ประวตั คิ วามสำคญั ของการเผยแผพระพุทธศาสนา (จากชมพทู วปี - สสู วุ รรณภมู )ิ รวบรวมเรยี บเรยี ง โดย แกว ชดิ ตะขบ ป.ธ. ๙, พ.ม., ศษ.บ. นักวิชาการศาสนาชำนาญการ จดั พมิ พเ ผยแพร โดยฝา ยเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา กองพทุ ธศาสนศกึ ษา สำนักงานพระพุทธศาสนาแหงชาติ พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๓
ประวัติความสำคัญของการเผยแผพระพุทธศาสนาISBN 978 - 974 - 310 - 267 - 7 จัดพิมพเผยแพรตามโครงการวัสดุหนังสือ วารสาร ตำรา (หนังสือหลักธรรมทางพระพุทธศาสนา) กองพุทธศาสนศึกษา สำนักงานพระพุทธศาสนาแหงชาติ ประจำปง บประมาณ ๒๕๕๓ พมิ พค รง้ั ท่ี ๑ จำนวน ๗,๐๐๐ เลมนางจฬุ ารตั น บณุ ยากร ผอู ำนวยการสำนกั งานพระพทุ ธศาสนาแหง ชาตินางบญุ ศรี พานะจติ ต รองผอู ำนวยการสำนกั งานพระพทุ ธศาสนาแหง ชาตินายนพรตั น เบญจวฒั นานนั ท รองผอู ำนวยการสำนกั งานพระพทุ ธศาสนาแหง ชาตินายอำนาจ บัวศิริ ผอู ำนวยการสำนกั เลขาธกิ ารมหาเถรสมาคมนายพนม ศรศิลป ผอู ำนวยการกองพทุ ธศาสนศกึ ษาขอ มลู /รวบรวมเรยี บเรยี ง/จดั ทำตน ฉบบั :นายแกว ชิดตะขบ หวั หนา ฝา ยเผยแผพ ระพทุ ธศาสนาตรวจตน ฉบบั : คณะกรรมการตรวจตน ฉบบั หนงั สอื หลกั ธรรมทางพระพทุ ธศาสนา สำนกั งานพระพทุ ธศาสนาแหง ชาติพมิ พท ี่ : โรงพมิ พส ำนกั งานพระพทุ ธศาสนาแหง ชาติ ๓๑๔ – ๓๑๖ ปากซอยบา นบาตร ถนนบำรงุ เมอื ง เขตปอ มปราบศตั รพู า ย กรงุ เทพมหานคร ๑๐๑๐๐ โทร. ๐-๒๒๒๓-๓๓๕๑, ๐-๒๒๒๓-๕๕๔๘ โทรสาร ๐-๒๖๒๑-๒๙๑๐ E-mail : [email protected] นายพรี พล กนกวลยั ผพู มิ พผ โู ฆษณา
คำนำ ศาสนาเปน ทพี่ งึ่ ทางจติ ใจ เปน ประทปี สอ งวถิ ชี วี ติ ของมวลมนษุ ย ดว ยมนษุ ยท กุ ชาติทกุ ภาษาสว นใหญเ ปน คนมศี าสนา การทคี่ นในชาตมิ คี วามสามคั คี สามารถรวมกลมุ กนั ตงั้เปน ชาติ เปน ประเทศ มคี วามเจรญิ มนั่ คงอยใู นโลก กด็ ว ยคนในชาตนิ นั้ ๆ มสี ง่ิ ยดึ เหนย่ี วทางจติ ใจรว มกนั นนั่ คอื มศี าสนาเปน เครอ่ื งยดึ เหนย่ี วจติ ใจ คนในชาตจิ ะเปน คนดมี ศี ลี ธรรมคณุ ธรรมจรยิ ธรรม รกั ความสงบ มรี ะเบยี บวนิ ยั ดี รจู กั เคารพกตกิ าของสงั คม กด็ ว ยอาศยัคำสอนในทางศาสนาเปน เครอื่ งอบรมจติ ใจ ขนบธรรมเนยี มและจารตี ประเพณอี นั ดงี ามของชาติสวนใหญลวนมีรากฐานมาจากศาสนาทั้งส้ิน ดังนั้น ศาสนาจึงมีบทบาทสำคัญในชีวิตของมวลมนษุ ยชาติ โดยเปน เครอ่ื งเสรมิ สรา งและเปน หลกั ค้ำประกนั ความมนั่ คงของชาติ กลา วโดยเฉพาะ พระพทุ ธศาสนา เปน ศาสนาประจำชวี ติ ของประชาชนคนไทยสว นใหญท ไี่ ดใ หควาามเคารพนบั ถอื และยกยอ งเทดิ ทนู บชู าเปน สรณะแหง ชวี ติ สบื ทอดตอ เนอื่ งกนั มาเปน เวลาชา นาน ขนบธรรมเนยี ม ประเพณี และศลิ ปวฒั นธรรมอนั ดงี ามของชาตไิ ทยสว นใหญม พี น้ื ฐานมาจากคตธิ รรมในพระพทุ ธศาสนา องคพ ระมหากษตั รยิ ไ ทยทกุ พระองคท รงเปน พทุ ธมามกะทรงดำรงอยใู นฐานะเปน องคเ อกอคั รศาสนปู ถมั ภก ทรงยกยอ งเชดิ ชพู ระพทุ ธศาสนาตลอดมาตั้งแตอดีตอันยาวนานจวบจนกาลปจจุบัน ซึ่งแสดงใหเห็นเปนประจักษวาพระพุทธศาสนาไดส ถติ สถาพรเปน สรณะทพี่ งึ่ ทยี่ ดึ เหนยี่ วจติ ใจของชนชาตไิ ทยตลอดมาทกุ ยคุ ทกุ สมยั โดยที่สถาบันท้ังสามคือ สถาบันชาติ สถาบันพระพุทธศาสนา และสถาบันพระมหากษัตริย นับไดวาเปนสถาบันหลักอันสำคัญย่ิงของชาติไทย เปนฐานหรือเสาหลักค้ำประกนั ความมน่ั คงของประเทศชาติ ไมส ามารถแบง แยกออกจากกนั ได เพราะมคี วามเกยี่ วเนอ่ื งผกู พนั เปน อนั หนง่ึ อนั เดยี วกนั สง่ิ ทชี่ าวไทยถอื เปน สญั ลกั ษณแ หง สถาบนั ทงั้ สามนน้ั ไดแ กธงไตรรงค คอื ธงชาตไิ ทย ซง่ึ ประกอบดว ยสสี ามสี คอื สแี ดง หมายถงึ สถาบนั ชาติ สขี าวหมายถงึ สถาบนั พระพทุ ธศาสนา และสนี ำ้ เงนิ หมายถงึ สถาบนั พระมหากษตั รยิ ดงั นนั้ เมอื่ธงชาตไิ ทยประกอบดว ยสสี ามสี และประชาชนคนไทยยงั เคารพเทดิ ทนู สถาบนั ทงั้ สามนอี้ ยูตราบใด ความมนั่ คงของประเทศชาตกิ ย็ งั คงมอี ยตู ราบนน้ั ใครกต็ ามทพี่ ยายามแยกสถาบนั ทง้ัสามนอ้ี อกจากกนั พงึ ทราบวา เขาผนู น้ั คอื ผพู ยายามบอ นทำลายความมน่ั คงของชาติ ชาวไทยทกุ คนตอ งผนกึ กำลงั กนั ตอ สเู พอื่ ปกปอ งคมุ ครองชาตไิ ทยไวใ หม น่ั คงและเจรญิ กา วหนา สบื ไป
(๔) การใหก ารศกึ ษาดา นพระพทุ ธศาสนาแกป ระชาชน โดยการผลติ ตำรบั ตำราวชิ าการทางพระพทุ ธศาสนาเผยแพร นบั เปน ปจ จยั สำคญั ยง่ิ สว นหนงึ่ ซง่ึ จะทำใหพ ระพทุ ธศาสนามคี วามมน่ั คงและเจรญิ แพรห ลาย เพราะวา ประชาชนทไี่ ดศ กึ ษามคี วามรคู วามเขา ใจถกู ตอ งตามหลกัธรรมทน่ี ำเสนอแลว ยอ มเกดิ ศรทั ธาเชอื่ มน่ั และปญ ญารรู อบในการปฏบิ ตั ติ นใหถ กู ตอ งตามหลกัพระพทุ ธศาสนา ซงึ่ จะสง ผลใหไ ดร บั ผลเปน ความสขุ ความเจรญิ รม เยน็ ในชวี ติ ทงั้ มคี วามเคารพอทุ ศิ ตนเสยี สละเพอื่ ทำนบุ ำรงุ สง เสรมิ พระพทุ ธศาสนาใหเ จรญิ ยงั่ ยนื ยงิ่ ขนึ้ ไป โดยทกี่ ารจดั สง พระภกิ ษพุ ทุ ธสาวกเปน คณะสมณทตู เดนิ ทางไปเผยแผพ ระพทุ ธศาสนาในแถบถนิ่ ดนิ แดนตา งๆ นอกชมพทู วปี ในความอปุ ถมั ภข องพระเจา อโศกมหาราช กษตั รยิ ผูย่ิงใหญแหงอินเดีย เม่ือครั้งพุทธศตวรรษท่ี ๓ นั้นไดมีอิทธิพลกอใหเกิดผลสัมฤทธ์ิในเชิงพฒั นาคณุ ภาพชวี ติ จติ วญิ ญาณของมวลมนษุ ยชาตใิ นแถบถน่ิ ทไ่ี