Telefan magazine 2-1

telefan.nl magazine Speciale uitgave 75 jaar na dato Magazine van het telecomerfgoed Arnhem en Nijmegen Uitgave van GPVRA werkgroep Telefan Nr. 2

telefan.nl Voorwoord In deze uitgave: U leest de tweede uitgave van ons magazine. 3 De Telegraaf in Arnhem 4 De Telefoon in Arnhem De eerste uitgave kreeg wel veel positieve reacties maar 8 Een markant gebouw er was onvoldoende (ook financiële) grond om 4x per 13 Foto gallerij jaar een papieren uitgave te maken. We beperken ons nu tot speciale uitgaven bijvoorbeeld naar aanleiding van een bijzondere gebeurtenis. Het is dit jaar, 2020, 75 jaar geleden dat het Telegraaf COLOFON en Telefoon kantoor in Arnhem werd opgeblazen. Daarom een speciale uitgave over het Telegraaf en Redactie Telefoonkantoor, Apeldoornsestraat 2 in Arnhem. Jan Jansen Het gebouw stond op de hoek van het Velperplein, Xx waar nu het Rembrandt theater staat. Jan Jansen xx Redactieadres: Singravenlaan 2 Arnhem bereikbaar op telefoonnr.: 026 3614879 (dinsdag middag) en e-mail: [email protected] Foto op het voorblad: De Telegraafcentrale rond 1920 Gelders Archief: [Toegangsnr. 1501-04- 16294 Public Domain Mark 1.0 licentie. (Uitsnede, de hele foto staat op pag 14) Telefan is ook te vinden op: www.telefan.nl 2

De Telegraaf in Afb. 3 Omstreeks 1865 Rijkstelegraaf in het Gouverne- mentsgebouw aan de markt. Arnhem Het gebruik van de telegraaf groeit gestaag en er In 1853, per 1 juli, kregen Arnhem en Utrecht een komt behoefte aan een apart Telegraaf kantoor. aparte telegraafverbinding met Amsterdam. Dat is daarmee de feitelijke start van de Telegraaf- Medio 1865—1868 wordt, het nu nog bestaande dienst in Arnhem. Op 15 juli dat jaar werd het Te- gebouw Willemsplein 1, gebouwd en ingericht als legraafkantoor voor het publiek opengesteld. Telegraafkantoor, het is dan het hoofdkantoor met een hulpkantoor in het gouvernementsge- bouw. Afb. 1 Bericht uit de Arnhemsche Courant van 14-07-1853 In 1855 werd voor het eerst het kantoor van de Rijkstelegraaf in Arnhem vermeld in het adres- boek van Arnhem in dat jaar, bureau aan het Gou- vernementsgebouw (dat was gesitueerd aan de markt) Afb. 2 In 1855 vermelding in het adresboek van Arnhem Afb 4. Omstreeks 1880: Het gebouw van de Rijkstelegraaf aan het Willemsplein. Het telegraaf verkeer groeit steeds verder inmid- dels heeft ook de Telephoon zijn intrede gedaan zie daarover bij “De Telefoon in Arnhem” De ontwikkelingen van Telegraaf en telefoon leid- den in 1919 tot de bouw van een gezamenlijk kantoor aan de Apeldoonsestraat nr. 2 in Arnhem. 3

De Telefoon in In 1883 kwam er een uitbreiding uitbreiding van Arnhem het telefoonnet in de regio Arnhem In 1876 kreeg alexander Graham Bell een patent Afb. 7 02-06-1883 NBTM Arnhem in Het nieuws van dag op de verbetering van de Telegrafie” . Het eerste Telephoonkantoor in Arnhem werd De telephoon startte in Nederland in 1881,dat gevestigd in de Pauwstraat Nr. 8 . jaar, op 1 juni, werd in Amsterdam de eerste tele- fooncentrale (een handcentrale bediend door een De straatnaam op het voorblad van de eerste telefoniste) in Nederland geopend met 49 aan- telephoonlijst in 1891 is onjuist en is in werkelijk- sluitingen. heid gewoon Pauwstraat. De Nederlandsche Bell Telephoonmaatschappij verkreeg de eerste concessie voor het aanleggen van een openbaar Telephoonnet. Ook in Arnhem en omgeving was het de Neder- landsche Bell Telephoonmaatschappij die in 1882 een concessie verwierf. Eerst lokaal en later uitge- breid tot een streeknet. Afb. 5 24-01-1882 artikel in de Provinciale Overijsselsche en Zwolse courant Op 25-08-1882 werd in Arnhem het eerste “telephoon bureau” geopend. Afb. 8 Voorblad van de eerste Telephoonlijst in Arnhem. Afb. 6 26-08-1882 artikel in het Rotterdamsch nieuwsblad 4

