Telefan magazine 3

telefan.nl magazine Speciale uitgave: Den Doctersautomaat Herstel van het telefoonverkeer in Arnhem 1945 Telefan magazine Nr. 3

telefan.nl Voorwoord In deze uitgave: Dit is de 3e uitgave van ons magazine 3 De eerste stappen naar herstel van het telefoonverkeer in Arnhem Deze keer een speciale uitgave over het herstel 7 Den Doctersautomaat van het telefoonverkeer in Arnhem in 1945. 8 Brief van het Districtshoofd 9 Lijst van aangeslotenen op den Aanleiding voor deze uitgave is de telefoonlijst genaamd: Den Doctersautomaat, uitgegeven in november 1945. “Doctersautomaat” 16 Verdere uitbreiding Deze lijst in ons archief maakt deel uit van de 16 Kantoorruimte erfgoedverzameling van Telefan. 17 Fotogallerij 22 Foto en literatuur verantwoording Daarnaast kregen wij in april door toedoen van onze collega’s uit Rotterdam een aantal foto’s in ons bezit, die COLOFON gemaakt zijn bij de herstelwerkzaamheden in 1945 in Arnhem. Redactie Dit is uniek materiaal! Deze foto’s zijn voor zover wij Samenstelling van deze uitgave: weten nog niet eerder gepubliceerd. Jan Jansen Aan deze uitgave werkten mee: Oktober 2020, Jan Jansen Gert van Beek Wil Broekhuizen Frank Garnier Redactieadres: Singravenlaan 2 Arnhem bereikbaar op telefoonnr.: 026 3614879 (dinsdag middag) en e-mail: [email protected] Foto op het voorblad: Opname in de “bunker” bij de herstelwerkzaamheden 1945 Telefan is ook te vinden op: www.telefan.nl Hergebruik is toegestaan voor niet commercieel gebruik met vermelding van Telefan. Copyright= CC-BY-NC

De eerste stappen Als eerste moest dus een geschikte ruimte naar herstel van de worden gevonden om een (nood) centrale in telefoon in Arnhem te richten. Het lag voor de hand om daarvoor de, door de Duitse Wehrmacht ingerichte, en Uit de puinhopen hebben we ijzer van nu verlaten, communicatiebunker aan de rekken en kabelbanen gehaald met hamers Apeldoornsestraat te gebruiken. Deze bunker recht geklopt en daarmee hebben we de was ingericht om vitale verbindingen veilig te eerste verdeler opgebouwd. stellen in geval van een bombardement. Voor Uitspraak van P.W. den Hertog , uit Haarlem het verlaten was de apparatuur in de bunker afkomstige instrumentmaker , één van de naar Duitsland afgevoerd. mensen die door PTT uit andere districten De bunker had muren van 2m dikte en het werden ingezet om Arnhem te helpen. plafond was van, met spoorrails, gewapend Na de bevrijding van Arnhem, 14 april 1945, beton, 2,40m dik. was van het trotse telefoongebouw niets De bunker lag op +/- 100 meter van het meer over dan puinhopen. Op 7 mei 1945 verwoeste telefoonkantoor en er waren al kon het technisch PTT personeel met de kabels ingevoerd voor interlokale eersten van de geëvacueerde Arnhemmers verbindingen. De lokale kabels lagen wel in de stad weer in en daar werd er met man en de buurt maar moesten nog wel in de bunker macht gewerkt aan het opruimen van de worden afgewerkt. Er werd in de dikke muur puinhopen en het eerste herstel van de een gat van 1 x 1½ gehakt om de kabels naar infrastructuur. binnen te kunnen brengen. Dat gebeurde Wegen werden vrij gemaakt en er werd ook met luchtdrukhamers en duurde ruim 3 voortvarend gewerkt aan herstel van de weken! De kabels die in het oude belangrijkste telefoonverbindingen. telefoonkantoor binnenkwamen moesten Het was direct duidelijk dat het opgeblazen worden omgelast, dat was voor het telefoonkantoor niet geschikt was om snel buitendienstpersoneel een enorm karwij. weer een centrale op te starten. Het ging om de volgende aantallen: Afb. 1 Een desolate aanblik, de ruïne van het eens zo 5 kabels van 300”dubbeldraden trotse telefoonkantoor. 11 kabels van 240” ,, 22 kabels van 200” ,, 1 kabel van 180” ,, 1 kabel van 170” ,, 1 kabel van 20” ,, 1 kabel van 10” ,, Deze kabels werden verlengd tot in de bunker een enorm werk dus waarvoor de plaatselijke telefoondienst uit Amsterdam lassers naar Arnhem stuurde. In totaal werden 8920 dubbeldraden ingevoerd en op het kabelrek aan loodkabels verbonden.