ดร บั พระพทุ ธศาสนาในครงั้ นนั้เปน อยา งยงิ่ กลา วเฉพาะ ประเทศชาตไิ ทย พระพทุ ธศาสนาไดม บี ทบาทสำคญั ยง่ิ ตอ วถิ ชี วี ติของชาวไทยดังกลาวแลว จนเรียกไดวาวิถีพุทธคือวิถีไทย โดยมีสวนเสริมสรางอุปนิสัยของคนในชาตใิ หร จู กั รกั ความสงบ มจี ติ ใจเมตตาปรารถนาดี มนี ้ำใจเสยี สละ มคี วามกตญั รู คู ณุรจู กั ใหอ ภยั และเออ้ื เฟอ เผอ่ื แผแ บง ปน ตอ กนั รจู กั สง่ิ ทคี่ วรและไมค วร เปน ตน ดงั นน้ั เพอ่ื ใหพทุ ธศาสนกิ ชนไดท ราบถงึ คณุ คา ความสำคญั ของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนาและประวตั กิ ารนับถือพระพุทธศาสนาของชนชาติไทยตั้งแตสมัยต้ังอาณาจักรโบราณจวบจนถึงสมัยอยุธยาและสมยั ธนบรุ โี ดยลำดบั และเพอ่ื เปน การทำนบุ ำรงุ สง เสรมิ พระพทุ ธศาสนาในดา นการศกึ ษาและเผยแผ สำนกั งานพระพทุ ธศาสนาแหง ชาติ จงึ จดั พมิ พห นงั สอื “ประวตั คิ วามสำคญัของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา” สำหรบั เผยแพรแ กป ระชาชนทว่ั ไปตามโครงการจดั พมิ พหนงั สอื หลกั ธรรมทางพระพทุ ธศาสนา ประจำปง บประมาณ ๒๕๕๓ โดยมอบให นายแกวชดิ ตะขบ ป.ธ. ๙, พ.ม., ศษ.บ. หวั หนา ฝา ยเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา เปน ผรู วบรวมขอ มลูเรียบเรียงจัดทำตนฉบับ และมอบใหคณะกรรมการตรวจตนฉบับหนังสือหลักธรรมทางพระพทุ ธศาสนาทสี่ ำนกั งานพระพทุ ธศาสนาแหง ชาตแิ ตง ตงั้ เปน ผตู รวจตน ฉบบั ทง้ั นโี้ ดยอยูในการควบคมุ อำนวยการผลติ ของกองพทุ ธศาสนศกึ ษา หวงั วา หนงั สอื นจ้ี ะอำนวยประโยชนดา นการศกึ ษาคน ควา องคค วามรเู กย่ี วกบั ประวตั ศิ าสตรข องพระพทุ ธศาสนาบา งตามสมควร จงึขอขอบคณุ ผรู วบรวมเรยี บเรยี งไว ณ ทน่ี ี้ (นางจฬุ ารตั น บณุ ยากร) ผอู ำนวยการสำนกั งานพระพทุ ธศาสนาแหง ชาติ ๒๕ สงิ หาคม ๒๕๕๓
คำสง่ั สำนกั งานพระพทุ ธศาสนาแหง ชาติ ที่ ๑๐๓ /๒๕๕๓เรอ่ื ง แตง ตงั้ คณะกรรมการตรวจตน ฉบบั หนงั สอื หลกั ธรรมทางพระพทุ ธศาสนา ———————————ดวยสำนักงานพระพุทธศาสนาแหงชาติ โดยกองพุทธศาสนศึกษา จะดำเนินการจัดพิมพหนังสือเผยแพรแกประชาชนตามโครงการวสั ดหุ นงั สอื วารสาร และตำรา (จดั พมิ พห นงั สอื หลกั ธรรมทางพระพทุ ธศาสนา) ประจำป ๒๕๕๓ในการนี้ เพ่ือใหตนฉบับหนังสือที่จะจัดพิมพนั้นมีความสมบูรณถูกตองดานเนื้อหาสาระโดยสามารถเปนแหลงความรูที่เปนระบบและอางอิงในการศึกษาคนควาหลักวิชาการทางพระพุทธศาสนาของประชาชนพุทธศาสนิกชนทั่วไป จึงแตง ตงั้ คณะกรรมการตรวจตน ฉบบั หนงั สอื หลกั ธรรมทางพระพทุ ธศาสนา ประกอบดว ย๑. ผูอำนวยการสำนักงานพระพุทธศาสนาแหงชาติ ที่ปรึกษา๒. รองผูอำนวยการสำนักงานพระพุทธศาสนาแหงชาติ ท่ีปรึกษา(ทก่ี ำกบั ดแู ลกองพทุ ธศาสนศกึ ษา)๓. ผูอำนวยการสำนักเลขาธิการมหาเถรสมาคม ท่ีปรึกษา๔. ผูอำนวยการกองพุทธศาสนศึกษา ท่ีปรึกษา๕. นายวิชัย ธรรมเจริญ ป.ธ. ๙ นักวิชาการศาสนาชำนาญการพิเศษ ประธานกรรมการ๖. นายพิศาล แชมโสภา ป.ธ. ๙ นักวิชาการศาสนาชำนาญการพิเศษ กรรมการ๗. นายบญุ เลศิ โสภา ป.ธ. ๙ นักวิชาการศาสนาชำนาญการ กรรมการ๘. นายบญุ เชดิ กติ ตธิ รางกรู ป.ธ. ๙ นักวิชาการศาสนาชำนาญการ กรรมการ๙. นายบุญสืบ อินสาร ป.ธ. ๙ นักวิชาการศาสนาชำนาญการ กรรมการ๑๐. นายเดชา มหาเดชากลุ ป.ธ. ๙ นักวิชาการศาสนาชำนาญการ กรรมการ๑๑. นายแกว ชดิ ตะขบ ป.ธ. ๙ นักวิชาการศาสนาชำนาญการ กรรมการและเลขานุการ๑๒. นายพัฒนา สอุ ำมาตยม นตรี ป.ธ. ๗ นักวิชาการศาสนาปฏิบัติการ กรรมการและผูชวยเลขานุการ โดยใหคณะกรรมการ ฯ มีหนาที่ดำเนินการประชุมพิจารณาตรวจสอบรับรองความถูกตองเหมาะสมแหงเน้ือหาสาระของตน ฉบบั หนงั สอื หลกั ธรรมทางพระพทุ ธศาสนากอ นขออนมุ ตั จิ ดั พมิ พเ ผยแพรทงั้ นี้ ตง้ั แตบ ดั นเ้ี ปน ตน ไป สงั่ ณ วนั ที่ ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๕๓ (นางจฬุ ารตั น บณุ ยากร) ผูอำนวยการสำนักงานพระพุทธศาสนาแหงชาติ
สารบญัคำนำ (๓)คณะกรรมการตรวจรตน ฉบบั ฯ (๕)สารบญั (๗) ประวตั คิ วามสำคญั ของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๑ ๔ อารัมภบท ๕ ความรูเก่ียวกับการเผยแผพระพุทธศาสนา ๗ ๑๘จดุ ปฐมอบุ ตั ขิ องการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๒๑อดุ มคตใิ นการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๒๕อดุ มการณ หลกั การ และวธิ กี ารเผยแผข องพระพทุ ธศาสนาพทุ ธวธิ ใี นการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๓๑รปู แบบและประเภทของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๓๘คณุ คา ของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๔๐วเิ คราะหค วามหมายคำวา “เผยแผ” และคำวา “เผยแพร” ๔๓ ๔๓ ปฐมบท ๔๔ การเผยแผพระพุทธศาสนาสูนานาประเทศ ๔๖พระเจา อโศกมหาราช : พทุ ธศาสนปู ถมั ภกทโ่ี ลกจารกึพระราชประวตั ขิ องพระเจา อโศกมหาราช พระชาตภิ มู ิ : ทรงเปน กษตั รยิ แ หง ราชวงศโ มรยิ ะ ดำรงตำแหนง อปุ ราช ครองเมอื งอชุ เชนี อภเิ ษกสมรส ทำสงครามแยง ชงิ ราชสมบตั ิ ทรงสลดพระทยั ในการพชิ ติ สงคราม
