Cay thuoc

6 CÂY THUỐC TRONG CỘNG ĐỒNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH THÁI NGUYÊN 2.2. Điều kiện xã hội........................................................................................................54 2.2.1. Cộng đồng dân cư.......................................................................................................54 2.2.2. Dân tộc.......................................................................................................................54 Phần 3 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tượng và vật liệu................................................................................................59 3.1.1. Đối tượng...................................................................................................................59 3.1.2. Địa điểm nghiên cứu..................................................................................................59 3.2. Nội dung nghiên cứu................................................................................................61 3.2.1. Nguồn tài nguyên cây thuốc và giá trị sử dụng chúng trong cộng đồng các dân tộc Tày, Nùng, Sán Dìu, Sán Chay, Dao ở tỉnh Thái Nguyên.............................61 3.2.2. Phân tích, tổng hợp và đánh giá sự phong phú của nguồn cây thuốc đã ghi nhận được ở tỉnh Thái Nguyên.........................................................................61 3.2.3. Những cây thuốc thuộc diện cần bảo tồn ở Việt Nam đã ghi nhận được ở tỉnh Thái Nguyên ........................................................................61 3.2.4. Vốn tri thức bản địa trong việc sử dụng cây thuốc của cộng đồng các dân tộc ở tỉnh Thái Nguyên...........................................................62 3.2.5. Vấn đề bảo tồn cây thuốc ở khu vực nghiên cứu.........................................................62 3.3. Phương pháp nghiên cứu........................................................................................62 3.3.1. Điều tra cộng đồng.....................................................................................................62 3.3.2. Thu mẫu và xử lý mẫu ngoài thực địa.........................................................................64 3.3.3. Xử lý mẫu trong phòng thí nghiệm............................................................................65 3.3.4. Phương pháp xác định tên khoa học...........................................................................65 3.3.5. Phương pháp bảo quản mẫu......................................................................................66 3.3.6. Phương pháp kế thừa.................................................................................................67 3.3.7. Đánh giá tính đa dạng nguồn tài nguyên cây thuốc...................................................67

Mục lục 7 3.3.8. Xác định những cây thuốc mọc tự nhiên có tiềm năng khai thác, sử dụng..................68 3.3.9. Xác định các loài cây thuốc thuộc diện bảo tồn...........................................................68 3.3.10. Xây dựng bản đồ phân bố điểm những cây thuốc nằm trong diện bảo tồn...............69 Phần 4 NGUỒN TÀI NGUYÊN CÂY THUỐC VÀ GIÁ TRỊ SỬ DỤNG TRONG CỘNG ĐỒNG CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH THÁI NGUYÊN 4.1. Sự đa dạng trong các bậc taxon..............................................................................71 4.1.1. Đa dạng ở bậc ngành..................................................................................................71 4.1.2. Tỉ lệ hai lớp Mộc lan (Magnoliopsida) và lớp Hành (Liliopsida) trong ngành Mộc lan (Magnoliophyta)....................................................................184 4.1.3. Các chỉ số đa dạng....................................................................................................186 4.1.4. Các họ đa dạng nhất.................................................................................................187 4.1.5. Các chi đa dạng nhất................................................................................................189 4.2. Đa dạng về dạng thân của nguồn cây thuốc ở tỉnh Thái Nguyên....................190 4.3. Tiềm năng khai thác và sử dụng cây thuốc ở tỉnh Thái Nguyên.......................192 Phần 5 NHỮNG CÂY THUỐC THUỘC DIỆN CẦN BẢO TỒN Ở VIỆT NAM ĐÃ GHI NHẬN ĐƯỢC Ở TỈNH THÁI NGUYÊN 5.1. Số loài cây thuốc thuộc diện cần bảo tồn ở tỉnh Thái Nguyên..........................199 5.2. Ứng dụng công nghệ GIS xây dựng cơ sở dữ liệu về các loài cây thuốc cần bảo tồn ở tỉnh Thái Nguyên.......................................204 5.2.1. Cơ sở dữ liệu thuộc tính............................................................................................204 5.2.2. Cơ sở dữ liệu không gian..........................................................................................205 5.3. Các loài cây thuốc thuộc diện cần bảo tồn ở tỉnh Thái Nguyên........................208 5.4. Những loài cây thuốc đặc hữu và cận đặc hữu Việt Nam ..................................233