Om de bunker verder geschikt te maken Naast materiaal was er ook een te kort aan moesten er rekken worden gebouwd en arbeidskrachten, om zo’n omvangrijke klus te beschikbaar materiaal in het land worden klaren. Dus er werden ook monteurs uit gezocht om weer een (nood) centrale in de andere districten zoals Haarlem en richten. Amsterdam ingezet. Afb. 2 De bunker waar de eerste bouw- activiteiten zijn begonnen. Afb.4 monteurs aan het lassen van grondkabels. Het lassen is vochtgevoelig en dus is er een provisorisch afdak gemaakt van palen en doek. In de bunker moesten de kabels worden verbonden met de nood (hand )centrale. Met o.a. ijzermateriaal uit de puinhopen werd een kabelrek en hoofdverdeler opgebouwd. Op afb. 3 is het eerste deel van het kabelrek te zien en, op volgende afbeeldingen, 5 en 6, de fleslassen, die de overgang vormen van de grondkabels naar de loden binnenkabels, die werden afgewerkt op de hoofdverdeler. Afb. 3 Het gat waardoor de kabels ingevoerd gaan worden, zichtbaar is de dikke bunkermuur. Er werd nog divers oud telefoonmateriaal gevonden, o.a. in Amsterdam en Amersfoort.

De kabels werden vanuit fleslassen afgewerkt op de hoofdverdeler voor lokaal verkeer en op een tussenverdeler voor interlokaal verkeer. Afb. 7 De hoofdverdeler in de bunker. Afb. 5 Het kabelrek met fleslassen. Afb. 8 Het testen van verbindingen op de interlokale tussenverdeler. Op de hoofdverdeler werd verbinding gemaakt met de koordenposten van de nood handcentrale. Afb. 6 Het kabelrek met fleslassen voor interlokaal verkeer.

Afb. 9 het afwerken op de verdeler van de kabels naar Er was onvoldoende materiaal om alle de koordenposten. abonnees weer aan te sluiten. De (nood) centraalpost had slechts een Afb. 10 en 11 De koordenposten met de telefonisten capaciteit van 450 aansluitingen. in bedrijf. Op deze foto’s is goed te zien dat het niet allemaal dezelfde posten waren. 450 nummers is natuurlijk voor een stad die weer in opbouw is veel te weinig. De vernielde Siemens & Halske centrale had een capaciteit van 7000 nummers waarop ,in 1940, 5100 abonnees waren aangesloten. Om al snel meer aansluitingen te maken werd een bijzonder plan bedacht. Uit een beschadigd bedrijf werd een, nog in goede staat verkerende, automatische centrale gehaald en in de bunker opgebouwd. Daardoor konden nog 92 extra aansluitingen worden gemaakt. Deze automatische telefooncentrale was een zogenaamde huisautomaat van het fabricaat Siemens & Halske, een type Teka F automaat met uitbreiding wat resulteerde in een extra capaciteit van 2x 46 = 92 aansluitingen . N.B.: Teka = Telephon Kleine Anlage Op afbeelding 7 is deze automaat al te zien, hierna, op afb. 12, een detail, waar, achter de kabelhaspel, de centrale goed op te zien is. Uit welk bedrijf deze huisautomaat kwam hebben we niet kunnen achterhalen. Er moest een keuze worden gemaakt welke abonnees op deze centrale zouden worden aangesloten. Wat we nu weten is dat de keuze viel op een af te bakenen groep. Dat waren alle (huis)artsen, apotheken, ziekenhuizen en enkele verwante instanties in Arnhem. De automaat werd dan ook Den Doctersautomaat genoemd. Zo’n automaat had een belangrijk voordeel. De aangeslotenen konden onderling met elkaar bellen zonder tussenkomst van een telefoniste. Of hier een afweging vanwege privacy is gemaakt is niet achterhaald.

Afb. 12 De automatische centrale S&H type Teka F Den “Doctersautomaat” In november 1945 was de automaat in bedrijf en werd er een lijst opgesteld en aangeboden aan de abonnees. Het districtshoofd Ir. C.H.M. Brouërius van Nidek schreef er een begeleidende brief bij. Nog niet alle in de lijst voorkomende nummers waren direct bereikbaar, daarvoor moest het tot dat moment gebruikte inductortoestel vervangen worden door een kiesschijf apparaat. Omdat de nummers in de automaat twee- cijferig waren en dezelfde nummers ook op de handcentrale in gebruik waren werden de nummers voorafgegaan door twee cijfers, 80. Dat werd natuurlijk ook vermeld in de telefoongids van Arnhem De aangeslotenen op de automaat konden elkaar dus onderling tweecijferig bellen, om verbinding te maken met andere abonnees moesten zij het nummer van de telefoniste draaien: nr. 22. En de “gewone” abonnees noemden dus het viercijferig nummer waarmee zij wilden bellen. Voor interlokale verbindingen moest nr. 11 gekozen worden. Naast artsen, huisartsen, apotheken en ziekenhuizen waren ook nog verwante organisaties opgenomen zoals: Een Pharmaceutische groothandel, de kringcommandant van het Rode Kruis, consultatiebureau e.d. Op de volgende bladzijden is de brief en de gehele lijst van den “ Doctersautomaat” opgenomen.

