T Arsenaal Nr 33 2016

Maandelijks MAGAZINE 01-11-16 ‘T Arsenaal Issue 33 33 pagina’s met interessante verhalenSpecialiteit de THEMAVERHAAL Slag inkoude oorlog de Javazee Deel 1 op pagina 11 Editors Note: Op de korrel pagina 2 GRATIS ONAFHANKELIJK DIGITAAL MAGAZINEMET HEDENDAAGSE & HISTORISCHE MILITAIRE ONDERWERPEN

Editor’s Note OP DE KORREL Afgescheept met kille nazorg Ze zouden een machtig leger kunnen vormen, dat voor ontzetting en vrees zorgt overal waar zich vertonen. Met hun afgeschoten ledematen en hun door nachtmerries verwrongen zielen. Vietnamveteranen, Koreagangers, Libanon en Balkan- blauwhelmen. Ook niet te vergeten de ca. 95.000 dienstplichtigen en 25.000 oorlogsvrijwilligers uit Nederland in strijd voor een koloniaal- onafhankelijks conflict dat plaats vondt in Nederlands- Indie tussen 1945-1949. Ongeveer 6000 militairen kwamen om het leven in dienst van het Nederlandse Koninkrijk. Oude mannen nu, maar jonge jongens toen ze door hun leiders van hun land een onzinnige oorlog werden ingestuurd. Naar een land dat ze amper kenden. Om te vechten tegen leeftijdsgenoten, die ze ‘ de vijand moesten noemen. Wanneer ze de slachtingen overleefden, kregen ze thuis te horen dat ze een verkeerde oorlog hadden gevoerd en oorlogsmisdadigers waren. Dat vertelden dezelfde politici die hun slecht voorbereid, fout geïnformeerd en ontoereikend bewapend de jungle, de woestijn of het bos instuurden om te vechten voor de natie, of een of ander hoger doel. Afgescheept werden ze met een kille bureaucratische nazorg om af te komen van de trauma's’ en verdenkingen dat het hen aan moed ontbroken heeft. Je zou nog liever op het slagveld gesneuveld zijn. Uw Hoofdredacteur, Rob VanekerPage 2

Inhoud’s opgave 05 11 19 25 JAPANSE KEMPEITAI SLAG IN DE DE SLAG AAN DE LEIE JAVAZEE.DEEL1 1918 De Japanse militaire politie Kempeitai was alom gevreesd. De slag in de Javazee bleek het HET MILITAIRE De Duitse furie walst over de De agenten zaaiden dood en eindpunt te zijn van een voor BELEID VAN Portugezen heen.Neuve- Chapelle is een dorp in het verderf onder burgers, de geallieerden uiterst S’HERTOGENBOSCH verzetslieden en frustrerende drie maanden van noordwesten van Frankrijk. krijgsgevangenen. ‘s-Hertogenbosch was dus al strijd tegen Japan. sinds de late Middeleeuwen een goed verdedigbare stadPage 3 met stevige muren, wallen en grachten.

’T Arsenaal EDITOR IN CHIEF-EDITORIAL Rob Vaneker CREATIVE DIRECTOR Robert Wilbrink PUBLISHER AMVJ Netherlands WRITERS Maarten Muns,Erik Sweers,Dik Winkelman,Giesbert Oskam,Jan Grefhorst, Ellie Hawthorne,Christopher Klein- CONTRIBUTORS Arthur Wederman ,Dr.T.W.Brocades-Zaalberg- Theo Using-Eric Wils-Kasper Dullemond CIRCULATION & DISTRIBUTION AMVJ EDITOR RESEARCH Hans Hollestelle CREATIVE DIRECTOR,GRAPHICS Robert Wilbrink Gratis adverteren ? Publiceren? stuur dan een email naar onderstaand mailadres . Work Email: [email protected] All Rights Reserved: AMVJ Publishers Netherlands 2016Page 4

Japanse Gestapo-Kempeitai De Japanse militaire politie Kempeitai was alom gevreesd. De agenten zaaiden dood en verderf onder burgers, verzetslieden en krijgsgevangenen in heel Azië. Japan was verantwoordelijk voor enkele van de ergste misdaden van de Tweede Wereldoorlog, maar bijna niemand werd gestraft. Door:Theo Ussing Talloze stokslagen Japanners op het spoor van meisje wikkelt en haar ophijst in een Met een knal raakt de Kathigasu bracht: een verzetsman boom. Al snel zit haar lijf onder de had haar naam genoemd na bamboestok de rug van Sybil honderden stokslagen. grote mieren, maar dat is nog niet genoeg voor de sergeant: hij steekt Kathigasu. De 44-jarige verpleegster Als agent van de beruchte een vuur aan onder aan de stam, krimpt ineen van de pijn, maar na Japanse militaire politie, de ruim drie maanden gevangenschap Kempeitai, schuwt Yoshimura geen zodat het meisje verdwijnt in de rook middel om complotten tegen het van de vlammen een paar meter heeft ze geleerd om niet te keizerrijk aan het licht te brengen, en schreeuwen als ze wordt verhoord. nu denkt hij een manier gevonden te lager.‘Ga praten, anders snijd ik het hebben om de weerbarstige touw door en verbrand je dochter Haar rug is helemaal kapot na de gevangene aan het praten te krijgen: levend in het vuur,’ dreigt Yoshimura. talloze stokslagen, maar ze weet haar de zevenjarige dochter van kaken op elkaar te houden. Kathigasu. ‘Nee,’ zegt Kathigasu vastberaden. Ze beseft dat ze allebei zullen De Maleisische vrouw van Aan een paal vastgebonden Europese afkomst heeft nog niets De verzetsvrouw, die sterven, of ze nu gaat praten of niet. En als ze uit de school klapt, zullen losgelaten over de verzetslieden die vastgebonden is aan een paal, ziet nog veel meer leden van het verzet ze in 1943 heeft geholpen in de strijd tot haar afgrijzen hoe Yoshimura een tegen Japan.‘Doe je mond eens touw om het tengere lichaam van het dezelfde marteling moeten ondergaan. open, verzetstrut,’ schreeuwt sergeant Yoshimura, en hij gaat door met de martelmethode die dePage 5

Japanse officieren vrezen Kempeitai Tweede Wereldoorlog Japanse officieren oppakken ‘Het pleit voor je dat je uit vrije wil ‘Wees dapper, mama. Laat niets Een kempeitai mocht zelfs naar ons toe gekomen bent. Je los. Laten we allebei maar sterven,’ Japanse officieren oppakken, ook als dossier is 2 centimeter dik, en we waren eigenlijk van plan om je te roept het meisje plotseling. Woedend die veel hoger in rang waren. En als liquideren,’ kreeg hij te horen van de geeft Yoshimura zijn assistent het hij er zin in had, mocht hij ze met een bevel om het touw door te snijden.De knuppel bewerken. Japanner. Het dossier van Stennes was slechts een van de duizenden praktijken die sergeant Yoshimura Om die reden was de dienst ook erop nahoudt zijn niet bijzonder gehaat en gevreesd in eigen die de Kempeitai had samengesteld. Van Korea tot China en de Filipijnen wreed of ongewoon vergeleken met gelederen. Japanse burgers konden puilden de archiefkasten uit van de de andere verhoormethoden waar de zich evenmin veilig wanen, want in de Kempeitai, de gevreesde militaire loop van de jaren 1930 kreeg de rapporten over mensen die van ‘anti- Japans gedrag’ beticht werden. politie van het Japanse leger, zich Kempeitai ook de taak om in eigen van bedient. land de tucht en orde te handhaven De inlichtingen in de dossiers waren vergaard door het schaduwen In de Tweede Wereldoorlog en alles te doen om de van verdachten, het afluisteren van pleegt de Kempeitai stelselmatig gebiedsuitbreiding van Japan te gruwelijke misdaden. De slachtoffers bevorderen. Alleen al tussen 1933 en gesprekken en het uithoren van informanten. zijn verzetsleden, krijgsgevangenen 1936 pakte de dienst 59.013 mensen en burgers die niets misdaan hebben. in Japan en bezet Korea op vanwege In Japan zelf en in de bezette landen wierf de Kempeitai spionnen De wreedheden gaan door tot de ‘gevaarlijke gedachten’. En de onder de burgers. Informanten die laatste dagen van de oorlog. methoden waarmee de Kempeitai staatsvijanden bestreed werden geluk hadden kregen betaald voor Kempeitai in 1888 hun verraad, maar de meesten Toen de Kempeitai in 1881 steeds gewelddadiger. Al snel had de militaire politie de naam om werden ertoe gedwongen omdat de opgericht werd, kon niemand Japanse militaire politie hen met bevroeden dat de dienst op een dag verdachten buitengewoon effectief te belastende informatie chanteerde. kunnen opsporen. het hele Verre Oosten zou Duizenden ambtenaren moesten terroriseren. De naam betekent Als ze je ergens van verdachten, over gesprekken en activiteiten ‘soldaten van de wet’, en de eenheid waren het net cobra’s. Het was alsof klikken bij hun werkgever, en als ze van 349 man moest ervoor zorgen je in een kleine, donkere ruimte met niets te melden hadden, liepen ze het dat boeren verschenen voor militaire risico om gestraft te worden wegens een cobra zat wanneer ze achter je dienst. Als een boer die opgeroepen aan zaten. Je moest het lichtknopje gebrek aan medewerking. Een was niet kwam opdagen, bracht een zien te vinden zonder de cobra te wanhopige informant in Tokio riep kempei hem naar een kazerne. verstoren,’ vertelde de vroegere dan ook tegen een collega: ‘Geef me Toen Japan in 1910 Korea Duitse officier Walther Stennes, die een papier met iets erop, wat dan geannexeerd had, trad de Kempeitai ook. Ik moet verslag uitbrengen aan van nazi-Duitsland naar China was voor het eerst buiten de grenzen op gevlucht en zich in Shanghai bevond de Kempeitai!’ en werd de eenheid verantwoordelijk toen de Japanners die stad in 1937 voor de orde in het bezette gebied. veroverden. De Kempeitai was het Japanse De Kempeitai nam hem meteen antwoord op de Gestapo van Adolf in het vizier omdat hij als adviseur Hitler, en net als zijn Duitse evenknie voor de Chinese leider Chiang Kai- had de Kempeitai vrijwel carte shek werkte. Toen het hoofd van de blanche om iedereen te arresteren en Kempeitai in Shanghai Stennes te verhoren. uitnodigde voor het eten, durfde de Duitser niet te weigeren.Page 6

