /ี ลบ.ม. นาน - นาที • ผสมนําในบอ่ ลงในถงุ ลกู ปลา ช้า ๆ จนลกู ปลาเคยชินกบั นํา ในบอ่ แล้วปล่อยลูกปลาออก จากถงุ • นํ า ลูก ป ล า ม า แ ช่ ใ น บ่อ ที เตรียมนํา - นาที เพือ ปรับอณุ หภมู ินําระหว่างนําใน ถงุ และนําในบอ่ 11

การปล่อยและอตั ราการปล่อย o ช่วงระยะปลาเล็ก-ปลารุ่น • กรณีอนุบาลในบ่อดนิ ขนาดลกู ปลา - เซนติเมตร ( ปลาใบมะขาม ) อัตราการปล่อยเลียงอยู่ที , - 5 , ตวั /ไร่ เมืออนุบาลลูกปลาได้ นาน - วนั จะได้ปลานําหนัก - กรัม/ตวั • กรณีอนุบาลในกระชัง มุ้งฟ้ าขนาด ตา ช่อง/ตารางนิว หรือกระชงั เนือ อวนตาถี ลกู ปลาขนาด - เซนตเิ มตร ความหนาแน่นประมาณ - ตวั / ลกู บาศก์เมตร เลียงในกระชงั เป็ นเวลา ประมาณ วนั หลังจากนันให้ลด ความหนาแน่นลงเหลือประมาณ ตวั /ลบ.ม. และเปลียนเป็ นกระชงั อวน ปัมตาพริกไทย หรืออวนส้ม ( ขนาดตา ซม. ) ทุกๆ อายุ วนั เมืออนุบาล ได้นาน - วัน จะได้ปลานําหนัก - กรัม/ตวั กรณีพบว่าอวนมีการ อดุ ตนั ให้เปลยี นอวนใหมท่ นั ที โดยอวน เก่าให้ ทํ า ควา มสะอาดเพือ เตรี ยมไ ว้ เปลยี นตอ่ ไป 12

การปล่อยและอตั ราการปล่อย o ช่วงระยะปลารุ่น-ปลาเนื อ • ปลาที ปล่ อยควรมีขนาด ประมาณ - กรัม/ตัว หรือประมาณ - ตัว/ กก.เพื อไม่ให้ลอดตาอวน ขนาด - เซนติเมตร • อตั ราความหนาแน่นในการ เลี ยงปลาในกระชัง - ตวั /ลบ.ม. • เมื อเลี ยงนาน - วัน จะได้ ผลผลิตปลาขนาด - กรัม/ตัว 13

อาหารและการให้อาหาร อาหารเป็ นสิงจําเป็ นอย่างยิงสําหรับการเลียงปลานิลและปลานิลแดง เพราะ ปลาอยู่ในทีจํากัด ไม่สามารถไปหาอาหารธรรมชาติกินเองได้อย่างเพียงพอ การ เจริญเติบโตของปลาจึงขนึ อยกู่ บั การจดั การด้านอาหารเป็ นทงั ด้านคุณค่า และความ ต้องการสารอาหารในปลาแต่ละขนาด การให้อาหารทีเหมาะสมกับปลา ทําให้โตเร็ว ในเวลาเลียงสนั จะเป็ นการประหยัดค่าการลงทุนได้มาก สิงสําคัญทีควรพิจารณา เกียวกบั การให้อาหาร ได้แก่ • ความต้องการสารอาหาร ในลูกปลาวัยอ่อนถึงปลานิว ควรมีระดับ โปรตีนในอาหารประมาณ – % ความต้องการโปรตีนจะลดลงเมือ ปลาโตขนึ – % • ความถีในการให้อาหาร เนืองจากปลานิลเป็ นปลาทีไม่มีกระเพาะ อาหารจริงจงึ กินอาหารได้ทีละน้อยและย่อยได้ช้า จึงควรให้อาหารครัง ละน้อยแตบ่ อ่ ยครัง คือ - ครังต่อวนั • ปริมาณการให้อาหาร ปลาเล็กควรให้อาหารประมาณ - %ของ นําหนักตัว ปลาขนาดวยั รุ่นควรให้อาหาร - % ของนําหนักตัว ปลา ใหญอ่ ตั ราการให้จะลดลงเหลือประมาณ - % ของนําหนกั ตวั 14

