Magazine T Arsenaal April NR 39 2017

MAGAZINE ‘T ArsenaalMaandelijks April 2017 NR 39 Specialiteit *De koude oorlog periode Gratis digitaal Magazine *ONAFHANKELIJK EN VEEL GEWAARDEERD Bied u als lezer *Historische,moderne militaire onderwerpen Page 04 Page 10 Page 45 De Spanjaarden De bevrijding van 48e Painfbat van wilden helemaal geen Breda. HeutszJaargang, 5| oplage:900 vrede.

INHOUD’S OPGAVE 2542-4858 Editors note: op de korrel / 03 Editor in Chief Spanje en het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) / 04 Rob Vaneker De bevrijding van Breda door Poolse Brigade / 10 Creative director De cannerberg-affaire / 27 Robert Wilbrink 1914-1918. Over vliegers,leeuwenwelpen, drank en de Grote / 32 Editor research Oorlog Hans Hollestelle Buitenlanders in Nederlandse krijgsdienst door de eeuwen / 40 Columnist heen Diverse contributions and Een nieuwe taak voor Regiment van Heutsz/ 45 different authors 8 dagen lang aan Japanners te ontsnappen door te/ 55 Graphics & Design camoufleren als eiland Robert Wilbrink Begin adverteerders pagina’s/ 61 Contributors Theo van Loohuizen-Jan Grefhorst-Dik Winkelman Distribution AMVJ publishers Netherlands Publisher AMVJ publishers Netherlands Free advertising Rob Vaneker Redactie board Adverteren,publiceren of een artikel aanleveren? Neem dan even contact op met de redactie via: [email protected] http://www.theblackwatch.co.uk http://rafaroi.orgPage 2

MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017 Editor’s Note OP DE KORREL: De Koude Oorlog Het is lastig om een precies beginpunt van de Koude Oorlog aan te wijzen. Al tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen de Amerikanen en de Russen formeel elkaars bondgenoten waren, was er aan beide kanten sprake van diepgeworteld wantrouwen tegenover de ander. Het was een kwestie van ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’, niet van vrijwillige toenadering. Een optie is dus om de Koude Oorlog meteen te laten beginnen op het moment dat de Tweede Wereldoorlog afliep, en de twee wereldmachten elkaar niet meer nodig hadden om een gezamenlijke vijand te bestrijden. Maar andere mogelijke begindata zijn even valide: 1947, toen de Amerikaanse regering de Truman-doctrine aannam die stelde dat de VS democratische landen niet in autocratische (lees: communistische) handen zouden laten vallen; of 1948, toen de Russen West-Berlijn een jaar lang afsloten en Oost en West voor het eerst direct tegenover elkaar stonden. De spanningen die hierdoor veroorzaakt werden, kristalliseerden zich tegen 1950 uit. Duitsland viel definitief in twee landen uiteen, de DDR in het oosten en de BRD in het westen. In 1949 werd de NAVO opgericht en verenigde West- Europa zich in de EGKS, de voorloper van de EU. De Sovjetstaten haalden hun banden aan en versterkten hun militaire aanwezigheid. In Azië werd Japan onder Amerikaans toezicht opgebouwd en voegde China zich in 1949 onder Mao Zedong bij het wereldwijde communistische kamp. De wereld was nu verdeeld in enerzijds een kapitalistisch en democratisch blok en anderzijds een communistisch blok. Daarnaast was er een grote groep onafhankelijke landen. De Koude Oorlog was begonnen. Uw Hoofdredacteur Rob Vaneker http://www.naillimburg.com http://www.imosphinx.euPage 3

HDEELSEPMAANAJALAGREDEENNVWREIDLDEEN Door: Henk Boom Spanje en het Twaalfjarig Bestand werd een plan tot uitstel van betaling (1609-1621) uitgewerkt om over meer geld te kunnen beschikken,’ vertelt historicus Bernardo Vrede genereert meer winst dan oorlog, García, gespecialiseerd in de dat was de pragmatische instelling die geschiedschrijving van Spanje in de leidde tot het Twaalfjarig Bestand tussen zeventiende eeuw. ‘Dat geld was nodig Spanje en de Republiek. Maar in beide voor een enorme militaire landen wonnen uiteindelijk de krachtsinspanning, om indruk te maken op hardliners. Aan Spaanse zijde waren dat alle landen waarmee Spanje op dat moment de monarchisten, die in oorlog hét oorlog voerde: Engeland, Frankrijk en de middel zagen om Spanje te herstellen in Republiek. Het uiteindelijke doel was om zijn glorie als moederland van de een van die landen, maar bij voorkeur alle universele katholieke monarchie. drie, tot onderhandeling te dwingen.De spierballentactiek had succes en leidde tot Vrede genereert meer winst dan oorlog, dat vredesverdragen met Frankrijk (1598) en was de pragmatische instelling die leidde Engeland (1604). De strategie voor de tot het Twaalfjarig Bestand tussen Spanje Nederlanden bestond uit twee fasen: en de Republiek. Maar in beide landen militaire druk én een politiek gebaar. Dat wonnen uiteindelijk de hardliners. Aan laatste regelde Filips II in 1598, kort Spaanse zijde waren dat de monarchisten, voordat hij overleed. Hij huwelijkte zijn die in oorlog hét middel zagen om Spanje oudste dochter Isabel Clara Eugenia,zie te herstellen in zijn glorie als moederland afbeelding onder, uit aan de Oostenrijkse van de universele katholieke monarchie. kroonprins Albert. de Nederlanden kwamen voor een groot deel aan de Oostenrijkse Habsburgers toe. De Oostenrijkse Nederlanden zouden het uitzingen tot in 1795, toen de Fransen het in handen kregen.De onderliggende reden voor het Twaalfjarig Bestand had een lange aanloop. In de nadagen van zijn leven had de vorige koning van Spanje, Filips II, het idee ontwikkeld dat met een langdurige wapenstilstand een beter klimaat aan weerszijden van de grens kon worden gecreëerd. Daardoor zouden de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden uiteindelijk bereid zijn om gezamenlijk terug te keren onder de paraplu van de monarchie, desnoods met zelfbestuur voor de Zeven Provinciën. Spierballentactiek Maar eerst moest er met militaire druk een zo gunstig mogelijke uitgangspositie voor een bestand worden geschapen. ‘Al in 1596Page 4 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Philip lll van Spanje Philip ll Koning van Spanje 1527-1598 Overlijden van Philips ll De onderhandelingen over het bestand zouden dan ook gevoerd worden door Het leek een geniale zet. Isabels moeder, de afgezanten van Albert en Isabel. Maar dat dochter van koning Hendrik II, kwam uit het had nog een andere reden. Filips III, die zijn Franse koningshuis van de Valois. Het in 1598 overleden vader was opgevolgd, wilde echtpaar zou aan de wieg staan van een zo kritiek pareren uit de hoek van de nieuwe dynastie, die van Habsburg en Valois. zogenoemde reputacionistas: de Spaanse Daarmee zou Spanje zich verzekeren van de haviken die het herstel van de reputatie van steun van Frankrijk in de strijd tegen de de monarchie als hoogste prioriteit zagen. rebellen in de Noordelijke Nederlanden. Het Vooral in Castilië was er veel verzet tegen het echtpaar kreeg de Zuidelijke Nederlanden als sluiten van welk bestand dan ook. Directe leen, die weer zouden overgaan op een besprekingen daarover werden eventuele zoon. Zou het bij dochters blijven, geïnterpreteerd als prestigeverlies omdat dan was een huwelijk alleen mogelijk als de katholieken en rebellen aan één tafel zaten. Spaanse vorst daarmee instemde. Bovendien werd gevreesd voor een domino- effect in de Italiaanse gebieden die tot het Na het overlijden van Filips II volgde het Spaanse Rijk behoorden. echtpaar een eigen, gematigde koers. Handel tussen de Zuidelijke en Noordelijke Etnische zuivering Nederlanden werd weer toegestaan. Aan weerszijden van de grens werd een tolerant Vóór de onderhandelingen moest de militaire godsdienstbeleid gevoerd. De Vlaamse adel druk nog worden opgevoerd. Dat gebeurde in kreeg meer inspraak. De sociaal-economische 1605. Generaal Ambrosius Spínola kreeg situatie in de Spaanse Nederlanden twaalf miljoen florijnen uit de Spaanse verbeterde aanzienlijk. Dat leidde ertoe dat staatskas voor nieuw wapengekletter. Eerst Albert en Isabel Clara Eugenia door de Zuid- nam hij Oostende in. Het jaar daarop rukte Nederlanders meer en meer werden gezien als hij met zijn leger langs de Nederlands-Duitse soevereine vorsten die op basis van goed grens op naar het noorden. Oldenzaal werd nabuurschap de contacten met de Noordelijke voor de tweede keer bezet en zou Spaans Nederlanden wilden verstevigen. blijven tot na het bestand.Page 5 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Frederik Hendrik veroverde verscheidene steden en gebieden in Ambrosio Spinola zag er zo uit vlak voordat hij Zuid-Nederland in de 80 jarige oorlog stierf Vanuit het eveneens veroverde Lingen staten proberen terug te brengen onder de bedreigde het Spaanse leger Friesland, de noemer van de katholieke monarchie? graanschuur van de Republiek. Het leek het Vreedzaam samenleven genereert meer winst begin van het einde, totdat het tij keerde. dan oorlog. Dat was de nieuwe toon in de Logistieke problemen verhinderden Spínola om buitenlandse politiek aan het begin van de over een lange frontlinie een zo groot leger te zeventiende eeuw. Geen oorlog voeren maar onderhouden.Om de impasse te doorbreken akkoorden zoeken, zelfs met ketters.’ sloot aartshertog Albert op 29 maart 1607 een wapenstilstand voor acht maanden. Het zou de Behalve voor oorlog moest koning Filips III opmaat zijn tot het bestand. Het verzet in soldaten en geld reserveren voor een van de Spanje was groot. García: ‘Veel Spanjaarden meest omvangrijke volksverhuizingen uit die hadden economische belangen bij voortzetting tijd: de uitwijzing van de moriscos, nazaten van van de oorlog. In dat kamp zaten ook de in 1492 bij de val van het laatste haviken, die van mening waren dat elke moslimbolwerk Granada achtergebleven concessie aan de rebellen een politieke en moslims die tot het christendom waren bekeerd. strategische fout was. Men wist immers heel Met hun uitwijzing werd de katholieke goed dat de Noordelijke Nederlanden zonder hardliners de wind even uit de zeilen genomen. oorlogsinspanningen aan de eigen grenzen tot een wereldmacht van betekenis op zee konden De operatie werd uitgelegd als de afsluiting van uitgroeien, met alle commerciële consequenties de Reconquista, de herovering van Spanje, dat van dien.’ weer 100 procent katholiek werd. Het was een nette manier van etnische zuivering. Juan de Het waren pragmatische factoren die het Salazar had de operatie gezegend: ‘God wonnen van de ideologische argumenten. De beschermt ons in onze religieuze overtuiging. In oorlogsinspanningen tegen de Nederlandse ruil daarvoor zuiveren wij het land van de opstandelingen, Frankrijk en Engeland hadden conversos, die ondanks hun bekering hebben het bankroet van de Spaanse staat veroorzaakt. vastgehouden aan hun islamitische tradities en García: ‘Een voorzichtige koning weet dat daarom geen plaats verdienen in het katholieke doorgaan met een oorlog enorme kosten met landschap.’ zich meebrengt. Waarom alle ketters dwingen om zich te laten bekeren, waarom protestantsePage 6 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

De operatie had Aan de ene kant probeerde leefsfeer in de Zuidelijke geen enkel Spanje verdragen te sluiten met Nederlanden en een betere ketters, met mensen die geen verhouding met de Noordelijke precedent en ingezetenen waren van het rijk, Nederlanden te creëren.’ Dat er was jarenlang en aan de andere kant werden ook een iets betere relatie voorbereid. Naar tienduizenden burgers met een ontstond met de monarchisten schatting 300.000 moslimverleden uitgewezen.’ was vooral te danken aan het feit dat Albert en Isabel voorrang moriscos De verhuizing vergde een gaven aan het herstel van rooms- moesten hun enorme logistieke en financiële katholieke kerken in Vlaanderen biezen pakken. inspanning. Honderden boten die tijdens de opstand waren García: ‘Er zat werden ingezet voor het vernield.Minder soldaten transport naar Noord-Afrika. betekende dat er meer geld iets Een deel van het leger werd vrijkwam voor institutionele tegenstrijdigs in gelegerd in de woongebieden van verbeteringen en een gunstiger de moriscos in het zuiden en leefklimaat. In de Zuidelijke die beslissing. oosten van Spanje, om mogelijke Nederlanden werd het verdrag opstanden of onlusten de kop in dan ook geïnterpreteerd als een MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017 te drukken. Aan het gerucht dat prelude op betere tijden. Peter de moriscos met financiële hulp Paul Rubens was daarop al uit het Osmaanse Rijk in opstand vooruitgelopen met zijn voor wilden komen, wil Bernardo deze plechtigheid vervaardigde García niet veel waarde hechten. schilderij De aanbidding der ‘Persoonlijk denk ik dat die wijzen, dat tijdens het complottheorie alleen maar een ondertekenen van het verdrag in voorwendsel was om de de hal van het stadhuis hing. Het uitwijzing te rechtvaardigen.’ was een allegorie die verwees naar de geboorte van Christus en Sluwe hertog het nieuwe tijdperk dat daarmee begon. Terwijl de uitzetting in volle gang was, werd op 9 april 1609 in het Maurits van Oranje stadhuis van Antwerpen het bestand tussen de Spaanse Nederlanden en de Republiek getekend. Het werd uitgelegd als een overwinning voor Maurits van Nassau en Johan van Oldenbarnevelt, de Nederlandse architect van het bestand. De Republiek werd erkend voor de duur van het bestand. De Spaanse eis dat Indië verboden gebied zou moeten worden voor de Nederlandse vloot en handel was vervallen.‘Toch was het verdrag erg beperkt,’ zegt García. ‘Het belangrijkste effect was dat de vijandelijkheden ophielden, waardoor er ruimte, tijd en geld kwam om andere dingen te doen, om een beterePage 7

Schisma Mare Liberum In Spanje daarentegen bleven de haviken mokken, Tijdens het bestand ontbrandde in de Republiek omdat Spanje de Republiek had moeten erkennen. een conflict tussen de gomaristen, genoemd naar ‘Maar uiteindelijk was het bestand een de Leidse hoogleraar Franciscus Gomarus, en de wapenstilstand en geen vredesverdrag,’ aldus García. arminianen, genoemd naar zijn collega Jacobus ‘De oorlog hield even op, maar zou over twaalf jaar Arminius. Gomarus was, net als Salazar, van weer worden hervat. Eigenlijk had het bestand dus mening dat de staat ondergeschikt was aan de geen waarde. Wat overeen was gekomen met de godsdienst. Arminius verdedigde de theorie dat protestanten, kon elk moment weer worden de staat wel degelijk macht had over de kerk. De opgezegd.’In de perceptie van de publieke opinie kiem was gelegd voor het eerste schisma in de hadden Albert en Isabel Clara Eugenia het verdrag protestantse kerk.Stadhouder Maurits van getekend. Maar in de praktijk was het echtpaar Nassau koos voor Gomarus. Johan van slechts een politiek instrument van Francisco Gómez Oldenbarnevelt, die namens de Republiek de de Sandoval y Rojas, beter bekend als de hertog van onderhandelingen voor het Twaalfjarige Bestand Lerma. Toen Filips III aan de macht was gekomen, had gevoerd, schaarde zich achter Arminius. Het wilde hij net zulke grote projecten uitvoeren als zijn conflict eindigde fataal voor de raadspensionaris. vader en grootvader. De zwakte van de vorst maakte Hij werd beschuldigd van hoogverraad en op 12 van de sluwe hertog van Lerma een invloedrijk man. mei 1619 onthoofd op het Binnenhof in Den Recht ingaand tegen de filosofie van Salazar Haag. huldigde hij het standpunt dat alles wat Karel V en Filips II niet hadden bereikt met oorlog voeren, nu Het waren nota bene de Spaanse monarchisten moest worden binnengehaald met vrede. die belastend bewijsmateriaal tegen Van Oldenbarnevelt openbaar hadden gemaakt. Uiteindelijk pakte het allemaal anders uit. Het Daaruit bleek dat de raadspensionaris in het huwelijk van Albert en Isabel zie afbeelding onder, geheim onderhandelingen had gevoerd over de bleef kinderloos. Geen Valois-Habsburg-dynastie optie of het tijdelijke bestand kon worden dus in de Zuidelijke Nederlanden, met als gevolg dat omgezet in een definitief vredesverdrag – en het gebied na het overlijden van het vorstenpaar Maurits wilde de oorlog voortzetten. García: ‘Het weer een Spaanse provincie zou worden. was een uitgedokterde tactiek van de Tegelijkertijd groeide in de Noordelijke Spanjaarden. De haviken gingen ervan uit dat Nederlanden, net als in Spanje, de macht van tweedracht bij de vijand altijd goed was. Het was religieus fundamentalisten. slechts wachten op het moment om partij te kiezen en daarmee je voordeel te doen.’Inderdaad waren er geheime onderhandelingen geweest, omdat in 1609 veel twistpunten onaangeroerd waren gebleven. Een van de punten waarover werd gesproken, was het al door Filips II ontwikkelde idee om de Republiek weer toe te voegen aan de Zeventien Provinciën als een zelfstandige entiteit binnen de Spaanse monarchie, met behoud van de status van republiek. Ook daar stak een filosofie achter met een commercieel karakter. In de Spaanse optiek zouden de verenigde Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden met havens als Amsterdam en Antwerpen zich binnen de monarchie kunnen ontwikkelen als het ultieme instrument voor de hegemonie op zee.Page 8 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