G E LU I D VA N M A RT E L I N G MAAKT GEK Wanneer een dossier genoeg belastend materiaal bevatte, werd de verdachte opgepakt en naar een verhoor-centrum van de Kempeitai gebracht. Voormalig hospitaal in Malaysia waar In de loop van de oorlog werden overal in bezet gebied dergelijke verpleegster en verzetsvrouw Sybil Kathigasu centra neergezet, tot schrik van de plaatselijke bevolking.‘Iedere dag werden er geruchten verspreid over nieuwe aanhoudingen. gewerkt zou hebben We konden alleen afwachten – verlamd door angst. We lagen slapeloos in bed, en bij elke voetstap die we hoorden liepen de koude rillingen ons over de rug.’ Zo beschreef de Engelse verslaggever Ralph Shaw zijn leven in Shanghai met de Kempeitai. Elk verhoor-centrum van de militaire politie had gevangeniscellen en martelkamers. Dat gevangenen in hun cel het geschreeuw van anderen konden horen die door de kempeitai gemarteld werden, hoorde bij de psychologische druk die op hen werd uitgeoefend. Nieuwkomers hoefden niet lang te wachten voordat ze aan de beurt waren. Een kempeitai leerde geen martelmethoden tijdens zijn opleiding in Japan – die zou hij in het veld gauw genoeg onder de knie krijgen. Het handboek van de Kempeitai hield het erbij dat ‘dreigementen met lichamelijk ongemak, bijvoorbeeld marteling, uithongering, isolatie en slaaponthouding’ heel bruikbaar waren bij verhoren. Datzelfde handboek wees er bovendien op dat het gebruik van ‘marteling, waaronder schoppen, slaan en alles wat fysieke pijn veroorzaakt’ geoorloofd was in de strijd tegen staatsvijanden. Een kempeitai mocht zelf beslissen welke vorm van marteling hij in een bepaalde situatie wilde gebruiken. Met name vermeende spionnen en verzetslieden werden standaard gemarteld als ze niet onmiddellijk bekenden. De Maleisische verpleegster Sybil Kathigasu werd in de herfst van 1943 op verschillende manieren gepijnigd voordat haar dochter uiteindelijk boven een vuur werd opgehangen. Zo maakten de kempeitai ijzeren staven roodgloeiend in een vuur en bewerkten ze daarmee haar huid, net zo lang tot haar kreten in de hele gevangenis te horen waren. Soms werd de verzetsvrouw urenlang aan één been opgehangen met het hoofd omlaag, of werden er metaalsplinters onder haar nagels geduwd. Maar Sybil brak niet, zelfs niet toen haar dochter voor haar ogen levend zou verbranden. Op het laatste moment verscheen er een hoge kempeitai, die de sergeant ervan weerhield zijn dreigement uit te voeren. Het meisje werd naar huis gestuurd, en Kathigasu kwam in een werkkamp. Page 7 Page Page 4

Seksslaven brengen geld op De Kempeitai hield zich niet alleen bezig met het opsporen en verhoren van verdachten, maar was ook verantwoordelijk voor propaganda. In Japan prees de dienst het leger de hemel in, waardoor de bevolking tot het laatst dacht dat de overwinning aanstaande was.In de bezette landen vervaardigde de Kempeitai posters en produceerde ze radio-uitzendingen die Japan neerzetten als de grote bevrijder die was gekomen om het volk een beter leven te geven. Achter de schermen had de militaire politie nog een belangrijke taak: het vergaren van geld om de oorlogvoering te kunnen bekostigen. De Kempeitai nam het vermogen van banken in beslag, en kempeitai zochten bedrijven op om beschermingsgeld te eisen, anders zouden fabrieken worden platgebrand. Een derde bron van inkomsten was het uitgestrekte netwerk van bordelen overal in het rijk. Hier konden soldaten hun seksuele behoeften bevredigen, ook al waren ze ver van hun vrouw gestationeerd. De bordelen moesten het moreel van de soldaten opvijzelen en stonden zowel in de steden als vlak aan het front. Op sommige plaatsen dienden treinstellen als mobiel bordeel. Tot begin jaren 1930 werkten de prostituees vrijwillig, omdat ze geld nodig hadden, maar naarmate Japan steeds meer delen van Zuidoost-Azië bezette en streed op vele fronten, steeg de behoefte aan meisjes navenant. De Kempeitai lokte dan ook tienduizenden tieners met de belofte van werk – of ze werden gewoon ontvoerd en gedwongen aan het werk gezet in de bordelen. Als ze probeerden te vluchten, zouden ze doodgeschoten worden. In Indonesië haalden de Japanners ook Nederlandse en Australische meisjes uit kampen.Een grote dikke kale Japanner had veel geld voor me betaald en sleurde me naar mijn kamer. Drie maanden lang werden we dag en nacht misbruikt,’ schreef de Nederlandse Jan Ruff, die na een paar dagen al haar haar afknipte om zo onaantrekkelijk mogelijk te zijn voor de Japanners. Sybil Kathigasu-verpleegster en verzetsvrouw Maar het mocht niet baten. Vaak stonden er lange rijen voor de bordelen en werden de seksslaven gedwongen om 20 tot 60 mannen op een dag ‘af te werken’. Ik bloedde zo hevig en had zo veel pijn dat ik niet meer kon staan. Elke dag van twee uur ’s middags tot tien uur ’s avonds stonden de soldaten in de rij. Ik had niet eens tijd om me te wassen na elke verkrachting,’ zei een meisje uit de Filipijnen later. De soldaten betaalden 2 à 3 yen voor een bordeelbezoek, en dat geld stuurde de Kempeitai aan het ministerie van Oorlog, dat steeds krapper bij kas zat. In totaal zijn naar schatting meer dan 200.000 vrouwen misbruikt als seksslavinnen – of ‘troostmeisjes’.Page 8

BUITENLANDERS WACHT HETZELFDE LOT Gevangengenomen geallieerde soldaten ontsnapten evenmin aan de Kempeitai. Hoewel de gevangen- en werkkampen onder bevel van het leger stonden, deed de militaire politie het vuile werk. De Kempeitai hield de gevangenen in toom en voorkwam dat ze contact hadden met verzetsgroepen buiten het hek. De Japanners waren doodsbang dat gevangenen in groten getale zouden ontsnappen en de bevoorradingslinies naar de troepen aan het front zouden saboteren. Daarom werd het kleinste vergrijp in de kampen zwaar bestraft. Als een handige gevangene bijvoorbeeld een radio- andere gevangenen – om hen te terroriseren en te ontvanger bouwde, kon hij doodgeslagen worden met voorkomen dat ze vluchtplannen maakten, door het prikkeldraad met de bevolking spraken of andere bijlschachten – nadat hij eerst urenlang was gemarteld, overtredingen begingen. waarbij de Kempeitai probeerde hem aan het praten te krijgen over zijn handlangers. De Kempeitai hing De Britse militaire arts Ken Adams werd in een Japans kamp in Thailand gedwongen om toe te kijken terwijl een gevangenen langdurig op aan hun benen, sloot ze op in kameraad doodgemarteld werd.‘ Die klootzakken wisten een donkere kelder en brandmerkte ze met sigaretten. precies hoe ze de pijniging konden rekken en wilden hem niet te snel laten sterven. Ik kan hem nog horen Maar als iemand zo laf was geweest om zich over te schreeuwen. Als ze ons een lesje wilden leren met dat geven aan de Japanse troepen, had de militaire politie geweld, dan slaagden ze daar uitstekend in.’ een paar bijzondere, buitengewoon wrede martelmethoden in petto. Een luitenant uit Australië ondervond dit aan den lijve. ‘De verhoorder sneed een dun houtje af, stopte het in mijn oor en sloeg erop met een hamertje. Ik dacht dat ik flauw zou vallen toen het door mijn trommelvlies heen ging.’ De marteling gebeurde vaak voor de ogen van de To e n J a p a n e r n o g g o e d voorstond in de oorlog, maakte het de Kempeitai niet uit hoeveel slachtoffers er doodgemarteld werden, maar toen het slechter ging, begonnen ze hun sporen uit te wissen.Page 9

BEKLAAGDEN Beulen wissen sporen uit In Maleisië kwamen 35 agenten in het beklaagdenbankje. De Toen keizer Hirohito op 15 augustus 1945 op de radio de verpleegster Sybil Kathigasu was een overgave van Japan aankondigde, van de vele slachtoffers die in brandden er grote vuren voor de februari 1946 een getuigenverklaring verhoorcentra van de Kempeitai. Alle dossiers werden in de vlammen aflegden en konden vertellen over de gegooid om de sporen van jaren van gruweldaden die sergeant Yoshimura wreedheden uit te wissen. Als laatste gooiden de kempeitai ook hun witte had begaan. 29 van de 35 armbanden in het vuur, en terwijl de aangeklaagde kempeitai werden bewijzen in rook opgingen, reden ze opgehangen wegens hun misdaden. in vrachtwagens weg van de verhoorcentra en gevangenkampen. Yoshimura was een van hen. Volgens Amerikaanse bronnen was de Kempeitai tegen het einde van de oorlog uitgegroeid tot een eenheid van ‘70.000 kempeitai, van wie 24.000 officieren’, maar wegens gebrek aan bewijs werden maar zeer weinigen van hen vervolgd. Slachtoffers die de wandaden hadden overleefd getuigden echter in de rechtszaal tegen de kempeitai die de geallieerden hadden weten op te pakken. TroostmeisjesPage 10

THEMA VERHAAL ‘Ik val aan, volgt mij’ Verhaal van een nederlaag. Deel 1 Door: Kasper Dullemond & Rob Vaneker Eerste berichten en de Japanse marine. En op 4 maart – inmiddels werd ‘Een slag in de Javazee’, kopte de Leeuwarder algemeen gesproken van de slag in de Javazee – konden de kranten in detail melden welke geallieerde Courant al op 28 februari 1942. Op basis van Duitse schepen door de Japanners waren vernietigd. Ook de bronnen in Tokio meldde de krant dat strijdkrachten twee Nederlandse kruisers Java en De Ruyter kwamen in dit rijtje voor. van de Japanse marine in aanraking waren gekomen met een geallieerd vlooteskader, dat hier als de vijand De context werd aangeduid: ‘Bij de gevechten die ontstonden De slag in de Javazee bleek het eindpunt te zijn van een voor de geallieerden uiterst frustrerende drie werden een kruiser en drie torpedojagers van den maanden van strijd tegen Japan. De Amerikanen vijand in den grond geboord. Het overige deel der hadden dramatische verliezen geleden bij Pearl Harbor en op de Filippijnen; de Britten waren hun belangrijkste vijandelijke strijdkrachten wordt thans achtervolgd. schepen en een aanzienlijk deel van hun leger Een meer compleet beeld konden de Nederlandse kwijtgeraakt bij de verdediging van Singapore; en kranten een paar dagen later geven. Het Haarlems Nederland had inmiddels het grootste deel van de Indische archipel moeten opgeven: slechts het Dagblad sprak op 2 maart van een ‘zeeslag die sinds hoofdeiland Java was nog in geallieerde handen. 27 februari woedt in de Ned.-Indische wateren’, waarbij, volgens het Japanse persbureau Domei ‘den tegenstander haar totale vernietiging tegemoet gaat’. Voor de eerste keer, aldus de krant, ging het om een rechtstreekse strijd tussen de geallieerde hoofdmachtPage 11