In 1897 loopt de concessie van de NBTM af. B&W Het gebouw ligt niet direct aan het plein maar is van Arnhem stelt de gemeenteraad van Arnhem bereikbaar via een straatje naar een ruimte ach- voor deze niet te verlengen. ter het gebouw van de Levensverzekerings maat- schappij Arnhem. Aan deze huisvesting herinnert Afb. 9 Bericht in het Algemeen Handesblad van 1-03-1896 nu nog steeds de naam telefoonstraat. Als telephoon / telefoonkantoor wordt in deze De Rijksoverheid neemt de concessie van de In- jaren het hiervoor vermeldde gebouw aan het tercommunale Telephoon over van de NBTM. Velperplein genoemd maar ook aan de Rijnkade De afkoopsom, te betalen op 1 april 1897, wordt 126. Het kan echter zijn dat daar alleen de admi- geraamd op 214.000 gulden. nistratie was gehuisvest gezien het onderstaande Uit onderstaand bericht blijkt het besluit van de bericht:. gemeenteraad van Arnhem. Afb. 12 Bericht in de Arnhemsche Courant van 11-02-1922 Als in 1921 de concessie voor de Gemeente afloopt wordt deze toch nog met 5 jaren ver- lengd. Afb. 10 Uit het Rotterdamsch Nieuwsblad van 16-3-1896 1 April 1897 is in Arnhem dus de start van de Gemeentelijke Telefoondienst. Deze wordt gehuisvest in een kantoor waar ook de Arbeidsbeurs is gehuisvest, een gebouw bij het Velperplein waar tot 1895 De Ambachtschool was gehuisvest. Afb. 13 Uit het Algemeen Handelsblad op 07-06-1921 In 1926 wordt de concessie aan de Gemeente Arnhem niet meer verlengd en neemt het Rijk de telefoondienst over. Tot 1929 blijft er aan deze zijde van het Velperplein nog een telefoonkan- toor in gebruik, daarover meer in de beschrijving van het nieuwe Telegraaf en Telefoonkantoor. Afb. 11 De Ambachtsschool voor 1895 5

Een markant gebouw Het gebouw is gebouwd in de stijl van de Amster- damse School. Kunstenaar Hendrik van den Eijn- De groei van de telegraaf, de opkomst van de te- de was de maker van de beeldhouwkunst. lefoon en de beslissing van het rijk om deze dien- sten zelf te gaan beheren brengt met zich mee In het gebouw werd de telegraafdienst onderge- dat er ruimte moet komen om mensen en appa- bracht maar ook de interlokale telefoondienst, ratuur onder te brengen met mogelijkheden voor toen nog niet geautomatiseerd. uitbreiding in de toekomst. Er wordt in Arnhem een ruimte gezocht en gevonden in een pand op Op 21 december 1922 werd het nieuwe kantoor de hoek van het Velperplein en de Apeldoornse in gebruik genomen. De ingang was onder de to- straat namelijk een villa van de familie Scheidius ren. Je kwam in een imposante hal, daarin bevon- Lüps. De woning werd in 1916 voor 56.000 gulden den zich loketten waar telegrammen aangeboden aangekocht. Aanvankelijk was het de bedoeling konden worden. Achter de loketten bevond zich om de woning te verbouwen maar dat bleek bij de seinzaal waar de telegrammen werden ver- technisch onderzoek onmogelijk en werd tot werkt. In de seinzaal, stonden Morse sein- en ont- afbraak besloten. vangst-toestellen en ook van het type Hughes. Er was ook een rechtstreekse verbinding met Rotter- dam waarbij gebruik gemaakt werd van het z.g. Sounder principe en de morse signalen op gehoor werden ontvangen en genoteerd. Afb. 14 De Villa van Scheidius Lüps voor de afbraak. Architect Joop Crouwel , in dienst, van de Rijksge- bouwendienst kreeg de opdracht om een nieuw gebouw te ontwerpen. Afb. 15 Crouwel ontwierp een indrukwekkend gebouw. Afb. 16en 17Twee foto’s van de telegraafzaal op de boven- ste staan Morse en Hughes toestellen afgebeeld en op de onderste foto een sounder apparaat (ook wel tikker ge- noemd) aan de rechtstreekse lijn met Rotterdam. Hier werd het morse bericht op gehoor ontvangen en uitgeschreven. Uit: Gelderland in woord en Beeld 19-02-1926 6