De handel door Nederlandse schepen had na het Maar niet om gebiedsuitbreiding. Zúñiga was ingaan van het bestand al veel rijkdom in Spanje zich er terdege van bewust dat de Noordelijke gegenereerd, vooral in Sevilla. Schepen, Nederlanden al te sterk waren en te goed distributienetten, handelsfirma’s, beveiligd door zee en rivieren om ze op de knieën financieringsinstituten, verzekeringen – alles te kunnen dwingen. ‘Het enige wat we daarmee kwam uit Nederland. Voor de Republiek was bereiken is verliezen, Indië, daarna Vlaanderen, Indië het doel, althans het gedeelte dat nog door daarna Italië en uiteindelijk ons eigen Spanje.’ Portugal werd gecontroleerd en daarmee een De oorlog die hij voorstond, was bedoeld om dominante positie had in de handel van druk uit te oefenen, zodat Spanje bij een echt specerijen. Uitgangspunt was het document vredesverdrag met meer eer uit de strijd zou Mare Liberum (De zee is vrij) van Hugo de komen dan bij het bestand van 1609. Groot, die net als Van Oldenbarnevelt was gearresteerd en veroordeeld omdat hij zich achter Ondanks het gebrek aan geld kreeg het herstel de arminianen had geschaard. van de reputatie van de monarchie zo de hoogste prioriteit. In 1625 werd Breda veroverd door Reputatieherstel Spínola en zijn tercios, de elitetroepen. Een jaar later werden de Staatse troepen als bevrijders De Republiek, gesterkt door de eerste successen ingehaald in Oldenzaal. Pas in 1648 kwam er een van de VOC, wilde een eigen koers varen. Van definitief einde aan de Tachtigjarige Oorlog.< herstel van de Zeventien Provinciën, zoals Filips II dat had uitgedacht, was allang geen sprake meer. Voor Spanje dreigde het nakijken. De haviken morden meer dan ooit. Eerst viel de vredeshertog van Lerma in ongenade. De nieuwe sterke man aan het Spaanse hof werd Baltasar Zúñiga, die net als Salazar van mening was dat de reputatie die in de jaren van Filips II was Johan van Oldenbarnevelt Hugo de Groot gevestigd en voor een deel weer teloor was Help Magazine’T ARSENAAL aan gegaan – Spanje als moederland van de universele monarchie – moest worden hersteld. Nieuwe abonnees Met een oorlog. Verras uw vereniging, familielid, vriend, MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017 kennis of collega met een GRATIS ABONNEMENT [email protected] 9

Eerste Poolse tanks komen uit de Molengrachtstraat- Het tekort aan tankbemanningen had tot Breda: Fotoarchief Generaal Maczek Museum gevolg dat er nog maar tweederde deel van het normale aantal mannen beschikbaar was, terwijl de bezetting bij de infanteriecompagnieën op dat moment zelfs nog maar 60 procent was. Het logistieke probleem kon worden opgelost door de haven van Antwerpen in gebruik te nemen, maar de Schelde en een groot deel van Brabant werden nog bezet door het Duitse leger. Eind oktober begon een aantal Geallieerde divisies vanuit het Nederlands- Belgische grensgebied tegelijkertijd aan een opmars in noordelijke richting om het Duitse leger voor zich uit te drijven. Debevrijding De Eerste Poolse Pantserdivisie kreeg op 26 vanBreda oktober de opdracht de vijand bij Oosterhout op te vangen, zodat het Duitse leger geen Inleiding kans zou krijgen zich te hergroeperen. Deze opdracht voerden de Polen uit in het kader De bevrijding van Breda geldt als één van de van operatie ‘Pheasant’, die tot doel had de grootste successen van de Eerste Poolse Duitsers uit Brabant te verdrijven. De tiende Pantserdivisie. In dit deel zal aandacht worden pantserbrigade trok richting Vijfhuizen, besteed aan de banden tussen Breda en de Poolse Alphen en Oisterwijk, terwijl de derde militairen. De eerste vragen die daarbij van belang infanteriebrigade ingezet zou worden om de zijn, zijn hoe de bevrijding van Breda verliep en hoofdaanval te beveiligen. hoe de Poolse militairen werden ontvangen in Breda. Daarbij gaat de aandacht uit naar de reactie van de bevolking enerzijds en het onthaal op diplomatiek niveau anderzijds. Na de bevrijding van Breda werd besloten dat de Poolse militairen een aantal maanden in Breda zouden blijven. De bevrijding van Breda Help Magazine’T ARSENAAL aan ‘Operatie Breda’ Van 6 tot 26 oktober werden er voor Nieuwe abonnees de Eerste Poolse Pantserdivisie, die toen gelegerd was in België, tijdelijk geen acties gepland. Tijdens de Verras uw vereniging, familielid, vriend, laatste actie was gebleken dat de aanvoer van kennis of collega met een voorraden stokte, er kwam steeds minder benzine en GRATIS ABONNEMENT munitie, omdat de aanvoerlijnen vanuit Normandië te [email protected] lang geworden waren. De Eerste PoolsePage 10 Pantserdivisie hield het veroverde gebied bezet en moest noodgedwongen een rustperiode inlassen. MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

10 P.S.K verkenningsregiment Het Poolse verkenningsregiment (10 P.S.K.) een ondergeschikte rol, namelijk de vijand te kon het succesvolle optreden van de beide binden, heeft de divisie een dominerende rol brigades uitbuiten door Gilze te veroveren gespeeld bij het veroveren van de stad Breda en het regiment bereikte de hoofdweg Breda- en omgeving; oorspronkelijk zou de Tilburg. De Britten, Canadezen en hoofdaanval hierop gericht worden met een Amerikanen waren minder snel opgetrokken veel sterkere artilleriemacht en eventuele en zodoende groeide de taak van de Poolse vliegtuigbombardementen. Ongetwijfeld militairen uit van een hulp- tot een heeft ons optreden de stad voor ernstige hoofdactie, namelijk de opmars richting het vernietiging behoed.” Hollands Diep om daar het Duitse leger de terugtocht af te snijden. Om door te dringen De Poolse militairen wisten Breda te tot het Hollands Diep was het echter bevrijden zonder een grootschalige inzet van noodzakelijk eerst Breda te bevrijden. zware artillerie. Het viel met de verwoestingen binnen de stad als gevolg van Omdat tanks weinig uit konden richten de beschietingen en bombardementen nogal tussen de huizen in de stad, was de grootste mee.Het puin- en glasruimen, dat direct na rol bij de bevrijding van Breda toebedeeld de bevrijding de hoogste prioriteit kreeg, zou aan de infanterie. De derde infanteriebrigade zes dagen duren. Tussen 28 oktober en 7 zou zich via het zuiden op het centrale deel november vielen in Breda 41 van de stad richten, terwijl de pantsertroepen burgerslachtoffers, dat was 0,05 procent van met hun tanks de noordflank zouden de bevolking. Drieduizend burgers hadden beschermen. Het Duitse leger was een week lang bescherming gezocht in de overgegaan tot een tegenaanval, om te openbare schuilkelders.Nadat Breda bevrijd voorkomen dat de Polen hun terugweg af was, trok de Eerste Poolse Pantserdivisie zouden snijden. Na enig oponthoud door verder naar het noorden. Het doel was nog verwoeste infrastructuur en het Duitse steeds het zo snel mogelijk bereiken van het verzet, bevrijdden de Poolse militairen op 29 Hollands Diep en de daarvoor benodigde oktober eerst de zuidoosthoek van Breda en aanval op Moerdijk, maar dit ambitieuze later het centrum van de stad.Een dag eerder voornemen mislukte door de aard van het hadden de Polen vijf Duitse officieren en 276 terrein. Omdat het terrein drassig was, manschappen gevangen genomen, ook werden de Polen namelijk gedwongen zich te werden er twee tanks en ander materieel verplaatsen over de wegen. Het Duitse leger buitgemaakt. In totaal zouden tijdens had het terrein zorgvuldig in staat van ‘Operatie Breda’ 53 Duitse officieren en verdediging gebracht, met betonnen bunkers 2892 manschappen gevangen genomen op tactische punten. De Duitse militairen worden. Ook aan Poolse zijde waren hadden de terreinomstandigheden zodoende verliezen in de vorm van doden en gewonden effectief uitgebuit. Uiteindelijk bevrijdden de te betreuren, 69 officieren en 876 Polen ook Moerdijk, op 9 november 1944 manschappen waren niet langer inzetbaar. was deze plaats in Poolse handen. Terwijl de Poolse militairen verder getrokken waren om Op 29 oktober was de stad bevrijd van de ook op andere plaatsen tegen het Duitse Duitse bezetters. Poolse militairen hadden leger te strijden, was in Breda de het grootste aandeel in de bevrijding gehad, feestvreugde losgebarsten. Hoe had de stad maar ook de Canadezen en Britten waren haar bevrijders ontvangen? aanwezig geweest. Maczek schreef over de bevrijding van Breda: “De vier dagen lang durende actie op Breda was na de zware gevechten der divisie bij Falaise het volgende grote succes. In plaats van de vervulling vanPage 11 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

OntvangstindestadBreda Een omwonende verklaarde, dat zowel vriend als vijand werd aangestoken door de De Poolse militairen hadden de stad nog maar net roes van de bevrijding. Maczek verklaarde, bereikt, zo vertelt een ooggetuige van de bevrijding, dat de Nederlandse hartelijkheid en of een dame begon met het afbreken en weggooien gastvrijheid de schaduwzijden van de van de Duitse bewegwijzering. Op dat moment was oorlog deden verbleken. Hij was van dat nog een gevaarlijk karwei, aangezien de Duitse mening dat de stad Breda op een niet te militairen nog niet uit de stad verdwenen waren. beschrijven manier haar eerste ogenblikken Toen na de eerste tanks de motorrijders en van vrijheid beleefde. Er was sprake van ordonnansen volgden, kwamen er steeds meer echt carnaval met bloemen en confetti en de mensen de straat op. straten stonden vol met feestende bewoners. De Bredanaars hingen afbeeldingen van de Begroeting van de bevrijders Poolse vlag en woorden van dank op hun huizen. De bevolking begroette de bevrijders met grote vreugde en enthousiasme: “Meisjes en vrouwen Het eerste dat de militairen opviel bij de sprongen op de tanks, soldaten werden omhelsd, ontvangst, was dat zij in Breda in hun eigen bloemen werden aangebracht, handen toegestoken. Al taal begroet werden. Winkels en huizen heel gauw werden ook handen gevuld. Cigaretten hadden Poolse opschriften op de ramen, werden bij volle doozen uitgereikt of leeggeschud. De waarmee de dankbaarheid jegens de jeugd werd verblijd met chocolade. De druk van militairen werd getoond. Verder viel de zoovele dagen oorlog en bezetting werd afgeschud en Polen de hartelijkheid van de bevolking op de vreugde luid uitgejubeld. Men had geen aandacht en zij waren dan ook blij voor de meer voor de nog af en toe fluitende granaten. Wel Bredanaars, dat er tijdens de bevrijding van bewonderden we de tanks (...) En wat zagen die de stad weinig schade was aangericht.De soldaten in hun keurige overalls er prachtig uit. Met Poolse militairen vonden de ontvangst in zulk materiaal leek oorlogvoeren geen kunst!? De Breda allerhartelijkst, volgens Alfons bewondering van velen ging al gauw over in het Raichert was de bevolking ‘heel, heel, bestormen van de bevrijders om cigaretten. (...) De ontzettend enthousiast’.De Poolse jacht op handteekeningen was daarnaast een tweede oorlogscorrespondent M.M. Feldhuzen hobby van onze stadgenooten”. schrijft eveneens dat de Polen in Breda op zeer enthousiaste wijze werden ontvangen, met ‘Nederlandsche en Poolsche vlaggen, het aanbieden van dranken en ... kussen.’ Voor correspondent Feldhuzen werd de dankbaarheid van de Bredase bevolking nog eens extra duidelijk, toen hij in een straat het lichaam van een dode Poolse soldaat vond, dat geheel overdekt was met bloemen. Het enthousiasme en de dankbaarheid van de bevolking van Breda was de Poolse bevrijders niet ontgaan, maar hoe zag de officiële ontvangst van de Poolse militairen in Breda er uit? En wat gebeurde er na de eerste dagen, toen de roes van de bevrijding enigszins voorbij was?Page 12 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Beminnelijke strijder ROMAN Stolarz, drager van het Poolse officierskruis met rozet en op zondag 29 oktober 1944 een van de bevrijders van de stad Breda, overleden in 2005 op 91 jarige leeftijd. De nadagen van de bevrijding Toen oud-burgemeester B.W.T. van Slobbe op Het animo onder de bevolking was zo groot, dat zondag 29 oktober een rondje door de stad liep, de meeste winkels gesloten waren, zodat werd hij plotseling ‘ontdekt’ door de menigte. iedereen naar het defilé kon kijken. Bij dit defilé Hij werd meegenomen naar het stadhuis, waar waren alleen Britse en Canadese militairen generaal Maczek hem weer in zijn functie aanwezig, omdat de Poolse militairen op dat installeerde. Het enthousiasme omtrent de moment op weg waren naar Moerdijk, om daar bevrijding bereikte op dat moment zijn de strijd voort te zetten. hoogtepunt.Een dag later sprak burgemeester Van Slobbe zijn dank en verheuging uit over de Op zaterdag 4 november bracht prins Bernhard bevrijding van de stad door de ‘prachtige een bezoek aan Tilburg en hij vereerde die dag Poolsche divisie’. Bij deze gelegenheid bood tevens Breda, Vught en Den Bosch met een hijgeneraal Maczek een zilveren medaille en het bezoek. Een dag later werden verschillende ereburgerschap van Breda aan, als blijk van kerkdiensten georganiseerd, om de dankbaarheid en waardering voor de dankbaarheid voor de bevrijding van Breda te teruggewonnen vrijheid. tonen en de gevallenen te herdenken. In de rooms-katholieke kerken werd een gebed voor Twee dagen na de bevrijding van de stad, werd de koningin gezongen en het Wilhelmus in Breda een defilé afgenomen door de gespeeld. Ook in de protestantse kerken werd plaatselijke autoriteiten. Een deel van de in het volkslied gezongen.Op 8 november vond in Breda gelegerde troepen defileerde op 2 kasteel Bouvigne het zogenoemde november in het Wilhelminapark voor Verbroederingsfeest plaats en op 11 november burgerlijke en militaire autoriteiten. De route vierden de Poolse militairen hun van de overwinningsparade was van te voren onafhankelijkheidsfeest in Nederland. aangekondigd, waardoor duizenden BredanaarsPage 13 langs de weg of in het park stonden te kijken. MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Dit feest, dat gevierd werd ter herinnering aan het Poolse militairen ingekwartierd in Breda vrije Polen van na de Eerste Wereldoorlog, bestond onder andere uit een mars door de straten Een Poolse militair vroeg zich na de oorlog af, van Breda. Voor de Polen was het de eerste waarom de Polen zo graag teruggingen naar gelegenheid waarbij zij in Breda in hun nette tenue Breda. In Breda was een Poolse gemeenschap verschenen.Generaal Maczek en burgemeester ontstaan en er waren vrij veel huwelijken gesloten Van Slobbe hielden toespraken en de bevolking tussen Poolse militairen en inwoonsters van Breda. van Breda wierp bloemen terwijl het Poolse leger Brussel was echter de stad waar de militairen hun defileerde.In de dagen na de bevrijding werden vrije tijd doorbrachten wanneer ze met verlof echter niet alleen feesten gevierd, maar moesten gingen. De Poolse militair dacht dat de banden ook de vijanden gestraft worden. ‘Bijltjesdag’ bleek met Breda toe te schrijven waren aan het gevoel, een onvermijdelijke zaak, maar ondanks de hang dat de Poolse militairen zich in Breda voor het naar volksvermaak gedroeg de bevolking zich eerst sinds zes jaar weer echt ergens thuis voelden. ordelijk. NSB’ers en andere verdachte personen Door de snelle verplaatsing van de Geallieerde werden demonstratief gearresteerd, maar er was troepen werd Breda in de winter van 1944 op 1945 geen sprake van grootschalige mishandelingen. aangewezen als garnizoensstad. Een aantal ‘moffenmeiden’ werd kaalgeknipt, zie foto rechts, maar daar werd spoedig een einde aan gemaakt. De kale meisjes en vrouwen wisten met hoofddoekjes met haar dechande zo veel mogelijk te ontlopen. Het besmeuren met verf, teer en uitwerpselen zoals dat in andere plaatsen gebeurde, kwam niet voor in Breda. Na de bevrijding van Breda lagen er nog veel munitieresten op straat en er kwamen ongelukken voor, wanneer kinderen daarmee gingen spelen. Nog meer dan een half jaar werd de avondklok gehandhaafd, tot 9 mei 1945. De openbare schuilloopgraven en schuilkelders bleven het straatbeeld van Breda bepalen, ook deze zouden pas na de Duitse capitulatie op 5 mei 1945 verdwijnen. Tussen 1940 en 1944 waren Duitse militairen bij gezinnen in Breda ingekwartierd, vanaf november 1944 waren dat Geallieerde militairen. Ook de Poolse militairen werden ondergebracht bij gezinnen in Breda. Hoe verliep deze inkwartiering? Helpt u Magazine’T ARSENAAL aan Nieuwe abonnees Verras uw vereniging, familielid, vriend, kennis of collega met een GRATIS ABONNEMENT [email protected] 14 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Page 15 Foto boven: Generaal Sosabowski De Geallieerde militairen zouden tijdelijk verblijven Foto onder: Poolse kapel in Breda in kazernes, scholen, andere grote gebouwen en particuliere woningen. De inwoners van Breda werd MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017 gevraagd huisvesting te verlenen aan de militairen en het administratief en geneeskundig personeel. Er hoefde dit keer – in tegenstelling tot de periode waarin de Duitse militairen onderdak zochten – geen dwang uitgeoefend te worden. De bevolking van Breda stelde haar huizen beschikbaar voor de Poolse, Canadese, Engelse en Amerikaanse militairen, voor zover zij nog geen plaats hadden in de kazernes en scholen. Volgens veteraan Zygmunt Chmielowski bruiste de stad Breda van de vreugde en het enthousiasme over de bevrijding. In de stad troffen de Poolse militairen volgens Chmielowski een enorme armoede aan, er was een groot tekort aan kleding en schoeisel en mensen waren uitgehongerd. De inkwartiering van Geallieerde militairen kon de gastgezinnen voordeeltjes uit de rantsoenen opleveren. Kinderen bedelden bij de Geallieerde militairen – die vaak in het bezit waren van sigaretten en chocolade – om iets te eten, maar ook volwassenen bivakkeerden bij de veldkeukens, in de hoop iets te eten te krijgen. In de plaatselijke krant sprak men schande van deze schooipartijen, want ‘wat moeten de bevrijders daarvan denken? (...) ’n Tikje meer eigenwaarde zou ons, intellectueel volk, geen kwaad doen. Het gastvrije onthaal van de Poolse militairen in Breda zal in sommige gevallen zijn ingegeven door de hoop om van de levensmiddelen en rantsoenen van de militairen te kunnen profiteren. Doorgaans werden de militairen echter in de Bredase gezinnen opgenomen uit dankbaarheid voor de bevrijding, op deze manier konden de Bredanaars namelijk iets terug doen voor hun bevrijders. Na een tijd onderweg te zijn geweest, was Breda de eerste plaats waar de Poolse militairen langere tijd verbleven. De militairen vertoefden na een zware frontdienst dan ook graag in een normale, huiselijke sfeer. De koude winter en de strijd in Nederland kregen een andere dimensie door de onvermoeibare steun die de Poolse militairen op hun inkwartieringsadressen ondervonden.Veteraan Chmielowski was van mening, dat de Poolse militairen die ingekwartierd werden bij gezinnen in Breda, daar beschouwd werden als eigen gezinsleden. Volgens hem werden er toen veel vrienden voor het leven gemaakt. De banden die ontstonden bleven lange tijd bestaan, in sommige gevallen wel meer dan vijftig jaar.