Eerder nog hadden de geallieerden Java daartoe de beschikking over een op beschouwd als essentieel onderdeel van papier tamelijk sterk eskader van de verdedigingslinie tegen Japan. Maar na de val van Singapore was kruisers en jagers van de verdediging van het eiland niet Amerikaanse, Britse, meer goed mogelijk, vonden de Nederlandse en Australische Amerikanen en Britten. De vooraanstaande Britse generaal marines, dat opereerde Wavell, die de verdediging van onder de naam ABDA- Java leidde, werd door Churchill teruggeroepen en de aanvoer van vloot.Veel schepen waren militaire steun voor het eiland echter verouderd – vier kwam goeddeels tot stilstand. Amerikaanse jagers Alleen de geallieerde schepen, vliegtuigen en militairen die er al waren, stamden nog uit de Eerste mochten blijven om het eiland te Wereldoorlog – en er was verdedigen. De verantwoordelijkheid voor de verdediging van Java lag vanaf dat moment bij twee bijna geen schip dat niet in de Nederlanders: (toen nog vice-) admiraal Helfrich en gevechtshandelingen van de luitenant-generaal Ter Poorten. voorafgaande maanden Helfrich had meteen vanaf de Nederlandse beschadigd was geraakt; het sterkste oorlogsverklaring aan Japan een offensieve tactiek schip van het eskader, de Amerikaanse voorgestaan. En niet zonder effect: in de eerste weken na Pearl Harbor konden de weinige geallieerde zware kruiser Houston, miste bijvoorbeeld als gevolg successen in de regio op het conto worden geschreven van een luchtaanval eerder die maand zijn complete van de kleine, maar effectief opererende Nederlandse achterbatterij, wat zijn vuurkracht danig beïnvloedde. onderzeebootvloot. Ook zijn oppervlakteschepen zette de vice-admiraal bij voorkeur in voor offensieve actie, De bemanningen waren uitgeput na drie maanden van liever dan ze te gebruiken als escorte voor konvooien schijnbaar perspectiefloze strijd. Verder waren de naar de steeds kwetsbaarder Britse vesting Singapore. Java opgeven was voor Helfrich niet aan de orde: deelnemende marines, die ieder hun eigen tegenover de Amerikanen en Britten bleef hij de communicatiesystemen en tactiek kenden, nog mogelijkheden van een effectieve verdediging onvoldoende op elkaar ingespeeld. En tenslotte hadden bepleiten. Essentieel daarbij was, stelde hij, dat de Japanners niet de kans zouden krijgen op Java te de Japanners inmiddels een vrijwel volledig luchtoverwicht: de – veelal verouderde – geallieerde landen. De invasievloot moest op zee worden opgevangen, aangevallen en vernietigd. Helfrich had jagers en bommenwerpers in de regio waren in de weken en maanden daarvoor goeddeels verloren gegaan. Dit eskader moest de Japanse vloot opvangen en maximale schade aanrichten onder de transportschepen, die de invasietroepen vervoerden. (De vernietiging c.q. beschadiging van achttien troepenschepen, waarvan in de vroege berichtgeving sprake was, had voor Helfrich als een mooi resultaat geteld.) De kansen waren weliswaar klein, vond de vice-admiraal, maar wel degelijk aanwezig. Bovendien, ook als de kansen nihil waren, dan diende er nog gevochten te worden. De marine was de strijd aangegaan; zij kon het niet maken om op het allesbeslissende moment op te geven. Zijn schout-bij-nacht Karel Doorman, die het eskader moest aanvoeren, was een andere mening toegedaan, zoals na de oorlog bleek. Hij zag het plan van zijn baas als een zinloze opoffering. Effectiever was het, vond hij, de vloot terug te trekken op Australië of Ceylon, in afwachting van een betere kans. Maar hij voerde Helfrichs bevel loyaal uit.Page 12

KLTZ Karel Doorman SLAG IN DE JAVA ZEEPage 13

De slag De beschadigde Exeter keerde kort overlevenden van de Kortenaer, die In de middag van 26 februari voer daarna op bevel van Doorman terug zij ’s nachts bij toeval was naar Soerabaja, geëscorteerd door Doormans eskader de haven van de Witte de With. Twee van de gepasseerd. De laatste beschikbare Soerabaja uit. Het bestond uit vijf veertien schepen waren daarmee het jager, de Jupiter, was toen al op een eskader ontvallen. Inmiddels werden mijn gelopen en verloren gegaan. Het kruisers: de Nederlandse De Ruyter grote aantallen torpedo’s op de en Java, de Britse Exeter, de waren vier kruiser in linie, kwetsbaar Amerikaanse Houston en de geallieerde omdat ze niet langer door jagers schepen afgevuurd, niet, zoals op dat Australische Perth. Deze werden moment werd gedacht, door werden beschermd, die ’s avonds begeleid door negen jagers: de onderzeeboten, maar door jagers. De laat opnieuw de Japanse vloot Kortenaer kreeg een voltreffer en brak opzochten. Dit laatste treffen Nederlandse Witte de With en binnen enkele seconden Kortenaer, de Britse Electra, doormidden. Ook de Electra werd eindigde dramatisch: een nieuwe Encounter en Jupiter, en de zodanig getroffen dat hij zonk. Met de Japanse torpedoaanval leidde tot resten van zijn eskader voerde Amerikaanse Edwards, Alden, Paul Doorman een nieuwe aanval uit. ‘All het zinken van de twee Jones en Ford. Doorman was aan ships – follow me’, liet hij seinen. De Nederlandse kruisers. Eerst torpedo’s die de geallieerde jagers werd de Java geraakt, boord van het vlaggenschip De afvuurden, misten alle hun doel. In de Ruyter. Die avond stuurde loop van de avond namen de meteen daarna kreeg ook Helfrich de eskader- wederzijdse aanvallen af: beide de De Ruyter een voltreffer. partijen hadden behoefte om op commandant nog een telegram adem te komen. Na een Doorman ging ten onder om hem te herinneren aan zijn gevechtspauze en een omtrekkende met zijn schip. De twee beweging begon Doorman later op overgebleven kruisers, de plicht: ‘Gij moet de aanvallen de avond een nieuwe aanval. Zijn voortzetten tot de vijand vernietigd eskader was opnieuw verzwakt: de Houston en de Perth, zagen is.’ De hele nacht speurde het vier oude Amerikaanse jagers geen kansen meer op een hadden, wegens gebrek aan olie en geallieerde eskader naar de munitie, naar de haven moeten zinvol resultaat en trokken zich tegenstander, maar tevergeefs: de terugkeren. Later ging ook de terug. De Japanse transportvloot, Encounter terug naar Soerabaja, waar het Helfrich toch om was Japanse invasievloot liet zich niet overigens met aan boord de zien. ‘s Middags keerde Doorman begonnen, was geen moment in zicht terug naar de haven om olie bij te geweest. De slag in de Javazee was tanken. Op het laatste moment kreeg daarmee afgelopen en de Japanse hij een melding dat de Japanse vloot invasie ging, met 24 uur vertraging, alsnog van start. Helfrich deed nog was gesignaleerd. Doormans liet zijn eskader keren en voer de vijand een poging om uit de paar schepen tegemoet. Aan het eind van de die bij de slag in de Javazee niet middag zagen de geallieerden voor beschikbaar waren (zoals de kruiser het eerst de Japanse schepen, Tromp, de jager Evertsen en enkele wat oudere Britse schepen) en de waarna zich een gevecht ontwikkelde waarbij beide partijen treffers naar Java teruggekeerde kruisers en plaatsten. De vijf kruisers vochten in jagers opnieuw een eskader te lijn, het vlaggenschip voorop. Na ruim vormen dat de Japanners moest een uur strijd werd de Exeter, die aanvallen, maar de bondgenoten werkten niet meer mee. De achter de De Ruyter voer, door een Japanse granaat geraakt, waardoor overgebleven schepen konden elders een van de ketels onklaar raakte. Het in de Pacific nuttiger werk verrichten, schip moest afbuigen, een vonden ze. De Houston en de Perth manoeuvre die door de schepen deden een poging uit de Indische wateren te ontsnappen, maar de daarachter werd geïnterpreteerd als een koerswijziging in opdracht van de Japanners beheersten volledig de schout-bij-nacht: plotseling was het zee: de twee kruisers belandden alleen de De Ruyter die op de vijand tijdens hun vlucht midden tussen de af voer. Doorman liet haastig seinen Japanse invasiemacht en wisten behoorlijke schade aan te richten dat de andere schepen hem moesten volgen. voor ze zelf ten onder gingen .Page 14

Het waren de zwaarste verliezen die de Japanners in waren heengebracht, naar Australië hadden weten te de aanloop naar de invasie van Java leden. Ook de ontkomen. Verhalen hoe het er op de Java en de De Exeter en de Encounter probeerden naar Australië te Ruyter aan toe was gegaan, waren er tot het einde ontkomen, maar werden onderweg, na een felle van de oorlog nauwelijks. Ook over het lot van de maar ongelijke strijd, door een Japans eskader tot schout-bij-nacht waren geen details bekend. Er was zinken gebracht. Een Japanse duikbommenwerper dus alle ruimte voor invulling. Verder waren officiële wist de Witte de With in de haven van Soerabaja verslagen maar mondjesmaat beschikbaar. Het zodanig te beschadigen dat het schip onbruikbaar rapport van de Royal Navy bijvoorbeeld, gedateerd werd. Slechts de vier Amerikaanse jagers konden, 17 maart, was gebaseerd op een haastig dankzij hun lage profiel en geringe diepgang, samengesteld schriftelijk rapport van de kapitein van Australië bereiken. Van Doormans strijdmacht van de Perth, mondelinge verslagen van de ‘senior veertien schepen overleefden er dus vier de aanval surviving officer’ – de formulering is een indicatie van op Java. Beeld en werkelijkheid Eerder in dit hoofdstuk zagen we dat de geallieerden de grote personele schade – van resp. de Jupiter en een nogal rooskleurig beeld van de uitkomsten van de Electra, en een ‘informal conversation’ met de de slag hadden geschetst. Was dit de gebruikelijke propagandistische oorlogsmist? Voor een deel wel. kapiteins van de Perth en de Houston, tijdens hun Alle partijen stelden hun militaire resultaten korte aanwezigheid in Batavia na afloop van de slag. overdreven positief voor, en natuurlijk vooral als er Een verslag van de hoogste Britse officier binnen het geen successen waren behaald. Of ze hielden hun mond: zo liet de Britse admiraliteit pas op 15 maart eskader, kapitein Oliver Gordon van de Exeter, kon in een verklaring weten dat ook Britse schepen bij de pas op 1 oktober 1945 aan het rapport worden slag betrokken waren geweest. Maar in dit geval was, zoals gezegd, de afstand tussen beeld en toegevoegd, toen deze uit Japanse werkelijkheid wel erg groot. Dit had verschillende krijgsgevangenschap was teruggekeerd. Rapporten oorzaken. van Nederlandse zijde werden misschien wel Ten eerste waren de resultaten van het geallieerde opgemaakt, maar vervolgens enkele dagen later ook scheepsvuur nogal optimistisch geïnterpreteerd. weer vernietigd, toen de Japanse opmars te dichtbij Waarnemers van verschillende schepen noteerden indrukwekkend ogende treffers bij de Japanse kwam. tegenstander. Maar geen van deze treffers, zo bleek soms pas jaren later, was fataal geweest. Op een van de Japanse kruisers had een felle brand op het dek gewoed: de bemanning had deze echter weten te blussen. Een voltreffer in de machinekamer van een Japanse jager kostte weliswaar enige levens, maar het schip kon na drie kwartier weer varen. Daar komt bij dat het aantal slachtoffers aan geallieerde zijde zeer hoog was. Velen vonden tijdens of vlak na de slag de dood, en van de overlevenden kwam het overgrote deel al snel in Japanse krijgsgevangenschap terecht. Aanvullende verklaringen kwamen dus pas eind 1945 naar buiten. Het Nederlandse verhaal werd tijdens de oorlogsjaren goeddeels bepaald door de overlevenden van de Kortenaer, die vanuit Soerabaja, waar ze door hun Britse collega’s van de EncounterPage 15