อาหารและการให้อาหาร ตารางการให้อาหารปลานิลและปลานิลแดงระยะปลาเล็ก - ปลารุ่น อายุ นําหนกั ตวั อตั รารอด ปริมาณอาหาร ความถี ( วนั ) (กรัม) ( % ) (%/ นําหนกั ตวั / วนั ) (ครัง/วนั ) 1 0.35 100 15.00% 4 5 0.53 95 10.00% 4 10 0.94 90 9.00% 4 15 2.04 85 8.00% 4 20 4.14 80 8.00% 4 25 7.04 75 8.00% 4 30 10.84 70 7.00% 3 35 15.44 70 7.00% 3 40 20.74 65 6.00% 3 45 27.74 65 6.00% 3 50 37.04 60 5.50% 3 55 48.04 60 5.00% 3 60 60.14 60 4.50% 3 ทีมา : Animal Nutrition Technique Center (ANTC) 15

อาหารและการให้อาหาร ตารางการให้อาหารปลานิลและปลานิลแดงระยะปลารุ่น - ปลาเนือ อายุ นําหนกั ตวั อตั รารอด ปริมาณอาหาร ความถี ( วนั ) (กรัม) ( % ) (%/ นําหนกั ตวั / วนั ) (ครัง/วนั ) 1 25 100 4.00% 3 15 50 95 4.00% 3 27 75 93 3.50% 3 37 100 92 3.50% 3 51 150 90 3.50% 2 63 200 90 3.50% 2 72 250 90 3.50% 2 79 300 90 3.00% 2 93 400 90 3.00% 2 105 500 90 2.50% 2 116 600 90 2.00% 2 127 700 90 2.00% 2 137 800 90 1.80% 2 900 88 1.50% 2 ทีมา : Animal Nutrition Technique Center (ANTC) 16

17

การจัดการระหว่างการเลียง การให้อาหารตามเปอร์เซ็นต์นําหนกั ตวั อยา่ ให้อาหารเหลอื จึงควรปรับเปลียน การให้อาหารตามภาวะสิงแวดล้อมทีเปลยี นแปลง เช่น อณุ หภมู ินําตําปลากินอาหาร ได้น้อยลง เป็ นต้น ไมเ่ พิมอาหารในอตั ราทีรวดเร็วจนเกินไป ( - % ต่อวนั ) ส่มุ ปลาชังนําหนักสมําเสมอ - ครัง/เดือน เพือประเมินนําหนักและปรับ อตั ราการให้อาหารตามนําหนกั ตวั โปรแกรมควบคุมโรคและการเสริมความแข็งแรงของปลาช่วงอนุบาล อายุปลา นาํ หนักตัว เวลาให้ โปรแกรมควบคุมโรค (วนั ) (กรัม/ตัว) อาหาร 1-10 0.35-2.00 11-20 4 ครัง/วนั Oxytetracyclin+Vitamin C…..1-7 วนั แรก 21-30 1-5 31-40 5-10 4 ครัง/วนั 41-50 10-22 51-60 22-35 4 ครัง/วนั Premix+Vitamin C......7 วนั 35-50 4 ครัง/วนั 4 ครัง/วนั 4 ครัง/วนั Oxytetracyclin+Vitamin C......7 วนั 18