Afb. 13















Verdere uitbreiding Kantoorruimte De vraag naar telefoonaansluitingen was veel In de bunker was geen ruimte voor de staf en groter dan de capaciteit van de noodcentrale. het technisch administratief personeel van Er werd gebouwd aan een grotere (hand) het telefoondistrict. centrale op de bovengelegen etage. Er werd daarvoor in een aangrenzend Daarvoor werd een zuinig bewaarde Kellog woonhuis aan de Jansbuitensingel ruimte handcentrale uit Amersfoort gebruikt. gemaakt. Jansbuitensingel 27 en koetshuis. De centraalposten werden in de Centrale Dit was het huis van de freule Van Verschuer. Werkplaats in een tijd van 3 maanden Dit woonhuis met koetshuis grensde met de werken, van 7 – 23 uur, gereviseerd. achtertuin aan het perceel waarop de bunker Deze centrale werd op de 1e etage boven de stond, de op tekening genoemde Telefoon bunker opgebouwd. Kazemat. Omdat het plafond van de bunker zo dik was Hierna details uit een (ver)bouwtekening van werden de loodkabels, vanaf de de Rijksgebouwendienst uit januari 1947. hoofdverdeler, langs de buitengevel via een kabelbaan naar de etage aangebracht. Op Afb. 15 Situatieschets afb. 3 is te zien dat in de moeizaam gemaakte opening al een rek is aangebracht om de kabels naar boven te leiden. Op de foto, afb. 2 en 22, is aan de lange gevel achter de ladder de kabelbaan al te zien. Op 11 februari 1946 werd deze centrale voor 2000 nummers in dienst gesteld. Afb. 14 Telefonisten achter de centraalpost. Afb. 16 De bestaande situatie

Het werk zou nog wel even voortduren blijkt uit onderstaande advertentie. Afb. 17 De nieuwe situatie Afb. 19 Uit de Arnhemsche Courant 21-06-1946 Op onderstaande foto gemaakt in 1938, bij Er werd inderdaad hard gewerkt. Om het een verkeerscontrole, zijn de villa van en het telefoonverkeer verder uit te breiden, werd koetshuis duidelijk te zien. op de bunker nog een extra verdieping De villa mat een boog boven de voordeur, en gebouwd waar, in 1947, een automatische balkon, rechts daarnaast een lager gebouw centrale gereed kwam voor 7000 nummers, met puntgevel het koetshuis. waarvan er, bij ingebruikname, al 5000 waren uitgegeven. Interlokaal verkeer was ook daarna alleen nog mogelijk via telefonisten. Afb 18 Bij verkeerscontrole op de Jansbuitensingel

Fotogallerij Afb. 20 Zo was het ….. Afb. 21 …en zo werd het!

Afb. 22 De bunker bij het begin van de werkzaamheden, achter de ladder de kabelbaan buiten. Afb. 23 Situatieschets Jansbuitensingel 27 Villa en koetshuis van Baronesse Van Verschuer daarboven de bunker (Telefoon kazemat).

Afb. 24 Jansbuitensingel 27, Bouwschets hoe het was…

Afb. 25 Jansbuitensingel 27, Bouwschets …hoe het moest worden!

Afb. 26 De Villa van de freule Van Verschuer, met rechts daarnaast het koetshuis. Op de achtergrond is het torentje van het later verwoeste telefoonkantoor nog te zien. Verantwoording. Gebruikte documenten: (Archief Telefan). Digitale foto van de Lijst van op den “Doctersautomaat” aangeslotenen Afb. 1 t/m 12 en 22 Gedigitaliseerde foto’s maker onbekend (Archief Telefan) Afb. 13 Introductiebrief van Het districtshoofd Ir. C.H.M. Brouërius van Nidek (Archief Telefan) Afb. 14 Bron Delpher, Uit: De Arnhemsche Courant van 15-07-1947 (Detail) Afb. 15 t/m 17 en 23 t/m 25 Foto’s van een bouwschets uit Gelders archief 1947 Afb. 19 Bron Delpher, Advertentie uit: De Arnhemsche Courant van 21-06-1946 Afb. 20 Gelders Archief, 1922, Toegangsnr. 1501-04-16294 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 21 Gelders Archief, 1945, Toegangsnr. 1534 - 1018, Foto: Jaquet, CC-BY-4.0 licentie. Afb. 18 en 26 Gelders Archief, 1938, Toegangsnr. 1501 – 2154 Public Domain Mark 1.0 licentie Geraadpleegde literatuur: Artikel uit het 2e lustrumnummer van het Studieblad PTT, uit 1956, (Archief Telefan) “En PTT bouwt verder”, Door S.J. Geerlings