Baken van hoop Australia’, met overlevenden gesproken. De Nederlandse marinemannen, noteerde Weller, zijn vol In ieder verhaal van nederlaag en ondergang is wel een goede moed. Ze branden van verlangen om de strijd lichtpuntje te vinden. ‘An American navy lifebelt, with a opnieuw aan te gaan en hun kameraden te wreken: Holmes floating light attached to it, tossed overboard from ‘They pray that America can give them a cruiser, even an the United States cruiser Houston in the battle of the Java old one. Their fleet has gone, their families are prisoners, Sea, saved the lives of 116 men, and enabled a Dutch their houses are the domicile of Japanese. Few have destroyer commander to bring back the first anything but a pair of shorts and a shirt, and a water comprehensive story of the action’, schreef de bekende soaked picture of wife and children. All they want is a Amerikaanse oorlogscorrespondent George Weller een chance to fight.’ Deze Nederlandse bereidheid opnieuw kleine drie weken na de slag. Door het uitvergroten van ten strijde te trekken werd nadrukkelijk gekoppeld aan een sprekend detail – een reddend lichtbaken – bracht het inspirerende voorbeeld van Doorman, ‘the most hij de gebeurtenissen voor zijn lezers dichterbij offensive-minded man in the entire Dutch navy’, die immers voorop gegaan was in de strijd. Zijn vloot was In zijn uitgebreide reportage, die (in verschillende ernstig verzwakt geweest en op versterkingen viel niet versies) in ieder geval in de New York Post en de meer te rekenen, legde Weller zijn Amerikaanse en Chicago Daily News van 19 maart en de Britse Daily Britse lezers uit: ‘Nevertheless, he gave to his little fleet Telegraph van 20 maart verscheen vertelde Weller een a signal which he repeated twice before two Dutch verhaal dat als een van de dramatische hoogtepunten cruisers, De Ruyter and Java[sic], went to their doom: “I van de slag in de Javazee te beschouwen is. Zoals we am attacking, follow me.”’ Dit is de allereerste keer dat hebben gezien was de Kortenaer in de beginfase van de Doormans sein, en dan ook meteen in de legendarisch slag getorpedeerd. De meeste bemanningsleden geworden onjuiste versie, in de bronnen voorkomt. hadden zich weten te redden en dobberden rond in aan elkaar gebonden vlotten. Uren later kwamen De ontvangst van een signaal onverwacht de restanten van de geallieerde vloot in zicht: vier kruisers in lijn, met voorop de De Ruyter. Het wapenschild van het vliegdekschip Karel Doorman Opnieuw op zoek naar de Japanse vloot, passeerden ze (1948-1968) droeg nog de spreuk ‘Ik val aan, volgt mij’, rakelings en in volle vaart de bemanning van de schrijft maritiem historicus Ph.M. Bosscher in een artikel Kortenaer. Voor de drenkelingen werd, zoals tevoren uit 1992. Toen eind jaren tachtig de ‘heraldische was afgesproken, niet gestopt. ‘Their cries for help were presentatie’ van een nieuw naar de schout-bij-nacht answered by shouts from the Dutch cruisers De Ruyter vernoemd fregat aan de orde kwam, werd de tekst and Java and the British [sic] cruiser Perth, but only some aangepast tot ‘Follow me’. Bosscher: ‘Ditmaal geen unknown friendly hand aboard the Houston had the woorden die schout-bij-nacht Doorman in de mond quickness of mind to throw them the lifebelt’, aldus Weller waren gelegd, maar een authentiek citaat.’ Het was op in zijn meeslepende verslag. Het was dit lichtbaken dat het moment dat het vliegdekschip uit de vaart werd later in de nacht gezien werd vanaf de Encounter, genomen al enige jaren geleden dat L. de Jong in zijn waardoor de Nederlandse drenkelingen gered konden televisieserie ‘De Bezetting’ had verteld dat Doormans worden. befaamde citaat een verdichtsel was. Wellers artikel was, zoals ook de kop niet naliet te vermelden, het eerste inhoudelijke verhaal over de slag. Voor het eerst had een journalist, ‘somewhere inPage 16

En al in 1954 had K.W.L. Bezemer, daarbij in zijn uitleg net wat extra slag op 27 februari 1946 had hij het in de eerste serieuze studie naar de woorden nodig had. Wie wil wel degelijk over ‘Ik val aan, volgt verrichtingen van de Nederlandse duidelijk maken in welke mij’. Heiligde het doel toen nog een marine tijdens de Tweede omstandigheden Doorman zijn order verdichtsel? Wereldoorlog, laten weten dat het gaf, kan tenslotte nauwelijks om de citaat niet klopte: ‘Het is blijkbaar dit term ‘aanval’ heen. In ieder geval Het ontstaan van een legende sein geweest, waarvan de legende werd de term – half verzinsel, half zich meester maakte, door er ten herinnering – geboren uit een Zoals we in de epiloog zullen zien, onrechte een bijzonder dramatische gesprek tussen een Amerikaanse neemt de slag in de Javazee in betekenis aan te hechten. Onjuist journalist en een of meer moderne overzichtswerken van de vertaald als: “Ik Val Aan, Volg Mij”, Nederlandse overlevenden in Tweede Wereldoorlog een wordt het vaak geciteerd. Australië, op of kort voor 19 maart bescheiden plaats in. Maar in maart 1942. Maar dan die andere 1942 was de slag misschien wel het Wij weten niet of het in eerste jaren onduidelijkheid die Bosscher in zijn belangrijkste oorlogsnieuws in de na de oorlog al in brede kring artikel noemt: was binnen de marine Britse en de Amerikaanse pers. In bekend was dat wij hier met een bekend dat het hier om een de New York Times van 15 maart mystificatie van doen hebben, verdichtsel ging? Dit lijkt wel noemde de Britse admiraal William waarschijnlijk ontstaan kort na de waarschijnlijk. Het citaat komt James de slag ‘the fiercest and val van Nederlands-Indië, op Ceylon namelijk niet voor in de terugblikken bloodiest ever known’. Het was, zei of in Australië’, zegt Bosscher. van rechtstreeks bij de slag hij, ‘the most tremendous battle Beide onduidelijkheden verdienen betrokken officieren. Niet in het in ever to take place against great nadere aandacht. Om met de Londen uitgegeven Neerland’s odds’. Voor die belangstelling zijn laatste te beginnen: de eerste zeemacht in oorlog (1944) van A. verschillende verklaringen te geven. vindplaats van Doormans citaat is, Kroese, terwijl Weller zijn verhaal De marines van maar liefst vier zoals gezegd, het artikel van Weller, toch mede had gebaseerd op diens geallieerde naties waren bij de slag zoals dit onder meer in de Daily eerdere mondelinge verslag. Niet in betrokken geweest: het resultaat Telegraph van 20 maart 1942 Uur der beproeving (1945) van raakte hen allen. Er deden verscheen. De vermelding van het J.N.C. van Heurn, een andere bovendien enkele befaamde citaat kreeg in het artikel een eigen officier van de Kortenaer. Niet in de schepen aan mee: de Houston gold kop mee: ‘“Attacking, follow me” twee delen Memoires (1950) van als het lievelingsschip van de order three times”, wat er op wijst admiraal Helfrich. En niet in de Amerikaanse president Roosevelt, dat de eindredacteur de jaargangen 1945, 1946 en 1947 van die verschillende reizen met de nieuwswaarde van Doormans het maandblad voor de kruiser maakte; en de kruiser Exeter woorden onderkende. Het stuk van zeestrijdkrachten Onze Vloot. Ook had in december 1939 een hoofdrol Weller geldt als het allereerste de terloopse wijze waarop Bezemer gespeeld in de eerste spectaculaire inhoudelijke artikel over de slag, tot al in 1954 (in een noot Britse overwinning van de oorlog, stand gekomen op basis van eigen bovendien)meldde dat het citaat het tot zinken brengen van het nieuwsgaring en niet slechts van een legende was, geeft aan dat hij Duitse vestzakslagschip Graf Spee. officiële communiqués. Weller dit niet als opzienbarende nieuwe Wat ook aan de belangstelling sprak, zoals we gezien hebben, met informatie zag. bijdroeg was dat informatie over de overlevenden van de Nederlandse slag druppelsgewijs naar buiten jager Kortenaer; in ieder geval met De conclusie is dan wel dat de kwam. De Illustrated London News de commandant van het schip, marine er in die eerste jaren voor kon in deze periode iedere week luitenant ter zee 1e klasse Kroese, koos dit foutieve citaat niet in het een verhaal over de slag die overigens in het stuk niet bij openbaar te corrigeren: passieve presenteren, met steeds weer naam werd genoemd, en met een steun voor de mooie versie van nieuwe informatie. Het gebrek aan van zijn officieren, ‘Lieutenant Doormans woorden was er dus wel. passend fotomateriaal werd Benjamin Reiche’. Soms ook iets meer dan dat: gecompenseerd met spannende Admiraal Helfrich zelf gebruikte in illustraties. We kunnen ons voorstellen dat een zijn memoires uit 1950 het correctePage 17 van hen Doormans woorden in het citaat ‘All ships follow me’, maar in Engels heeft proberen te vertalen en zijn rede bij de herdenking van de

THE USS HOUSTON IN1938 Het verhaal van de slag week ook inhoudelijk af van het meeste oorlogsnieuws in deze periode. Geallieerde overwinningen waren er zelden te melden – het positieve nieuws diende veelal aan nederlagen en geruchten van nederlagen te worden ontleend. De slag in de Javazee was tenminste nog een heroïsch verlies, wat van de vernietiging van een deel van de Amerikaanse vloot in Pearl Harbor, het zinken van het Britse slagschip Prince of Wales en de kansloze val van Singapore en Java niet zo gemakkelijk gezegd kon worden. Slechts uit de Amerikaanse verdediging van de Filippijnen viel in dezelfde periode een vergelijkbaar heroïsch verhaal te destilleren. Het verhaal was daarnaast bijzonder omdat dergelijke zeeslagen tussen oppervlakteschepen zelden voorkwamen: de laatste was de slag bij Jutland in 1915 geweest. Voor Nederland was het de eerste zeeslag in bijna 150 jaar. Vernietigd bij de Japanners in 1942 Met het krantenstuk van Weller ging dit op zichzelf al Het is daarbij vooral interessant om te zien wat Weller bijzondere verhaal echt leven. De gebeurtenissen deed met Doormans beroemde woorden, ook al werden gevuld met drama; ze kregen diepte en detail. omdat dit citaat al gauw het centrale element in alle Een Amerikaanse lichtboei die de Nederlandse populaire verhaalversies van de slag werd. Weller drenkelingen een baken van hoop wordt. De schreef dat het signaal ‘I’m attacking, follow me’ drie onverzettelijkheid van de overlevenden, die niets keer gegeven werd, de derde maal ‘before the two liever willen dan opnieuw ten strijde trekken. Een Dutch cruisers (...) went to their doom’. schout-bij- nacht die voorop gaat in de strijd en dit met zijn leven moet bekopen. Weller had maar een paar Vervolg deel twee in nr 34 November 2016! ingrepen nodig om van een verhaal van tragische dapperheid een heldenepos te maken.Page 18 18 ‘T Arsenaal