Poolse commando's tijdens training in Schotland, 1943 Foto:Andrzej Perepeczko. ' Verblijf in Breda Het verblijf in Breda werd voor de Poolse militairen een mooie tijd: “The stay in Breda was one long period of receptions and pleasure. The gratitude and hospitality of the Dutch surprised the Polish soldiers, who did not expect such joyful enthusiasm from what they regarded rather as a cold nation. (...) At each step warm friendship, nearly love, was shown, as victorious troops were treated in their own county.” De gastvrijheid van de bevolking was niet ook bioscopen werden druk bezocht. Daarnaast specifiek voorbehouden aan de stad Breda. De ontstond er een ware ‘danswoede’, die – onder Poolse oorlogscorrespondent M. Walentynowicz andere bij de kerk – heel wat zorgen baarde.. schreef over zijn verblijf bij een Nederlands gezin toen hij op weg was naar Axel het De inkwartiering van Geallieerde militairen was volgende: “Tijdens den tocht door België had ik geen probleem, maar de aanwezigheid van de vele een paar woorden Vlaamsch geleerd, en ik jonge militairen baarde ouders en de autoriteiten probeerde mijn Nederlandschen gastheer, bij wien grote zorgen. Dochters werden door hun ouders ik dien eersten nacht was ingekwartierd, duidelijk in de gaten gehouden. Comités van lokale te maken dat ik in geen geval wilde dat hij voor notabelen selecteerden de meisjes die naar mij eenige drukte maakte; maar hij noch zijn dansavonden mochten, wat tot frustratie leidde bij bejaarde huisgenooten wilden daar van hooren. de Geallieerde militairen: de vrouwen die door de Ze glimlachten, en trokken zich van mijn notabelen werden uitgekozen omschreven zij als protesten niets aan. (...) Anderen sloegen ‘eighty, grandmothers or deformed’ Het grootste nieuwsgierig onze soldaten gade, gaarne bereid deel van de Polen was – evenals het grootste deel een handje te helpen. De vrouwen waren reeds van de bevolking van Breda – rooms-katholiek. aan het werk getogen en waschten de hemden, Vanuit de katholieke kerk werd benadrukt dat sokken en het ondergoed van onze soldaten dat naast economische wederopbouw godsdienstig en dik onder het stof en vuil zat van den veldtocht in moreel herstel nodig was. Vrouwen en meisjes Frankrijk en België. De mannen hielpen dienden zich gepast te kleden en de omgang met voertuigen repareeren en knapten allerlei mannen moest ingetogen zijn. De kerk vreesde karweitjes op. (...) De Poolsche soldaten moderne zaken als dansen en bioscoopbezoek en onthaalden de kinderen op biscuitjes, die zeer op riep haar gelovigen op, dit soort vermaak te prijs gesteld werden, al waren ze tijdens de reis mijden. De zorgen over de omgang tussen de nogal hard geworden.” Bredase vrouwen en de buitenlandse militairen waren niet ongegrond. Verlovingen werden Zoals uit bovenstaand fragment blijkt, is de verbroken en er kwamen echtscheidingen en ontvangst van de Geallieerde militairen niet alleen kinderverwaarlozing voor. Syfilis en gonorroe in Breda erg enthousiast geweest. Toch zien zowel verspreidden zich, in 1939 waren er nog 93 de Bredanaars als de Polen hun gezamenlijke gevallen van geslachtsziekte bekend geworden in band als bijzonder. Deze band moet ontstaan zijn Noord-Brabant, in 1945 waren dat er 2324. De in de winter die de Poolse militairen doorbrachten verkoop van boekjes om Engels te leren spreken, in Breda. Wat gebeurde er die winter in de stad? verliep uitstekend. De Nederlandse jongens voelden zich dan ook tekort gedaan en zagen de De winter in Breda populariteit van de buitenlandse militairen met lede ogen aan. De eerste dagen nadat de stad bevrijd was, werden er allerlei feesten georganiseerd, bijvoorbeeld in de tuinen van de bewoners van Breda. Maar ook in de winter die volgde, was de behoefte aan uitgaan en vertier groot. Toneelvoorstellingen en concerten, maar vooralPage 16 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