การจดั การระหว่างการเลียง เพือให้ ป ลามีขน าดสมํา เสมอกัน และง่ายตอ่ การเลียงในกระชงั ปลา เนือต้องมีการคดั ขนาด (ร่อนไซส์) เมือปลาอายุได้ 40 – 45 วนั ด้วย กระชงั ขนาดตา 2.5 ซม. เพือคดั แยกปลาขนาด 20 กรัม/ตวั , กระชงั ขนาดตา 3 ซม. เพอื แยกปลาขนาด 30 กรัม/ตวั และกระชังขนาดตา 3.5 ซม.เพือคัดแยกปลาขนาด มากกวา่ 35 กรัม/ตวั ออกจากกัน โดยก่อนทําการคดั ขนาดต้องให้ยา ปฏิชีวนะและไวตามิน ซี ในอาหาร ล่วงหน้า 7 วนั และมีการงดอาหาร อย่างน้อย 2 วัน จึงสามารถคัด ขนาดได้ และควรทําการคัดขนาด ในช่วงเช้าหรือเย็น และเพอื เป็ นการ ป้ องกนั ปลาเครียดจดั / บอบชํา จึง ควรทําด้วยความนุ่นนวล รวดเร็ว และควรมีการแขวนถุงเกลือแกงใน กระชังทังในขณะคดั และหลังจาก คั ด ข น า ด เ ส ร็ จ เ พื อ ช่ ว ย ล ด ความเครียดทเี กดิ ขนึ 19

หลักการขนย้ายลูกปลาช่วงอนุบาล การเตรี ยมลูกปลา ก่ อนการ ลําเลียงจะต้ องเตรียมปลาให้ แข็งแรง โดยให้กินยาปฏิชีวนะ แ ล ะ วิ ต า มิ น ซี ผ ส ม อ า ห า ร ประมาณ 1 อาทิตย์ ก่อนขนย้าย แล้วจงึ งดให้อาหารลูกปลาอย่าง น้ อย 2 วัน ทังนี เพือลดการ ขับ ถ่ า ย ข อ ง ป ล า ร ะ ห ว่ า ง ก า ร ลําเลียง ไม่ควรลําเลียงปลาทีจับ มาจากบ่อโดย ทนั ที ควรพกั ปลา ไ ว้ ใ น บ่ อ ที มี ก า ร ใ ห้ อ า ก า ศ ประมาณ 12 ชวั โมง และใน การ รวบรวมลกู ปลานนั อวนทีใช้ต้อง เป็ นอวนไม่มีปม เพือลดความ บอบซําของลกู ปลา นอกจากนนั ควรจุ่มปลาในยา เช่น ยาเหลือง (Acriflavin) 10 กรัม/ลูกบาศก์ เมตร หรือด่าง ทบั ทิม 5 กรัม / ลกู บาศก์เมตร ก่อนปล่อยปลาลง บ่อพักจะช่วยลดปัญหาเรืองโรค ได้ 20

การจดั การระหว่างการเลียง ช้อนเศษอาหารและมลู ทีลอยทีผิวหน้านําออกทุกวัน ต้องทําความสะอาด กระชงั และตาขา่ ยทีกนั อาหารอยา่ งสมาํ เสมอ ควรตรวจสอบกระชังเพือซ่อมแซมสว่ น ทีชํารุด 21

การจัดการระหว่างการเลียง • สังเกตพฤติกรรมการกิน อาหาร หากปลากินอาหาร ลดลง ต้องรีบหาสาเหตุว่า เกิดจากการเปลียนแปลง ของสิงแวดล้อมหรือปลาเริม ป่ วย • ควรมีอปุ กรณ์เพิมออกซิเจน ในนํา โดยเฉพาะหลงั ฝนตก นําขนุ่ นําเปลียนสี หรือปลา ลอยหวั • เสริมสขุ ภาพด้วย ไวตามินซี หรืออี โดยเฉพาะกระชังที เลียงหนาแน่น หรืออากาศ และคณุ ภาพนําเปลียน ปลา เครียดหรือป่ วย 22