Margaretha van Oostenrijk HET MILITAIRE BELEID De eerste fase werd geïnitieerd door het conflict VAN STAD EN MEIERIJ VAN ’S-HERTOGENBOSCH zelf, toen de stadsmuren TIJDENS DE GELDERSE OORLOGEN (1496-CA. na een eeuw van rust en 1530) sociaaleconomische DEEL 1 problemen in verval waren geraakt; ‘s-Hertogenbosch was al sinds de late Middeleeuwen een goed verdedigbare stad met stevige muren, wallen en de tweede valt volgens grachten. Door de stadsuitbreiding lagen de nieuwste delen Kuijper te danken aan de echter nog niet geheel achter verdedigingswerken; deze erkenning die ’s- werden pas geheel voltooid in de jaren 1530-40. In de Hertogenbosch rond 1522 vestingbouw kunnen we twee fases onderscheiden: de jaren kreeg als belangrijk bolwerk 1496-1500 en de periode rond 1520-1525. tegen Gelre. Bovendien waren Door: Rob Vaneker de bestaande muren niet gebouwd op artillerie. Volgens De Bossche troepenmacht de nieuwste technieken In 1511, maakte ’s-Hertogenbosch zich op om de stad Venlo, toentertijd een werden ze aangepast. Gelderse stad, te belegeren. Onderhandelingen om tot een vreedzame Desalniettemin hebben de oplossing te komen werden in het begin van het jaar afgebroken, en Gelderse vestingwerken zich – gelukkig soldaten staken opnieuw de Maas over om in de Meierij te plunderen en maar – nooit hoeven bewijzen brandschatten. Ook Zaltbommel werd ingenomen door de Geldersen. Volgens in het conflict met Gelre. Kuijer werd zelfs een goed beveiligd konvooi kooplieden vlakbij Keulen aangevallen, ‘symptomatisch voor de omvang en de vernietigende uitwerkingPage 19 van deze heilloze strijd‘. Waarschijnlijk is het verlangen om de handelsrouten naar Duitsland veilig te houden de reden geweest om Venlo te willen belegeren. Margaretha van Oostenrijk, de landvoogdes van de Nederlanden, was als opdrachtgeefster tot deze onderneming hoogst persoonlijk aanwezig, als ook ‘ennige grote capiteynen uuyt Spaengen ende heren Philips, bastart van Bourgoingien, ammirael van der zee’. Vanuit Engeland waren 1.500 soldaten gehuurd, en uit Spanje kwamen grote aantallen ruiters. Graaf Floris van Buren was vooruit gezonden om voorbereidingen te treffen, en zodra alles gereed was, vertrokken de Bourgondiërs en Engelsen, zoals Molius hen onderscheidt, in processie uit de stad. Het beleg werd om Venlo geslagen, maar moest na veertien weken al weer worden opgebroken, volgens Struick omdat door een tekort aan troepen de belegering vrij ineffectief was, en de stad het veel langer uithield dan verwacht. Sommige edellieden, zoals Bourgondië, waren zelfs al eerder vertrokken. Voor Molius is het duidelijk waar het fout is gegaan.

s-Hertogenbosch rond het midden van de zestiende eeuw. Kaart naar: J Bosmans.’s-Hertogenbosch.De geschiedenis van een Brabantse stad 1629-1990Page 20

Buitenlandse troepen aanwezig op een berekening van het risico stad een boost zullen hebben De aanwezigheid van tegenover de opbrengst, en daarom gegeven, was de stad er niet altijd gelukkig mee. In 1518 bracht Karel V buitenlandse troepen moet voor zijn ze niet altijd loyaal aan hun 1.200 Duitse soldaten mee en legerde opdrachtgever. De tweede groep hen in de huizen van Bossche Molius een mooi excuus geweest zijn omvat de mensen die op basis van poorters. De soldaten vielen de om hen tot zondebok te maken. inwoners lastig, bedreigden hen en Bosschenaren schijnen namelijk niet een verplichting, en niet uit vrije wil, schrokken ook niet terug voor deelnemen aan het conflict. Een geweld. De kosten van deze troepen te hebben meegevochten in de waren echter voor de Staten, niet belegering, daar Molius altijd zeer voorbeeld is feodale dienst. Vaak zijn voor ’s-Hertogenbosch. Daarom dit mensen met weinig militaire vallen deze troepen verder buiten het nauwkeurig is in het identificeren van ervaring. Zij zijn zeer goedkoop, bereik van dit onderzoek. de nostrates tegenover de andere partijen, zoals de Geldri, of de omdat voor hun diensten meestal niet Tegenover deze groep staan de of nauwelijks wordt betaald, maar soldaten die wel door stad en Meierij genoemde Borgondi en Angli. werden onderhouden. Ook deze Als hoofdstad van de Meierij, het tegelijk erg ineffectief en niet erg kunnen we weer onderscheiden in loyaal. De meest loyale troepen zijn twee groepen: de native troepen, uit grootste bolwerk vlakbij de grens met enthousiaste autochtonen die Brabant afkomstig, en de uit andere Gelre en als rijke stad was ’s- streken afkomstige troepen, die Hertogenbosch bijna altijd de eerste vechten voor de veiligheid van hun vrijwel altijd als huursoldaten in de eigen familie, bezit en, in sommige dienst van de meierij zijn gekomen. keuze als uitvalsbasis voor expedities En als laatste is er nog een en plundertochten naar Gelre. Filips zeer enthousiaste gevallen, voor hun onderscheid te maken tussen land of stad. stadstroepen (bijvoorbeeld van Habsburg koos de stad stadsmilitie of schuttersgilden) en gedurende 1504-6 al als uitvalsbasis Wanneer we dit model troepen uit de rest van de meierij tijdens zijn campagne in Gelre. (meestal gemobiliseerde boeren). projecteren op de legers die aan de Niet-inheemse huursoldaten werden Tegelijk heeft ’s-Hertogenbosch door Bossche zijde vochten in de oorlog gedurende het hele conflict met Gelre haar positie en ligging altijd de gebruikt. Reeds aan het begin van met Gelre, kunnen we constateren het conflict worden er 500 soldaten noodzaak gehad te beschikken over dat alle drie de typen legers te gehuurd en nog eens negen kapiteins troepen om zich te beschermen. Dus herkennen zijn. Dit is een zeldzaam betaald voorhun dienst met een waaruit bestonden deze troepen totaal van 1.041 soldaten, onder wie gegeven: Willems beweert dat ongeveer 150 ruiters. Ter vergelijking: precies? ‘slechts weinig machthebbers volgens Willems had Leuven in 1488-9 ongeveer 200 ruiters in Betrokkenheid gedurende dezelfde periode gebruik dienst. In zijn analyse van een eerder hebben gemaakt van alle drie mogelijke formats.’ Deze drie typen Maximiliaan Von Habsburg conflict waar Brabantse steden in betrokken zijn geweest, het conflict traden gedurende het conflict in tussen Brabant en Maximiliaan van verschillende combinaties op, zoals Habsburg in 1488-9, onderscheidt het gecombineerde leger van Willems drie verschillende ongeveer 2.000 man dat in 1512 bij Zaltbommel werd verslagen. Dit focuspunten die van belang zijn bij het rekruteren van legers, en drie bestond uit ‘omtrent IIIC (300) verschillende legers die eruit mannen […] wesende tsamen in getal met sekeren knechten deser stat voortkomen. De focuspunten zijn omtrent IIM (2.000).’ effectiviteit, kosten en loyaliteit. Hier Niet inheemse soldaten aan koppelt Willems respectievelijk Allereerst zijn er de niet-inheemse allochtone huurtroepen, (semi-)verplichte autochtone soldaten die door de Staten van Brabant en de hertog zijn ingehuurd krachten, en autochtone beroepssoldaten. De eerste groep, de of uit de Habsburgse-Bourgondische gebieden naar het front met Gelre zijn huurtroepen, hebben door hun gehaald. Hieronder vallen de beroep voldoende ervaring op het slagveld en kunnen daarom zeer hierboven genoemde Spanjaarden, Bourgondiërs en Engelsen. Zij effectief zijn. Tegelijk echter, omdat oorlog hun beroep is, is hun verbleven geruime tijd in de stad. Ondanks dat zij de economie van de deelname aan een conflict gebaseerdPage 21 AMVJ Publishers

BOSCHE BEWAPENING & ARTILLERIE Daar moet wel tegenin gebracht worden dat kwartierschout naar ’s-Hertogenbosch te trekken Leuven alle bewapeningskosten uit eigen zak Dat dit een belangrijke taak was voor de diende te betalen, terwijl ’s-Hertogenbosch als bondgenoot van Maximiliaan en Filips kwartierschout, bleek wel in 1505, toen de schout juist financiële steun van de Staten ontving. van Oisterwijk toestemming verzocht een De huurlegers vormden ongetwijfeld een plaatsvervanger te mogen benoemen voor de belangrijk en professioneel onderdeel van de gebruikelijke taken, daar hijzelf zijn handen vol Bossche strijdmacht. Maar, zoals Willems had aan de oorlog. Deze afspraken over het beschrijft, waren ze weinig betrouwbaar en loyaal. Van Synghel vermeldt dat toen de Geldersen in mobiliseren van de bevolking werden gemaakt na de Brabantse nederlaag bij Niftrik in 1388 en de 1512, na bij Zaltbommel de Bosschenaren te plundering van de Meierij in de daaropvolgende hebben verslagen, bijna binnen de stadsmuren maanden. Deze gemobiliseerde troepen zullen van ’s-Hertogenbosch waren gekomen, de vijf niet al te enthousiast en gedreven zijn geweest. ‘Veentkens’, de ingehuurde legers van de stad, weigerden te vechten ‘wantse nyet betaelt en Ook hun uitrusting moet vrij rudimentair zijn geweest. Volgens Francken en De Bakker werden weren’. De inwoners van de Meierij dienden vaak ze door de schepenen in hun thuisplaats gekozen genoeg in het belang van ‘s-Hertogenbosch. In om in het Bossche leger ten strijde te trekken. Het teksten zien we vaak een onderscheid tussen kostte ’s-Hertogenbosch vrijwel niets, daar de cives Busciducenses, de echte ‘Bosschenaren’, en auxiliar[es] rustic[i] of dergelijke vormen, de overlevende Oisterwijkers bij hun eigen schepenen de kosten van het losgeld en verblijf ‘hulptroepen van boeren’. Het oudste exemplaar kwamen declareren. In ’s-Hertogenbosch zelf van Molius’ kroniek, het zogenaamde handschrift waren er ook voldoende strijdbare mannen te T (naar de huidige bewaarplaats Tongerlo), is hier vinden. In ieder geval konden alle weerbare heel scherp in. Ondanks dit lichte superioriteitsgevoel van Bossche zijde werkten mannen worden opgeroepen bij een grote dreiging, of een belangrijke onderneming. Zodra stad en Meierij op militair gebied meestal nauw de Gelderse dreiging weer toenam, halverwege de samen. Volgens Jacobs had ’s-Hertogenbosch in jaren 1520, stelde het bestuur een soort de veertiende eeuw het privilege gekregen om niet dienstplicht in waarbij alle inwoners van de stad alleen haar eigen defensie te regelen. Samenwerking en overleg waren dus vitaal en tussen de leeftijd van 19 en 70 op verplichte tijden dienden te oefenen. Het stadsbestuur legde de bovendien werden kosten voor militair beleid defensie gedurende de veertiende en vijftiende gezamenlijk betaald; een vierde deel door ’s- eeuw voor een gedeelte in de handen van de Hertogenbosch en drie vierde door de Meierij, met opkomende ambachtsgilden en, nog later, iedere plaats naar rato van inwonerstal. In tijden van directe dreiging was het gebruikelijk dat de speciaal bij de schuttersgilden. Vier gilden waren actief in de eerste helft van de zestiende eeuw: de stad verordeningen naar alle plaatsen in de Meierij Auden Voetboog, de Jongen Voetboog, de zond met de opdracht aan alle weerbare mannen Cloveniers en de Handboogschutterij. om zich voor te bereiden en de Geldersen te weerstaan, of op het luiden van de klokken, dat zich als een soort bakenreeks vanuit ’s- Hertogenbosch door de Meierij verspreidde, zich te bewapenen en onder leiding van hunPage 22