De Bredase vrouwen werden gewaarschuwd huis schrijven, om van een terugkeer naar Polen voor de gevaren die hun omgang met de al helemaal niet te spreken. Waar moeten we in Geallieerde soldaten met zich meebracht, godsnaam naar toe, als we gedemobiliseerd bijvoorbeeld met striptekeningen en versjes. worden?” In de teksten werd benadrukt dat het voor de De twijfel die de Poolse militair uitte over de meisjes van belang was hun eer te behouden. situatie na de oorlog, zou terecht blijken. De Ondertussen vonden meisjes en vrouwen die Poolse militairen konden na de oorlog niet vrij wegliepen van huis bij de militairen meermaals terug gaan naar hun land, omdat de communisten een gastvrij onthaal en een willig oor als daar de macht in handen hadden. De Poolse prostituee. In een striptekening uit die tijd, werd militairen die in het Westen hadden gevochten dit nog eens extra benadrukt. Een vrouw in werden zwartgemaakt en konden in een aantal enigszins ordinaire kleding danst op een podium, gevallen rekenen op een geheim proces of zelfs terwijl er in het publiek een militair opspringt, een showproces, waarin zij terechtgesteld die roept “Mother!”. In Breda was na de oorlog werden. Slechts vijftien procent van de militairen wel sprake van een ‘baby-boom’, maar die was van de Pantserdivisie keerde terug naar Polen. niet zo zeer te wijten aan het contact tussen de Geallieerde militairen en de vrouwen in Breda, De militairen die niet terug wilden of konden, zoals de bovenstaande teksten doen vermoeden. moesten bedenken waar zij een nieuw leven op De hogere geboortecijfers waren voornamelijk gingen bouwen. Een deel van de militairen koos toe te schrijven aan het feit dat de Nederlandse het land waar hun vriendin of verloofde woonde, mannen weer thuis kwamen en de toekomst er dit kon bijvoorbeeld in Schotland of Engeland rooskleuriger uitzag.De kerkelijke en wereldlijke zijn, waar zij tijdens de oprichting van de Eerste autoriteiten waren erg bang geweest voor Poolse Pantserdivisie verbleven. Circa 400 zedelijk verval en op het terrein van bijvoorbeeld militairen keerden in eerste instantie terug naar geslachtsziektes, was dit niet onterecht geweest. Breda, waarvan er uiteindelijk ongeveer 250 in De vrees dat de militairen na het verlof zouden Breda zouden blijven. De overige 150 militairen vertrekken en de Bredase vrouwen achter kozen er later toch voor weer te vertrekken, zouden laten, bleek in sommige gevallen gegrond. bijvoorbeeld wanneer er meer duidelijkheid was Er waren echter ook militairen, die na de oorlog over de situatie in Polen of wanneer de relatie wel terugkwamen naar Breda, om hun stukliep. Volgens veteraan Raichert werden er toekomstige vrouw te bezoeken. Hoe verliep het redelijk wat huwelijken ontbonden, maar dat leek de Poolse militairen en de Bredase vrouwen na hem logisch. In het begin, in de roes van de de oorlog? bevrijding, leek alles mooi en aardig, maar later kon dat – van beide zijden – toch veranderen. Hoe het de Poolse militairen na de oorlog verging Na de bevrijding van Breda trokken de Poolse Generaal Maczek en Burgemeester van Breda militairen in het voorjaar naar het noorden van Van Slobbe Nederland. Inmiddels waren er banden ontstaanPage 17 tussen de Poolse militairen en de inwoners van Breda. Sommige militairen schreven brieven naar de gezinnen waar ze ingekwartierd waren geweest of naar hun vriendin in Breda. Toen het einde van de oorlog naderde en de Conferentie van Jalta plaatsvond, werd langzaam aan duidelijk, dat het einde van de oorlog de Polen wel eens niet zou kunnen brengen waar zij op gehoopt hadden. Zo schreef een Poolse militair op 8 juli 1945 naar zijn ‘pleegouders’ in Breda: “Wij hebben zo zwaar gevochten, zoveel kameraden moesten hun leven verliezen, het was allemaal vergeefs. We kunnen nog niet eens naar MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Er waren ook gevallen, waarin de Poolse militair Waardering voor de Poolse militairen? niet welkom was in het gezin van de betreffende Bredase. Zo vertelde een Bredase het volgende: ‘Ik trouw niet zolang ik een uniform draag’ “Mijn eerste en enige liefde in mijn leven was Veteraan Wladyslaw Kohutnicki wilde na de één van onze bevrijders, een altijd vrolijk oorlog niet terug naar Polen, omdat de fluitende Pool. (...) Breda was te klein, mijn communisten daar de macht hadden. Hij moest zonde te groot, wat moet de familie wel niet dus ergens anders een plek zoeken en hij koos denken, de buren, de pastoor? Ik ben letterlijk Nederland uit, omdat zijn toekomstige vrouw en figuurlijk de stad uitgewezen, deze schande daar woonde. Hij was luitenant in het Poolse kun je je ouders toch niet aandoen, wat denk je leger geweest en kreeg de kans om over te wel? Limburg bood mij een plaatsje waar een stappen naar het Nederlandse leger. Volgens meisje tot in haar ziel gekwetst en verbitterd hemzelf heeft hij erg geluk gehad met de wachtte op de dingen die gingen gebeuren. mogelijkheid op deze manier een bestaan op te bouwen in Nederland. De vader van mijn kind heeft mij nog kort voor Veteraan Wieliszek ‘met de diamanten linker en de geboorte stiekem bezocht. Inderdaad de gouden rechter’ had in Polen in het nationale stiekem, want hem was alle contact met mij jeugdelftal gespeeld. Toen hij zich in Breda verboden!” Ook voor de Polen die wel contact besloot te vestigen, bood zijn roem hem mochten houden met hun geliefde en die wel voordelen. Hij belandde bij voetbalclub NAC in werden opgenomen in de Bredase gezinnen, de aanval en vervolgens zorgde de club voor een brak geen gemakkelijke tijd aan. De Polen huis en werk. Hij had het zodoende beter voor liepen die eerste periode in Nederland tegen de elkaar dan de meeste van zijn landgenoten. nodige problemen aan. Het vinden van een baan was lastig wanneer je de taal niet sprak en Veel Poolse militairen verging het aanvankelijk vanwege de huisvestingsproblemen woonden namelijk minder goed dan Kohutnicki en veel Polen noodgedwongen bij hun vriendin en Wieliszek. Veteraan Wylenzek had in Polen op schoonouders in, wat in sommige gevallen de het gymnasium gezeten en in de Eerste Poolse nodige problemen met zich mee bracht. Hoe Pantserdivisie was hij motor-ordonnans zagen voor de Polen die in Breda bleven de geweest. In Breda kreeg hij in eerste instantie eerste jaren na de oorlog eruit? En op welke een baantje in een fabriek. Later verging het wijze hebben hun belevenissen in die jaren hem beter, hij kon opklimmen tot kantoorchef. bijgedragen aan het beeld dat zij achteraf Wylenzek noemde de behandeling van de Polen hebben van Breda, de gastvrijheid van de in Breda goed, veteraan Raichert was het daar Bredanaars en het gevoel dat zij gewaardeerd niet helemaal mee eens. Hij verbaasde zich werden voor hun prestaties met de Eerste erover, dat de behandeling van de Poolse Poolse Pantserdivisie? militairen niet altijd even goed was, terwijl zij uiteindelijk toch de bevrijders van de stad waren. Raichert had niet veel geluk gehad bij zijn vestiging in Breda. In de eerste fabriek, waar zijn schoonvader voor hem om werk ging vragen, werd hij geweigerd. Later kwam hij er via zijn zwager achter, dat de reden voor de weigering het ‘verblijf onder één dak met zijn verloofde’ was. Hij woonde op dat moment – net als veel van de naar Breda teruggekeerde Polen – bij zijn toekomstige schoonouders in, omdat er een tekort aan huizen was en gezinnen met kinderen voorrang kregen. Raichert kreeg een baan in een fabriek in Breda, waar hij zwaar werk moest doen. Doordat zij de Nederlandse taal niet spraken, kregen veel Polen werk dat onder hun niveau lag.Page 18 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Veteraan Kurpisz kwam in een vergelijkbare waar de kinderen van de bevrijders de Poolse situatie terecht. Tijdens de bevrijding van taal en cultuur konden leren kennen. In de Breda leerde hij zijn toekomstige vrouw ‘Poolse kantine’ konden de Polen elkaar kennen, maar ‘ik trouw niet zolang ik een ontmoeten, evenals in het café dat veteraan uniform draag’, omdat hij gewond zou kunnen Wieliszek samen met zijn vrouw runde. Ten raken of zou kunnen sneuvelen. Drie jaar na de slotte werden er in de kerk speciale Poolse bevrijding trouwde hij alsnog met zijn vrouw en missen gehouden, waar de hele Poolse kwam hij bij zijn schoonfamilie inwonen. gemeenschap welkom was. Kurpisz vond een baan in Breda, hij werd machinebankwerker. Waardering voor de Poolse bevrijders? De meeste Polen kwamen net als Wylenzek, In de eerste dagen na de bevrijding wilden een Raichert en Kurpisz tijdens hun eerste jaren in aantal inwoners van Breda een dankbetuiging Nederland in fabrieken in de omgeving van voor de Poolse militairen opstellen. De Breda terecht, bijvoorbeeld bij de Etna, Enka dankbetuiging zou bestaan uit een korte tekst, en Kwatta. De Polen spraken vaak slecht gevolgd door zo veel mogelijk handtekeningen. Nederlands en dit zorgde voor de nodige In de tekst sprak de bevolking haar grote obstakels. Het werk in de fabrieken was zwaar dankbaarheid uit voor de Eerste Poolse en de lonen waren niet hoog, waardoor de Pantserdivisie, die de stad Breda met volledig Polen steun bij elkaar zochten. Zij spraken behoud van haar historische gebouwen had samen over het gemis van hun vaderland en weten te bevrijden. Tevens herdachten de hun familie en de problemen die zij in Breda Bredanaars de militairen die bij de bevrijding tegenkwamen. van Breda gevallen waren.In de eerste maanden na de bevrijding was de waardering Er ontstond in die tijd in Breda een bloeiend voor de bevrijders groot, omdat de bevolking Pools verenigingsleven. Zo werden er Poolse van Breda erg dankbaar was. zang-, dans- en toneelgezelschappen opgericht, evenals koren en genootschappen. Er kwam een Poolse sportvereniging en in 1952 openden de deuren van een Pools zaterdagschooltje,Page 19 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Page 20 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Poolse Breda Veteraan Alfons Raichert (rechts) viert zijn Gouden Stanisław Franciszek Sosabowski Medaille met ambassadeur Janusz Stanczyk én een glas champagne 1892 – 1967 † De Poolse militairen die na de oorlog hebben gemaakt om de erkenning van hun terugkwamen naar Breda, kwamen soms van landgenoten – de parachutisten – zal in de een koude kermis thuis. Zij waren niet altijd laatste paragraaf gekeken worden naar het welkom in de Bredase gezinnen en de gemeente proces van eerherstel voor de parachutisten. Breda bemoeide zich niet veel met de Poolse bevrijders wanneer het ging om werk of De bevolking van Breda leek de Poolse huisvesting. Zoals in de vorige paragraaf bleek, bevrijders te waarderen, ook ver na de oorlog. resulteerde dit bij een aantal veteranen in Toen generaal Maczek in 1965 op vakantie was eenvoudig fabriekswerk en een wrange in Spanje en zijn spastische dochter niet goed nasmaak. Zelfs Maczek, generaal van de Eerste werd, belde hij in paniek een vriend in Breda Poolse Pantserdivisie, kon na de oorlog alleen op. Zijn dochter moest naar huis, naar een aantal ondergeschikte baantjes krijgen.De Engeland, maar daar was geen geld voor. Na gemeente Breda bood Maczek een woning aan, een oproep op de radio brachten honderden maar die weigerde hij, omdat hij liever in mensen guldens en rijksdaalders naar het Schotland bleef wonen. Volgens veteraan stadhuis, om de generaal te kunnen helpen. Raichert heeft de gemeente nu meer aandacht Toch twijfelt veteraan Kohutnicki net als voor de Turkse bevolkingsgroep, dan voor de veteraan Alfons Raichert enigszins over het Poolse bevrijders toen. Dat verbaast hem, antwoord op de vraag, of hij het gevoel heeft omdat de Polen toch de bevrijders van de stad gewaardeerd te worden door de Nederlandse waren. bevolking.De twijfel over de waardering zal waarschijnlijk voortgekomen zijn uit de Op de vraag of hij het gevoel heeft dat hij door politieke situatie na de Tweede Wereldoorlog. de Nederlandse bevolking gewaardeerd werd, De Poolse militairen hadden steeds gestreden is het antwoord van Raichert dat hij denkt dat voor hun vaderland en dachten dat er met de dat nu wel zo is en dat hij dat gevoel steeds overwinning van de Geallieerden ook een vrij meer krijgt. Raichert geeft aan dat hij nu overal Polen zou komen. Tijdens de Conferentie van uitnodigingen krijgt voor de viering van de Jalta, in februari 1945, werd duidelijk dat de bevrijding, maar dat dat enkele of tientallen Geallieerden andere plannen met Polen jaren geleden niet mogelijk was. De vraag of de hadden. Polen schoof namelijk naar het Poolse militairen zich gewaardeerd voelden Westen, omdat de Sovjet- Unie een deel van voor hun optreden, betrekken de veteranen van Oost-Polen kreeg. De plannen die in februari al de Pantserdivisie al snel op hun landgenoten gemaakt waren, werden bevestigd tijdens de van de Parachutistenbrigade. Omdat de Conferentie van Potsdam, in juli en augustus veteranen van de Pantserdivisie zichzelf druk 1945.Page 21 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Voor de Poolse militairen zoals Raichert en dapperheidsonderscheidingen voor getoonde Kohutnicki, was het een grote teleurstelling moed. Vele jaren later werden de leden van de dat er geen vrij Polen kwam.193 Zij hadden Eerste Poolse Pantserdivisie door de president niet gedacht dat de Geallieerden – met wie zij van Polen bevorderd, ‘een beetje laat’1, maar tenslotte gestreden hadden – hen zo zouden wel een blijk van waardering. Maczek kreeg in laten vallen. De teleurstelling over Polen zijn leven een aantal onderscheidingen, zo werd overheerste het gevoel dat Duitsland hij bijvoorbeeld Commandeur in de Orde van verslagen was en dat het Westen de oorlog Oranje-Nassau en ontving hij de Virtuti Militari, gewonnen had. een hoge Poolse dapperheidsonderscheiding, Na Jalta en Potsdam was duidelijk, dat de vergelijkbaar met de Nederlandse Militaire Poolse militairen gestreden hadden voor de Willemsorde. De Militaire Willemsorde heeft niet alleen bij de parachutisten veel stof doen Koningin Beatrix reikt de Militaire Willemsorde uit opwaaien, ook de veteranen van de aan de Poolse parachutisten Pantserdivisie maakten zich druk om de erkenning van hun landgenoten. Al in 1946 vrijheid van een land dat er voor hun gevoel niet diende Koningin Wilhelmina een verzoek in, om meer was. Zij voelden zich door de Geallieerden twintig militairen van de Eerste Poolse verraden en verkocht en dit gevoel zou in de Onafhankelijke Parachutistenbrigade te jaren daarna versterkt worden, in het proces onderscheiden met de Militaire Willemsorde. rondom het eerherstel van de Poolse Ook prins Bernhard maakte zich in de jaren die parachutisten. Hoe verliep dit proces en wat volgden hard voor deze erkenning, die lang waren de gevolgen daarvan? uitbleef. Het zou in totaal 60 jaar duren, voor de Eerherstel Poolse parachutisten onderscheiden werden, Vlak na de bevrijding werd Maczek benoemd waarom gebeurde dit niet sneller? tot ereburger van de stad Breda en kregen de leden van de Eerste Poolse Pantserdivisie In een Kamerbrief van minister H.G.J. Kamp toestemming voortaan het wapen van Breda op wordt gesproken van ‘niet te achterhalen hun uniformen te dragen. In 1946 kregen 22 redenen’, maar de Poolse veteranen denken zelf militairen van de Eerste Poolse Pantserdivisie wel te weten waarom: de Britten. Montgomery een Koninklijke onderscheiding, zij traden toe schreef het falen van operatie Market Garden tot de Orde van Oranje Nassau. Zeventien van toe aan de Poolse parachutisten en volgens deze militairen ontvingen daarnaast een veteraan Raichert is het proces rondom het Bronzen Leeuw, een Bronzen Kruis of het Kruis Poolse eerherstel door het Verenigd Koninkrijk van Verdienste, hoge tegengehouden. De naam Montgomery komt vaker voor in dit verband, maar wordt niet genoemd in de officiële stukken. Terwijl prins Bernhard bleef proberen erkenning te krijgen voor de Poolse parachutisten, besloot het kabinet in 1952 dat er niet langer onderscheidingen voor dapper gedrag ten tijde van de Tweede Wereldoorlog zouden worden uitgereikt. Minister van Defensie Kamp beriep zich nog in 2004 op dit besluit, toen de Kamerleden Van Baalen en Timmermans hem vroegen naar het Poolse eerherstel.Page 22 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Prins Bernhard gezelligheid ten zeerste. Toen tegen het einde van de oorlog bekend werd dat de Poolse militairen Prins Bernhard noemde het ‘ongelooflijk nalatig’ geen vrij Polen wachtte, was dat een zware van Nederland dat de Poolse parachutisten nog domper. De vreugde over de Duitse nederlaag, niet onderscheiden waren en er volgde een werd hierdoor zwaar overschaduwd. onderzoek. Uit het onderzoek bleek, dat het niet meer mogelijk was leden van de Poolse De Poolse militairen die in het Westen gestreden Parachutistenbrigade op individuele basis te hadden, moesten op zoek naar een nieuwe plaats onderscheiden, maar dat de brigade als geheel wel om een bestaan op te bouwen. Zij richtten hun in aanmerking kwam voor de Militaire blik op de landen waar zij geweest waren en waar Willemsorde. Op 31 mei 2006 kreeg de brigade de zij goede herinneringen aan hadden. Sommige Militaire Willemsorde en generaal Sosabowski militairen kozen de plaats van hun vriendin of werd postuum de Bronzen Leeuw toegekend. Dat verloofde, die bijvoorbeeld in Groot-Brittannië of het hele proces maar liefst 60 jaar geduurd heeft, Nederland woonde. Anderen, die op dat moment heeft ervoor gezorgd dat een aantal Poolse geen vriendin hadden, kozen soms toch voor veteranen – ook veteranen van de Eerste Poolse dezelfde bestemmingen, omdat het tevens de Pansterdivisie – zijn gaan twijfelen aan de plaatsen waren, die zij bevrijd hadden en waar ze waardering die zij kregen. Het lang uitblijven van zo hartelijk waren ontvangen. De Poolse ‘officiële’ erkenning voor de Poolse parachutisten militairen hadden door het bevrijden van Breda en de afloop van de oorlog voor de Poolse staat, een band met de stad gekregen en door hun deden de Poolse veteranen twijfelen aan de inkwartiering waren zij bevriend geraakt met vele waardering van hun optreden door de Geallieerde inwoners van Breda. Na de oorlog bleken de bondgenoten. Doordat de erkenning er zaken soms anders te liggen. De gastvrijheid die uiteindelijk toch kwam en doordat er de laatste de Poolse militairen als bevrijders van de stad jaren meer aandacht voor (Poolse) veteranen is, is hadden genoten, bleek na de oorlog niet dit beeld weer enigszins bijgesteld. weerspiegeld te worden in zaken als huisvesting en werk. De Polen moesten nu zelf een bestaan Conclusie zien op te bouwen, in een land dat zij slecht kenden. In de praktijk kregen de Poolse In de winter van 1944 op 1945 werden de Poolse militairen niet de fijnste banen en moesten zij militairen ondergebracht bij gezinnen in Breda. vaak jarenlang inwonen bij hun schoonfamilie. De De Bredase gezinnen waren gastvrij voor hun gezelligheid die zij daar tijdens de oorlog zo bevrijders en behandelden de Poolse militairen hadden gewaardeerd omdat zij al jaren geen alsof het hun eigen gezinsleden waren. De Poolse huiselijke situatie hadden meegemaakt, werd na militairen die al jaren geen normale huiselijke de oorlog vanzelfsprekender en minder bijzonder. situatie meer hadden gekend, waardeerden deze De hartelijkheid van de Bredase gezinnen was tijdens de ‘bevrijdingsroes’ groot geweest, maar toen de Poolse militairen definitief naar Nederland kwamen, bracht dat ook de nodige ergernissen met zich mee. De Poolse militairen richtten zich in de eerste tijd dan ook veel tot elkaar, omdat zij elkaars problemen als geen ander begrepen. Er kwam in Breda een uitgebreid Pools verenigingsleven tot bloei, waar veel van de Polen een actieve rol in vervulden. Toch vonden niet alle Polen hun plaats in Breda. Van de 400 Polen die gekomen waren, zouden er uiteindelijk weer 150 vertrekken.Page 23 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