โรคและการป้ องกันรักษา o โรคที มสี าเหตุจากปรสิตภายนอก • ครัสเตเซียน ทีพบได้แก่ เห็บปลา (Argulus sp.) หมดั ปลา (Ergasilus sp.) หนอนสมอ (Lernace sp.) ปรสิ ต ใ น ก ลุ่ม นี พบ ก่อ ปั ญ ห า มา ก ทีสดุ สําหรับการเลียงปลาในกระชัง โดยจะใช้สว่ นอวยั วะทีมีปลายแหลม เพือฝังลึกเข้าไปในเนือปลา เพือยึด เกาะและกินเซลล์หรือเลือดปลาเป็ น อาหาร ทําให้ปลาเกิดแผล สญู เสีย เลอื ด ปลาผอมและถ้าพบมากทําให้ ปลาตายอยา่ งรวดเร็ว การรักษา : ใช้ ดิพเทอร์เรกซ์ (Dipterex) อัตราเข้มข้น . – . กรัม/นํา ตนั ) แช่ตลอด 23

• โปรโตซวั พบและเป็ น อนั ตรายในปลาขนาดเลก็ มากกวา่ ปลาขนาดใหญโ่ ปรโต ซวั ทีพบบอ่ ย คือ เห็บระฆงั Trichodina sp., Chilodonella sp., Ichthyophthirius multifilis, Epistylis sp., Scyphidia sp., Apiosoma sp. และ Ichthyobodo sp. การรักษา : ใช้ฟอร์มาลิน (formalin) อตั ราเข้มข้น 25-50 ppm. ( 25 – 50 มิลลิลิตร/นํา 1 ตนั ) • ปลิงใส ทีพบได้แก่ Gyrodactylus sp. และ Dactylogyrus sp. สว่ นใหญ่ จะพบเกาะตามซีเหงือก ทําให้ การแลกเปลียนก๊าซออกซิเจน ไมส่ ะดวก การรักษา :ใช้ฟอร์มาลนิ (formalin) อตั ราเข้มข้น 25-50 ppm. ( 25 – 50 มลิ ลิลิตร/นํา 1 ตนั ) 24

โรคทีมีสาเหตุจากปรสติ ภายใน ปรสิตในกล่มุ นี พบอยใู่ นระบบทางเดินอาหาร ถ้าไม่รุนแรงไมท่ ําอันตรายต่อ ปลาได้มากนัก ถ้าเป็ นมากปลาจะผอมได้แก่ โปรโตซวั Eimeria sp. ทีพบในลําไส้ และเมตาซัว Digenetic, Trematodes, cestodes, menatodes และ Acanthocephalan o โรคทมี ีสาเหตุจากแบคทเี รีย สารเคมี ได้ แก่ ยาเหลือง (acriflavin) • เชอื คอลัมนาริส (Columnaris อัตราเข้มข้น - ppm แช่ตลอดไป ด่าง Disease) เป็ นแบคทีเรียแกรมลบ ทบั ทิม ความเข้มข้น - ppm แช่ตลอด มักจะเกิดกับปลา เมือปลามีสภาพ ร่างกายออ่ นแอและเครียดเนืองจาก หรือคอปเปอร์ซัลเฟต ความเข้มข้น ได้ รั บบาดเจ็บหรื อบอบชําจากการ ข น ส่ ง ห รื อ ก า ร จั บ อุ ณ ห ภู มิ ที เหมาะสมต่อการเกิดโรคคอลมั นาริ สอยใู่ นช่วงประมาณ 28- 30 ซ. อาการ : มกั เกิดบริเวณทีเป็ นแผล จะมีเมอื กหนามากตอ่ มามีลกั ษณะสี เทา ซึงทําให้สีของตวั ปลาแตกต่าง ไปจ ากบริ เวณ ปกติบางครั งพ บจุด เลอื ดตรงบริเวณที เกิดโรคด้วย เหงือกผิดปกติ มีสีซีด เนอื เยือตาย การป้ องกันรักษาโรค : โรคนีทํา อันตรายเฉพาะผิวหนัง และ เหงือก ปลาเป็ นส่วนใหญ่ ดังนนั การรักษา จงึ ใช้วิธีแชย่ าหรือ ppm แชป่ ลานาน นาที 25