BEWAPENING EN U I T RU S T I N G Hun bewapening en uitrusting werd vanuit het Gedurende het conflict kwam ’s- gilde geregeld, en was degelijk en identiek. Hertogenbosch in contact met verscheidene Deze schutterij zal tot de meest loyale troepen geallieerde legers. De vorst stuurde troepen van de stad hebben behoord, om ze binnen het vanuit alle hoeken van het Habsburgse rijk naar model van Willems te plaatsen. Van de stad het front. ’s-Hertogenbosch zelf huurde ontvingen ze af en toe toelagen om de kosten soldaten in om voor hun zaak te strijden, maar van onder andere het oefenen te dekken. had ook de mogelijkheid om boeren uit de Meierij te mobiliseren. Binnen haar eigen Jacobs beschrijft ook de taak die de burgers stadsmuren was er permanente defensie hadden in de defensie van de stad. In 1487 aanwezig in de vorm van schuttersgilden, en in deelde het stadsbestuur de stad op in twaalf tijden van dreiging konden de burgers blokken. Aan het hoofd van ieder blok stond gemobiliseerd worden via een soort een kapitein die, bij brand of vijandige aanval, wijkensysteem. De drie focuspunten uit het de weerbare mannen van zijn blok aanvoerde. model van Willems zijn in deze troepen te Bovendien had hij ook de administratieve taak herkennen: de huurlegers (efficiëntie), de alle weerbare mannen in zijn blok te registreren. Het nut van deze manschappen lijkt bewezen te gemobiliseerde boeren uit de Meierij worden in de loop van het conflict met Gelre. (kostenaspect) en de Bossche schuttersgilden Meerdere malen zijn het de poorters van ’s- (loyaliteit). De Bossche poorters bevinden zich Hertogenbosch die onder leiding van de stad ergens tussen de laatste twee aspecten. Voor militaire actie ondernemen, zoals de een gedeelte van de bevolking moet het een verwoesting van het slot Poederooijen (zie eer zijn geweest om voor de stad te vechten, afbeelding rechts) in 1508 en de ongelukkige terwijl een ander gedeelte ongetwijfeld niets veldslag tegen de Geldersen bij Rossum in hoefde te weten van vechten en alle nare 1512. Niet alle poorters kozen echter de kant gevolgen hiervan. van hun stad. Sommigen kozen voor verraad en sloten zich aan bij de Geldersen, die goed gebruik konden maken van de lokale kennis van de poorters. Een poorter vertelde de Geldersen zelfs waar in Oss de rijkste burgers woonden. Buiten deze ‘speciale’ stadsverdediging had ’s- Hertogenbosch ook ‘normale’ stadsdefensie, zoals de poortwachters. In hachelijkere tijden werden deze bijgestaan door schrijvers, die in opdracht van het stadsbestuur minutieus bijhielden wie en welke goederen er in en uit de stad gingen Vervolg deel twee in nr 34 November 2016!Page 23 23

Karel V in Augsburg.Schilderij door Titiaan uit 1548. Regeerperiode 1519-1556Page 24

DE SLAG AAN DE LEIE IN APRIL 1918 De Duitse furie walst over de Portugezen heen.Neuve-Chapelle is een dorp in het noordwesten van Frankrijk. Gelegen in een industriegebied waar de regen nogal veelvuldig wil vallen, dus zeker niet het aantrekkelijkste deel van Frankrijk. Door: Eric.Wils Tussen de steden Armentières en Lens knabbelde het in 1918 losbarstte. Degenen die het niet overleefden, Britse leger in 1915 enkele kilometers van het Duitse liggen begraven in Neuve-Chapelle. Voor altijd onder front af. Namen zoals La Bassée, Festubert, Neuve- de dreigende wolken van Frans-Vlaanderen. Chapelle en vooral Loos hebben daardoor een plaats in de Britse militaire geschiedenis gekregen onder het hoofdstuk ‘French Flanders’. In 1916 en 1917 was het front in deze streek relatief rustig, maar op 9 april 1918 plaatsten de Duitsers hier hun tweede grote voorjaarsoffensief onder de codenaam ‘Georgette’. In de Britse literatuur wordt er naar verwezen als ‘The Battle of the Lys’, de Slag aan de Leie. Een deel van de Britse frontlijn werd in april 1918 verdedigd door twee Portugese divisies. Zij gingen ervaren wat het betekende toen de Duitse furie voor de tweede keerPage 25 Loreconda 01-11-16 25

P O RT U G A L I N D E EERSTE WERELDOORLOG Begin februari 1917 ontscheepten de eerste instantie om te vechten in Afrika maar contingenten van het Portugese expeditieleger uiteindelijk vertrokken de Portugese soldaten in op de kade van de Franse havenplaats Brest. 1917 ook naar het Westelijk Front. Dat had al Officieel het ‘Corpo Expedicionário eerder kunnen gebeuren, maar de Britse Português’ (C.E.P.) genaamd. Voorzien van hun regering achtte dat in de eerste oorlogsjaren muziekkorps trad een nieuwe deelnemer aan de niet opportuun en Portugal bleef daardoor oorlog aan het Westelijk Front in het strijdperk. neutraal tot begin 1916. Toen werd door de Hun sterkte bleef beperkt tot zo’n 55.000 man Britse regering besloten dat een Portugese en slechts twee operationele divisies. Ze bijdrage in mankracht aan het front wel zijn nut droegen grijsblauwe uniformen in een kleur die kon hebben. Er werd een spelletje gespeeld leek op de Franse kledij en ze werden door de Duitse schepen die in Portugese bewapend en uitgerust door de Britten havens lagen te confisqueren. Duitsland waaronder ze ook operationeel werden verklaarde vervolgens prompt op 9 maart 1916 ingedeeld. Vriendelijke jongens met bijnamen de oorlog aan Portugal. Met de woorden van als de Serrano’s voor de bergbewoners, de een Nederlandse politicus uit de 21e eeuw, kan Antonio’s of kortweg de Tonio’s. Wat ze daar in geconcludeerd worden dat Portugal de oorlog Frankrijk kwamen doen was ze was ‘ingerommeld’. hoogstwaarschijnlijk niet helemaal duidelijk. De vijand stond niet met zijn kanonnen aan de grens en hun ‘Patria’ was niet in direct gevaar. Ze werden ook niet groots onthaald als vertegenwoordigers van weer een geciviliseerde natie die de Fransen ging bijstaan om ‘Les Boches’ te verslaan. De reden dat Portugal aan de oorlog ging deelnemen lag in zijn koloniaal rijk, opgebouwd tijdens de hoogtijdagen van Portugal als zeevarende natie. In Afrika botste dat aan het einde van de 19e eeuw met het Britse Rijk, de grootste kolonisator ter wereld, en met Duitsland, de Europese grootmacht die een kolonisator wilde worden. Om de toekomst in Afrika te verzekeren werd gekozen voor het Britse Rijk. Het leger werd aanzienlijk uitgebreid tot zo’n 175.000 man door meer dienstplichtigen op te roepen. In eerstePage 26 Loreconda 24/10/16 5

“Portugese Expeditieleger Vanaf Brest werden de Portugezen per trein naar het artilleriebeschietingen eisten hun tol en de Portugese noorden gestuurd om te verzamelen rond Aire-sur-la- verliezen liepen geleidelijk op. Lys, ten zuiden van Hazebrouck, in het achterland van het Britse front. Britse verbindingsofficieren werden De Britten begonnen zich in het voorjaar van 1918 toch aangesteld en begonnen werd met de omvorming van zorgen te maken over de weerbaarheid van de het Portugese expeditieleger naar Brits model. Nieuwe Portugezen. Het was een leger met vele gebreken. Britse bijnamen als ‘Pork and cheese’ en ‘Pork and Brigadegeneraal F.P. Crozier van de Britse 40e divisie beans’ deden hun intrede. De troepen kregen de die de Portugese frontlijn begin april bezocht, zou het noodzakelijke training in het gebruik van Britse later als volgt beschrijven wapens, de loopgraafoorlog en ook hoe om te gaan met een gasaanval. Het moest echter allemaal snel en ‘I go down to the Portuguese front with a colonel. We begin april 1917 werden de Portugezen al naar de walk seven hundred yards and scarcely see a sentry. loopgraven gestuurd We examine rifles and ammunition lying about. All are rusty and useless. ‘Where are the men?’ I ask my De twee Portugese divisies kregen ruim 10 kilometer companion. A snore gives me my answer. Practically all front toegewezen rond het dorp Neuve-Chapelle. Dat the front line sleeps heavily and bootless in cubby dorp was in maart 1915 voor het grootste deel vernield holes covered with waterproof sheets, while their tijdens de aanval van het Indische Korps richting de equipment hangs carelessly about.’ heuvelrug van Aubers. In drie dagen strijd lukte het de Britten toen om enkele vierkante kilometers terrein op de Duitsers te veroveren. Vanaf eind 1915 was het front hier relatief rustig maar schermutselingen vonden geregeld plaats. Loopgraafraids en Duitse artilleriebeschietingen eisten hun tol en de Portugese verliezen liepen geleidelijk op. De twee Portugese divisies kregen ruim 10 kilometer front toegewezen rond het dorp Neuve-Chapelle. Dat dorp was in maart 1915 voor het grootste deel vernield tijdens de aanval van het Indische Korps richting de heuvelrug van Aubers. In drie dagen strijd lukte het de Britten toen om enkele vierkante kilometers terrein op de Duitsers te veroveren. Vanaf eind 1915 was het front hier relatief rustig maar schermutselingen vonden geregeld plaats. Loopgraaf-raids en DuitsePage 27 27