8 CÂY THUỐC TRONG CỘNG ĐỒNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH THÁI NGUYÊN Phần 6 VỐN TRI THỨC BẢN ĐỊA TRONG VIỆC SỬ DỤNG CÂY THUỐC CỦA CỘNG ĐỒNG CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH THÁI NGUYÊN 6.1. Một số kinh nghiệm sử dụng cây thuốc của đồng bào các dân tộc thiểu số ở tỉnh Thái Nguyên......................................237 6.1.1. Kinh nghiệm nhận biết, thu hái cây thuốc ...............................................................237 6.1.2. Kinh nghiệm sử dụng bộ phận làm thuốc.................................................................252 6.1.3. Kinh nghiệm về bài thuốc chữa bệnh ......................................................................254 6.2. Những bài thuốc theo kinh nghiệm của đồng bào dân tộc ở tỉnh Thái Nguyên....257 6.2.1. Dân tộc Tày...............................................................................................................257 6.2.2. Dân tộc Nùng...........................................................................................................272 6.2.3. Dân tộc Sán Dìu........................................................................................................277 6.2.4. Dân tộc Sán Chay......................................................................................................279 6.2.5. Dân tộc Dao..............................................................................................................291 6.3. Ảnh hưởng của sự giao thoa giữa các dân tộc đến vốn tri thức bản địa trong việc sử dụng cây thuốc.................................................................................303 6.3.1. Vấn đề truyền thụ kiến thức về cây thuốc trong cộng đồng các dân tộc thiểu số ở tỉnh Thái Nguyên.........................................320 Phần 7 MỘT SỐ GIẢI PHÁP VỀ VIỆC BẢO TỒN, PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG NGUỒN CÂY THUỐC VÀ VỐN TRI THỨC BẢN ĐỊA CỦA CỘNG ĐỒNG CÁC DÂN TỘC Ở TỈNH THÁI NGUYÊN 7.1. Bảo tồn cây thuốc có nguy cơ bị đe dọa tuyệt chủng, đi đôi với phát triển trồng bổ sung.......................................................................328 7.1.1. Bảo tồn cây thuốc.....................................................................................................328

Mục lục 9 7.1.2. Phát triển trồng cây thuốc........................................................................................330 7.2. Khai thác hợp lý, chú ý đến bảo vệ tái sinh.........................................................331 7.3. Bảo tồn vốn tri thức bản địa của cộng đồng, nghiên cứu kế thừa và phát huy......333 7.4. Tuyên truyền nâng cao nhận thức của cộng đồng.............................................333 ABSTRACT........................................................................................................................... 335 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................................... 343 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT.............................................................................................. 365 BẢNG TRA TÊN KHOA HỌC....................................................................................................367 BẢNG TRA TÊN VIỆT NAM.....................................................................................................407