(๘) ๔๘ ๔๙ ทรงเลกิ นบั ถอื ลทั ธพิ ราหมณ ๕๒ ทรงพบนโิ ครธสามเณรผนู ำไปสกู ารนบั ถอื พระพทุ ธศาสนา ๕๙ ทรงอปุ ถมั ภท ำนบุ ำรงุ สง เสรมิ พระพทุ ธศาสนา ๗๐ ทรงชำระมลทนิ พระพทุ ธศาสนา และทรงอปุ ถมั ภต ตยิ สงั คายนา ๗๒ การจดั สง สมณทตู ไปเผยแผพ ระพทุ ธศาสนาในนานาประเทศ ๗๔ องคค วามรจู ากศลิ าจารกึ ของพระเจา อโศกมหาราช ๗๖ องคค วามรจู าก “อโศกธรรม” ๗๗ พระสถปู เจดยี : พระพทุ ธศลิ ปะยคุ พระเจา อโศก บนั้ ปลายพระชนมช พี ๗๙ ๘๘ ทุติยบท ประวัติการนับถือพระพุทธศาสนาของชนชาติไทย ๙๐ ๙๐ประมวลขอ สนั นษิ ฐานเกยี่ วกบั อาณาบรเิ วณ “สวุ รรณภมู ”ิ ๙๒การแบง ยคุ สมยั ทพ่ี ระพทุ ธศาสนาไดเ ผยแผเ ขา สปู ระเทศไทย ๙๔ ๙๘ ชนชาติไทยกับพระพุทธศาสนาในอาณาจักรโบราณ ๙๙ ๑๐๒รกรากบรรพบรุ ษุ ของชนชาตไิ ทย ๑๐๓เรม่ิ นบั ถอื พระพทุ ธศาสนาสมยั อาณาจกั รอา ยลาว ๑๐๔พระพทุ ธศาสนาสมยั ฟนู นั ๑๐๕พระพทุ ธศาสนาสมยั ทวาราวดีพระพทุ ธศาสนาสมยั อาณาจกั รศรวี ชิ ยัพระพทุ ธศาสนาสมยั ลพบรุ ีพระพทุ ธศาสนาสมยั อาณาจกั รนา นเจาพระพทุ ธศาสนา : มรดกอารยธรรมในดนิ แดนสวุ รรณภมู ิพระพทุ ธศาสนาในลมุ แมน ้ำปงพระพทุ ธศาสนาในสมยั ราชวงศเ มง็ ราย
ตติยบท (๙) พระพุทธศาสนาในสมัยสุโขทัย ๑๑๕ภมู ปิ ระวตั โิ ดยยอ ๑๑๗ภมู ปิ ระวตั แิ ละสภาพการนบั ถอื พระพทุ ธศาสนาโดยพสิ ดาร ๑๒๕พระมหาธรรมราชาลไิ ทกบั การอปุ ถมั ภพ ระพทุ ธศาสนา ๑๒๙ จตุตถบท ๑๒๙ พระพทุ ธศาสนาสมยั อยธุ ยา – ธนบรุ ี ๑๓๑ ๑๓๒พระพทุ ธศาสนาสมยั อยธุ ยา ๑๓๗ บทสรปุ นำ ๑๔๕ พระพทุ ธศาสนาสมยั อยธุ ยายคุ แรก ๑๔๘ พระพทุ ธศาสนาสมยั อยธุ ยายคุ ที่ ๒ ๑๔๙ พระพทุ ธศาสนาสมยั อยธุ ยายคุ ที่ ๓ พระพทุ ธศาสนาสมยั อยธุ ยายคุ ปลายพระพทุ ธศาสนาสมยั ธนบรุ ีบรรณานกุ รม
ประวัตคิ วามสาํ คัญของ การเผยแผพระพุทธศาสนา อารัมภบท ความรเู ก่ยี วกับการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนาจุดปฐมอบุ ตั ขิ องการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ณ ชมพูทวีป ดินแดนที่เรียกขานในปัจจุบันน้ีว่า ประเทศอินเดีย แดนพุทธภูมิ ซ่ึงต้ังอยู่ทางทิศพายัพหรือตะวันตกเฉียงเหนือของประเทศไทยเรา มีชนชาติอริยกะได้มาต้ังถ่ินฐานอยู่ ณ ดินแดนแห่งนี้ ชนจําพวกนี้ได้ทําการขับไล่เจ้าของถิ่นเดิมให้ถอยเล่ือนลงมาทางใต้ทุกทีแล้วเขา้ ตัง้ ถน่ิ ฐาน ณ ชมพูทวปี นั้น เม่ือก่อนพุทธศักราช ๘๐ ปี ตรงกับวันวิสาขปุรณมี หรือวันเพ็ญเดือน ๖ ณ ภายใต้ร่มไมส้ าละ สวนลมุ พนิ ีวนั พระผู้มีพระภาคพุทธเจ้า ผู้เป็นพระบรมศาสดาของเราท้ังหลาย ได้เสด็จอุบัติกําเนิดในพวกอริยกชาติ ณ แคว้นสักกะ ชมพูทวีป ในราชสกุลศากยะ โคตมโคตรเป็นพระราชโอรสของพระเจ้าสุทโธทนะ ผู้ครองกรุงกบิลพัสดุ์ กับพระนางเจ้าสิริมหามายาทรงไดร้ บั การเฉลมิ พระนามว่า สิทธตั ถราชกมุ าร หรือเรยี กสามญั ว่า เจา้ ชายสทิ ธตั ถะ เมื่อมีพระชนมายุ ๑๖ พรรษา สิทธัตถราชกุมารได้อภิเษกสมรสกับพระนางยโสธราหรือพระนางพิมพา ผู้เป็นพระราชบุตรีของพระเจ้าสุปปพุทธะ กษัตริย์โกลิยวงศ์ ผู้ครองกรุงเทวทหะ กับพระนางอมิตา ทรงเสวยสุขสมบัติมาจนมีพระชนมายุได้ ๒๙ พรรษา และทรงมีพระราชโอรสทปี่ ระสูติจากพระนางยโสธราหนง่ึ พระองค์ ทรงพระนามวา่ ราหลุ ราชกุมาร
มหาบุรษสิทธัตถราชกุมารเม่ือมีพระชนมายุได้ ๒๙ พรรษา ก็เสด็จออกบรรพชาประพฤติพระองค์เป็นบรรพชิตแสวงหาโมกขธรรมอันเป็นเครื่องทําให้หลุดพ้นจากทุกข์ทั้งปวงกล่าวคือ แสวงหาพระสัมมาสัมโพธิญาณ พระองค์ทรงแสวงหาโมกขธรรม บําเพ็ญทุกกรกิริยาลองผิดลองถูก และในท่ีสุดได้บําเพ็ญเพ๊ยรทางจิตคือบําเพ็ญสมาธิ-วิปัสสนา นับเป็นเวลา ๖ ปีจึงได้ตรัสรู้อริยสัจธรรมโดยชอบด้วยพระองค์เอง สําเร็จพระเนมิตกนามว่า พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า ในราตรีแห่งดิถีเพ็ญพระจันทร์เต็มดวงวิสาขนักขัตฤกษ์ (ข้ึน ๑๕ ค่ําเดือน ๖) ภายใต้ร่มไม้อัสสัตถพฤกษ์ คือต้นโพใบ เพราะเป็นต้นไม้ที่พระองค์ประทับนั่งตรัสรู้จึงเรียกว่า ตน้ โพธ์ิ หรือต้นพระศรมี หาโพธิ์ ก่อนพุทธศักราช ๔๕ ปี หลังจากตรัสรู้แล้ว พระองค๋ได้ประทับเสวยวิมุตติสุข ณ ปริมณฑลต้นพระศรีมหาโพธ์ิน้ันเป็นเวลา ๗ สัปดาห์ หรือ ๔๙ วัน ทรงพิจารณาหาบุคคลท่ีสมควรแสดงธรรมโปรด ก็พบว่าปัญจวัคคีย์ คือกลุ่มนักบวช ๕ รูป ที่มีท่านโกณฑัญญะเป็นหัวหน้า ผู้เคยติดตามปรนนิบัติพระองค์เพ่ือหวังความสําเร็จตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าของพระองค์แล้วจะได้ตรัสพระธรรมสั่งสอนพวกตนบ้าง เป็นผู้สมควรที่จะได้รับฟังพระธรรมเทศนากัณฑ์แรก เพราะมีอุปนิสัยวาสนาบารมีพร้อมที่จะตรัสรู้ธรรมได้ โดยขณะนั้นปัญจวัคคีย์ได้พากันพํานักอยู่ ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวันเขตเมอื งพาราณสี แคว้นกาสี และแล้วเมื่อถึงวันอาสาฬหปุรณมี ตรงกับวันเพ็ญ ๑๕ ค่ํา เดือน ๘ พระพุทธองค์จึงเสด็จไปทรงแสดงปฐมเทศนาโปรดปัญจวัคคีย์ ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน ด้วยพระธรรมเทศนากัณฑ์แรกท่ีเรียกว่า ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร อันเป็นบทพระธรรมเทศนาที่แสดงถึงการหมุนกงล้อธรรมจักรที่ไม่เคยมีผู้ใดในไตรโลกเคยหมุนได้มาก่อนโดยเป็นเชิงสัญลักษณ์ว่าพระพุทธองค์ทรงประกาศพระธรรมท่ีตรัสรู้เป็นจุดเบ้ืองต้นแห่งการเผยแผ่ก่อตั้งประดิษฐานพระพุทธศาสนาแลว้ ซง่ึ ปฐมเทศนากัณฑ์นมี้ ใี จความโดยสรปุ วา่๒ ประวตั ิความสําคญั ของการเผยแผพระพุทธศาสนา [กช.ผพ.