De Britse opperbevelhebber, maarschalk Douglas Haig, besloot uiteindelijk de Portugezen van het front weg te halen. Een operatie die op 9 april 1918 echter nog niet was voltooid. De Portugese 2e divisie, onder leiding van generaal Manuel Gomes da Costa, stond nog altijd in de voorste linie toen de Duitse storm voor de tweede maal in 1918 uitbrak. Het tweede Duitse voorjaarsoffensief van 1918 Het eerste Duitse voorjaarsoffensief met als codenaam ‘Michael’ dat op 21 maart 1918 was begonnen, werd op 4 april door de kwartiermeester- generaal Erich Ludendorff stopgezet. Er was een grote terreinwinst van zo’n 60 kilometer geboekt en de geallieerden hadden meer dan 200.000 man verloren. De doelen waren echter niet bereikt. De stad Amiens, een belangrijk verbindingspunt tussen de Britse en Franse legers, was niet in Duitse handen gevallen. Die twee legers werden ook niet geïsoleerd, wat toch het belangrijkste strategische doel was geweest. Integendeel, de geallieerde leiders hadden eindelijk ingezien dat er nu eens wat meer samengewerkt moest worden. Generaal Ferdinand Foch werd op 26 maart tijdens een bijeenkomst van Britse en Franse leger- en regeringsleiders in Doullens aangesteld als de militaire coördinator.Ondanks alle loftuitingen over de Duitse terreinwinst was Ludendorffs plan in feite mislukt. De Britten waren niet in zee gedreven, de geallieerde leiders smeekten niet om een wapenstilstand en de Duitsers hadden nog grotere verliezen geleden dan de Britten en Fransen samen. Ludendorff mocht dan in zijn memoires schrijven dat zijn troepen ‘die Engländer und Franzosen hatten geschlagen’, hij uitte zich in mei 1918 ooit uiterst negatief over de Duitse divisies die tijdens het Michael-offensief aan het plunderen waren geslagen in plaats van verder te vechten. Foto’s: Li.onder Gen.Ferdinand Foch Re.boven Gen.Erich Ludendorff Maar Ludendorff probeerde nogmaals de geallieerden een harde klap toe te dienen. Niet opgeven, blijven strijden. Toen eind maart al duidelijk werd dat het Michael- offensief niet het gewenste resultaat ging opleveren, werd begonnen met de planning van een tweede offensief. Die tweede acte in de slag om Frankrijk van 1918 ging op 9 april begingen. Het strijdtoneel werd weer door de Duitsers uitgekozen en wel het noorden van Frankrijk bij de Belgische grens. Het Britse achterland was daar klein en wanneer de Britten weer zoals in maart 1918 ver teruggeslagen werden, stond het Duitse leger aan de Kanaalkust en konden de belangrijke Britse aanvoerhavens worden bedreigd. De Britten waren zich daarvan bewust en verwachtten een Duitse aanval in het noorden van Frankrijk. Maar waar die precies ging plaatsvinden bleef onbekend.Page 28

INZET VAN MOSTERDGAS BIJ HET OFFENSIEF Het was aan het Duitse Zesde Leger van generaal Ferdinand von Quast om de aanval te openen richting het Britse Eerste Leger van generaal Henry Horne. Von Quast had in totaal 18 infanteriedivisies tot zijn beschikking, waarvan er acht de spits moesten afbijten. In eerste instantie moest het belangrijke spoorwegknooppunt bij Hazebrouck worden veroverd. De Duitse artillerie-expert, luitenant-kolonel Georg Bruchmüller, stelde zijn kanonnen op voor het gebruikelijke inleidende bombardement waarbij het mosterdgas niet werd vergeten. De Duitsers schoten, behalve gewone granaten met sinds oktober 1914 in geallieerde handen was explosieven, veel gasgranaten af vooral op de noord- gebleven. Geen ‘Mademoiselle from Armentières’ en zuidkant van het aanvalsgebied van de infanterie. Op die manier dekten ze hun flanken af (zie kaart). meer. Volgens het tactisch plan moest het Mosterdgas is een hoogkokend, stroperige vloeistof. zwaartepunt van de aanval gericht worden op het Het werd verspreid als druppels die ontstaan na het midden van de circa 30 kilometer lange frontlijn tussen openspringen van gasgranaten na een inslag. Gebieden die besmet waren met het persistente Armentières en het La Bassée kanaal . mosterdgas werden door de Duitsers ‘gelbe Räume’ genoemd, naar de codering van de gasgranaten met een geel kruis. Dergelijke gebieden werden door de troepen gemeden als de pest. Armentières werd zodanig bestookt met mosterdgasgranaten dat daarvan werd gezegd dat ‘het mosterdgas door de straten liep’. De Britten moesten zich dan ook terugtrekken uit de stad, die De Duitsers waren op de hoogte Aníbal Milhais van de zwakke plek in de BritsePage 29 frontlijn. En in het centrum daarvan bevond zich bij Neuve-Chapelle de zwakste schakel: de 2e Portugese divisie die zo’n tien kilometer moest verdedigen. Om 04.15 uur op 9 april opende de Duitse kanonnen het offensief met een kort maar enorm intensief bombardement.

D E D U I T S E A A N VA L VA N 9 A P R I L 1 9 1 8 Na de artillerie begon om 08.15 uur de Duitse infanterieaanval van het Duitse Zesde Leger met de stormtroepen in eerste lijn. De ochtendmist hielp mee. De zwaarste klap kwam op het stuk front dat werd verdedigd door de Portugese 2e divisie. Op haar linkerflank opereerde de Britse 40e divisie en op haar rechterflank de Britse 55e territoriale divisie. In de sector van Neuve-Chapelle rukten de Duitsers zes kilometer op tot aan de rivier de Leie. Het verband van de Portugezen met de Britse 40e divisie werd verbroken en die moest zich vervolgens terugtrekken. Voor de Portugezen betekende de Duitse stormaanval de eerste echte strijd aan het Westelijk Front. De arme jongens hadden nooit een dergelijke ervaring opgedaan en wisten niet wat hen overkwam. In een mum van tijd waren de Duitse troepen doorgebroken. De Portugezen in de tweede lijn raakten in paniek en sloegen op de vlucht. Dat werd breed uitgemeten in de Britse pers en leidde tot Brits-Portugese spanningen. Het terugtrekken van de Britse 40e divisie werd toegeschreven aan de vluchtende Portugezen Volgens Douglas Haig deden sommige Portugezen zelfs hun laarzen uit om sneller te kunnen rennen en andere stalen fietsen van een Brits rijwielkorps dat naar voren werd gestuurd om La Couture en omgeving te behouden. In vele boeken over de strijd in april 1918 staat dat braaf opgetekend. Er zijn geen foto’s bekend van vluchtende Portugezen zonder laarzen, maar het lijkt toch erg onverstandig om die uit te trekken als je in de kou over slecht terrein moet lopen. Bij het doorkruisen van een met mosterdgas besmet veld zal dat bovendien enorme blaren gaan opleveren. En wat is dat voor een Brits rijwielkorps als ze zelfs hun fietsen laten stelen door Portugezen.Maar niet alle Portugezen namen de benen. Hier en daar werd wel degelijk geprobeerd de Duitse storm tegen te houden. En dat leverde toch nog een Portugese held op in de persoon van soldaat Aníbal Milhais. Hij bediende een Lewis- machinegeweer en dekte de aftocht van zijn kameraden maar ook die van Schotse eenheden. Het behoorde tot de tactiek van de Duitse stormtroepen om machine- geweernesten niet frontaal aan te vallen maar er omheen te trekken. Geïsoleerd door de Duitse opmars slaagde Milhais er na drie dagen in, samen met een Schotse majoor, terug te keren naar de geallieerde kant.Page 30

Voor zijn optreden werd hij uitvoerig geprezen door een Portugese majoor als zijnde het ‘een miljoen man’ waardig. En de legende van ‘Soldado Milhões’ was geboren. De cijfers over de Portugese verliezen variëren nogal. Vooral in oudere bronnen staan veel te hoge getallen over het aantal gesneuvelden op 9 april. Er zijn geen duizenden doden gevallen. Een recente bron geeft aan dat 29 officieren en 369 soldaten zijn omgekomen en 270 officieren en 6.315 soldaten gevangen zijn genomen.[ Het resultaat was wel dat de Portugese 2e divisie op 9 april had opgehouden te bestaan en de strijd zonder hen verder gevoerd ging worden. Hun commandant, generaal Gomes da Costa, heeft nooit tegengesproken dat zijn divisie aan de zwakke kant was. Hij stelde echter wel dat zijn troepen tegen een veelte grote overmacht stonden. Het blijft natuurlijk de vraag of Britse troepen die eerste klap van een Duitse stormaanval wél hadden kunnen opvangen. Dat lukte de Britten niet bij de start van het Michael-offensief op 21 maart en later dat jaar zouden de Fransen aan de Chemin-des-Dames eveneens compleet overlopen worden. Wie waren er nu wel tegen een dergelijke geconcentreerde Duitse aanval van artillerie en infanterie bestand? Zeker geen slecht gemotiveerde troepen die op het punt stonden vervangen te worden. Het vervolg van de Slag aan de Leie Later, op 10 april, ging het Duitse Vierde Leger van generaal Friedrich Sixt von Armin eveneens in de aanval en wel tegen het Britse Tweede Leger van generaal Herbert Plumer dat rond Ieper stond. De tweede aanvalsstoot werd geplaatst ten noorden van de stad Armentières, richting Mesen en de Kemmelberg. Het in de zomer van 1917 door de Britten veroverde terrein moest snel door hen worden prijsgegeven.Page 31

DOUGLAS BRITSE 55E DIVISIE HAIG Het ging overigens niet overal Douglas Haig raakte door het tweede Duitse even slecht. De Britse 55e voorjaarsoffensief behoorlijk van zijn à propos. divisie bevond zich aan de De Portugezen kon hij na 10 april niet meer de Portugese rechterflank bij schuld geven. Givency en Festubert aan het La Basséekanaal en kon daar BACK TO THE WALL wel van 9-15 april redelijk standhouden. Om hun De man die de twee voorgaande jaren vrijwel moedige optreden te eren onverstoorbaar zijn troepen de slag had werd later in Givency een ingestuurd, schreef op 11 april zijn veel gedenkteken voor de divisie besproken dagorder ‘Backs to the wall’. Met opgericht met de woorden: daarin zinnen als: ‘There is no other course open ‘They win or die who wear the to us but to fight it out! Every position must be Rose of Lancashire’. held to the last man: there must be noPage 32 retirement. With our backs to the wall, and believing in the justice of our cause, each of us must fight to the end.’ MATE VAN PANIEK Er klinkt toch een zekere mate van paniek in door. Hij was bovendien verre van zeker over de uitkomst van de gevechten en streepte de laatste regel: ‘...the British Empire must win in the End’ toch maar door in het concept. Haig smeekte ook bij Foch om hulp van die vermaledijde Fransen. Maar de zin ‘The French Army is moving rapidly & in great force to our support’ was wel wat voorbarig. Foch oordeelde dat de Britten hun problemen voorlopig zelf maar moesten oplossen. Pas in de tweede helft van april werden Franse troepen naar het noorden gestuurd om, vergeefs overigens, de Kemmelberg te helpen verdedigen.Een Frans monument en een begraafplaats op de heuvel herinneren daaraan.