LỜI GIỚI THIỆU Việt Nam nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, có vị trí địa lý với địa hình phức tạp và nhiều vùng sinh thái khác nhau, nên hệ thực vật rất đa dạng và phong phú. Thời gian qua đã có nhiều công trình về hệ thực vật ở Việt Nam, trong đó có những kết quả nghiên cứu mới, góp phần làm cơ sở khoa học cho một số chuyên ngành liên quan về khoa học cũng như mang tính ứng dụng như đa dạng thực vật, sinh thái, bảo tồn, nông lâm nghiệp, y dược,… và ứng dụng trong quy hoạch, xây dựng các dự án phát triển kinh tế - xã hội. Đặc biệt, trong đó phải kể đến những công trình nghiên cứu về các loài cây làm thuốc và các bài thuốc dân gian ở nước ta của một số tác giả như Vũ Văn Chuyên (1976), Võ Văn Chi (2003, 2012), Viện Dược liệu (2004, 2016), Đỗ Tất Lợi (2005), Bộ Y tế (2012),… Các công trình đã thống kê ở Việt Nam có trên 5.000 loài cây thuốc dùng chữa bệnh và bổ dưỡng. Việt Nam có 54 dân tộc anh em sinh sống khắp nơi từ núi cao đến vùng biển, là cộng đồng có những tri thức phong phú lâu đời đến hàng trăm năm về cách sử dụng cây thuốc phục vụ cho chăm sóc sức khỏe và chữa bệnh. Đó là kho tàng tài nguyên thuốc rất quý giá của nhân dân trong công tác chăm sóc cộng đồng và phát triển kinh tế. Chính vì vậy đã dẫn đến sự đa dạng những kinh nghiệm gia truyền tri thức về chữa bệnh. Ở Việt Nam, công trình nghiên cứu khoa học về cây thuốc trong một tỉnh là rất hiếm có. Tuy nhiên, Thái Nguyên là vùng nằm ở vị trí trung tâm của miền núi trung du và đồng bằng, có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống,… người dân có nhiều đời chữa bệnh bằng cây thuốc theo kinh nghiệm và tri thức gia truyền rất hiệu quả.

12 CÂY THUỐC TRONG CỘNG ĐỒNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH THÁI NGUYÊN Cuốn sách này là công trình nghiên cứu khoa học kết hợp phương pháp hiện đại và kinh nghiệm tri thức của dân gian, đúc kết thành các bài thuốc trên cơ sở khoa học. Vì vậy, đây là tài liệu đầy đủ và hệ thống về nguồn cây thuốc và bài thuốc dân tộc thiểu số của tỉnh Thái Nguyên được tổng kết, hỗ trợ cho các nghiên cứu chuyên sâu chữa bệnh và chăm sóc sức khỏe cộng đồng. Trong quá trình thực hiện nghiên cứu và biên soạn công trình “Cây thuốc trong cộng đồng dân tộc thiểu số ở tỉnh Thái Nguyên”, các tác giả đã nhận được sự quan tâm hỗ trợ từ các cấp lãnh đạo Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội; Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên; các đồng nghiệp ở Khoa Sinh học, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội; Khoa Công nghệ Sinh học, Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên. Đồng thời các tác giả cũng nhận được sự giúp đỡ của một số cơ quan và các địa phương ở Thái Nguyên như Sở Văn hóa Thông tin, Ủy ban Nhân dân, Chi cục Kiểm lâm, phòng Thống kê và đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Sán Dìu, Sán Chay, Dao ở các xã, huyện của tỉnh Thái Nguyên; Khoa Tài nguyên, Viện Dược liệu - Bộ Y tế; Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật - Viện Hàn lâm khoa học và Công nghệ Việt Nam. Chúng tôi xin được cảm ơn TS. Chu Thành Huy, Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên đã hỗ trợ thực hiện xây dựng bản đồ GIS; Các tác giả cũng nhận được sự giúp đỡ của GS.TSKH. Nguyễn Nghĩa Thìn, PGS.TS. Nguyễn Văn Tập, PGS.TS. Nguyễn Khắc Khôi. Nhân dịp cuốn sách được hoàn thành, các tác giả xin bày tỏ lời cảm ơn đối với tất cả sự quan tâm, hỗ trợ và giúp đỡ quý báu của các cơ quan và các nhà khoa học. Trong quá trình biên soạn cuốn sách, mặc dù các tác giả đã có nhiều cố gắng song chắc chắn không tránh được các thiếu sót. Chúng tôi rất mong nhận được ý kiến đóng góp của các nhà khoa học và bạn đọc để cuốn sách được hoàn thiện hơn trong lần tái bản. Hà Nội, tháng 06 năm 2022 CÁC TÁC GIẢ