“บรรพชิตคือนักบวชที่พึงประสงค์ในพระศาสนาน้ีไม่ควรประพฤติข้องแวะกับข้อวัตรปฏิบัติอันเป็นทางสุดโต่ง ๒ ทาง คือ กามสุขัลลิกานุโยค การประพฤติปฏิบัติตนให้สุขสบายหมกมุ่นอยู่กับเร่ืองกามเกินไปหรือการประพฤติย่อหย่อนสุขสบายแบบชาวบ้านผู้ครองเรือนและอัตตกิลมถานุโยค การประพฤติตนทรมานตนให้ลําบากเดือดร้อนมีประการต่างๆ โดยคิดว่าเป็นการย่างกิเลสและเป็นทางพ้นทุกข์ แต่ควรประพฤติปฏิบัติตนให้ดําเนินอยู่ในทางสายกลางที่เรียกว่า มัชฌิมาปฏิปทา อันเป็นแนวทางปฏิบัติท่ีทําให้ผู้ดําเนินสําเร็จเป็นอริยบุคคลได้ประกอบดว้ ยอริยมรรค ๘ ประการ คือ สัมมาทิฏฐิ ความคิดเห็นชอบประกอบด้วยกุศลที่ส่งผลใหป้ ระพฤติดปี ฏิบตั ิชอบ สัมมาสงั กปั ปะ ความดํารคิ ดิ ปลกี ตนใหห้ า่ งจากกามสุข ไม่คิดพยาบาทเบียดเบียนตนและผู้อ่ืนให้เดือดร้อน สัมมาวาจา การพูดดีมีวจีสุจริต ไม่ทําให้ผู้อื่นเดือดร้อนด้วยการใช้คาํ พูดเท็จ ส่อเสยี ด หยาบคาย และเพ้อเจอ้ สมั มากัมมันตะ การประพฤตติ นให้อยู่ในกรอบแห่งหลกั มนษุ ยธรรม ไม่นิยมความรุนแรงผลาญพร่าฆ่าชีวิตและล่วงละเมิดกรรมสิทธ์ิส่ิงรักหวงแหนของผู้อื่น สัมมาอาชีวะ การหาเลี้ยงชีวิตท่ีสุจริต พอเพียงเหมาะสม เป็นอยู่ง่าย ไม่เบียดเบียนตนและผู้อ่ืนให้เดือดร้อน แต่เอ้ืออํานวยต่อสภาพแวดล้อม สัมมาวายามะ ความเพียรพยายามลดละความชว่ั ปอ้ งกันไมใ่ ห้ความช่วั เกดิ ขนึ้ ในจติ สนั ดาน พร้อมกับการสร้างสรรค์กุศลธรรมคณุ งามความดใี หเ้ กดิ ข้ึนในกมลสันดานและเพียรหม่ันรักษาไว้ให้ม่ันคง สัมมาสติ การฝึกสติให้พร้อมในการกํากับควบคุมจิตเพื่อรู้เท่าทันสภาพความเป็นจริงของสรรพสิ่ง และสัมมาสมาธิ การฝึกอบรมจิตให้เป็นสมาธิแน่วแน่ม่ันคงมุ่งตรงต่อการเป็นบาทฐานให้เกิดพัฒนาการทางปัญญาที่นําไปสู่ความหลุดพ้นทุกข์ได้ในท่ีสุด ต่อจากน้ัน พระพุทธองค์ได้ตรัสถึงสัจธรรมคือความจริงแห่งธรรมชาติท่ีเป็นเหตุเป็นผลกัน ๔ ประการ ที่พระองค์ได้ตรัสรู้ ซึ่งเรียกว่า อริยสัจ ๔ อันได้แก่ ทุกข์ สภาพความบีบค้ันทุกข์ยากลําบากกายใจอันเนื่องมาจากการท่ีตอ้ งเกดิ แก่ เจบ็ ตาย ไดป้ ระสบพบเจอกบั สง่ิ ทไี่ ม่รักไม่ชอบ จําต้องพลัดพรากจากส่ิงที่รักที่ชอบ และไม่สมหวังในส่ิงท่ีปรารถนา ท่ีมนุษย์หรือสัตว์โลกต้องเผชิญอย่างหลีกเล่ียงไม่พ้นสมทุ ัย สาเหตแุ หง่ ทกุ ข์ อนั เน่ืองมาจากสภาพจิตที่มีตัณหาซึ่งทําให้เกิดความทะยานอยากดิ้นรนอยากได้ อยากมี อยากเป็นต่างๆ นิโรธ สภาพความดับทุกข์ มีภาวะจิตท่ีเข้าถึงบรมสุข ซึ่งเป็นผลท่ีเน่ืองมาจากการตัดสาเหตุแห่งทุกข์น้ันได้โดยเบ็ดเสร็จเด็ดขาด และ มรรค คือวิธีปฏิบัติเพือ่ เข้าถึงสภาพความดับทุกข์ โดยดําเนินตามหลักมัชฌิมาปฏิทาท่ีประกอบด้วยอริยมรรคมีองค์๘ ประการดังกล่าว และพระองค์ได้ตรัสยืนยันว่า ทรงมีญาณทัสนะ (พระปรีชาญาณรู้เห็น) ในอริยสัจท้ัง ๔ ประการนี้อย่างถ่องแท้แจ่มแจ้งด้วยพระญาณท้ัง ๓ คือ สัจจญาณ ความรู้เห็นอรยิ สัจ ๔ ตามเปน็ จริงว่า นีท้ ุกข์ นส้ี มุทยั นน้ี ิโรธ น้มี รรค กิจจญาณ ความรู้เหน็ กิจอนั ควรทําในอริยสัจ ๔ ว่า ทุกข์เป็นสภาพควรกําหนดรู้ สมุทัยเป็นส่ิงควรละ นิโรธเป็นภาวะที่ควรบรรลุมรรคเป็นวิธที ่ีควรฝึกปฏบิ ตั ิพฒั นาใหเ้ จริญในตน และกตญาณ ความร้เู หน็ กจิ อนั ทําในอรยิ สัจ ๔ศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวัติความสําคัญของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๓
แล้วว่า ทุกข์ได้รับการกําหนดรู้แล้ว สมุทัยได้ถูกละตัดขาดแล้ว นิโรธได้รับการบรรลุถึงแล้วและมรรคได้รับการฝึกปฏิบัติพัฒนาบริบูรณ์แล้ว เพราะทรงมีญาณทัสนะในอริยสัจด้วยพระญาณทั้งสามดังกล่าวนี้ จึงทรงปฏิญาณพระองค์ว่าเป็นผู้ตรัสรู้อนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณสําเร็จเป็นพระอรหันตสัมมาสมั พุทธเจ้าโดยสมบรู ณ์ในโลก ตลอดทัง้ เทวโลกและพรหมโลก” เมอื่ พระพทุ ธองคท์ รงแสดงปฐมเทศนาจบลง ทา่ นโกณฑัญญะ ผู้เปน็ หวั หนา้ ปญั จวัคคีย์ได้เกิดธรรมจักษุมีดวงตาเห็นธรรมสําเร็จเป็นพระอรยิบุคคลชั้นโสดาบัน พระพุทธองค์ทรงทราบวา่ ท่านโกณฑญั ญะไดด้ วงตาเหน็ ธรรม อันเปน็ สญั ญาณวา่ พระองค์ทรงเผยแผ่พุทธรรมได้สําเร็จมีอนุพุทธสาวกผู้ตรัสรู้ตามแล้ว จึงทรงเปล่งพระวาจาแสดงความสําเร็จว่า “อฺญาสิ วต โภโกณฑฺโญ = โกณฑญั ญะได้ร้แู ลว้ หนอ” และนบั แตน่ ้ัน ท่านโกณฑัญญะจึงมีคํานําหน้าช่ือว่าอัญญาโกณฑัญญะ และท่านได้ทูลขอบวชประพฤติพรหมจรรย์เป็นพระภิกษุในพระธรรมวินัยพระพุทธองค์จึงทรงประทานอนุญาตการบรรพชาอุปสมบทให้ด้วยพระวาจาว่า “ท่านจงเป็นภกิ ษุมาเถิด ธรรมอันเรากล่าวดีแล้ว ท่านจงประพฤติพรหมจรรย์เพื่อทําท่ีสุดทุกข์โดยชอบเถิด”ด้วยพระวาจาประทานอนุญาตเอหิภิกขุอุปสัมปทานี้ ก็เป็นอันสําเร็จการบรรพชาอุปสมบทของท่านพระอัญญาโกณฑัญญะ ซ่ึงนับว่าเป็นพระภิกษุพุทธสาวกรูปแรกในพระพุทธศาสนา เป็นเหตุใหม้ ีพระรตั นตรัย คือ พระพทุ ธเจา้ พระธรรม และพระสงฆ์ ครบบริบรู ณใ์ นโลก ดังนั้น จึงถือว่า การที่พระพุทธองค์ได้เสด็จไปแสดงปฐมเทศนาธัมมจักกัปปวัตตนสูตรโปรดปัญจวัคคีย์ ณ ป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เขตเมืองพาราณสี เมื่อวันเพ็ญอาสาฬหมาส (ข้ึน๑๕ คํ่า เดือน ๘) จนหัวหน้าปัญจวัคคีย์คือท่านพระอัญญาโกณฑัญญะได้ดวงตาเห็นธรรมสําเร็จเปน็ พระอรยิ บุคคลชั้นตน้ เปน็ ปฐมเหตุจุดเรมิ่ ต้นแห่งการเผยแผพ่ ระพุทธศาสนาอุดมคติในการเผยแผพระพทุ ธศาสนา ภายหลังจากท่ีพระพุทธองค์ทรงบําเพ็ญพุทธกิจเป็นพระบรมศาสดาประกาศเผยแผ่ศาสนธรรมท่ีตรัสรู้ เร่ิมตั้งแต่ทรงแสดงปฐมเทศนาโปรดพระปัญจวัคคีย์ ทรงโปรดยสกุลบุตรพร้อมสหาย จนมีพระอรหันตพุทธสาวกเกิดขึ้นในโลกจํานวน ๖๐ องค์ (คือ พระปัญจวัคคีย์ ๕พระยสะพร้อมพระที่เป็นสหายอีก ๕๕) จึงทรงมีพระพุทธประสงค์ที่จะส่งพระอรหันตสาวกเหล่านั้นไปประกาศพระศาสนายังหมู่บ้าน ตําบล หรือนิคมชนบทต่างๆ ของชมพูทวีป โดยก่อนจะทรงส่งไปน้ัน พระพุทธองค์ได้ทรงรับส่ังให้ประชุมพระอรหันตสาวกจํานวน ๖๐ องค์แล้วทรงประทานพระโอวาทซง่ี ถือเป็นอดุ มคติในการประกาศเผยแผ่พระพทุ ธศาสนา ความวา่๔ ประวตั ิความสําคญั ของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา [กช.ผพ.