De Polen die bleven, bleven om – heeft veel stof doen opwaaien. ontstaat door de grote verschillende redenen. De De Poolse veteranen kijken met hoeveelheid tijd die de militairen belangrijkste redenen om in gemengde gevoelens terug op de samen doorbrengen en de Nederland te blijven, waren strijd. In feite was de opmars verschrikkelijke, maar ook de ongetwijfeld dat zij hier hun van de Eerste Poolse leuke dingen die zij samen leven hadden opgebouwd en dat Pansterdivisie grotendeels een meemaken. Een fragment uit het zij in sommige gevallen niet succes-story, voor zover je daar boek Band of Brothers (over terug wilden naar Polen. in een oorlog met aan beide een Amerikaanse compagnie) Veteraan Raichert wilde niet kanten veel slachtoffers van maakt dit goed duidelijk: met zijn vrouw in Polen gaan kunt spreken. Het optreden van wonen, omdat het leven daar de Poolse Parachutistenbrigade “Ze vonden dat het leger vervelend, veel harder was dan in was geen succes, maar valt hard en kinderachtig was en ze Nederland en hij haar dat volgens de veteranen niet aan de hadden er een hekel aan. Ze vonden hardere leven wilde Polen toe te schrijven. Dat de dat vechten verschrikkelijk was, dood besparen.De veteranen die Poolse parachutisten ongeveer en vernietiging met zich bracht en ze bleven, deden dat omdat zij hier 60 jaar op officiële erkenning hielden er niet van. Alles was beter een leven hadden opgebouwd, hebben moeten wachten, heeft dan die bloedbaden en slachtingen, die niet omdat zij het gevoel hadden ook bij de veteranen van de smerigheid en vuiligheid, die gewaardeerd te worden voor Pantserdivisie de twijfel over de onmogelijke eisen die aan het hun prestaties. (internationale) waardering van lichaam gesteld werden – alles, dat hun optreden doen toenemen. wil zeggen, behalve hun maten in de De meeste veteranen voelden de steek laten. Ze ontdekten bij het waardering persoonlijk wel, zij Conclusie vechten ook de hechtste broederschap zagen die vooral terug in de die ze ooit hadden gekend. Ze dankbaarheid en de gastvrijheid Hoe de Poolse militairen hun ontdekten wat onbaatzuchtigheid van de bevolking. Ook de strijd in het Westen beleefden en was. Ze ontdekten dat ze van die vriendschappen die zij in Breda welke rol de bevrijding van jongen naast zich in het hadden opgebouwd, konden Breda in deze beleving heeft schuttersputje nog meer konden bijdragen aan het gevoel te gespeeld. Een belangrijke vraag houden dan van zichzelf. Ze worden gewaardeerd. Op die daarbij aan de orde kwam, ontdekten dat in een oorlog mannen politiek niveau twijfelden zij was of een Poolse militair die van het leven hielden, bereid waren echter aan de waardering voor wezenlijke verschillen vertoonde hun leven voor hen te geven. hun optreden. Na de oorlog ten opzichte van andere hadden de Poolse militairen het militairen. De Poolse veteranen Door alle ellende die zij gevoel dat de Geallieerden hen meenden zelf dat dit het geval meemaakten en waar zij hadden laten vallen, maar was, zo werd de kameraadschap allemaal in meer of mindere waarom? Zij waren tenslotte tussen de Polen bijvoorbeeld mate aan gewend raakten, trouwe bondgenoten geweest en beschreven als bijzonder. Deze ontstond een drift om de oorlog hadden gedacht dat zij daarom kameraadschap kan ook met gezamenlijk te overleven. De konden rekenen op waardering recht bijzonder worden militairen hadden veelal geen en steun. De Polen kregen genoemd, maar is niet exclusief contact met hun familie en echter niet de eer die hen voorbehouden aan de Poolse kameraadschap werd – mede toekwam en zeker de militairen. De Poolse strijders daardoor – het hoogste goed. parachutisten hebben lang maakten tijdens de Tweede Dit gold niet alleen voor de moeten wachten op officiële Wereldoorlog deel uit van een Poolse militairen, maar gaat op erkenning in de vorm van een specifiek militaire cultuur, die voor alle militairen die zij aan zij Militaire Willemsorde. terug te zien is in verschillende gevochten hebben. Toen de legers. Poolse militairen in de winter Het lang uitblijven van die zij in Breda doorbrachten in erkenning, heeft bij de Poolse De belangrijkste pijler van een normale gezinnen werden militairen geleid tot veel militaire cultuur is de onderlinge geplaatst, was dat iets bijzonders onbegrip. Met name de rol van kameraadschap tussen voor hen. Verder lezen op Groot-Brittannië – Montgomery militairen. Deze kameraadschap pagina 26Page 24 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Page 25 Leven als balling:Na de oorlog weigerde Generaal Maczek terug te gaan naar het communistische Polen, waar hij, als een Pools hoofdofficier uit het westen, het risico liep om een gevangenisstraf (of erger) te krijgen. Daardoor hij werd gedwongen om een nieuw bestaan in Groot-Brittannië op te bouwen. Ook de Engelsen beschouwden hem niet meer als een geallieerde militair, zodat hij geen recht had op een veteranenpensioen. Tot in de jaren 60 werkte hij dan ook als barman in een hotel.Als ereburger van Breda werd hem hier een huis aangeboden. “Ik ben net gewend aan de Schotse regen” was zijn antwoord.Toen Generaal Maczek op 11 december 1994 overleed, was het zijn wens om bij zijn manschappen in Breda begraven te worden. MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Poolse troepen van de 1e pantserdivisie trekken op 29 oktober 1944 breda binnen dankzij een slimme krijgslist van hun commandant blijft de stad veel geweld bespaard Voor een aantal van hen was het bijna zes jaar Toch denk ik, dat de gebeurtenissen na de geleden dat zij voor het laatst in een oorlog niet de enige oorzaken van het wrange familieverband hadden gewoond. Voor anderen gevoel achteraf zijn. De onderliggende reden is was het korter geleden, maar na de volgens mij wederom een reden die betrekking verschrikkingen aan het front was iedereen blij heeft op het begrip militaire cultuur. Zodra de met een normale gezinssituatie. De Poolse strijd gestreden is, gebeurt het namelijk vaak militairen werden in de Bredase gezinnen dat pelotons uiteenvallen. Een aantal militairen opgenomen als eigen familieleden. Op deze houdt het militaire leven voor gezien, anderen manier konden de Bredanaars hun worden overgeplaatst, sommigen gaan studeren dankbaarheid voor de bevrijding van de stad en weer een paar anderen blijven op hun oude tonen. Toen de Poolse militairen na de oorlog plaats. Eén ding is echter zeker, in korte tijd moesten bedenken waar zij naar toe wilden ondergaat het peloton grote veranderingen. gaan, was het niet zo verwonderlijk dat een deel Nadat zij tijden met elkaar gestreden hebben en van hen voor Breda koos. Zij hadden goede elkaar door en door kennen, kiest ieder zijn herinneringen aan de stad en er waren relaties eigen weg. Volgens mij komt een deel van het en vriendschappen ontstaan. Toch bleek de wrange gevoel voort, uit het gemis van de situatie na de oorlog soms tegen te vallen. De kameraden. Op individuele basis houden zij nog roes van de bevrijding was weg, de dagelijkse wel contact met elkaar, maar de groep, het gang van zaken werd hervat en er moest peloton of het eskadron, bestaat niet meer zoals gewerkt worden voor de wederopbouw van het zij dat kenden. Dit gebeurde na de Tweede land. Wereldoorlog bij de Poolse militairen, maar dat gebeurt nu eveneens met de pelotons die De Poolse militairen vielen min of meer in een terugkomen uit Afghanistan. gat. Waar zij eerst binnengehaald waren als bevrijders, konden zij nu moeilijk aan werk en De Poolse militairen zochten ook na de oorlog huisvesting komen. De normale gezinssituaties hun heil bij elkaar. Zij richtten in en om Breda die zij zo gewaardeerd hadden, werden vele verenigingen op, van sport en cultuur tot dagelijkse realiteit en verloren hun glans. kerk en school. De waardering die zij van de Erkenning voor de daden van de Poolse bevolking al kregen, zouden zij uiteindelijk ook parachutisten bleef uit en de Polen voelden zich op politiek niveau erkend zien. In de verraden door de Geallieerden, door de situatie Nederlandse maatschappij hadden de Poolse die in hun vaderland was ontstaan. De militairen het de eerste jaren niet gemakkelijk, gebeurtenissen na de oorlog leverden bij de maar één ding wisten zij: Onvervangbaar is de Poolse militairen een wrange nasmaak op. waardering van kameraden. <Page 26 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

HET LEGER ONDER VUUR Door: Coraline Boot :DE CANNERBERG-AFFAIRE Op 15 juni 1982 werd de VVDM beschuldigd Maas werd op 24 juni gearresteerd, omdat hij op van deelname aan antimilitaristische 10 juni een afspraak met Van Wijk en Boot zou activiteiten. Twee leden van het hoofdbestuur, hebben gehad over de vervaardiging en de Oscar van Rijswijk en Peter van Wijk, en twee verzending van de lichtdrukken. Hij werd op 28 leden van het Bredase afdelingsbestuur, Steef juni weer vrijgelaten.De BvD, die zich altijd al Boot en Frans Maas, werden ervan verdacht voor het antimilitarisme en de activiteiten van de geheime militaire tekeningen te hebben VVDM had geïnteresseerd, onderzocht de ontvreemd. De kwestie kwam aan het rollen kwestie van de gestolen tekeningen. De bond door een telefoongesprek dat Boot, werkzaam kwam tot de conclusie dat de tekeningen bij de Directie Gebouwen, Werken en waarschijnlijk het in de mergelgrotten Terreinen van het 1e Geniecommandement in aangelegde NAVO-complex de Cannerberg in Breda, op 15 juni voerde. Zuid-Limburg als onderwerp hadden. De Cannerberg zou in geval van oorlog onderdak Geheime bunker bieden aan het hoofdkwartier van de NAVO- verdediging van Noord-West-Europa, dat hier Hij sprak over tekeningen van een geheime beschermd zou zijn tegen eventuele bunker die hij onder ogen had gekregen. Een atoomaanvallen. De BvD gaf een bulletin uit met burgerambtenaar van het 1e de titel Staatsgeheimen tegen de VVDM en Geniecommandement ving het telefoongesprek informeerde de bevolking hierin over de op en stelde de veiligheidsofficier van het ‘Cannerbergaffaire’. De bond drukte in dit garnizoen in Breda hiervan op de hoogte. Deze boekje onder meer dagboekfragmenten van Van officier beoordeelde de tekeningen waar Boot Rijswijk af, mediareacties en zelfs een strip die over had gesproken als “zeer geheim” en zich afspeelde in het NAVO-complexcomplex. informeerde op 16 juni de Koninklijke Marechaussee. Boot werd nog dezelfde dag gearresteerd op grond van het “in gevaar brengen van de staatsveiligheid”. Hij gaf toe lichtdrukken te hebben gemaakt van twee militaire tekeningen. Op verzoek van Van Rijswijk had hij deze tekeningen naar de Hojelkazerne in Utrecht gezonden. De Marechaussee arresteerde Van Rijswijk op 17 juni en stelde hem eveneens in voorlopig arrest. Van Wijk werd aangehouden nadat Boot had toegegeven met hem te hebben getelefoneerd, maar hij kwam op 23 juni weer op vrije voeten.Page 27 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

De VVDM reageert Net als eerder de overval op het PMC-kantoor leidde ook de Cannerberg-affaire tot felle Ook de VVDM reageerde op de Cannerberg- maatschappelijke en politieke reacties. De affaire. Ze ontkende als vereniging bij de kwestie VVDM richtte het steuncomité Handen af van betrokken te zijn. Om dit duidelijk te maken de VVDM op om de arrestatie van de drie leden werden Boot, Van Rijswijk en Van Wijk op te helderen. Ze wilde tevens voorkomen dat geschorst. In een artikel in De Groene het functioneren en de reputatie van de VVDM Amsterdammer, getiteld ‘De nacht van de door de affaire werden geschaad. De BvD, het matennaaiers’, lichtte lid van het Dagelijks KSTK, de PSP, de CPN, de IKB, het IKV en het Bestuur Henk de Wit deze beslissing toe en legde comité Stop de Neutronenbom sloten zich aan bij hij uit wat voor impact de Cannerberg-affaire het steuncomité. Hetzelfde gold voor Rebel, de had op de VVDM als vereniging: “Toen wij jongerenorganisatie van de Socialistiese dinsdagnacht op de Hojelkazerne terugkeerden Arbeiders Partij. Het steuncomité vermoedde, van bezoek aan andere kazernes bleek uit de samen met Trouw, de Volkskrant, het Algemeen verhalen van de bestuurders hoe ongunstig daar Dagblad en Vrij Nederland, dat het Ministerie de reakties op de arrestatie waren. We hebben ’s van Defensie niet-geheime tekeningen had nachts een bestuursvergadering belegd, waarbij geselecteerd en die met opzet onder de aandacht we voor de vraag stonden hoe je duidelijk kunt van Boot had gebracht. Het was ervan uitgegaan maken dat je je als organisatie niet met zulke dat hij deze tekeningen zou ontvreemden en Van dingen bezighoudt. En hoe je het vertrouwen in Rijswijk hierover zou informeren. Van Rijswijk het bestuur kunt handhaven. Het gaat om zware was niet alleen hoofdbestuurslid van de VVDM beschuldigingen die indirekt de VVDM in maar was bovendien zeer actief op het gebied van diskrediet brengen. Wij hebben van het begin af de kernwapenprotesten en de site- aan gezegd dat ze iets hebben gedaan dat buiten wachtweigering. Wanneer hij zich met het de organisatie om is gegaan. Maar dat vind je in verspreiden van de militaire tekeningen inliet, de kranten niet terug, ze schrijven daar over maakte hij zich net als Boot schuldig aan VVDM-bestuurders. Wij vonden het beter hen staatsgevaarlijke activiteiten. De Koninklijke tijdelijk van hun funktie te ontheffen.” Marechaussee kon beiden op grond hiervan arresteren. Daardoor verdween Van Rijswijk als belangrijke spil in het protest van de dienstplichtigen tegen de kernwapens. Het Ministerie van Defensie hoopte bovendien dat de VVDM zich door de twee arrestaties geïntimideerd zou voelen en haar verzet tegen de kernwapens zou staken. In de Tweede Kamer vroegen Kamerleden van de progressieve partijen en de CPN staatssecretaris van Defensie Van Houwelingen of er een verband bestond tussen de arrestaties en het beleid van het ministerie ten aanzien van militairen met gewetensbezwaren tegen kernwapens. Een computerruimte in het Joint Operations Centre in de Cannerberg, Maastricht (Collectie NIMH)Page 28 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Minister van Houwelingen Minister Van Mierlo en het Centraal Departementaal Beraad beschuldigden de Van Houwelingen ontkende dit verband. Uit geniecommandant in Breda ervan de archieven blijkt dat hij de waarheid sprak. onzorgvuldig met de tekeningen te zijn Het ministerie had de Cannerberg-affaire omgegaan, waardoor niet kon worden niet uitgelokt, maar werd hierdoor juist bewezen dat ze wel degelijk geclassificeerd onaangenaam verrast. In tegenstelling tot waren. Om hier toch duidelijkheid over te wat het steuncomité en de kranten verkrijgen vroeg de auditeur-militair aan de beweerden, had het ministerie niet betrokkenen welke classificatiegraad zij de opzettelijk ongeclassificeerde tekeningen tekeningen gaven. Zij konden hierover verspreid. Van Mierlo was juist van mening echter geen onderlinge overeenstemming dat de tekeningen die Boot had buitgemaakt bereiken. Zo was de veiligheidsofficier te wel degelijk van militaire betekenis waren. Breda van mening dat de tekeningen Hij schreef de officier-commissaris bij de tenminste “confidentieel” waren. De Arnhemse arrondissementskrijgsraad: “Ik veiligheidsofficier van de NAVO in heb de bewuste tekeningen persoonlijk onder ogen gehad. Ik kan u meedelen dat deze VVDM-bestuurders Oscar van Rijswijk (midden) en Steef Boot (rechts) tekeningen onder meer een plattegrond te (Nationaal Archief/Collectie Anefo/Hans van Dijk)t (Collectie NIHM)) zien gaven van een vitale en daardoor geheime voorziening ten behoeve van de Brunssum beschouwde de tekeningen als bondgenootschappelijke verdediging.” Van “waardevolle stukjes in een legpuzzle”, met Mierlo beschouwde de Cannerberg-affaire de classificatiegraden “nato-restricted” en bovendien als ernstig. Hij stelde dat de “Dienstgeheim”. Het hoofd van de Sectie staatsveiligheid door het uitlekken van deze Veiligheid van de Landmachtstaf, kolonel tekeningen werd geschaad. Doordat ze een A.W. Schulte, betitelde de tekeningen als NAVO-object als onderwerp hadden, bracht “geheim”. De commandant van het de diefstal ook de positie en de reputatie van Geniecommandement verklaarde dat slechts Nederland in de NAVO aan het wankelen. de objecten waarop de tekeningen Het was aannemelijk dat het betrekking hadden “geclassificeerd” waren, bondgenootschap niet blij zou zijn met een maar de tekeningen zelf niet. Deze krijgsmacht wier militairen geheime NAVO- tekeningen waren zelfs naar een niet- stukken ontvreemdden. De NAVO zou gescreend aannemingsbedrijf gestuurd. kunnen geloven dat de Nederlandse krijgsmacht geen inzetbaar instrument was tegen de Sovjet-Unie, omdat ze geen grip kreeg op haar eigen militairen. De VVDM en het steuncomité Handen af van de VVDM waren niet onder de indruk van de uitleg van het Ministerie van Defensie. Samen met de nog steeds vastzittende Van Rijswijk en Boot dreigden zij een kort geding tegen het ministerie aan te spannen. De Arnhemse krijgsraad besloot Van Rijswijk en Boot daarom op 8 juli voorlopig op vrije voeten te stellen. Achter de schermen probeerde de auditeur-militair echter, gezien de ernst van de Cannerberg-affaire en de vermeende strafbare feiten, toch een aanklacht op te stellen tegen deze VVDM- leden. Dat bleek geen gemakkelijke opgave te zijn, omdat op de tekeningen geen classificatiegraad was vermeld.Page 29 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Page 30 Het Joint Operations Centre in de Cannerberg, Maastricht (Collectie NIMH) Een technische ruimte in het Joint Operations Centre in de Cannerberg, Maastricht. MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Auditeur-Militair geval namelijk ter beschikking Jan Van Houwelingen worden gesteld aan de Met zo veel verschillende krijgsraad, de verdachten en aanklacht tegen Van Rijswijk, meningen wist de auditeur- hun advocaten. Van Mierlo Boot en Van Wijk op te stellen militair niet wie van de wilde hierin terughoudendheid en een strafproces zou de betrokkenen hij moest geloven. betrachten, zodat niet nog reputatie van de Nederlandse Het NAVO-hoofdkwartier, van meer personen de tekeningen krijgsmacht in de NAVO te wie de tekeningen afkomstig onder ogen zouden krijgen. Hij sterk aantasten. Van een waren, was de enige instantie deelde de officier-commissaris strafrechtelijke vervolging werd die uitsluitsel kon geven over de van de Arnhemse bovendien afgezien “om extra classificatiegraad. Daarvoor Arrondissementskrijgsraad publicitaire verwikkelingen te moest de auditeur-militair de mee dat hij de betreffende voorkomen”. De beslissing van NAVO echter meedelen dat tekeningen alleen “in strikte de auditeur-militair liet zien dat dienstplichtigen mogelijk beslotenheid en onder de hij en het Ministerie van geheime NAVO-tekeningen in verplichting van Defensie er wederom voor handen hadden gekregen. Hij geheimhouding van de daaruit hadden gekozen de voelde daar weinig voor, af te leiden gegevens” ter antimilitaristen te negeren om aangezien het Ministerie van beschikking wilde stellen aan het antimilitarisme als Defensie voor een negatief de betrokkenen bij de protestvorm te laten verdwijnen oordeel van het rechtszaak.Hij was tevens en de geloofwaardigheid van de bondgenootschap vreesde. In bereid de tekeningen te tonen Nederlandse krijgsmacht te plaats van de NAVO om aan twee door de officier- redden.< uitsluitsel te vragen en op grond commissaris gekwalificeerd van dat antwoord een aanklacht geachte deskundigen. op te stellen, gaf de auditeur- militair te kennen dat “de Hans van Mierlo bewijspositie te zwak [was] om de beklaagden te dagvaarden Ondanks Van Mierlo’s voorkeur met een goede kans op een voor het houden van een veroordelend vonnis” strafproces besloot de auditeur- militair hier op 14 oktober 1982 Anders dan de auditeur-militair definitief van af te zien. Het was betoonde minister Van Mierlo te moeilijk gebleken een zich “gezien de ernst van het vergrijp” wel een voorstander van het “aansturen op een proces, waarin de rechter de beklaagden hoogstvermoedelijk zal ontslaan van rechtsvervolging”. Hij wilde de samenleving door middel van dit proces duidelijk maken dat het ontvreemden van geclassificeerde tekeningen strafbaar was. De minister realiseerde zich echter desondanks dat aan het aansturen op een strafproces ook een groot nadeel kleefde. De tekeningen moesten in datPage 31 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