Afb. 20 De Interlocale (intercommunale) telefoonzaal N.B. De lokale telefoondienst was tot 1926 nog in handen van de Gemeentelijke telefoondienst. Afb. 18 Foto van de imposante hal. In de hal waren 6 publieke telefooncellen van daaruit kon je een gesprek aanvragen. Er was een wachtkamer en de kamer van de Directeur. Op de begane grond was ook een meetkamer en een bestellersruimte. Afb. 19 Foto met 3 van de 6 telefooncellen in de hal Afb. 21 14-04-1926 uit het Algemeen handelsblad Uit Gelderland in woord en Beeld 19-02-1926 Op 6 april 1929 werd de eerste automatische In de kelder van het gebouw was de accuruimte, telefooncentrale in bedrijf genomen en werd het de centrale verwarming en de opslag voor lokale handnet van Arnhem stilgelegd. brandstof. Er was ook een rijwielstalling voor de nacht, overdag stonden de rijwielen op een over- dekte binnenplaats. Op de eerste etage was de zaal voor “den inter- localen” (intercommunale) telefoon. Er waren bij de opening 18 handposten aanwezig, met een mogelijkheid voor uitbreiding tot 24 posten. Afb. 22 Uit de Arnhemsche Courant 08-04-1929 7

<—Links foto boven: De zaal van de oude centrale en zij die ons verlieten: de telefonisten die dagelijks voor ons bezig waren. <— Links 2e foto: Het gebouw der thans buiten dienst gestelde telefooncentrale bij het Velperplein In 1933 werdt de telegraafdienst verplaatst naar het Postkantoor op Jansplein 56. Afb. 28 Bericht in De Telegraaf van 14-01-1933 Het kantoor aan de Apeldoornsestraat 2 heet vanaf die datum Rijkstelefoonkantoor, daar zetelt ook het hoofdkantoor van de telefoondienst. Afb. 23 en 24 Bijschrift bij bovenstaande foto’s uit De Arnhemsche Courant van 08-04-1929 luidt: Een herinnering aan het oude telefoonbedrijf. Afb. 25, 26 en 27 Onderdelen van de automatische Telefooncentrale van de firma Siemens en Halske. Links de tussenverdeler en op de achtergrond het teller rek, foto midden oproepzoekers en achter de kappen relais en rechts enkele kiezer rekken. Kort na het indienststellen van de automatische Gestaag werd de telefoonautomatisering voort- centrale werd ook het eerste Nederlandse streek- gezet en werden centrales in Westervoort, net, Arnhem Rheden Oosterbeek, in gebruik ge- Wolfheze, Elst enz. in dienst gesteld. In de 30er nomen. Vanaf 4 mei was Oosterbeek en vanaf jaren werd de automatisering uitgebreid naar 1 juni waren de dorpen Velp, Rheden, De Steeg, heel Nederland. In 1931 werden telefoondistric- Ellecom, Dieren en Laag Soeren, zonder tussen- ten ingericht, Arnhem was één van de eerste komst van een telefoniste telefonisch bereikbaar. districten. 8