• เชอื Aeromonas sp. เป็ น การรักษา : ใช้ยาปฏิชีวนะ เช่น แบคทีเรียแกรมลบ มกั พบอยู่ อ๊ อกซีเตตร้ าซัยคลิน, เอนโร ในนําจืดทัวไป โดยเฉพาะใน ฟล๊ อกซาซิน หรื อ ซัลฟาไตร แห ล่ง นํ า ที มี ป ริ ม า ณ อิ น ท รี ย์ เมโธพริม ผสมในอาหารให้ปลา ส า ร ม า ก เ มื อ ป ล า เ กิ ด กินอัตรา - กรัมต่ออาหาร ความเครียด (Stress) เช่น กิโลกรัมให้ปลากินนาน - วนั อุณ ห ภูมิ นํ า เ ป ลี ย น แ ป ล ง ปริมาณออกซิเจนทีละลายใน นําตํานานเกินไป ปริมาณ แอมโมเนียมากเกิน เลียงปลา ในอตั ราหนาแน่น สง่ ผลให้ปลา ปรับตวั ไมท่ นั แบคทีเรียชนิดนี สามารถทําให้ปลาเกิดโรคได้ อาการ : เสียการทรงตัววา่ ย นําช้าลง อ้าปากหายใจบริเวณ ผิวนําครีบเปื อย มีการตกเลือด ตามลําตัว เกล็ดหลดุ มีแผล หลมุ ตามลําตัว ท้องบวม มี นําเหลืองคังในช่องท้อง ลําไส้ อกั เสบ ตบั มีจดุ เลอื ดออก 26

• เชือ Streptococcus spp. • ปลาติดเชือกลุ่มปรสิตภายนอกเช่น เป็ นแบคทีเรียแกรมบวก ที เห็บระฆงั ปลิงใสซึงเป็นสาเหตุทีทาํ มกั พบวา่ กอ่ โรคในสตั ว์นํา ให้เกิดบาดแผลบริเวณผิวหนงั และ ได้แก่ S. iniae, S. ติดเชือตามมา agalactiae โดยมสี าเหตโุ น้ม นําทีทําให้เกิดการติดเชือ เช่น อาการ : ปลาว่ายนาํ ผดิ ปกติ โดย • นําในกระชงั ไม่ถ่ายเท นํา ว่ายวนบริเวณผิวนาํ เสียการทรงตวั นิง ปริมาณออกซิเจนตํา พบลกั ษณะตาโปน ขาวข่นุ และมี ปริมาณของเสยี สะสมสงู เลือดออกในลกู ตา สีของตวั ปลา จะเขม้ มีจุดเลือดออกบริเวณแผน่ ปิ ด • การเลยี งปลาหนาแน่น ซงึ เหงือก รอบปาก บริเวณรูกน้ และ สง่ ผลให้ปลาเครียด และมี โคนครีบ มีตุ่มหนองตามตวั และ โอกาสสงู ทีจะกอ่ ให้เกิด โคนครีบ อตั ราการตายสูง บาดแผลเมอื ปลาวา่ ยนําหรือ ตกใจ การรักษา : ใหย้ าปฏิชีวนะ เช่น อะมอ็ คซีซิลลิน ( Amoxicillin ), • อณุ หภมู นิ ําสงู ซงึ เป็ นปัจจยั เอนโรฟลอ็ กซาซิน ( Enrofloxacin ), ทีทําให้เชือแบคทีเรียนีเพมิ เพนนิซิลลิน ( Penicillin )หรือ จํ านวนมากขึนอย่างรวดเร็ ว ซลั ฟาไตรเมทโธพริม ( Sulfa- ซงึ พบได้บอ่ ยในชว่ งหน้าร้อน Trimethoprim ) ผสมอาหารอตั รา 3 – 5 กรัม/อาหาร 1 กก.ใหป้ ลา กินติดต่อกนั ประมาณ 7 วนั 27