RIDDERS VAN DE LUCHT 1914-1918. OVER VLIEGERS,LEEUWENWELPEN, DRANK EN DE GROTE OORLOG Door: Robert Wilbrink & Roel van IJken Het was augustus 1919 en hij, Charles VS, met de eerste vluchten een nieuwe fase Godefroy, zou de Parijse bevolking wat laten zagen van de ontwikkeling van de menselijke zien. Hij klom in zijn Nieuport-tweedekker, beschaving. Nu vliegtuigen over landsgrenzen liet de motor aanzwengelen, steeg op, vloog heen kunnen vliegen zou er nooit meer oorlog boven de stad en dook op de Arc de Triomphe zijn, zo klonk het. In het verdeelde Europa werd af. De poort was nauwelijks breder dan de die visie niet gedeeld. De Italiaanse strateeg vleugelspanwijdte van zijn vliegtuigje. Hij Giulio Douhet was van mening dat, om een scheerde door de poort heen, terwijl mensen vijand tot overgave te dwingen, diens hele verschrikt wegdoken en paarden op hol infrastructuur, industrie en burgerbevolking sloegen. Hij trok op en vloog weg, wetende dat getroffen moest worden. En dat kon het beste hij het juiste deed om zijn gesneuvelde collega’s vanuit de lucht gebeuren. Hij was zijn tijd ver te herdenken. vooruit: Douhets ideeën werden bizar genoeg pas na zijn dood in 1933 serieus genomen. Vliegtuig als wapen Een Britse Piloot heeft een onderonsje met zijn hond op zijn vliegtuig. Nationaal Archief Aan de andere kant van het Kanaal zag een 21- jarige Engelse groepscommandant hoe de leden van zijn squadron vlak na de oorlog voor bedragen à £5,- een overtollig jachtvliegtuigje kochten, omdat zij het vliegen misten. In Duitsland zaten hun voormalige tegenstanders letterlijk en figuurlijk aan de grond. Wie waren deze vliegers, die nog niet zo lang geleden de sterren, de helden van de lucht waren? Nu lijken ze vergeten.Deze piloten waren een nieuw soort krijgers, die oorlogen niet ter land of op zee uitvochten, maar in een tot dan toe nauwelijks betreden strijdtoneel: de lucht. Toen in 1903 de gebroeders Wilbur en Orville Wright, twee Amerikaanse fietsenmakers, de eerste succesvolle gemotoriseerde vlucht maakten, zagen sommigen, zowel in de Verenigde Staten als in Europa het militaire potentieel van de vliegmachine al in, terwijl anderen, vooral in dePage 32 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

VLIEGTUIGvliegtuig voor de oorlogsvoering zodat de artillerie er korte Toch bleek al snel dat het doorgeven van troepenposities bommenwerpers, die in de vorm van nieuw opgerichte van onschatbare waarde kon metten mee kon maken, moest jachteskaders van minstens 12 zijn. De gebroeders Wright een einde komen. De vliegtuigjes toestellen per basis, en masse begonnen vliegtuigen te bouwen waren net stevig genoeg om een werden ingezet ter voor het Amerikaanse leger en motortje en piloot de lucht in te ondersteuning van de grote tijdens de Turks-Italiaanse krijgen, waardoor tegenstanders offensieven van 1917 en 1918. oorlog van 1912 kende het alleen maar naar elkaar konden Het jachtvliegtuig, dat in de vliegtuig zijn vuurdoop, waarbij zwaaien, rammen of voorgaande jaren alleen andere gronddoelen vanuit de lucht pistoolschoten konden uitdelen. jachtvliegtuigen, zeppelins, werden gebombardeerd door Al snel werd er zwaarder verkenningsballonnen en - bommen niet groter dan een wapentuig mee de lucht in vliegtuigen bevocht, werd actief handgranaat met de hand uit de genomen, waarmee een ingezet ter ondersteuning van de cockpit te gooien. Elders bleef wapenwedloop begon van steeds eigen oprukkende grondtroepen het vliegtuig over het algemeen snellere, stevigere vliegtuigen door vijandelijke troepen en een duur, gevaarlijk speeltje voor met krachtigere motoren en andere doelwitten met bommen, de rijken. Ondanks deze betere bewapening om de handgranaten en opvatting, zou de rol van het verkenners uit de lucht te halen. machinegeweervuur te bestoken. vliegtuig binnenkort drastisch Vooral de gesynchroniseerde De jachtbommenwerper, zoals veranderen. mitrailleur, een uitvinding die die nu nog wordt ingezet – zie de Verkenners en jagers aan de Nederlandse strijd tegen IS – was geboren. vliegtuigbouwer Fokker wordt Toen de ’Grote Oorlog’ uitbrak, toegeschreven waarbij door de kon het vliegtuig opnieuw zijn propeller kon worden militaire diensten bewijzen. geschoten zolang een Helaas dachten veel propellerblad zich niet bevelhebbers tweedimensionaal voor de mitrailleurloop wanneer het ging op het plannen bevond, bracht de en uitvoeren van militaire Duitsers in het voordeel. operaties. Al snel bleek dat het Door deze uitvinding was vliegtuig als verkenner zijn er sprake van een ware diensten kon bewijzen vanwege ‘Fokker-plaag’ onder de het overzicht vanuit de lucht. Geallieerde vliegers die Ging het eerst met rudimentaire tot 1916 aanhield. tekeningetjes op velletjes papier, Gedurende de al snel namen verkenners oorlogsjaren zouden de fotocamera’s en morsezenders Duitsers en de mee aan boord om vijandelijke Geallieerden middels troepenbewegingen en stellingen nieuwe uitvindingen, door te geven aan de artillerie, betere vliegtuigen en waardoor de verkenner indirect tactieken, afwisselend het een efficiënt wapen werd. Toch luchtoverwicht hebben bleef het imago van een ‘speeltje’ Ook de productie van het beklijven, als iets dat “de aantal vliegtuigen nam paarden alleen maar angst zou aanjagen,” aldus een Britse toe: de enkele gammele Impressie van Mannock’s laatste luchtgevecht stafofficier in 1914. verkenners uit 1914 hadden boven Noord Frankrijk anno 1918 plaatsgemaakt voor Aan het dodelijke werk dat de honderden, zo niet duizenden verkenners vanuit vliegtuigen en voor die tijd solide ballonnen deden, namelijk het jachtvliegtuigen, verkenners enPage 33 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

‘Ridderlijke Azen’.... Het luchtgevecht leek volgens een ooggetuige op een “nette bedoening,” die al snel als ‘ridderlijk’ bekend kwam te staan, omdat het leek alsof gelijkwaardige tegenstanders hoog in de lucht een eerlijk gevecht voerden. Het is daarom niet verwonderlijk dat de burgers en grondtroepen letterlijk en figuurlijk tegen deze vliegers en hun avontuurlijke bestaan opkeken. Waar kwamen deze vliegers vandaan? Waar werden zij op geselecteerd? De conservatieve houding van de Britse bevelhebbers ten opzichte van de luchtoorlog had zijn fatale weerslag op Een Brits RAF-squadron waarvan alle leden minstens 3 vijandelijke de selectie van de vliegers. Kwam toestellen hadden neergehaald. Nationaal Archief. iemand uit de betere kringen, dan hoorde hij in de hemelse sferen thuis en ‘Whisky’ en ‘Soda’. De vliegers leken ver van het mocht hij een vliegopleiding van een paar weken front een eigen leven als God in Frankrijk te gaan volgen, voordat hij aan de strijd kon leiden.De eerste vliegers die aan het Westelijk deelnemen. Diegenen die de training overleefden front in de schijnwerpers kwamen te staan waren – een paniekreactie in een kwetsbaar toestelletje de Fransman Roland Garros en de Duitse Max kon al fataal zijn – werden naar het front Immelmann. Immelmann die met Fokkers gestuurd, waar ze te maken kregen met ervaren, ‘uitvinding’ en Garros met een Frans surrogaat beter getrainde tegenstanders. De Fransen bestaande uit metalen plaatjes op de propeller selecteerden hun piloten op mechanische kennis waarop de patronen moesten afketsen, maakten en rijvaardigheid – wie kan autorijden, kan ook binnen korte tijd al snel een aantal slachtoffers. vliegen – en de Duitsers keken naar eerder Tijdens het tweede oorlogsjaar begonnen de opgedane gevechtservaring en het karakter van Franse en Duitse legerleiding de de vlieger. Hij moest vooral ‘van staal,’ oftewel dapper, zijn. De Franse kennis en de Duitse durf, propagandawaarde in te zien van hun vliegers. Ze kregen de hoogste militaire onderscheidingen, alsmede de hogere kwaliteit van hun vliegtuigen, doorgaans alleen aan generaals voorbehouden leverden betere resultaten en boden een grotere gebeurtenissen die de internationale pers overlevingskans dan de Britten. Toch was haalden. Ze kregen premies, dure geschenken en duidelijk te merken dat de luchtoorlog in al haar werden als het even kon aan de grond gehouden facetten nog in de kinderschoenen stond. Deze voor propaganda-tournees. Voor Duitse nieuwe legerafdelingen kenden geen eigen gevechtsvliegers stond per overwinning een uniformen, en hiërarchie en discipline waren – Ehrenbecher klaar, waarop twee vechtende vooral bij de Geallieerden – ver te zoeken, adelaars stonden afgebeeld. De meest succesvolle waardoor het een studentikoze boel leek, met Duitse vliegers kregen de versierselen opgespeld heel veel drank, zelfgeschilderde vliegtuigen met door de Duitse Hohernzollern-familie. De afbeeldingen en leuzen, casinobezoek, luxe Belgische vlieger Willy Coppens mocht zich na maaltijden, geconfisqueerde landhuizen en de oorlog baron noemen. eskadermascottes in de vorm van honden, geiten en katten. Het ‘Escadrille Lafayette’ , een uit Amerikaanse vrijwilligers bestaand Frans eskader, bezat twee van een circus gekochte leeuwenwelpen als mascottes. Hun namen?Page 34 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

......Of berekende killers? Er verschenen biografieën die veel weg hadden Anthony Fokker had de dubieuze eer om op een van hagiografieën. Ook vliegers zelf namen, door portretkaartje afgedrukt te worden. toedoen van hun regeringen, de pen ter hand om autobiografieën te schrijven, die, veel Succesvolle vliegers dwongen respect en bescheidener van toon, niet bijster bewondering af aan beide zijden van het front. verbazingwekkend bestsellers werden. Ook De reputatie van Manfred Von Richthoven, (postuum) uitgegeven brievencollecties konden beter bekend met de onjuiste noemer ‘Rode op hoge verkoopcijfers rekenen. Baron’ – hij was van adel, maar geen baron – was echter dusdanig dat het gerucht ging dat het Impressie van Mannock’s laatste luchtgevecht Royal Flying Corps een speciaal anti- boven Noord Frankrijk Richthofen-eskader had opgericht. Het enige De Duitse aas Oswald Bölcke had naar eigen doel van dit eskader zou zijn om de Rode Baron zeggen weinig trek in publiciteit, maar deed ook uit te schakelen. Diegene die hierin slaagde niets om het tegen te gaan. De Britse legerleiding wachtte het Victoria Cross, de hoogste Britse zag niets in een individuele heldenverering, militaire onderscheiding, een eigen vliegtuig en omdat de luchtoorlog in tegenstelling tot de het toen astronomisch hoge bedrag van £5000,-. weergave van de eenzaam opererende Dit bleek echter een vals gerucht dat door de jachtvlieger, teamwork was. Daarin hadden ze Duitse propaganda werd verspreid en aan beide gelijk, maar het hielp niet om het imago, en zijden van het front werd opgepikt en geloofd. daarmee steun aan de oorlog, in stand te houden. Het onderwerp zelf geloofde een deel van deze Uiteindelijk kende ook het Royal Flying Corps verhalen. Een Britse vlieger vond het jammer te zijn helden; Albert Ball, James McCudden en moeten vernemen dat zijn Duitse tegenstander Edward Mannock. Geen van hen zou de oorlog Werner Voss zijn val, nadat hij door de Brit was overleven. uitgeschakeld, niet had overleefd. Voss had in zijn eentje de strijd aangebonden met zeven Toen de Franse piloot Roland Garros eind 1915 Britse toestellen en wist ze alle zeven te raken, na een luchtgevecht een noodlanding maakte in voor hij het onderspit dolf. Duits gebied, werd hij door zijn Duitse collega’s als een gelijke behandeld. Dit gedrag, het Vlieger Roland Garros fêteren, leidde tot graag geciteerde anekdotes door de azen zelf, die een eigen leven gingen leiden. Zo droegen ze bij aan de gedeelde mythe van de ‘ridderlijke’ gevechtsvlieger die zijn tegenstanders als gelijken behandelde, door ze op degelijke maaltijden, drank en zelfs casinobezoek te trakteren, of kransen af te werpen bij de begrafenis van een gedode ‘ridderlijke’ tegenstander. De Duitse vlieger Ernst Udet sprak zelfs over een ‘kameraadschap’ van vliegers die de oorlog letterlijk en figuurlijk oversteeg en onderhield contacten met zijn voormalige tegenstanders. Voor het thuisfront waren zij helden. Van de bekendste Duitse vliegers werd zelfs een verzamelreeks aan portretkaarten – te vergelijken met voetbalplaatjes – op de markt gebracht. OokPage 35 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Ondanks het gegeven dat er Edward Mannock, alsmede Manfred Von Richthofen daadwerkelijk vliegers waren vele anderen, wonden er geen die dit ‘ridderlijke’ gedrag doekjes omheen dat haat hun bij Immelmann en Bölcke. De nastreefden, toonde de oorlog voornaamste drijfveer was om dood van de Franse aas George een andere werkelijkheid, die zoveel mogelijk tegenstanders Guynemer in 1917 werd allesbehalve een ‘nette naar beneden te halen, veelal verzwegen voor de Franse bedoening’ was. Von Richthofen om hun eigen gesneuvelde bevolking. Aan kinderen werd zag luchtgevechten als een kameraden te wreken. verteld dat hij “zo hoog vloog hogere vorm van de jacht, zijn Ridderlijkheid was voor hen dat hij niet meer landde.” favoriete hobby. Een van zijn iets infantiels, terwijl ze naar de Bölcke en Immelmann kregen tactieken was het gericht fles grepen. Ze bezatten zich staatsbegrafenissen nadat ze beschieten van de piloot in als copingmechanisme om het beide door vliegongelukken plaats van het vliegtuig om een verlies van hun eskadergenoten omkwamen. Bölckes graf te tegenstander neer te halen. Iets te verwerken. Eenmaal aan het Dessau is een paar jaar na de dat met onstabiele, nerveus front overleefde een nieuwe oorlog in een enorm monument vliegende toestelletjes een hele vlieger van het FRC gemiddeld veranderd. prestatie mag heten. Of liet hij 10 dagen. De maand april van zijn eskadergenoten van zijn het jaar 1917, tijdens de slag In tegenstelling tot de ‘Vliegende Circus’ zich om Arras, is ook bekend beeldvorming stierven de bezighouden met vijandelijke geworden als ‘Bloody April’, meeste vliegers niet ‘eervol’ in jagers, terwijl hij in zijn eentje enerzijds als gevolg van de het heetst van de strijd door op kwetsbare nonchalance van de Britse toedoen van de vijand of verkenningsvliegtuigen afging legerleiding tegenover hun luchtafweergeschut, maar om zo zijn score naar boven bij vliegers, anderzijds door de veeleer door te stellen. Met 80 praktijken van het circus van bevriezingsverschijnselen op overwinningen gold hij als de Manfred von Richthofen en zijn grote hoogte, door motorpech of beroemdste en meest succesvolle broer Lothar, die in de schaduw door de bizarre pech van een jachtvlieger van de Eerste van zijn beroemde broer ook ongelukkige landing. Ondanks Wereldoorlog. De Fransen zijn sporen verdiende. dat met het verstrijken van de noemden hem niet voor niets ‘Le oorlogsjaren de druk op de Diable Rouge.’ De ‘azen’, die bij de vliegers steeds verder toenam, Geallieerden vijf en bij de leefden ze voor het vliegen en James Thomas Byford McCudden Duitsers minstens acht vechten. tegenstanders moesten hebben De Britse vliegers James neergehaald om zich zo te McCudden,zie foto boven, en mogen noemen, waren niet alleen de gedroomde ridders en helden, maar waren in feite uitstekende tactici. De dictaten van Oswald Bölcke, waarin hij onder andere het belang van wingmen, eskaders en het hoogtevoordeel benadrukte als ingrediënten voor een succesvol luchtgevecht, worden vandaag de dag nog gedoceerd op militaire vliegeropleidingen. Het was een combinatie van goede toestellen, tactieken en de ervaring van vliegers die het geluk hadden te overleven, die leidde tot de roem die hen ten deel viel. Het regende fanmailPage 36 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