Technische vooruitgang leidde in 1935 tot uitbrei- Op 10 mei 1940, de inval van de Duitsers in Ne- ding met de tijdmelderdienst. Bereikbaar derland, was de telefoondienst stilgelegd, op 27 met nr. 25144 tegen lokaal tarief. mei werd dit weer vrijgegeven. Afb. 29 Tijdmelder in de Arnhemsche Courant 24-10-1935 Het telefoonverkeer, vooral interlokaal, werd be- moeilijkt doordat er op verschillende plaatsen Afb. 330 Uit de Arnhemsche Courant 27-05-1940 schade aan het net was ontstaan. Over het gebruik van de telefoon is wel het een en ander opgetekend, o.a. in het boek Bellen voor de vrijheid , door DR. G. Hoogsteder en Drs. R.A. Korving, een uitgave van de stichting Het Neder- landse PTT museum. De volgende gegevens zijn ontleend aan dit boek. Het telefoon en telegraafkantoor kwamen begin 1941vonder bewind van de bezetter, er werd een Duitse “Eiinsatzleiter “aangesteld. Eind 1943 werden de meeste telefoonabonnees afgesloten, maar in het geheim werden sommige aansluitingen weer vrijgemaakt en er werden ook illegale verbindingen aangelegd, waaronder in- ductor verbindingen. Het schakelen van deze lij- nen moest ‘s nachts gebeuren, een medewerker bleef slapen in de centrale en ‘s morgens werden de illegale verbindingen weer ongedaan ge- maakt. In opdracht van het verzet werd door zo’n 15 me- dewerkers belangrijke reserve onderdelen mee naar huis genomen om te voorkomen dat de be- zetter de centrale zou vernielen. Er werd ook een plan opgesteld om van de AKU stroom te krijgen bij uitval van de elektriciteit. Deze noodvoorziening is inderdaad gebruikt. Na de luchtlandingen en de gevechten daarna vie de netspanning weg. Via een oud stuk kabelnet werd door de AKU stroom geleverd om de accus’s op te laden. Na uitval van de spanning werden delen van de centrale buiten dienst gesteld. Over het resteren- de deel liepen ook de illegale lijnen. De centrale had ook een verbinding met de PGEM centrale. 9

De PGEM centrale had een belangrijke functie in het illegale telefoonnetwerk. Onder de ogen van de Duitsers werkten medewerkers van PGEM een van hen zat bij de Arnhems Afdeling van de LKP (Landelijke Knokploegen). Afb . 31 Uit: Het Kompas van 01-09-1945 Afb. 32 De verwoeste centrale Na de luchtlandingen, in sept. 1944, verliet de Arnhem was voor een groot deel geëvacueerd. “Einsatzleiter” met zijn mannen de centrale. De PTT medewerkers besloten, ondanks dreigin- gen met executie, te vluchten. Zo konden voor de parachutisten in de binnen- stad van Arnhem verbindingen gemaakt worden In een artikel van Wendingen, Het Platform voor met het hoofdkwartier in Oosterbeek. Er was ook de Amsterdamse school, wordt geschreven ”dat een inductor verbinding met de geallieerde com- na een Geallieerd luchtbombardement op 10 mandant biij de Rijnbrug. februari 1945 een brand ternouwernood is ge- blust”. We hebben niet kunnen achterhalen bij Nadat de slag bij de brug door de Geallieerden welk bombardement dat was en of dit ook op was verloren, keerde de “Einsatzleiter” terug. waarheid berust. De medewerkers van de centrale moesten nu verbindingen maken voor de “Wehrmacht”. De Duitsers hielden de centrale voor eigen ge- Dit werd zoveel mogelijk gesaboteerd. bruik in bedrijf. Kennelijk vonden zij de toestand uitzichtloos en werd een deel van de apparatuur gedemonteerd en afgevoerd. Tussen 15 maart* 1945 en de bevrijding van Arnhem op 14 april wordt de centale van binnen uit vernietigd. De Duitsers bliezen het gebouw OP met trotyl (TNT), het gebouw werd onherstelbaar bescha- digd. *N.B. op een luchtfoto van 15 maart 1945 is het Telegraaf en Teleoonkantoor nog in takt. Na de bevrijding moet het telefoonverkeer weer hersteld worden. Dat lukt met provisorische mid- delen wordt in de door de Duitsers ingerichte communicatie bunker met oude posten een handcentrale operationeel gemaakt. Deze bunker is in de oorlog gebouwd als commu- nicatiecentrum voor de Duitsers. Erwaren verbin- dingen met het Telegraaf en telefoonkantoor en ook met de bunker Diogenes in Schaarsbergen. 10