การป้ องกัน : กําจัดสาเหตุโน้ม o โรคทมี สี าเหตจุ ากเชือรา นําทีทําให้ ปลาเครียด ในช่วง ชนิดทีเป็ นสาเหตุของโรค ได้ แก่ หน้าร้อน อุณหภูมิของนําสูง ให้ Achlya sp. และ Aphanomyces sp. ลดปริ มาณอาหารลง และไม่ พบว่าราช นิด นีส ามารถเ จริ ญไ ด้ ใน ปลอ่ ยปลาหนาแน่นมากเกินไป อุณหภูมิช่วง 15 - 35 องศาเซลเซียส และเจริญได้ดี ทีอุณหภูมิ35 องศา เซลเซียส มักพบเป็ นการติ ดเชื อ แทรกซ้อน หลงั จากปลามีการบอบชํา ห รื อ มี แ ผ ล จ า ก ก า ร ข น ส่ง ห รื อ ก า ร ลากอวน อาการ : ทําให้ปลาเกิดแผลและมี เส้ นสีขาวคล้ ายขนฟูเป็ นกระจุก บริ เวณบาด แผ ล ปล ากิน อาห าร น้อยลง การรักษา : ใช้ยา trifluralin แช่ใน อตั ราเข้มข้น 0.05 – 0.1 ppm. ถ้า เป็ นลูกปลาใช้ ด่างทับทิมในอัตรา เข้มข้น 2 – 4 ppm. แชต่ ลอด หรือ แช่ ฟอร์มาลนี อตั ราความเข้มข้น 25 - 50 ppm. แชต่ ลอด 28

o โรคทีมีสาเหตจุ ากสิงแวดล้อม โ ร ค ที เ กิ ด จ า ก คุ ณ ภ า พ นํ า เ ช่ น อ๊อกซิเจนในนําตําแอมโมเนีย ไน ไตร์ท หรือไฮโดรเจนซลั ไฟล์สงู เป็ น ต้น สารพษิ ในนํา เช่น ยาฆา่ แมลง ยา ฆา่ หอย ,จลุ ินทรีย์ สาหร่ายนําจืดแพร่ ขยายพันธ์ุมากจากการจัดการไม่ดี สภาพอากาศเปลียนแปลงกะทนั หนั ทําให้ปลาเครียด การรักษา : แก้ไขตามสาเหตุของ ปั ญหาให้ ถูกต้ องตามหลักการเลียง ปลาในกระชงั 29

ตารางเปรียบเทยี บหน่วยวดั . นําหนัก , มลิ ลิกรัม = กรัม . ปริมาตร , กรัม = กิโลกรัม . พนื ที , มิลลิลติ ร = ลิตร , ลติ ร = ลกู บาศก์เมตร หรือ ตนั . ความเข้มข้น ไร่ = , ตารางเมตร งาน = ตารางเมตร ppm = 1 มิลลกิ รัม/ลิตร ( mg/l ) ( สว่ นในล้านสว่ น ) = 1 กรัม/นํา ลกู บาศ์กเมตร = 1 กรัม/นํา ตนั ppt = 1 มลิ ลลิ ติ ร/นํา ลิตร ( สว่ นในพนั สว่ น ) = 0.1 กรัม/นํา มลิ ลิลิตร = มิลลลิ ติ ร/นํา ลิตร เปอร์เซ็นต์ ( % ) = , ppm = กรัม/นํา ลิตร = , มิลลิกรัม/นํา ลติ ร = กรัม/นํา มลิ ลิลติ ร 30