“ภิกษุท้ังหลาย เราพ้นแล้วจากบ่วงท้ังปวงทั้งที่เป็นของทิพย์ท้ังท่ีเป็นของมนุษย์ แม้พวกเธอก็พ้นแล้วจากบ่วงท้ังปวงทั้งท่ีเป็นของทิพย์ท้ังที่เป็นของมนุษย์ พวกเธอจงเท่ียวจาริกไปเพื่อประโยชน์เกื้อกูลแก่ชนหมู่มาก เพ่ือความสุขแก่ชนหมู่มาก เพ่ืออนุเคราะห์ชาวโลก เพื่อประโยชนเ์ กอื้ กูลและความสขุ แก่เทวดาและมนุษย์ท้ังหลาย พวกเธออย่าได้ไปทางเดียวกันสองรูปจงแสดงธรรมอันงามในเบื้องต้น งามในท่ามกลาง งามในท่ีสุด จงประกาศพรหมจรรย์อันบริสุทธิ์พร้อมท้ังอรรถ พร้อมทั้งพยัญชนะ บริบูรณ์ครบถ้วน สัตว์ทั้งหลายพวกท่ีมีกิเลสธุลีในจักษุน้อยกม็ ีอยู่ เพราะไมไ่ ด้ฟังธรรม สัตวเ์ หล่าน้ันย่อมเสือ่ ม ผรู้ ้ทู วั่ ถึงธรรมไดจ้ ักมีอยู่...”* จากพระพุทธพจน์น้ีเป็นเครื่องชี้ชัดถึง อุดมคติในการเผยแผ่พระพุทธศาสนา อันเป็นบทบาทสําคัญของการทําหน้าท่ีประกาศศาสนธรรมส่งเสริมสัมมาปฏิบัติของพระภิกษุพุทธสาวกทั้งมวลนับจากอดีตสู่ปัจจุบัน ซ่ึงมุ่งให้เกิดประโยชน์เก้ือกูลและประโยชน์สุขแก่ประชาชนชาวโลกอย่างแท้จริง หาได้มุ่งเพ่ือประโยชน์ให้คนมานับถือพระพุทธศาสนาเป็นจํานวนมากหรือมุ่งเพ่ือประโยชน์ของผู้เผยแผ่เองแต่อย่างใดไม่ นอกจากนี้ การส่งพระอรหันตสาวกรุ่นแรกไปประกาศพระศาสนาท่วั ชมพูทวปี นีย้ ังถอื ว่าเป็นจดุ กาํ เนิดการดาํ เนินงานพระธรรมทูตอกี ด้วยอดุ มการณ หลกั การ และวิธีการเผยแผข องพระพุทธศาสนา ในคราวประชุมพระอรหันตสาวกคร้ังใหญ่ (มหาสันนิบาตแห่งพระสาวก) ซึ่งเรียกการประชุมในคราวน้ันว่า จาตุรงคสันนิบาต หรือการประชุมที่ประกอบด้วยเหตุอัศจรรย์ ๔ประการ คอื (๑) วันน้ันเป็นวันอโุ บสถข้ึน ๑๕ คํา่ เดือนมาฆะ (วนั เพญ็ เดือน ๓) (๒) พระสาวกจํานวน ๑,๒๕๐ องค์ มาประชุมพรอ้ มกันโดยมไิ ด้นดั หมาย (๓) พระสาวกเหลา่ นั้นล้วนแตเ่ ปน็ พระอรหันตขีณาสพผไู้ ดอ้ ภญิ ญา ๖ และ (๔) พระสาวกเหล่านนั้ ล้วนแตเ่ ปน็ เอหิภิกขทุ พ่ี ระพทุ ธองค์ทรงประทานการอุปสมบทให้ เหตุอัศจรรย์ท้ัง ๔ ประการน้ีเกิดขึ้นครั้งแรกและครั้งเดียวในพระพุทธศาสนา ณ เวลาบ่ายของวันเพ็ญเดือน ๓ (วันมาฆบูชา) ขณะท่ีพระพุทธองค์ประทับอยู่ ณ พระวิหารเวฬุวันเขตกรุงราชคฤห์ แคว้นมคธ ภายหลังจากท่ีตรัสรู้แล้วได้ ๙ เดือน โดยเม่ือพระพุทธองค์เสด็จกลับจากถ้ําสุกรขาตา (ภายหลังจากท่ีทรงทราบว่าพระสารีบุตรสําเร็จเป็นพระอรหันต์เพราะฟังพระธรรมเทศนาเวทนาปริคคหสตู รท่ีทรงแสดงแก่ทีฆนขปริพาชก) เสด็จถึงพระวิหารเวฬุวันแล้วได้ทอดพระเนตเห็นพระอรหันตพุทธสาวกจํานวนมากต่างมาประชุมพร้อมกันรอเฝ้ารับเสด็จโดย* พระไตรปิฎกภาษาไทย วินัยปฎิ ก มหาวรรค เล่ม ๔ ข้อ ๓๒ หน้า ๔๙-๕๐ (ฉบบั ฉลองสิริราชสมบัติ พทุ ธศกั ราช ๒๕๔๙)ศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวัติความสาํ คัญของการเผยแผพระพุทธศาสนา ๕
มิได้นัดหมายแต่ประการใด ทรงทราบถึงเหตุอัศจรรย์แห่งจาตุรงคสันนิบาต จึงทรงประทานพระโอวาทสาํ คัญเพื่อใหเ้ ป็นแนวปฏิบตั ใิ นการจาริกไปทาํ หน้าทเ่ี ผยแผ่พระพุทธศาสนา พระโอวาทสําคัญท่ีพระพุทธองค์ทรงแสดงในวันน้ัน เรียกว่า โอวาทปาติโมกข์ (หรือเขียนว่า โอวาทปาฏิโมกข์) คือ ประมวลคําสอนหลักที่แสดงถึงอุดมการณ์ หลักการ และวิธีการในการเผยแผ่ศาสนธรรมของพระพุทธศาสนา พระพุทธองค์ทรงแสดงเป็นพระคาถา (คือคาํ ร้อยกรองในภาษามคธหรือภาษาบาลี) จํานวน ๓ พระคาถาครึ่ง ดังนี้ พระคาถาที่ ๑ : อดุ มการณข องพระพุทธศาสนา ขนฺตี ปรมํ ตโป ตีติกฺขา นิพฺพานํ ปรมํ วทนตฺ ิ พุทฺธา น หิ ปพพฺ ชิโต ปรปู ฆาตี สมโณ โหติ ปรํ วเิ หฐยนฺโต. ความอดทนคือความอดกลั้นเป็นธรรมสําหรับ เผาบาป (ตบะ) ที่ยอดยิ่ง ท่านผู้รู้ทั้งหลายกล่าวสรรเสริญพระนิพพานว่า เปน็ ธรรมอนั ยอดเยีย่ ม ผู้ทย่ี ังฆา่ ผอู้ ่ืนไมช่ อ่ื วา่ เป็นบรรพชติ ผทู้ ย่ี ังเบยี ดเบยี นผอู้ ่นื ไม่ชื่อวา่ เป็นสมณะเลย พระคาถาท่ี ๒ : หลกั การของพระพทุ ธศาสนา สพฺพปาปสสฺ อกรณํ กสุ ลสสฺ ปู สมปฺ ทา สจติ ฺตปริโยทปนํ เอตํ พทุ ธฺ าน สาสน.ํ การไมท่ าํ ความช่ัวทกุ อย่าง ๑ การทําความดีให้ถึงพร้อม ๑ การชําระจิตของตนให้ผ่องแผ้ว ๑ (หลักการท้ังสาม)นี้เป็น คําสั่งสอนของพระพทุ ธเจา้ ทง้ั หลาย พระคาถาที่ ๓ : วธิ ีการเผยแผของพระพุทธศาสนา อนูปวาโท อนูปฆาโต ปาติโมกเฺ ข จ สวํ โร มตฺตฺุตา จ ภตฺตสมฺ ึ ปนฺตจฺ สยนาสนํ อธิจิตเฺ ต จ อาโยโค เอตํ พุทธฺ าน สาสน.ํ๖ ประวตั คิ วามสาํ คญั ของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา [กช.ผพ.