Haigs dagorder na 11 aprilPage 33 Ondanks Haigs dagorder gaven gesneuvelden van de strijd uit april dorp Fátima. Met een boodschap van de Britten na 11 april nog altijd terrein 1918 werden in eerste instantie hier hoop en vrede. En sindsdien is de prijs. Ze stonden dan ook niet echt begraven. In 1935 werd tot met hun rug tegen een muur. En, uitbreiding ervan besloten om alle verschijning.Maar dat wordt goed hoewel het er tot medio april allemaal Portugese militairen die gesneuveld gemaakt door de kleine kapel die aan ernstig voor hen uitzag, konden de waren aan het Westelijk Front, samen de andere kant van de weg, Duitsers voor de tweede maal niet te brengen in Neuve-Chapelle. doordrukken. De Kanaalkust kwam Daarbij werden ook de overleden tegenover de ingang van de nooit in zicht, zelfs het zieken en gewonden in ziekenhuizen begraafplaats staat. Zoals in zo veel spoorwegknooppunt Hazebrouck in Frankrijk en in Duitse werd niet veroverd. De circa 20 gevangenkampen gevoegd. De Franse dorpen van voor de oorlog, kilometer verkregen terreinwinst begraafplaats kreeg toen zijn stond ook langs de muur van een bracht de Duitse eindzege niet definitieve vorm met een huis in Neuve-Chapelle een dichterbij, zij betekende wel weer toegangspoort voorzien van een langere frontlijnen om te verdedigen. zwaar smeedijzeren hek, muren er voorstelling van de kruisiging van En de verliezen liepen, net als in omheen en een groot monument aan Christus. Deze ‘calvaire’ werd tijdens maart op, tot boven de 200.000 man. de achterkant. Er staan 1.831 Op 29 april gaf Ludendorff het voor grafstenen die enigszins de Britse de Brits-Indische aanval in maart de tweede keer op, maar zou het in vorm hebben. Ook de 239 1915 grotendeels vernield. De mei-juli opnieuw proberen tegen de onbekende doden hebben een Portugezen vonden het bovenstuk Fransen richting de Marne. grafsteen, met de inscriptie ‘Desconehcido’, gekregen. Geen van het Christusbeeld en namen het Tasbare herinneringen aan de strijd kruizen zoals bij hun Latijnse als een relikwie mee naar hun Langs de Rue du Grand Chemin, geloofsgenoten, wat toch van een katholieke natie verwacht mag loopgraven. Tijdens de vlucht op 9 de huidige D947, naar La Bassée ligt, worden. Zelfs in het begraven van april 1918 lieten ze het achter en na ten zuiden van het dorp Neuve- hun doden werden kennelijk de de oorlog kwam het weer in het bezit Chapelle het Cemitério Militar Britten gevolgd. Português. Als locatie van de van de oorspronkelijke Franse begraafplaats wordt echter ook wel De kleine kapel eigenaren. Tot het beeld in 1958, Richebourg-l‘Avoué genoemd. Het Maar dat wordt goed gemaakt verkeer davert er anno 2012 langs. tijdens de 40-jarige herdenking van Niet ver er vandaan staat het fraaie door de kleine kapel die aan de de Slag aan de Leie werd monument voor de Indische troepen andere kant van de weg, tegenover geschonken aan Portugal en met een die hier in maart 1915 probeerden de ingang van de begraafplaats staat. door de Duitse linie te breken. Het Op 13 mei 1917 verscheen de Heilige grootse ceremonie werd contrast tussen dit Indische Maagd Maria voor de eerste maal overgebracht naar de kloosterkerk monument en de enigszins aan drie herderskinderen in het verwaarloosde Portugese Portugese dorp Fátima. Met een van Batalha. begraafplaats is groot. De poort boodschap van hoop en vrede. En Maar een meer wereldlijke ervan oogt nog redelijk, maar de sindsdien is de verschijning Maar dat grafstenen zijn grauw en verweerd. wordt goed gemaakt door de kleine herinnering is natuurlijk het Van sommige stenen zijn de kapel die aan de andere kant van de persoonsgegevens slecht of niet weg, tegenover de ingang van de standbeeld van de Portugese held meer leesbaar. Uitgesleten door weer begraafplaats staat. Op 13 mei 1917 Aníbal Milhais, bijgenaamd Soldado en wind. Deze begraafplaats dateert verscheen de Heilige Maagd Maria van enkele jaren na de oorlog. De voor de eerste maal aan drie Milhões, in zijn geboortedorp herderskinderen in het Portugese Valongo. De kleine soldaat kreeg voor zijn heldendaden de hoogste Portugese onderscheiding met de lange naam ‘Ordem de Torre e Espada do Valor, Lealdade e Mérito’, de Orde van de Toren en het Zwaard voor Eer, Trouw en Verdienste’. Zijn naam werd later toegevoegd aan het dorp Valongo. Daar stierf hij op 3 juni 1970 op 74- jarige leeftijd. Hij had de Duitse furie van 9 april 1918 meer dan 52 jaar overleefd.

19. Adriaenssen, L. F. W., Staatsvormend geweld: overleven aan de frontlinies in de meierij van Den Bosch, 1572-1629. (Tilburg 2007). •Bosmans, J., ’s-Hertogenbosch. De 11. •Algra, A en H. Algra, Dispereert geschiedenis van een Brabantse stad 1629-1990 (Zwolle, niet. Twintig eeuwen historie van de 1997). Nederlanden. Deel 5. 1956• Dijck, G. C. M., De Bossche Loterij 1562-1564. (Sermoyer 2003). •Amersfoort, Herman en Piet• Drunen, A. van, ’s-Hertogenbosch van straet tot stroom. Kamphuis (red.), Mei 1940. De strijd (Zwolle 2006). op Nederlands grondgebied, 4e herziene druk (Den Haag• Essing, H. B. M. Grave-Cuijk tussen 1481 en 1543 : een 2012). onderzoek naar de confrontatie van de stad Grave en het Land van Cuijk met Bourgondië-Habsburg en de • Afflerbach, Holger, ‘Going down with flying colours? Gelderse hertogen Karel van Egmond en Willem van Naval surrender from Elizabethan to our own times’, in: Gulik. (Grave 1973). Holger Afflerbach en Hew Strachan (red.), How Fighting• Francken, J., A. van den Oord en W. de Bakker, Ends. A History of Surrender (Oxford, 2012), 187-212. Oisterwijk. Een geschiedenis van meer dan 800 jaar. (Oisterwijk 2012). • Bakker, Piet, De Slag (herdruk als ‘grote pocket’;• Geyl, P., Geschiedenis van de Nederlandse stam, I Amsterdam en Brussel 1964). (Amsterdam/Antwerpen 1948)• Gudde, C.J., ’s-Hertogenbosch, geschiedenis van vesting • Barnouw, David, ‘De Slag in de Javazee en wat daarna en forten. (Berlicum 1974). volgde’, in: Geschiedenis van Nederland 1940-1945. De• Heurn, J. H. van, Historie der stad en Meyerye van ’s- canon van de Duitse bezetting (Zutphen 2010), 149-152. Hertogenbosch. (Utrecht 1776). • Barnouw, David, ‘Karel Doorman’, in: Geschiedenis van Nederland 1940-1945. De canon van de Duitse bezetting (Zutphen 2010), 153-154.05. •Eric Niderost, Eric Niderost, The • Battle Summary no. 28. Battle of the Java Sea, 27th Kempeitai – Japan's Gestapo: Dreaded February, 1942 (C.B. 3081, 21). Tactical Torpedo and Staff Secret Police of World War II, The Pacific Duties Division, Historical Section (Londen 1945). War Online Encyclopedia, Kempeitai, laatst geraadpleegd op 23 mei 2012 • Beevor, Anthony, The Second World War (Londen 2012). Alle photo’s en afbeeldingen in alle artikelen viaArtikels https://www.google.nl• Wong Heng, The Kempeitai, Singapore: National Library Board, 1997• U.S. War Department, Kempeitai: The Japanese Military Police, Verenigde Staten: Intelligence Bulletin, june 1945Boeken• David C. Isby, Handbook on Japanese military forces, Louisiana: Louisiana State University Press, 1995

ADVERTENTIENIJMEEGS JOPIES Webshop http://www.jopieswebshop.nl Welkom in. onze Webschop maar ook in onze fysieke winkel te Nijmegen Jopie’s dumphandel staat bekend al sinds 1953 en heeft in de loop der jaren een zeer positieve - specialistische reputatie opgebouwd. Jopie's Legerdump is permanent op zoek naar de nieuwste snufjes, en technische hoogstandjes om het “ winkelen” nog aangenamer te maken. Of u nu kiest voor legerdump artikelen, kampeerspullen, regenkleding gadgets of een grote diversiteit aan sport en leger schoenen, wij zorgen ervoor dat alles in de puntjes wordt verzorgd als u bij ons winkelt.Wij durven ons dan ook met recht een specialist te noemen als het om (webshop) service gaat! Wij laten u Lezers van “T Arsenaal krijgen korting door vermelding van het woord ARSENAAL bij een bestelling! Nijmeegs Jopie dumphandel Grotestraat 13: 6511 VB-Nijmegen-Netherlands T: +31(0) 24 3225480 - Email: [email protected]

75 JAARCOMMISIE DAPPERHEIDS-ONDERSCHEIDINGEN 1941-2016 Seminar 4 november 2016 AANKONDIGINGAan het seminar kunnen maximaal 85 Op 4 november 2016 wordt in het Nationaal Militair Museum in Soest een seminar over het 75-jarig bestaan van degenodigden deelnemen. Velen, uit binnen- en Commissie Dapperheid-onderscheidingen gehouden. Hetbuitenland, hebben inmiddels hun interesse seminar wordt georganiseerd door het Cluster Decoratiesgetoond. Aanmeldingen kunnen worden gestuurd van het ministerie van Defensie, de Studiekring Ridderorden en Onderscheidingen (SRO), het Nationaal Militair Museumnaar de secretaris van de SRO en Museum Bronbeek, met medewerking van de Kanselarij([email protected]). der Nederlandse Orden.De boeken van Erik Muller kosten per stuk 15 De doelstelling van het seminar is om met deskundigen,euro (excl. verzendkosten) en kunnen vanaf 4 belangstellenden en beroepsmatig betrokkenen kennis tenovember 2016 worden besteld via de website delen over de commissies die adviseerden en adviseren over de toekenning van de dapperheid-onderscheidingen dievan de Studiekring Ridderorden en sinds 1940 zijn ingesteld: Bronzen Kruis, Kruis vanOnderscheidingen: http://www.vereniging-sro.nl/. Verdienste, Vliegerkruis en Bronzen Leeuw. Daartoe zullen zes sprekers een inleiding verzorgen die gelegenheid geeft tot vragen en discussie. De dag begint om 09.30 uur met een ontvangst met koffie/ thee; het seminar gaat om 10.00 uur van start. Na drie lezingen in de ochtend volgt een gezamenlijke lunch. In de middag worden drie lezingen gegeven, waarna het programma wordt afgesloten met een borrel. Het seminar wordt geopend en gesloten door GENMAJMARNS mr. R.D. Oppelaar, Directeur Operaties van Defensie en tevens voorzitter van de Commissie Dapperheids-onderscheidingen. In het auditorium is een expositie ingericht met stukken die betrekking hebben op de onderscheidingen.BREAKING NEWS

ADVERTENTIE BOEKEN ANTIQUARIAAT Wij heten u van harte welkom op het juiste adres voor het betere (antieke ) boek. Via de onderstaande adresgegevens kunt u onze zeer uitgebreide boeken catalogus aanvragen van onze grote boekencollectie op voorraad . Elke week worden er nieuwe boeken aan toegevoegd. Het Antiquariaat is een gesloten antiquariaat en heeft geen fysieke winkel. Regelmatig staan wij op de betere boekenmarkten en militaria beurzen. Op ons huisadres in Amstelveen staan geen boeken opgeslagen. Voor meer informatie gelieve ons te benaderen via onderstaand email adres. BOEKEN ANTIQUARIAAT GIESBERT OSKAM Voor meer info:Amstellandlaan 64,1182 CE Amstelveen T: Work Phone,+31 (0)20-640 2575 Work Email,[email protected]

AMVJPublishers