In 1918 namen uiteindelijk zoveel vliegtuigen aan hadden zich aan te passen aan de vrede. Zo werd de strijd deel, dat de rol van de ‘ridderlijke’ azen de Britse aas Cecil Lewis scenarioschrijver,zie was uitgespeeld. McCudden, Von Richthofen, de foto pagina 38, bij de BBC en tekende hij zijn Amerikaanse ‘balloon buster’ Frank Luke, ervaringen op. Van de gevallen helden werden Mannock: geen van hen zou de oorlog overleven. hun reputaties alleen lokaal herdacht, hun Ook de luchtoorlog werd een anonieme omvang ontwikkelde tactieken gekoesterd en tijdens met talloze deelnemers. Over de dood van de latere oorlogen met succes toegepast. ‘Rode Baron’ op 21 april 1918 is het laatste De overlevenden die het geluk hadden om te woord nog niet gesproken: waren het kunnen blijven vliegen, maakten carrière in de Australische luchtafweerschutters of een burgerluchtvaart of werden stuntvlieger. Toch Canadese vlieger die de fatale schoten losten? konden ze nog niet bevroeden dat mede dankzij hun inspanningen, alsmede die van de Lege handen? vliegtuigontwikkelaars, de burgerluchtvaart was geboren, dat vliegen steeds veiliger, populairder Op 11 november van dat jaar kwam de Eerste en betrouwbaarder werd en dat toekomstige Wereldoorlog tot een eind. In het Verdrag van Versailles werd besloten dat Duitsland geen oorlogen mede door een luchtoverwicht beslist luchtmacht meer mocht bezitten. De schrik konden en zouden worden. De luchtvaart begon van de Fokkers en types als Van Richthofen weer tot de verbeelding te spreken. Toch zaten zat er bij de Geallieerden nog goed in. de azen in een ondankbare positie: in 1931 moest Ondertussen liet Anthony Fokker, zie foto een Britse vlieger, majoor buiten dienst Draper, rechts, zijn vliegtuigen afbreken en in voor de rechter verschijnen nadat hij onder de honderden goederenwagons naar Nederland Londense Tower Bridge was doorgevlogen. Hij smokkelen. De Duitse en Oostenrijkse wilde aantonen dat hij nog steeds prima kon piloten die zijn kisten vlogen zaten letterlijk vliegen en vechten. De rechter begreep niet dat en figuurlijk aan de grond. De naoorlogse de gedaagde, die als een held werd beschouwd, Europese economie was dusdanig dat ze zich nu voor hem stond en een bestaan leidde waarbij moesten oriënteren op een carrière in de hij de eindjes aan elkaar moest zien te knopen. burgerluchtvaart: ze gingen werken in het De Royal Air Force vond hem te oud. passagiers- en/of postvervoer, werdenPage 37 stuntvlieger of zetten hun ervaringen op papier. Bij de Britse luchtmacht kregen vliegers hun congé, omdat deze zich niet meer hoefde te meten met een vijand die middels een paar handtekeningen, een hongersnood en interne crises was uitgeschakeld. Tijdens de oorlog was alles anders en allen hadden ze één ding gemeen: de vrede, na vier gruwelijke oorlogsjaren, voelde aan als een fikse kater. De vliegers voelden zich nutteloos, belemmerd, gefrustreerd, want waar ze voor leefden was er niet meer. Waar het nieuws van het einde van de oorlog met gejuich werd ontvangen, dachten deze mensen er anders over. De oorlog bracht vanwege het vernietigende karakter geen typische oorlogshelden voort, behalve de vliegers. Deze zaten nu vergeten aan de grond. Hun rol was uitgespeeld in een oorlog waarin ze vooral hun eigen strijd voerden en enkel een propagandamiddel waren. Er was geen gelegenheid of reden meer om te vechten en een beroepsheroriëntatie was noodzakelijk. Ze MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Page 38 Cecil Arthur Lewis was a fighter pilot with the Royal Flying Corps, and had only 20 hours of flying experience when first posted to France for reconnaissance and contact patrol duties.He was a fameus WW1 Veteran and later one of the founding members of the BBC. Afterwards he had a long and celebrated career as a writer Australische soldaten poseren met het staartstuk van Von Richthofens neergeschoten Fokker, 22 april 1918. Australian War Memorial: https://www.awm.gov.au/collection/E02044/ MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Charles Nungesser, één van de meest succesvolle een historische legitimiteit te voorzien door Von Franse jachtvliegers uit de oorlog, werd in 1927 Richthofen als Germaanse, onoverwinnelijke uit de vergetelheid gehaald om, tezamen met een held te presenteren – los van het feit dat de collega-vlieger vanuit Frankrijk de Atlantische bewonderde en gevreesde Von Richthofen oceaan over te steken. Ergens boven Canada overwonnen was. Pas opgerichte verdween hun vliegtuig l’Oiseau Blanc. Niet veel jachtvliegeskaders werden vernoemd naar later landde de Spirit of St. Louis van Charles Immelmann, Bölcke en Von Richthofen. Het in Lindbergh nabij Parijs. Snelheidsrecord na het huidige Polen gelegen ouderlijk huis van de duurrecord sneuvelde, de burgerluchtvaart ‘Baron’ en zijn in 1922 bij een vliegtuigongeluk bracht nieuwe helden voort, (transcontinentale) omgekomen broer Lothar werd een museum. luchtraces werden gehouden en stilletjes herbewapenden de luchtmachten zich weer voor Göring schakelde zijn vlieggrage oud-collega de volgende strijd. Ernst Udet in om hem mee te helpen de Luftwaffe vorm te geven, nadat Udet naam had Het verslagen Duitsland had enkel de doden uit gemaakt als stuntvlieger in de Verenigde Staten het verleden om op terug te vallen. Het lichaam en in Duitsland een clandestien vliegtuigfabriekje van Von Richthofen, dat in Frankrijk door had opgericht. Ook gaf Udet drukbezochte Australische troepen een respectvolle militaire lezingen en hield hij reünies met zijn voormalige begrafenis kreeg terwijl ondertussen zijn tegenstanders, waardoor hij het naoorlogse beeld vliegtuig door souvenirjagers werd kaalgeplukt, van ‘ridderlijke jachtvliegers’ in stand hield, werd na de oorlog opgegraven en door de omdat hij en zijn voormalige tegenstanders de Fransen in een massagraf gedumpt om te oorlog in een vlaag van nostalgie konden voorkomen dat zijn graf een pelgrimsoord zou navertellen. worden. Halverwege de jaren ’20 werd zijn lichaam opnieuw opgegraven, geïdentificeerd aan De luchtoorlog tijdens de Eerste Wereldoorlog de hand van uniformrestanten en in het Berlijnse kon, mede dankzij de roem van de azen, als een Invalidenfriedhof voor de derde maal ter aarde experiment worden gezien. Maar de praktijken besteld – om uiteindelijk in 1976 in Wiesbaden hebben hun sporen nagelaten. Tijdens de begraven te worden. Spaanse burgeroorlog en de Tweede Wereldoorlog werd het aandeel van het vliegtuig Zijn opvolger van het ‘Circus’, Herman Göring in de oorlogsvoering op waarde geschat. . De die in een spierwitte Fokker ten strijde trok, ging ‘ridders’ van de lucht van de vorige oorlog waren vakkundig met de reputatie van Von Richthofen voor de nieuwe generatie vliegers enkel nog een aan de haal. Toen het pas ontstane Derde Rijk herinnering. Een enkele uitzondering daargelaten helden uit het verleden nodig had, wist Göring, was voor hen elke notie van ridderlijkheid iets uit naarmate zijn macht en lichaamsomvang jongensboeken en vervlogen tijden.< toenamen, de Luftwaffe van Nazi-Duitsland van Ernst Udet tijdens WW1Page 39 Charles Nungesser,Franse jachtvlieger WW1 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

‘GEEN GELD,GEENZWITSERS’ Buitenlanders in Nederlandse Schotse Kapitein John Gabriël krijgsdienst door de eeuwen heen Stedman in Suriname Door: Rende van de Kamp en Rob.E.A Vaneker Franz Hoewel talloze Nederlanders door de Junghuhn, eeuwen heen onder vreemde vlag Duits oud- hebben gediend, komt het omgekeerde legionair, arts en nog veel vaker voor. Vanaf de natuurvorser in Romeinse tijd al bedienden heersers dienst van het in de Lage Landen zich van buitenlandse krijgers om de macht in KNIL handen te houden. Maar ook de Ver- enigde Oostindische Compagnie en daarna het Koninklijke Nederlands- Indisch Leger rekruteerden honderdduizenden buitenlanders voor de krijgsdienst. De allereerste keer ooit dat er werd geschreven over de bewoners van wat nu Nederland is, was tweeduizend jaar geleden. De schrijver was de Romeinse geschiedschrijver Tacitus. Deze berichten over de eerste Nederlanders waren beschrijvingen van een stam afkomstig uit het Duitse Hessen die zich in de Betuwe vestigde. Deze Bataven waren huursoldaten in Romeinse dienst. De eerste Nederlan- ders waren dus woeste stammen die krijgers leverden aan de Romeinen. Vrijwilliger of huursoldaat zijn! Bij KNIL of VOCPage 40

Later zouden Nederlanders in talloze oorlogen vrijwilliger of huursoldaat zijn. De Vikingen werden op hun tochten in Engeland soms vergezeld door Friezen en aan de Kruistochten namen duizenden Hollanders en Friezen deel De Grande Armée van Landen lange tijd onrustig. Er behulp van Duitse huurlingen, Napoleon die Rusland werd overal stevig geknokt. gerekruteerd door prins Willem binnenmarcheerde, bestond uit Noormannen vielen binnen en van Oranje, die zelf ook uit de tien- duizenden Nederlanders en vertrokken weer en Saksen en Duitse landen afkomstig was. in het Hol- landerkorps dat de Friezen reisden mee met deze Spoedig daarna zwermden Boeren bijstond in de Zuid- blonde invallers op zoek naar Hollandse schepen uit over de Afrikaanse Boerenoorlog buit. Om een beetje orde te hele wereld. De Spaanse dienden bijna duizend scheppen in deze chaos was een bezittingen in het Caribisch Nederlanders. Mogelijk harde hand nodig. Die kwam gebied werden belaagd, maar drieduizend landgenoten rond het jaar 1500 toen hertog ook we den nieuwe gebieden vochten in de verschillende Karel van Gelre landsknechten ontdekt in Azië. De tijd van de legers mee in de Eerste uit de Duitse landen inhuurde Verenigde Oostindische Wereldoorlog, in de Spaanse om de militaire overhand te Compagnie (VOC) en de West Burgeroorlog vochten bijna krijgen in het noorden van de Indische Compagnie (WIC) was achthonderd Nederlandse Nederlanden. Deze aangebroken. Om in de verre mannen én vrouwen mee en in landsknechten waren beroemd wingebieden de baas te blijven, de Tweede Wereldoorlog en gevreesd om hun hadden de Lage Landen dienden 22.000 Nederlanders bij vooruitstrevende militaire soldaten nodig. In de de Waffen-SS en dan ook nog technieken. De landsknechten tweehonderd jaar van haar eens zeker 10.000 in de NSKK van de Zwarte Hoop hielden bestaan dienden ongeveer (de aan- en afvoertroepen). huis in Groningen en Friesland 500.000 buitenlanders bij Het leek wel alsof we in en wisselden meermalen van de VOC, van wie de meesten Nederland zelf helemaal geen werkgever, totdat niemand meer Duitsers waren. soldaten nodig hadden, zoveel wist aan wie ze toebehoorden. Nederlanders gingen in vreemde De Zwarte Hoop bestond uit De bevolkingsoverschotten krijgsdienst. Echter, niets is een troep van Lombarden, uit de Duitse landen, geplaagd minder waar. De hele Schotten, Spanjaarden, door honger en oorlog, zagen geschiedenis van de Lage Zwitsers, Duitsers, Friezen, het militaire leven en het leven Landen is een zoektocht naar Geldersen, Brabanders, Fransen aan boord van de VOC-schepen soldaten die in onze legers en zelfs Moren. Zij haalden zelf als gastarbeid en stroomden toe. wilden dienen. Nederland stond hun soldij wel bij de bevolking Maar ook vrijwilligers en niet alleen open voor op. Naast hun lange lansen avonturiers uit Frankrijk, buitenlanders die hiernaartoe brachten ze het brede Engeland, Spanje en kwamen om in het leger te slagzwaard de Doppelsöldner Scandinavië dienden in onze dienen, er werd soms in het mee, later ook wel abusievelijk koloniën. Uit Azië zelf dienden buitenland speciaal gezocht naar aangezien voor het zwaard van aan het begin van de VOC-tijd geschikt kanonnenvoer. Het Greate Pier, een groot Fries vervaarlijke Japanse gebeurde zelfs dat er hele aanvoerder uit die tijd. huursoldaten, Papangers uit de regimenten ineens werden Filipijnen en Balinese ingehuurd van buitenlandse Koloniale tijd hulpbenden. vorsten of particuliere Toen aan het eind van de ronselaars. zestiende eeuw de macht van de Spanjaarden begon te tanen, Greate pier konden de Hollanders zich Nadat de Romeinen waren losmaken van de Spaanse over- vertrokken, was het in de Lage heersing. Dat gebeurde metPage 41 MAGAZINE ‘T ARSENAAL MAART 2017