การไม่ว่าร้ายใคร ๑ การไม่ทําร้ายใคร ๑ การสํารวมในพระปาตโิ มกข์ ๑ การรู้จักประมาณในอาหาร ๑ การนอนการน่ังในที่สงัด ๑ การประกอบความเพียรในอธิจิต (สมาธิชั้นสูง) ๑(วธิ กี ารทั้งหก)น้ีเปน็ คาํ สอนของพระพุทธเจา้ ทัง้ หลาย*พทุ ธวธิ ใี นการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา การเผยแผ่ศาสนพรหมจรรย์ (หลักการดําเนินชีวิตที่ประเสริฐ หรือหลักพระธรรมวินัย)ของพระบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้าในระยะแรกตรัสรู้นั้น มีลักษณะเป็นการประกาศท้าทายเหล่ามหาบัณฑิตปัญญาชนในสมัยนั้นให้มาช่วยกันพิสูจน์อริยสัจธรรมท่ีพระองค์ทรงค้นพบด้วยพระองค์เอง ซ่ึงเป็นความจริงอันเที่ยงแท้แน่นอน เป็นความจริงที่ไม่มีการเปลี่ยนแปลงไปตามกาลเวลา สอดคล้องกับหลักพระธรรมคุณที่ว่า “พระธรรมอันพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงไว้ดีแล้ว อันผู้บรรลุจะพึงเห็นได้ด้วยตนเอง ไม่ขึ้นกับกาลเวลา ควรแก่การเชิญชวนชักชวนให้มาพิสูจนท์ ดสอบ ควรนอ้ มเขา้ ใสต่ น เปน็ ผลปฏิบตั ิทวี่ ิญญูชนจะพึงร้ไู ด้เฉพาะตน” พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า องค์พระบรมศาสดาของพระพุทธศาสนาทรงประสบผลสําเร็จอย่างสูงยิ่งในการประกาศเผยแผ่ศาสนธรรมท่ีพระองค์ได้ตรัสรู้ ซ่ึงทรงใช้เวลาเพียง ๙ เดือน ก็สามารถประกาศศาสนธรรมก่อตั้งและประดิษฐานพระพุทธศาสนาไว้ได้อย่างมั่นคงดํารงประโยชน์สุขแก่ประชาชนในดินแดนชมพูทวีป คือ ครบองค์ประกอบ ๕ประการของการก่อตง้ั ศาสนา ซึ่งไดแ้ ก่ (๑) มีองค์พระศาสดาผ้กู อ่ ต้งั คอื พระองคเ์ อง (๒) มีศาสนธรรม คือหลกั พทุ ธธรรมคาํ สอนท่พี ระองคต์ รสั รูช้ อบด้วยพระองคเ์ อง (๓) มีศาสนบุคคล คือพระพุทธสาวกเป็นประจักษ์พยานในการปฏิบัติตามศาสนธรรมและเป็นกําลังสําคัญช่วยประกาศเผยแผ่ โดยมีพระภิกษุปัญจวัคคีย์ กลุ่มพระยสะ พร้อมท้ังมีอุบาสก อุบาสกิ า คือบิดาของพระยสะและอดีตภรรยาของพระยสะ เป็นตน้ (๔) มีศาสนสถาน คือพุทธศาสนสถานหรือวัด ในสมัยน้ันได้แก่ พระวิหารเวฬุวันหรือวดั เวฬวุ ัน ท่ีพระเจา้ พมิ พสิ าร จอมเสนามาคธราช บรมกษัตริย์แห่งแคว้นมคธ ทรงศรัทธาสรา้ งถวาย ณ พระราชอทุ ยานเวฬวุ นั กรงุ ราชคฤห์ แคว้นมคธ และ (๕) มีศาสนพิธี คือธรรมเนียมประเพณีอันดีงามที่พระพุทธองค์รงกําหนดเป็นแบบแผนให้ประพฤติปฏิบัติ โดยขณะนั้น มีพิธีการบวชประพฤติพรหมจรรย์เกิดข้ึน ๒ แบบ คือ แบบ* ดูพระไตรปิฎกภาษาไทย ทีฆนิกาย มหาวรรค เลม่ ๑๐ ขอ้ ๙๐ หน้า ๖๔-๖๕ศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวตั คิ วามสําคัญของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๗
เอหิภิกขุอุปสัมปทา ท่ีพระพุทธองค์ทรงประทานบวชให้เอง และแบบติสรณคมนูปสัมปทา ที่ทรงอนุญาตพระสาวกบวชให้กุลบุตรได้ด้วยการรับไตรสรณคมน์ นอกจากน้ี ยังมีพิธีการอุทิศส่วนกุศลให้แก่ผู้ล่วงลับวายชนม์ โดยพระเจ้าพิมพิสารทรงจับพระเต้าทองเต็มด้วยนํ้าหล่ังลงดินเนือ่ งดว้ ยการถวายพระราชอทุ ยานเวฬุวนั พระพุทธองค์ได้ทรงบริหารกิจการคณะสงฆ์มีลักษณะเป็นธรรมเสนา คือ กองทัพธรรมโดยพระองคเ์ ปน็ องคพ์ ระประมขุ ผ้เู ปน็ พระธรรมราชา และมี พระสารบี ุตรเถระ พระอัครสาวกเบ้ืองขวา ผู้เลิศด้านปัญญา เป็นพระธรรมเสนาบดี พร้อมทั้งมี พระมหาโมคคัลลานเถระพระอัครสาวกเบื้องซ้าย ผู้เลิศด้านอิทธิฤทธิ์ เป็นแม่ทัพธรรม และมีพุทธบริษัท ๔ คือ ภิกษุภิกษณุ ี อบุ าสก อบุ าสิกา เปน็ ดจุ ทหารในกองทพั ธรรม ในการขับเคลื่อนกองทัพธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนาให้ประสบความสําเร็จมีผู้นับถือจํานวนมากน้ัน ลําดับแรก พระพุทธองค์ได้ตรัสสอนให้พระภิกษุพุทธสาวกต้องพยายามฝึกฝนพัฒนาตนให้ก้าวถึงจุดสูงสุดคือสําเร็จเป็นพระอรหันต์ผู้มีความบริสุทธิ์เป็นยอดภิกษุในพระพุทธศาสนา เพ่ือจะได้เป็นผู้สมควรต่อการรับทักษิณาของทําบุญ เหมาะสมต่อการเคารพนบไหว้สักการบูชาของชาวบ้าน และเป็นเนื้อนาบุญที่ยอดเยี่ยมของชาวโลก โดยพระภิกษุท่ีสําเร็จเป็นพระอรหันต์น้ันนับว่าเป็นผู้มีคุณสมบัติเพียบพร้อมท่ีจะทําหน้าที่เผยแผ่พุทธธรรมได้อย่างมีคุณภาพและประสิทธิภาพ เพราะเป็นผู้มีคุณธรรมสูงส่งมีคุณสมบัติที่ดีเยี่ยมเฉกเช่นคุณสมบัติของทหารหรอื นักรบอาชีพท่ีคู่ควรเป็นองครักษ์พิทักษ์พระเจ้าแผ่นดิน ๔ ประการ คือฉลาดในฐานะ (มีหลักมั่นคง) ยิงได้ไกล ยิงได้เร็ว และทําลายข้าศึกหมู่ใหญ่ได้ ดังท่ีพระพุทธองค์ได้ตรสั อุปมาเปรยี บเทยี บไวใ้ นโยธาชวี สูตร พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๑ ความว่า “ดูก่อนภิกษุท้ังหลาย นักรบอาชีพผู้ประกอบด้วยองค์ ๔ ประการ เป็นผู้ควรแก่พระราชา เหมาะท่ีจะรับใช้พระราชา นับว่าเป็นพระวรกายของพระราชาได้ทีเดียว องค์ ๔ประการ คือ นักรบอาชีพในโลกน้ี เป็นผู้ฉลาดในฐานะ (อยู่ในชัยภูมิท่ีดี) ๑ เป็นผู้ยิงได้ไกล ๑เป็นผู้ยิงได้เร็ว ๑ เป็นผู้ทําลายข้าศึกหมู่ใหญได้ ๑ ฉันนั้นเหมือนกัน ภิกษุทั้งหลาย ภิกษุผู้ประกอบด้วยธรรม ๔ ประการ ก็เป็นผู้ควรแก่ของคํานับ เป็นผู้ควรแก่ของต้อนรับ เป็นผู้ควรแก่ทักษิณา เป็นผู้ควรทําอัญชลี เป็นเนื้อนาบุญของชาวโลกท่ีไม่มีนาบุญอื่นย่ิงกว่า ธรรม ๔ประการ คือ ภิกษุในธรรมวินัยน้ี เป็นผู้ฉลาดในฐานะ ๑ เป็นผู้ยิงได้ไกล ๑ เป็นผู้ยิงได้เร็ว ๑เปน็ ผู้ทําลายข้าศกึ หมใู่ หญได้ ๑”* พร้อมท้งั ตรัสอธบิ ายขยายความ โดยสรุปดังน้ี* พระไตรปิฎกภาษาไทย อังคตุ ตรนิกาย จตกุ กนบิ าต เลม่ ๒๑ ขอ้ ๑๘๑ หน้า ๒๘๑-๒๘๓ [กช.ผพ.๘ ประวัตคิ วามสําคญั ของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา
๑. เป็นผู้ฉลาดในฐานะ (ฐานกุสโล) คือมีหลักม่ันคง หมายถึงเป็นผู้บริสุทธ์ิด้วยศีลสมาทานเคร่งครัดอย่ใู นสิกขาบทท้ังหลาย เปรียบเหมอื นทหารผู้อยใู่ นชัยภูมิท่ีดี ๒. เป็นผู้ยิงได้ไกล (ทูเรปาตี) หมายถึงเป็นผู้สามารถพิจารณาเห็นไตรลักษณ์ คือความไมเ่ ทย่ี ง เป็นทกุ ข์ เป็นอนตั ตาไม่ใชต่ ัวตนทีแ่ ทจ้ ริงในเบญจขันธ์ (รปู เวทนา สัญญา สังขารและวิญญาณ หรือร่างกายและจิตใจของคนเรา) และสามารถมองเห็นสรรพสิ่งตามความเป็นจริงดว้ ยภาวนาปญั ญา (ปญั ญาที่เกิดจาการฝึกปฏิบตั )ิ ๓. เป็นผู้ยิงได้เร็ว (อักขณเวธี) หมายถึงเป็นผู้บรรลุรู้แจ้งอริยสัจ ๔ คือ เป็นผู้รู้ประจักษ์ตามความเป็นจริงวา่ นท้ี ุกข์ นี้เหตใุ หเ้ กิดทุกข์ นีค้ วามดับทุกข์ น้ีข้อปฏิบัติให้บรรลุถึงความดับทกุ ข์ ๔. เป็นผู้ทําลายข้าศึกหมู่ใหญ่ได้ (มหากายปทาเลตา) หมายถึงเป็นผู้ทําลายกองอวิชชา (ความไมร่ ู้สภาพจรงิ ) กองใหญไ่ ด้ คือ ละกิเลสต่างๆ อันมีอวชิ ชาเป็นมลู ไดห้ มดสนิ้ เพราะพระพุทธองค์ทรงได้พระภิกษุท่ีล้วนแต่สําเร็จเป็นพระอริยบุคคลชั้นพระอรหันต์เป็นกําลังสําคัญช่วยพระองค์ประกาศเผยแผ่พุทธธรรมในระยะแรกแห่งการก่อตั้งประดิษฐานพระพุทธศาสนา จึงทําให้การเผยแผ่พระพุทธศาสนาตามพุทธวิธีดังกล่าวประสบผลสําเร็จมีผู้หันมานับถือพระพุทธศาสนาเป็นจาํ นวนมาก ความสําเร็จสูงสุดอย่างรวดเร็วในการเผยแผ่พระพุทธศาสนาของพระพุทธเจ้านั้น ส่วนหน่ึงมาจากความโดดเด่นเป็นเอกอัครบุคคลของพระองค์ที่อุบัติมาเพื่อทําหน้าท่ีเป็นพระศาสดาโดยเฉพาะ ดงั ท่ีทรงแสดงไว้ในเอกปุคคลวรรค อังคุตตรนิกาย เอกกนิบาต พระไตรปิฎกเล่มที่๒๐ ว่า “บุคคลผเ้ ป็นเอก เม่ือเกิดขึ้นในโลก ย่อมเกิดขึ้นเพ่ือประโยชน์เก้ือกูล เพ่ือความสุขแก่ชนเป็นอันมาก เพื่ออนุเคราะห์ชาวโลก เพ่ือประโยชน์เกื้อกูล เพ่ือความสุขแก่เทวดาและมนุษย์ท้ังหลาย บคุ คลผู้เอกนน้ั คอื ใคร คือ พระตถาคตอรหนั ตสมั มาสัมพุทธเจา้ ”* นอกจากนี้ พระพุทธองค์ยังทรงอาศัยพระญาณอันเป็นกําลังของพระพุทธเจ้าท่ีทําให้พระองค์สามารถบันลือสีหนาท ประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนาได้อย่างองอาจม่ันคงดจุ ราชสหี ค์ ําราม ซงึ่ พระญาณดงั กลา่ วนัน้ เรียกวา่ ทสพลญาณ ๑๐ ประการ คอื ๑. ฐานาฐานญาณ ปรีชากําหนดรู้ฐานะและอฐานะ โดยคําว่า ฐานะ ในที่น้ีหมายถึงความเปน็ ไปไดข้ องสรรพสงิ่ เชน่ สงิ่ ใดมีความเกิดขนึ้ เป็นธรรมดา สิ่งนั้นมีความดับเป็นธรรมดาหรือกุศลกรรมย่อมให้ผลดี อกุศลกรรมย่อมให้ผลช่ัว (ทําดีได้ดี ทําชั่วได้ชั่ว) เป็นต้น ส่วนคํา* พระไตรปฎิ กภาษาไทย อังคุตตรนิกาย เอกกนบิ าต เล่ม ๒๐ ข้อ ๑๗๐ หนา้ ๓๔ศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวัติความสาํ คัญของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา ๙
ว่า อฐานะ หมายถึงความเป็นไปไม่ได้ของสรรพสิ่ง เช่น สิ่งท่ีมีความเกิดขึ้นเป็นธรรมดา ส่ิงนั้นจักไม่ดับเลย หรือกุศลกรรมให้ผลชั่ว อกุศลกรรมให้ผลดี (ทําดีได้ชั่ว ทําช่ัวได้ดี) เป็นต้นซง่ึ เป็นไปไม่ได้ ดว้ ยพระญาณน้ี จึงทําให้พระองค์ทรงสามารถรู้จักกฎธรรมชาติเก่ียวกับขอบเขตและขีดข้ันของส่ิงทั้งหลายว่า อะไรเป็นไปได้ อะไรเป็นไปไม่ได้แค่ไหนเพียงไร โดยเฉพาะในแง่ความสัมพันธ์ระหว่างเหตุกับผล และกฎเกณฑ์ทางจริยธรรมเกี่ยวกับสมรรถวิสัยของบุคคล ซึ่งจะได้รับผลกรรมท่ีดีและช่ัวต่างๆ กัน พระพุทธองค์ทรงใช้พระญาณน้ีประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนาอย่างองอาจมั่นคง ทําให้พระสงฆ์สาวกมีความเข้าใจในเน้ือหาและขอบเขตของกฎเกณฑ์ และหลักการต่างๆ ท่ีเก่ียวข้องและท่ีจะนํามาใช้ในการเผยแผ่พระพุทธศาสนาอย่างชดั เจนตลอดจนร้ขู ีดขน้ั ความสามารถของบุคคลทม่ี ีพัฒนาการอยูใ่ นระดับตา่ งๆ ๒. วปิ ากญาณ (หรอื กมั มวิปากญาณ) ปรชี ากําหนดรผู้ ลแหง่ กรรม หมายถึงพระองค์ทรงมีพระญาณที่หย่ังรู้ผลกรรมของสัตว์ท้ังหลายผู้ทํากรรม ทั้งท่ีเป็นกุศลหรือเป็นบุญ ท้ังที่เป็นอกุศลหรือเป็นบาป ซึ่งต่างให้ผลสลับกันไปตามฐานะคือเหตุท่ีเป็นไปได้ ไม่หลงสันนิษฐานไปในอฐานะ ดงั น้ัน ในการประกาศพทุ ธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนา พระองค์จึงทรงใช้พระญาณนี้ตรัสพระธรรมเทศนาแบบจําแนกแยกแยะ แสดงความเช่ือมโยงกัน ระหว่างเหตุและผลว่าส่ิงน้ันๆ มีอะไรเป็นเหตุ ซึ่งตามปกติแล้วเหตุมักจะเป็นอดีต ยามท่ีผลปรากฏในปัจจุบัน และผลจะเป็นอนาคตในกรณีที่เหตุเป็นปัจจุบัน ซ่ึงจะมีความสลับซับซ้อนจนยากจะหย่ังรู้ แต่พระองค์ทรงมพี ระปรีชาญาณหยงั่ รู้กระบวนการของพฤติกรรมตา่ งๆ ของมนษุ ยแ์ ละสตั ว์ท้งั หลายได้อย่างถูกต้องแมน่ ยําและชัดเจนทส่ี ดุ ๓. สัพพัตถคามินีปฏิปทาญาณ ปรีชาหย่ังรู้ทางไปสู่ภูมิท้ังปวง หมายถึงพระองค์ทรงมีพระญาณที่หยั่งรู้กรรมหรือข้อปฏิบัติที่จะนําไปสู่คติท้ังปวง คือ ทรงรู้ทั้งกรมที่จะนําไปเกิดในสุคติ ภพภมู ทิ ีด่ ี อันได้แก่ โลกมนุษย์ โลกสวรรค์หรอื เทวโลกและพรหมโลก ท้ังกรรมทจ่ี ะนาํ ไปเกิดในทุคติ ภพภูมิที่ชั่ว อันได้แก่อบายภูมิ ๔ คือ ขุมนรก แดนเปรต พวกอสุรกาย และกําเนิดสัตว์เดรัจฉาน รวมท้ังข้อปฏิบัติที่จะนําให้พ้นจากสุคติและทุคติ (อมตธาตุนิพพาน) ดังน้ัน ในการประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนา พระพุทธองค์จึงทรงใช้พระญาณน้ีตรัสพระธรรมเทศนาแสดงข้อปฏิบัติทีจ่ ะนาํ ไปสอู่ รรถประโยชน์ท้งั ปวง คอื ประโยชนใ์ นปัจจุบัน ประโยชน์ในภายภาคหน้า และประโยชน์สูงสุดคือพระนิพพาน โดยทรงช้ีชัดว่า ใครทําอะไรอย่างไรแล้วต่อไปจะเป็นอย่างไร จะบังเกิดที่ไหนหลังจากตายไปแล้ว ที่เป็นเช่นน้ันเพราะเหตุอะไร พร้อมท้ังรู้เหตุที่ให้ทําให้บุคคลผู้ปฏิบัติไปบังเกิดในกําเนิดนั้นๆ ทรงรู้วิธีการและกลวิธีปฏิบัติต่างๆ ที่จะนาํ เข้าส่เู ป้าหมายท่ีต้องการไดอ้ ยา่ งแจม่ แจ้ง๑๐ ประวัตคิ วามสําคญั ของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา [กช.ผพ.