De bunker bestond uit 2 etages met daarop een Op de 1e etage werd een nieuwe (hand) centrale puntdak, waardoor het er van boven uitzag als ingericht ,met 2000 lijnen , en op 19-02-1946 in een woonhuis. De nood-handcentrale werd in gebruik genomen. De installatie van deze centra- eerste instantie op de beneden verdieping inge- le werd verzorgd door de Amsterdamse Gemeen- richt. Dat was een onprettige ruimte er was geen tetelefoon. daglicht en een slechte luchtkwaliteit. De telefo- nisten werden daarom ieder uur afgelost. De zolderetage van de bunker (het puntdak) werd verwijderd. Boven de bunker en de 1e etage werd Afb.33 Op de foto de handcentrale in de bunker. nog een 2e etage gebouwd en daar werd de eer- ste automatische centrale na de oorlog en er werd nog een etage bijgebouwd. Daar werd een automatische centrale gebouwd die werd op 15- 07-1947 in gebruikgenomen. Deze centrale was van Bell Telephone mfg Company, van het Rotary 7D systeem . De centrale werd in 5 maanden tijd door de Nederlandse Standard Electric maatschappij ge- bouwd. Aan het eind van 1947 is nog een interlo- cale handcentrale in dienst genomen die ook door de Bell Telephone Mfg. Company uit Antwerpen werd geleverd. De interlocale handcentrale be- stond uit 22 posten, met 120 handbediende inter- locale lijnen en 22x7 kiesklinken voor automatisch verkeer. In 1947 werd de bouw van een automati- sche centrale, voor interlocaal verkeer, inkomend en uitgaand, voor het hele land, gestart. (Bovenstaande gegevens komen uit de publicatie: Het Ne- derlandse telefoonnet en de Districtscentrale Arnhem, door: J.C. Schooneman een Ingenieur bij Bell Telephone Mfg. Company te Antwerpen) Afb. 34 Uit Het Parool 21-02-1946 Afb. 35 De vlag hang uit op 15-07-1947 11

Afb 37 Minister Neher wordt ontvangen door de directeur voor de officiele opening op 15-07-1947 Afb. 36 Uit een bericht in de Arnhemsche Courant van 15-07 1947 De opening van de centrale werd verricht door Dr. Neher, Minister van Volkshuisvesting en We- deropbouw. Hij was tot 1946 Hoofddirecteur van P.T.T en kwam daar in 1949 weer terug. Afb. 38 Uit De Tijd van 13-07-1949 12

Fotogalerij 1850 - 1900 Afb. 39 Telegraafkantoor aan de zijkant van het Gouvernementsgebouw 1853 - >1920 Afb. 40 Telegraafkantoor op het Willemsplein 1880 - 1922 13

Afb. 41 Voormalige Ambachtsschool later Arbeidsbeurs aan het Velperplein nr. 3 Afb. 42 Het zelfde gebouw nu Arbeidsbeurs en ook Telefoonkantoor Velperplein 3 14

Afb. 43 Plattegrond van de Voormalige Ambachtsschool aan het Velperplein 15

Fotogalerij 1900 - 1950 Afb. 44 Telefooncentrale rond 1900 Afb. 45 Dezelfde Telefooncentrale enige tijd later 16

Afb. 46 In 1929 het laatste Telefoonkantoor wat werd verlaten, bij het Velperplein Afb. 47 Het zelfde Telefoonkantoor binnen. 17

Afb. 49 De villa van de familie Scheidius—Lüps voor de afbraak in 1916 Afb. 50 Het Telegraaf en Telefoonkantoor vroege opname nog geen zonwering op de gevel 18