Na de aftocht van het Franse bewind kwam het ondernemende Hollanders contracten Koninklijk Nederlands- Indisch Leger (KNIL) afgesloten met Duitse vorsten. Deze in 1830 in de plaats van de VOC en opnieuw rekruteerden in hun vorstendom of graafschap werden buitenlanders aangenomen. Toen er een regiment soldaten dat vervolgens door de zich niet genoeg Europeanen aanmeldden bij Hollanders werd geleased. De Hollanders het Koloniaal Werfdepot in Harderwijk,zie hoefden op deze manier niet zelf te rekruteren, afbeelding boven, werden Nederlandse de Duitse edelman kon er een redelijke agenten naar de Afrikaanse westkust gestuurd krijgsmacht op na houden die door een ander om Afrikaanse soldaten te ronselen, mannen werd betaald en de soldaten konden zich dicht die bekend zouden worden als belanda hitam, bij huis aanmelden én dienden in een eenheid oftewel zwarte Hollanders. In het gemoedelijke van landgenoten. Soldaten uit Hessen, Suriname waren slavenopstanden aan de orde Waldeck en Pyrmont, Mecklenburg, van de dag en werden naast de inzet van Württemberg en Nassau dienden in Holland en Europese huursoldaten ook slaven vrijgekocht de koloniën. met het doel ze als soldaat te laten dienen in het Korps Vrije-negers. Nog steeds worden in Ook uit Zwitserland betrok men zeer gaarne Suriname verraders redi musu genoemd, naar kanonnenvoer. De Zwitsers wisten wat ze de rode mutsen van dit korps. Zie afbeelding deden: in de laatste vijfhonderd jaar dienden boven rechts. maar liefst één miljoen Zwitsers in de legers van de Europese mogendheden. Vaak werden Staatse leger deze Zwitsers geronseld door particulieren. De privatisering van oorlog was toen al een feit. Het begin van de Tachtigjarige Oorlog zorgde voor de komst van een Engelse en een Schotse Molukkers Brigade naar de Lage Landen. Maar niet alleen militaire gastarbeiders en avonturiers kwamen De laatste keer dat er grote aantallen naar de Nederlanden. In de zeventiende eeuw buitenlanders dienden in een Nederlands leger kwamen ook duizenden religieuze was in de tijd van het KNIL. Europese soldaten vluchtelingen uit Frankrijk aan: de hugenoten. kwamen naar het Koloniaal Werfdepot in Ook zij leverden soldaten en zelfs officieren. Harderwijk om zich aan te melden en al snel Naast de hugenoten dienden in het Staatse werd Harderwijk bekend als het ‘gootgat van leger ook Franse regimenten vanaf 1609. Vanaf Europa’. 1600 kwamen uit het tegenwoordige België ookPage 42 Waalse regimenten in dienst van het Staatse leger. In de achttiende eeuw werden door de MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Het was niet alleen de kwaliteit die op het laatst Een andere Duitser was een zekere Georg te wensen overliet, het waren vooral de aantallen. Eberhard Rumph uit Hessen. Rumph diende in Ter plaatse werd daarom overgegaan tot het Oost-Indië en bracht de natuur in kaart. Later rekruteren van Javanen, Boeginezen, nam Rumph de Latijnse naam Rumphius aan, Makassaren en Molukkers. Vooral de Molukse werd blind en kreeg de bijnaam ‘de blinde ziener soldaten verwierven een reputatie van grote van Ambon’. Nog steeds zijn de boeken met trouw en krijgslust. Onder de gewezen patriot prachtige tekeningen een lust voor het oog. gouverneur- generaal Herman Willem Daendels Zijn landgenoot Franz Junghuhn uit Westfalen bestonden zelfs slavenbataljons om aan de was al arts voordat hij zich aanmeldde in enorme vraag naar soldaten te voldoen. Harderwijk. Junghuhn had korte tijd in Algerije Inheemse troepen dienden niet alleen in de gediend als soldaat in het Franse rangen van het KNIL, maar ook Vreemdelingenlegioen, maar werd afgekeurd. in die van de Gouvernements Marine, waarvan Hij werd aangenomen als legerarts bij het KNIL. de Koloniale Marine van Nederlands-Indië de Naast zijn werk als arts hield Junghuhn zich voorloper is. Daarnaast werd ook nog gebruikge- vooral bezig met natuurkundig onderzoek en maakt van inlandse hulpkorpsen. Bij landmeten. Grote delen van Sumatra werden de opheffing van het KNIL in 1950 waren er door hem en zijn zelfgemaakte instrumenten in naast zo’n 15.000 Europeanen maar liefst 50.000 kaart gebracht. inheemse troepen in dienst van het KNIL.Nog op de valreep werd in Papoea Nieuw-Guinea een hulpkorps georganiseerd: het Papoea Vrijwilligers korps . Dit kleine korps had als taak infiltraties van het Indonesische leger tegen te gaan. En naar verluidt bestond het plan om de onder dwang naar Nederland gehaalde Molukkers te laten dienen in een nieuw op te richten bataljon. Duitsers Sommige van de buitenlandse avonturiers hadden heel wat in hun mars. De Schot John Gabriel Stedman meldde zich vrijwillig aan toen in 1772 in Suriname een slavenopstand uitbrak. Onder commando van de Zwitserse kolonel Fourgeoud,zie afbeelding rechts, maakte Stedman jacht op de Marrons en Boni’s en werd verliefd op het land én een van zijn schonen. De schone bleef in Suriname, maar zijn verhalen zou Stedman meenemen en publiceren. Stedman zelf nam na terugkeer in Nederland dienst in de Schotse Brigade en bracht het tot luitenant- kolonel. De Duitser August Kappler werd als soldaat naar Suriname gezonden en was zo onder de indruk van de natuur dat hij besloot alles wat hij zag in kaart te brengen. Naast beschrijvingen maakte hij tekeningen en na zijn diensttijd stichtte hij in 1846 de stad Albina die hij noemde naar zijn vrouw.Page 43 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Militaire carrière Veel van de buitenlandse soldaten zouden voorgoed in Nederland blijven. Soms zouden De Duitse Hongaar Frans Pavel Killinger had alleen hun vreemde buitenlandse namen of een een beschadigde carrière achter de rug toen hij verbastering daarvan iets over hun militaire via Harderwijk in Suriname belandde, na eerst te verleden onthullen. Zo zijn namen als Mackaay zijn afgekeurd voor het KNIL. Het militaire afkomstig van mannen die eens dienden in de bedrijf hield hij al gauw voor gezien en hij stapte Schotse Brigades. Namen als De Fouw (Le Fou) over naar de politie, waar hij werd benoemd tot of Tokkie (Toquet) herinneren nog aan de inspecteur. Killinger bleek grote plannen met hugenoten. Suriname te hebben toen hij in 1911 werd gearresteerd. Met een aantal collega’s van de In sommige gevallen zouden ook de nazaten van politie had hij het plan opgevat om een de buitenlandse militairen actief blijven in de staatsgreep te plegen en van Suriname een Nederlandse krijgsmacht. Beroemde namen als republiek te maken, waarna het land zelfstandig de admiraal Van Kinsbergen, de ‘rode generaal’ en vrij zou zijn en welvaart voor alle inwoners en oud-gouverneur van de Koninklijke Militaire binnen handbereik zou liggen. De heren werden Academie Von Meijenfeldt of generaal Seijffardt tot de doodstraf veroordeeld, maar de herinneren aan een Duitse of Zwitserse afkomst. gouverneur kon het niet over zijn hart verkrijgen Het bekende gezegde ‘geen geld, geen Zwitsers’ het vonnis te laten voltrekken en iedereen kreeg spreekt voor zich en verwoordt de uiteindelijke gratie. Killinger zat een aantal jaren in een moraal van het verhaal: oorlog voeren kost geld. Nederlandse gevangenis en reisde toen af naar Of zoals de Fransen zeggen: l’Argent est le nerf Turkije om als officier mee te vechten in de de la guerre (geld is de zenuw van de oorlog).< Eerste Wereldoorlog. Een aantal buitenlandse huursoldaten zou het schoppen tot het hoogste ambt in Nederlands- Indië: dat van gouverneur-generaal. De hugenoot Abraham Patras,zie afbeelding rechts, bijvoorbeeld werd in 1735 gouverneur-generaal, maar ook de Duitsers Johannes Thedens, Gustaaf Willem baron van Imhoff,zie portret onder, Albertus Henricus Wiese en de Vlaming Pieter de Carpentier bereikten deze positie. Naast avontuur bleek dus ook een carrière mogelijk.Page 44 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

OPRICHTING VAN Indian Head van Regiment van Heutsz Door: Rob.E.A.Vaneker 48 Pantserinfanteriebataljon : deel 1 In 2014-2015 publiceerden wij al eens Een nieuwe taak voor Regiment van Heutsz eerder over het roemruchte Regiment van Heutsz met al haar ups en downs, negatieve publicaties en de heropstanding. Nu anno 2017 pakken wij de draad weer op vanaf 2015. Als resultaat daarvan twee gloednieuwe verhalen over het Regiment Van Heutsz. We beginnen in deze aflevering met deel 1: De oprichting van het 48 pantserinfanteriebataljon. Met het uitreiken van het vaandel, de authentieke tradities uit Korea, de geestelijke erfenis van het KNIL en de overgenomen functie van het BKL, begon de militaire identiteit van het Regiment Van Heutsz een vaste vorm te krijgen. Vanwege het uitblijven van een communistische aanval gebeurde op militair gebied na 1955 voor het RVH niet veel bijzonders. De jaarlijkse traditiedagen vormden een welkome afwisseling voor het wachtlopen en de band met het Koninklijk Tehuis voor Oud-Militairen en Museum Bronbeek werd stevig aangehaald.Page 45 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Het landgoed Bronbeek herbergde veel KNIL- veteranen en in combinatie methet KNIL-museum en het Regiment Van Heutsz vertegenwoordigde dit rusthuis een aanzienlijk deel van de koloniale geschiedenis in Nederland. Het wachtlopen werd overigens ook steeds dragelijker: statische bewaking verdween eind 1957 volledig uit het takenpakket. Deze taak werd overgedragen aan de vrijwilligers van de NATRES. Voortaan zouden de IBC‟en zich alleen bezighouden met mobiele bewaking. Een noodzakelijke maatregel omdat met name de nucleaire Honest John raketten goed beveiligd moesten worden. De NATRES zag bij de nucleaire installaties niet toe op de statische bewaking, dat deden de Amerikanen liever zelf. Vanaf 1964 ging het plots bergafwaarts met het regiment. Door reorganisaties verloor het RVH de stafcompagnie en het instructiebataljon voor de beveiligingscompagnieën. Met alleen de over het gehele land verspreide IBC‟en leek het onmogelijk de regimentstradities voort te zetten. Gelukkig bood de defensienota van hetzelfde jaar uitkomst: door de diensttijd te verkorten, konden nieuwe parate onderdelen worden opgericht en (merendeels) worden gevuld met beroeps. Eén daarvan was 48 panterinfanteriebataljon (48 Painfbat), dat de naam Van Heutsz zou gaan dragen. Op 1 augustus 1966 werd het bataljon opgericht, en een klein jaar later, op 16 juni 1967, werd het regimentsvaandel en de Korea-vlag aan bataljonscommandant Bijlsma overgedragen. Daarmee werd de luitenant-kolonel tevens de regimentscommandant en 48 Painfbat het hart van de regimentstraditie. De Indianhead verscheen al snel op de gepantserde DAF YP-408 voertuigen waarmee het bataljon zich verplaatste, zo was voor iedereen zichtbaar tot welk regiment „48 behoorde. De indianenkop werd op deze manier een belangrijk onderscheidingsteken, en een symbool voor de militaire identiteit van het RVH in een nieuw tijdperk. Foto’s Boven-onder Helpt u Magazine’T ARSENAAL aan 1: Kolonel J. Anemaet, zelf Ridder der 4e klasse der Militaire Willems-Orde, bevestigt de MWO en Atjeh-medaille aan het Nieuwe abonnees vaandel van het Regiment Van Heutsz, dat gepresenteerd wordt door overste Antoniëtti Verras uw vereniging, familielid, vriend, 2: Landgoed Bronbeek kennis of collega met een 3: Toonbeeld van imperialistische arrogantie of briljant strateeg van GRATIS ABONNEMENT Heutsz in actie: Aanval op Baté Ilié 1901: zie kaart blz 47 [email protected] 46 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

Page 47 Cecil Arthur Lewis was a fighter pilot with the Royal Flying Corps, and had only 20 hours of flying experience when first posted to France for reconnaissance and contact patrol duties.He was a fameus WW1 Veteran and later one of the founding members of the BBC. Afterwards he had a long and celebrated career as a writer Brokstukken van Heutsz monument in tuin MAGAZINE ‘T ARSENAAL MAART 2017

Page 48 Het Van Heutsz monument in Jakarta was een topstuk van de Nederlandse beeldhouwkunst door Dudok en Van den Eijnde. In 1953 werd het gesloopt. Behoudsmedewerker Robert Elbersen van het Bronbeekmuseum haalde in Engeland de brokstukken van het monument op.

Met de toevoeging van 48 tradities van het regiment. De alle noemenswaardige Painfbat werd het takenpakket eerste commandanten leken er gebeurtenissen van het van het regiment aanzienlijk echter op gebrand het afgelopen jaar vermeld. De uitgebreid. Hoewel een regiment een eigen gezicht luitenant-kolonel regiment geen tactische binnen de landmacht te geven, vergaloppeerde zich alleen eenheid is, zijn de onderdelen met als hoogtepunt het toen hij de afstamming van alle behorende tot het regiment IBC‟en wilde laten vastleggen. wel verantwoordelijk voor de „terugverdienen‟ van de De Traditiecommissie van de regimentsreputatie Het MWO en de Atjehmedaille in KL stak daar een stokje voor bataljon kreeg een zeer 1972. De toon werd gezet door omdat elf parate en 49 specifieke missie. Als overste (luitenant-kolonel) De mobilisabele compagnieën onderdeel van 4 Divisie, de Jong. Het bataljon bracht onmogelijk de tradities van overkoepelende tactische vanaf 1969 jaarlijks een twintig KNIL-bataljons eenheid waar het bataljon bij bezoek aan Coevorden, de konden voortzetten. was ingedeeld, zou het Van geboorteplaats J.B. van Heutsz bataljon het Heutsz. Na een week (eind De geestdrift van overste vertragende gevecht voeren bij jaren zeventig werd dit Antoniëtti toont wederom aan de grens tussen de BRD en de teruggebracht naar een dag) dat tradities binnen het leger DDR, ter hoogte van de festiviteiten werd het bezoek van het één op het andere Weser en de Elbe. Vervolgens afgesloten met een defilé. In moment kunnen worden zouden zij de vijand 1970 werd de wisselbokaal van ingevoerd. Het zou bovendien concentreren in nucleair target de jaarlijkse schietwedstrijd onmogelijk zijn voor de areas, waar de agressor kon vervangen door een zilveren individuele militair zich worden bestookt met tactische klewang, dit om de band met hieraan te ontrekken want het kernwapens. De wetenschap het KNIL-verleden te weigeren van een order kan mogelijk in een nucleaire benadrukken. Onder leiden tot een aanklacht bij de inferno terecht te komen luitenant-kolonel Antoniëtti krijgsraad. Aangezien de zorgde voor onrust bij enkele werd pas echt werk gemaakt overste van zijn suggesties dienstplichtigen. Ondanks het van traditiehandhaving. bataljonsorders had gemaakt feit dat zij geen schot op de Geheel tegen de was dat niet eens een vijand hebben gelost, noemen maatschappelijke tendens in, onwaarschijnlijk scenario. Het sommigen van hen zich wilde hij dat zijn regiment behoeft weinig verdere vanwege de stressvolle trots zou zijn op de koloniale toelichting dat de nieuw in het omstandigheden daarom erfenis. Hij stelde een leven geroepen tradities van “Koude Oorlog-veteranen”. regimentraad in die toezicht zeer kunstmatige aard waren. De commandanten van 48 hield op de traditiehandhaving Painfbat waren stuk voor stuk en bedacht ter plekke ook een fervente voorstanders van nieuwe traditie: Kandoeri traditiehandhaving. Rajeu, oftewel het Gemiddeld wisselt per 18 regimentsdiner voor officieren. maanden het In een koloniaal ingerichte regimentscommando en zaal hielden speciale gasten, afhankelijk van de zoals de kleinzonen van J.B. persoonlijke voorkeur van de van Heutsz, onder het genot nieuwe commandant, kan er van een Indische maaltijd, meer of minder aandacht toespraken en las de jongste worden besteed aan de officier de regimentskroniek voor. In deze kroniek stondenPage 49 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017

De kroon op Antoniëtti‟s werk was tevens een KNIL-militairen dit beloofd. De eis werd in (onvoorziene) meesterzet en lifesaver voor het 1975 niet ingewilligd en daarom ondernamen regiment. Onder zijn leiding nam de de radicale jongeren in 1977 wederom actie. traditiebeleving een vlucht. Dit moet ook het Ditmaal waren een basisschool en een trein Kapittel Der Militaire Willems-Orde niet zijn ditmaal het doelwit. 48 Painfbat moest het ontgaan want zijn verzoek om de MWO van gebied rond de treinkaping te controleren. Dit het Korps Marechaussee te mogen bevestigen leidde tot een formeel protest van een lid van de aan het vaandel van het Regiment Van Heutsz Traditiecommissie KL omdat uitgerekend een werd gehonoreerd. Tevens kreeg het regiment eenheid die de traditie voortzette van het de Atjehmedaille uitgereikt, een KNIL- KNIL, nu werd ingezet tegen de nazaten van onderscheiding vervaardigd uit het brons van KNIL-militairen.Aan de hand van dit veroverd Atjehs geschut.Hiermee was het RVH voorbeeld is het mogelijk te stellen dat de militaire identiteit van plotseling het meest troepen tot politiek gevoelige gedecoreerde regiment van de situaties kan leiden. Traditie KL, een status die zich later kan inzetbaarheid van zou uitbetalen. In 1977 troepen in de weg zitten. Het werden de genealogieën en voorbeeld van de rangorde van de afzonderlijke treinkapingen toont aan dat regimenten vastgelegd. Op onder bepaalde basis van de decoraties aan omstandigheden bepaalde het vaandel werd het Van militaire middelen (zoals het Heutsz direct achter de “IN 1987 WERD DE RVH) niet aangewend Garderegimenten geplaatst. TROUWE YP 408 kunnen worden omdat deze Dit hield in dat het RVH het vanuit een historisch oogpunt op twee na belangrijkste INGEWISSELD VOOR DE MODERNE YPR 765” regiment werd van de negen politiek gevoelig liggen. regimenten die de krijgsmacht rijk was (nummer negen en zeven zijninmiddels opgeheven). Na de val van de Berlijnse Muur moest de geldverslindende landmacht snel krimpen en minstens “ ”twee regimenten zouden sneuvelen. Eén van de doorslaggevende argumenten om niet het RVH op te heffen was de hoge positie op de ranglijst. Zodoende heeft de actieve traditiehandhaving van Antoniëtti geleid tot de redding van het regiment. Dit laat zien dat tradities binnen de krijgsmacht niet alleen directe invloed hebben op de korpsgeest en het moreel, maar ook op het concrete functioneren, ja, zelfs het voortbestaan van eenheden. Op 23 mei 1977 werd Nederland wederom opgeschrikt door een serie gijzelingen. Zuid- Molukse jongeren hadden twee jaar eerder bij het dorp Wijster een trein gekaapt om hun eis voor een eigen staat op de Molukken kracht bij te zetten. Nadat het KNIL was gedemobiliseerd had de Nederlandse regering de MoluksePage 50 MAGAZINE ‘T ARSENAAL APRIL 2017