MỞ ĐẦU Việt Nam nằm trong vành đai khí hậu nhiệt đới gió mùa nóng và ẩm ở châu Á, được đánh giá là nước đứng thứ 16 trên thế giới về sự phong phú và đa dạng của sinh vật (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, 2002). Hệ thực vật Việt Nam cũng được biết đến rất đa dạng và phong phú. Theo ghi nhận của Phạm Hoàng Hộ (1999) có khoảng 10.500 loài thực vật bậc cao có mạch và dự đoán có đến 12.000 loài; trong đó, số loài cây dùng làm thuốc chiếm khoảng 36%. Theo kết quả điều tra của Viện Dược liệu, Bộ Y tế, đã xác định ở Việt Nam có 3.948 loài cây thuốc (Nguyễn Thượng Dong và cộng sự, 2006). Võ Văn Chi (2012) đã thống kê ở Việt Nam hiện có gần 4.700 loài thực vật làm thuốc. Đồng thời, Việt Nam còn là quốc gia đa dạng về nền văn hóa với 54 dân tộc anh em sinh sống trên khắp lãnh thổ. Mỗi dân tộc ở các vùng miền khác nhau lại có những tri thức khác nhau về cách sử dụng cây cỏ để phục vụ cuộc sống của họ. Với mức độ đa dạng về hệ thực vật, về văn hóa như vậy, nhân dân ta đang được kế thừa một kho tàng tài nguyên cây thuốc quý giá của các dân tộc trong công tác chăm sóc sức khỏe cộng đồng và phát triển kinh tế. Việt Nam là một quốc gia có 3/4 diện tích là rừng, nơi có sự đa dạng về nguồn tài nguyên cây thuốc và là nơi cư trú của 54 dân tộc mà phần lớn là dân tộc thiểu số với khoảng 24 triệu người, chiếm hơn 1/3 dân số quốc gia (Trần Công Khánh, 2002). Chính sự đa dạng về tộc người cùng với sự khác biệt về điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu, phong tục tập quán, văn hóa trong từng cộng đồng dân tộc đã dẫn đến sự đa dạng những kinh nghiệm gia truyền trong việc chữa bệnh và cách sử dụng cây cỏ xung quanh làm thuốc chữa bệnh. Việc sử dụng những kinh nghiệm dân gian và nghiên cứu thực vật học dân tộc ở Việt Nam nói chung và các dân tộc thiểu số nói riêng là rất cần thiết để góp phần phát triển nền kinh tế của đồng bào dân tộc.

14 CÂY THUỐC TRONG CỘNG ĐỒNG DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TỈNH THÁI NGUYÊN Tỉnh Thái Nguyên, một trung tâm chính trị, kinh tế của vùng trung du miền núi Đông Bắc, là cửa ngõ giao lưu kinh tế xã hội giữa vùng trung du miền núi với vùng đồng bằng Bắc Bộ. Đồng thời, Thái Nguyên là nơi có hệ sinh thái đa dạng và có nhiều đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống như: Tày, Nùng, Sán Dìu, Sán Chay, Dao,... Từ rất lâu đời, đồng bào các dân tộc ở Thái Nguyên đã có truyền thống chữa bệnh bằng cây thuốc, mỗi dân tộc lại có những kinh nghiệm riêng, đặc trưng cho dân tộc mình. Do đó, kho tàng tri thức sử dụng cây thuốc của đồng bào dân tộc nơi đây rất phong phú. Nhưng tri thức bản địa về cây thuốc của mỗi dân tộc cho đến nay vẫn chưa được hệ thống một cách đầy đủ, toàn diện, chưa có một nghiên cứu tổng thể về nguồn tài nguyên cây thuốc của đồng bào các dân tộc trên địa bàn toàn tỉnh. Chính vì vậy, việc nghiên cứu và thực hiện công trình tập sách “Cây thuốc trong cộng đồng dân tộc thiểu số ở tỉnh Thái Nguyên” là một yêu cầu cấp thiết, thời sự nhằm mục đích đánh giá đa dạng nguồn cây thuốc được sử dụng trong cộng đồng các dân tộc thiểu số ở tỉnh Thái Nguyên; tiềm năng khai thác và sử dụng cây thuốc ở tỉnh Thái Nguyên; đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát triển bền vững cây thuốc ở Thái Nguyên; khai thác vốn tri thức bản địa trong sử dụng cây thuốc của đồng bào dân tộc thiểu số Tày, Nùng, Sán Dìu, Sán Chay và Dao ở Thái Nguyên.