Afb. 51 Het Telegraaf en Telefoonkantoor nu met zonwering op de gevel Afb. 52 Detail van de bouwtekening van de begane grond. Uit het Gelders Archief. 19

Afb. 53 De Telegraafzaal rechts op de voorgrond een Hughes schrijvend telegraaftoestel op de achtergrond Morse toestellen Afb. 54 De sounder ontvanger van de rechtstreekse verbinding met Rotterdam 20

Afb. 55 Foto van een Hughes telegraaf van het fabricaat Siemens & Halske Afb. 56 De telefoonzaal in het Telegraaf en Telefoonkantoor 21

Afb. 57 Tussenverdeler en kabelbaan Afb. 58 De telefoonautomaat Oproepzoekers en Abonnee relais op de achtergrond het tellerrek Afb. 59 De telefoonautomaat enkele kiezer rekken 22

Afb. 60 De tijdmelder, ook wel “Tante Cor” genoemd 23

Afb. 61 De indrukwekkende hal van het Telegraaf en Telefoonkantoor met enkele loketten 24

Afb. 62 en 63 Twee beeldhouwerken in de hal naast de telefooncellen werk van Hedrik van den Eijnde Afb. 64 drie van de zes telefooncellen in de hal van het Telegraaf en Telefoonkantoor 25

Afb. 65 wat er overbleef na de vernietiging van Telegraaf en Telefoonkantoor nog zichtbaar: ijzerwerk van de kabelbanen Afb. 66 De “nood” handcentrale in de bunker aan de Apeldoornsestraat 26

Afb. 67 De directeur Brouërius van Nidek ontvangt minister Neher en PTT hoofddirecteur van Houwelingen 27

Afb. 68 Plattegrond van de eerste verdieping van het Telefoonkantoor in 1944 28

Afb. 73 De verbeterde (hand) telefooncentrale op de 1e etage aan de Apeldoornsestraat in 1946 wordt opgeruimd voor te ontvangen bezoek. Afb. 74 De directeur Brouërius van Nidek ontvangt minister Neher en PTT hoofddirecteur van Houwelingen 1947 29