สารเคมเี พอื การป้ องกันและรักษาโรคสัตว์นํา ลาํ ดบั ชือสารเคมี ความเข้มข้น ระยะเวลา วตั ถปุ ระสงค์ 1. Formalin 25 – 50 ppm 24 ชม. กาํ จดั ปรสิตภายนอก เช่น เห็บระฆงั ( Formaldehyde 40%) 100 – 300 ppm 10 – 15 วนิ าที กาํ จดั ปรสิตภายนอก, ฆา่ เชือแบคทีเรีย, เชือรา 2. Trichlorfon 0.25 – 0.5 ppm 24 ชม. กาํ จดั ปรสิตภายนอก เช่น เห็บปลา หนอนสมอ ( Dipterex, Synterex ) 0.5 – 1.0 ppm 5 – 7 วนั ฆา่ เชือเตรียมนาํ ก่อนปล่อยสตั วน์ าํ ลงเลียง 3. ด่างทบั ทิม 2 – 4 ppm แช่ตลอด กาํ จดั ปรสิตภายนอก เช่น เห็บระฆงั ซูแทมเนียม ( KMnO4) 20 – 25 ppm 24 Hr ฆา่ เชืออุปกรณ์ 100 – 150 ppm 2 – 3 min กาํ จดั ปรสิตภายนอก เชือรา และแบคทีเรียในลูกไร 4. เกลือ 1 – 5 ppt แช่ตลอด ลดความเครียดในการขนส่ง ( NaCl ) 10 ppt 30 min –1 hr กาํ จดั ปรสิตภายนอก 20 ppt 2 -3 min กาํ จดั ปรสิตภายนอก . ยาเหลือง - ppm แช่ตลอด ฆ่าเชือปรสิต โปรโตซวั เชือรา ในนาํ สาํ หรบั การขนยา้ ย ( Acriflavin ) และลาํ เลียงสตั วน์ าํ . คลอรีนผง 10 – 30 ppm แช่ตลอด ฆ่าเชือแบคทีเรีย, เชือรา, ไวรัสและแพลงตอนในนาํ Ca(OCl)2 – ppm 30 นาที ทาํ ความสะอาดพนื โรงเพาะฟัก, อุปกรณ์, ภาชนะต่างๆ 7. โพวโิ ดน ไอโอดีน . % – ppm 10 วินาที ฆา่ เชือแบคทีเรีย, เชือรา ( จมุ่ ไข่ ) ( Povidone Iodine ) . ไตรฟลูราลิน . – . ppm 24 ชม. กาํ จดั เชือราหรือปรสิตภายนอก เช่น ซูโอแทมเนียม ( เทรฟแลน, โทลิน ) เห็บระฆงั 31

เอกสารอ้างองิ คีรี กออนันตกุลและ จุฬ สินชัยพานิช. ( ) . การเลียงปลานิลใน กระชัง. เอกสารเผยแพร่ : สํานักพฒั นาและถ่ายทอดเทคโนโลยีการประมง กรม ประมง. หน้า เต็มดวง สมศิริ พรเลิศ จนั ทร์รัชชกลู และ สปุ ราณี ชินบตุ ร. ( ). ยา และสารเคมีเพือการ ป้ องกันและรักษาโรคสัตว์นํา. เอกสารเผยแพร่ : สถาบนั วิจัย สขุ ภาพสตั ว์นํา กรมประมง. หน้า เต็มดวง สมศิริ พรเลิศ จนั ทร์รัชชกลู สปุ ราณี ชินบตุ ร สมเกียรติ กาญจนาคาร และ ฐิติพร หลาวประเสริฐ. การป้ องกันและกําจัดโรคปลา. เอกสารคําแนะนํา : สถาบนั วิจยั สขุ ภาพสตั ว์นําจืด กรมประมง กระทรวงเกษตรและสหกรณ์. หน้า ฝ่ ายเผยแพร่และพัฒนาสิงพิมพ์. การเลือกสถานทีและขุดบ่อเลียงปลา. เอกสารแนะนํา : กองสง่ เสริมการประมง กรมประมง. หน้า 32