30

Gebruikte afbeeldingen en geraadpleegde literatuur Gebruikte afbeeldingen: Bron Jaar Toelichting Nr. Delpher 1853 Uit: De Arnhemsche Courant van 14-07-1853 Afb. 1 Gelders Archief 1855 Uit: Het Adresboek van 1855 Afb. 2 Gelders Archief Ca. 1865 Toegangsnr. 1523 - 229-0012 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 3 + 42 Gelders Archief Ca. 1880 Toegangsnr. 1501 - 875 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 4 + 43 Delpher 1882 Uit: De Provinciale Overijsselsche en Zwolse courant van 24-01-1882 Afb. 5 Delpher 1882 Uit: Het Rotterdamsch nieuwsblad van 26-08-1882 Afb. 6 Delpher 1883 Uit: Het Nieuws van de dag 02-06-1883 Afb. 7 Telefan Archief 1891 Foto Telefan Afb. 8 Delpher 1896 Uit: Het Algemeen Handesblad van 01-03-1896 Afb. 9 Delpher 1896 Uit: Het Rotterdamsch Nieuwsblad van 16-03-1896 Afb. 10 Gelders Archief 1895 Toegangsnr. 1501-04 - 16509 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 11 + 45 Delpher 1822 Uit: De Arnhemsche Courant van 11-02-1922 Afb. 12 Delpher 1821 Uit: Het Algemeen Handelsblad op 07-06-1921 Afb. 13 Delpher 1922 Uit: Het Geïllustreerd Zondagsblad van de Arnhemsche Courant 17-12-1922 Afb. 14 + 53 Gelders Archief 1922 Toegangsnr. 1501-04-16294 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 15 + 55 + voorblad Gelderland in woord en Beeld 1926 Foto uit artikel door Telefan Afb. 16 + 61 Gelderland in woord en Beeld 1926 Foto uit artikel door Telefan Afb. 17 + 62 Telefan Archief 1923 Fotograaf onbekend Afb. 18 + 57 Gelderland in woord en Beeld 1926 Foto uit artikel door Telefan Afb. 19 + 60 Gelderland in woord en Beeld 1926 Foto uit artikel door Telefan Afb. 20 + 63 Delpher 1926 Uit: Het Algemeen handelsblad 14-04-1926 Afb. 21 Delpher 1929 Uit: De Arnhemsche Courant van 08-04-1929 Afb. 22 Delpher 1929 Uit: De Arnhemsche Courant van 08-04-1929 Afb. 23 + 50 Delpher 1929 Uit: De Arnhemsche Courant van 08-04-1929 Afb. 24 + 51 Delpher 1929 Uit: De Arnhemsche Courant van 23-03-1929 Afb. 25 + 66 Delpher 1929 Uit: De Arnhemsche Courant van 23-03-1929 Afb. 26 + 67 Delpher 1929 Uit: De Arnhemsche Courant van 23-03-1929 Afb. 27 + 68 Delpher 1935 Uit: De Arnhemsche Courant van 24-10-1935 Afb. 28 + 69 Delpher 1833 Uit: De Telegraaf van 14-01-1933 Afb. 29 Gelders Archief 1895 - 1905 Toegangsnr. 1501-04-4852 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 30 Gelders Archief 1939 Toegangsnr. 1501-04-4844 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 31 Delpher 1940 Uit: De Arnhemsche Courant 27-05-1940 Afb. 32 Delpher 1945 Uit: Het Kompas van 01-09-1945 Afb. 33 Gelders Archief 1945 Toegangsnr. 1534 - 1018, Foto: Jaquet, CC-BY-4.0 licentie. Afb. 34 + 70 Gelders Archief 1945 Toegangsnr. 1583 - 12225 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 35 + 71 Delpher 1946 Uit: Het Parool 21-02-1946 Afb. 36 Telefan Archief 1946 Fotograaf onbekend Afb. 37 + 72 Telefan Archief 1947 Fotograaf onbekend Afb. 38 Telefan Archief 1947 Fotograaf onbekend Afb. 39 + 73 Delpher 1947 Uit: De Arnhemsche Courant van 15-07 1947 (Detail) Afb. 40 Delpher 1947 Uit: De Arnhemsche Courant van 15-07-1947 Afb. 41 Delpher 1949 Uit: De Tijd van 13-07-1949 Afb. 42 Gelders Archief 1895 Toegangsnr. 1506 - microfische 587 Auteursrechtenvrij Afb. 45 Gelders Archief Ca. 1900 Toegangsnr. 1501-04 - 16505 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 47 Gelders Archief Ca. 1900 Toegangsnr. 1523 - 30-0023 Fotograaf Gemeente Arnhem Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 48 Gelders Archief Ca. 1900 Toegangsnr. 1523 - 89-0013 fotografie Brainlich & Leusink Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 49 Gelders Archief 1930 Toegangsnr. 1560 - 2702 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 52 + 53 Gelders Archief 1922 Toegangsnr. 1501-04 - 16291 Public Domain Mark 1.0 licentie Afb. 55 Gelders Archief Ca. 1923 Foto van bouwtekening door Telefan Afb. 57 Gelderland in woord en Beeld 1926 Foto uit artikel door Telefan Afb. 59 Gelderland in woord en Beeld 1926 Foto uit artikel door Telefan Afb. 60 Telegraphy.eu Ca. 1920 Door Fons Vanden Berghen, uit zijn website en zijn schrijven: Het Internet van de 19e eeuw Afb. 64 Telefan Archief 1944 Van Calc, PTT Tekenaar onbekend Afb. 74 Geraadpleegde literatuur Bellen voor de vrijheid , door DR. G. Hoogsteder en Drs. R.A. Korving Publicatie: Het Nederlandse telefoonnet en de Districtscentrale Arnhem, door: J.C. Schooneman, Ingenieur bij Bell Telephone Mfg. Company te Antwerpen Verzet via het geheime telefoonnet van: Karel Berkhuysen Het Internet van de 19e Eeuw door Fons Vanden Berghen, te downloaden in PDF format via de website: telegrafy.eu 31

32