๔. นานาธาตุญาณ ปรีชากําหนดรู้ธาตุต่างๆ หมายถึงพระองค์ทรงมีพระญาณที่หยั่งรู้สภาวะของโลกอันประกอบด้วยธาตุตา่ งๆ ท้ังที่เป็นรูปธรรมและนามธรรมเป็นอเนกอนันต์ ดังนั้นในการประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนา พระพุทธองค์จึงทรงใช้พระญาณนี้ตรัสพระธรรมเทศนาแสดงให้รู้จักแยกสมมติออกเป็นขนั ธ์ อายตนะ และธาตุต่างๆ ของชีวิต เน้นให้รู้จักส่วนประกอบของสิ่งนั้นจากจุดใหญ่ไปหาจุดย่อยสุด จากจุดย่อยสุดไปหาจุดใหญ่ได้ตามความเป็นจริง เช่น การปฏิบัติหน้าที่ของขันธ์ อายตนะ และธาตุต่างๆ ในกระบวนการรับรู้เป็นต้น และเหตุแห่งความแตกต่างกันของสิ่งท้ังหลายเหล่าน้ัน รวมถึงอะไรคือสภาวะของส่วนประกอบเหล่านั้น พร้อมทั้งลักษณะและหน้าที่ของมันแต่ละอย่าง เป็นเหตุให้บุคคลผู้รับฟังได้ฟังสิ่งทีย่ ังไม่เคยฟงั จากใครๆ มาก่อน ๕. นานาธิมุตติกญาณ ปรีชากําหนดรู้อธิมุตติคืออัธยาศัยของสัตว์ท้ังหลายอันเป็นต่างๆ กัน หมายถึงพระองค์ทรงมีพระญาณที่หย่ังรู้อธิมุตติ คือ อัธยาศัย ความโน้มเอียงความเช่ือถือ แนวความคิด แนวความสนใจ เป็นต้น ของสัตว์ทั้งหลายท่ีมีความเป็นไปต่างๆกัน ดงั นนั้ ในการประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนา พระพุทธองค์จึงทรงใช้พระญาณนี้ตรัสพระธรรมเทศนาได้สอดคล้องต้องกันกับอัธยาศัย ความเชื่อถือ แนวความคิดความสนใจความโน้มเอียง ความถนัด ความสนใจของคนและสัตว์ทั้งหลายท่ีมีความแตกต่างกัน เป็นเหตุใหบ้ ุคคลผรู้ ับฟงั พระธรรมเทศนาเกดิ ความประทับใจพลันเลือ่ มใสและสามารถบรรลุธรรมไดเ้ ร็ว ๖. อินทริยปโรปริยัตตญาณ ปรีชากําหนดรู้ความย่ิงหรือหย่อนแห่งอินทรียธรรมของสรรพสัตว์ หมายถึงพระองค์ทรงมีพระญาณที่หยั่งรู้ความยิ่งและหย่อนแห่งอินทรียธรรมของสัตว์บุคคลทั้งหลาย โดยทรงรู้ว่าบุคคลน้ันๆ มีอินทรียธรรม คือ ศรัทธา วิริยะ สติ สมาธิ และปัญญาแค่ไหน เพียงใด มีกิเลสมากหรือน้อย มีอินทรียธรรมอ่อนหรือแก่กล้า สอนง่ายหรือสอนยาก มีความพร้อมที่จะปฏิบัติเพ่ือบรรลุธรรมหลุดพ้นจากทุกข์หรือไม่ เป็นต้น ดังนั้น ในการประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนา พระพุทธองค์จึงทรงใช้พระญาณนี้ตรัสพระธรรมเทศนาท่ียากหรือง่ายแก่บุคคลต่างๆ ตามท่ีทรงพิจารณาเห็นว่าบุคคลผู้รับฟังพระธรรมเทศนามีอินทรียธรรมแก่กล้าหรืออ่อนแค่ไหนเพียงใด สอนง่ายหรือสอนยาก มีความพร้อมท่ีจะเข้าสู่กระบวนการศึกษาปฏิบัติธรรมตามหลักไตรสิกขาหรือพร้อมที่จะตรัสรู้หรือไม่ เป็นเหตุให้มีศรัทธาประชาชนได้รจู้ ัก เขา้ ใจ และเขา้ ถงึ หลักพระพุทธศาสนาจาํ นวนมาก ๗. ฌานาทิสังกิเลสาทิญาณ ปรีชากําหนดรู้เหตุท่ีจะทําให้ฌาน วิโมกข์ สมาธิและสมาบัติเสือ่ มหรอื เจรญิ หมายถงึ พระองคท์ รงมพี ระญาณท่ีหย่ังรู้ความเศร้าหมอง ความผ่องแผ้วการออกจากฌาน วิโมกข์ สมาธิ และสมาบัติทั้งหลายว่าเกิดมีข้ึนได้เพราะเหตุนั้นๆ ดังนั้น ในการประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนา พระพุทธองค์จึงทรงใช้พระญาณน้ีตรัสพระธรรมศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวตั คิ วามสาํ คญั ของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๑๑
เทศนาด้วยทรงรู้ความเศร้าหมองและความผ่องแผ้วของคุณธรรมทั้งหลาย มีฌาน สมาธิวิโมกข์เป็นต้นของผู้ฟังในแต่ละกรณีแตกต่างกันไป ทําให้บุคคลผู้รับฟังพระธรรมเทศนามีความม่นั ใจใคร่จะปฏิบัตติ ามเปน็ อย่างมาก ๘. ปุพเพนิวาสานสุ สติญาณ ปรีชากาํ หนดระลกึ ชาตหิ นหลงั ได้ หมายถึงพระองค์ทรงมพี ระญาณท่ีหยั่งรู้อันทําให้ระลึกภพท่ีเคยอยู่ในหนหลังได้ โดยระลึกชาติถอยหลังเข้าไปได้ตั้งแต่หน่ึงชาติ ไปจนถึงร้อยชาติ พันชาติ แสนชาติ ตลอดสังวัฏฏวิวัฏฏกัปเป้นอันมากว่า “ในภพชาติโน้น ได้มีช่ือ มีโคตร มีผิวพรรณ มีอาหารอย่างนั้นๆ ได้เสวยสุขทุกข์อย่างน้ันๆ มีกําหนดอายุเพียงเท่าน้ัน จุติจากภพน้ันแล้วได้ไปเกิดในภพโน้น ได้เป็นอย่างนั้นๆ ครั้นจุติจากภพโน้นแลว้ จึงไดม้ าเกิดในภพน้”ี ดงั นนั้ ในการประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนา พระพทุ ธองค์จึงทรงใช้พระญาณน้ีตรัสพระธรรมเทศนาสาธกยกเรื่องราวในอดีตชาติมาเล่าให้ผู้ฟังได้ทราบถึงภูมิประวัติความเป็นมาต่างๆ ท้ังส่วนของพระองค์หรือของผู้อื่นได้อย่างแจ่มแจ้งจูงใจ เช่น ตรัสเล่าเร่ืองราวชาดกทีเ่ สวยพระชาตเิ ป็นพระโพธิสัตวบ์ าํ เพญ็ พุทธบารมีเพ่ือตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าซ่ึงปรากฏหลักฐานอยูใ่ นคัมภีร์พระไตรปฎิ กเลม่ ท่ี ๒๗-๒๘ (ขทุ ทกนิกาย ชาดก) เป็นต้น ๙. จุตูปปาตญาณ ปรีชากําหนดรู้จุติและอุบัติของสัตว์ท้ังหลายผู้เป็นต่างๆ กันโดยกรรม หมายถึงพระองค์ทรงมีพระญาณท่ีหย่ังรู้จุติและอุบัติของสัตว์ท้ังหลายท่ีเป็นไปตามกรรมโดยทรงสามารถทอดพระเนตรเห็นการเวียนว่ายตายเกิดของสัตว์ท้ังหลาย ทรงสามารถรู้ชัดหมู่สตั ว์ผเู้ ป็นไปตามกรรมได้วา่ “หมู่สัตว์เหล่านี้ประกอบทุจริต ว่าร้ายพระอริยเจ้า เป็นมิจฉาทิฏฐิหลงั จากตายไปจึงเข้าถงึ อบาย ทคุ ติ วนิ บิ าต นรก” หรือว่า “หมู่สตั ว์เหล่นปี้ ระกอบสุจริต ไม่ว่าร้ายพระอริยเจ้า เป็นสัมมาทิฏฐิ หลังจากตายไปจึงเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์” พระญาณน้ีเรียกอีกอย่างว่า ทิพพจักขุญาณ คือความสามารถรู้แจ้งด้วยทิพยจักษุ หรือความมีตาทิพย์ ดังนั้นในการประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนา พระพุทธองค์จึงทรงใช้พระญาณน้ีตรัสพระธรรมเทศนาจําแนกแยกแยะให้ผู้ฟังเข้าใจชัดเจนถึงการให้ผลของกรรมว่าทํากรรมใดแล้วย่อมไดร้ บั ผลของกรรมนน้ั หากใครทํากรรมดคี ือประพฤตปิ ฏิบัตดิ ี ก็ย่อมได้รับผลดี หากใครทํากรรมชั่ว ประพฤติปฏิบัติตนไปตามอํานาจกิเลสหรือความคิดเห็นท่ีผิดๆ ก็ย่อมได้รับผลชั่วตอบสนองอย่างแน่นอน เป็นเหตุให้ผู้ฟังในสมัยนั้นเกรงกลัวต่อผลของกรรมช่ัวเพราะประพฤติตามคําสอนของเจ้าลัทธิท่ีเป็นมิจฉาทิฏฐิที่เห็นว่าผลแห่งบาปกรรมไม่มีเป็นต้น หันมานับถือพระพุทธศาสนาปฏบิ ตั ติ ามหลักพระธรรมคําสอนของพระองคเ์ ปน็ จาํ นวนมาก ๑๐. อาสวักขยญาณ ปรีชาหย่ังรู้ความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลาย หมายถึงพระองค์ทรงมพี ระญาณท่ีทรงรวู้ ิธที ี่ทําให้พระทัยของพระองคห์ ลดุ พน้ จากอาสวกิเลสอย่างสิ้นเชิง อันเป็นพระญาณหลักสําคัญท่ีทําให้พระองค์สมบูรณ์พร้อมด้วยปัญญา ความบริสุทธ์ิ และความกรุณา๑๒ ประวตั คิ วามสําคัญของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา [กช.ผพ.
ต่อสรรพสัตว์ทั้งหลาย ดังนั้น ในการประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนา พระพุทธองค์จึงทรงอาศัยพระญาณนี้เป็นหลักประกันความ่ันใจของพุทธสาวกหรือผู้ฟังพระธรรมเทศนาว่าพระองคน์ ้นั ไดต้ รัสรอู้ ริยสัจ ๔ ประการโดยรปู้ ระจักษ์ตามความเปน็ จรงิ วา่ “น้ีทุกข์ นี้เหตุให้เกิดทุกข์ นี้ความดับทุกข์ น้ีข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์ เหล่านี้อาสวะ น้ีเหตุเกิดแห่งอาสวะ น้ีความดับอาสวะ น้ีข้อปฏิบัติให้ถึงความดับอาสะ” เพราะรู้เห็นโดยประจักษ์อย่างนี้ จิตหรือพระทัยของพระองค์ก็หลุดพ้นจากอาสวะทั้งหลาย มีพระญาณหยั่งรู้ว่าหลุดพ้นแล้ว คือ สําเร็จเป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าโดยสมบูรณ์แล้ว ซ่ึงหากใครก็ตามปฏิบัติตามหลักพระธรรมที่พระองคต์ รัสเทศนาสัง่ สอนดว้ ยความเพยี รพยายาก็จะสามารถบรรลุมรรคผลนพิ พานได้เชน่ กัน นอกจากน้ี ในการบําเพ็ญพุทธกิจด้านการประกาศพุทธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนาโดยการเสด็จโปรดเวไนยสัตว์นั้น พระองค์ทรงกําหนดหลักการและวิธีการในการทําหน้าที่ดังกล่าวเพื่อให้มีวิธีการในการประเมินผลที่ลงตัวไว้แต่ต้น พร้อมด้วยการสรุปผลไว้ก่อนที่จะเสด็จไปสอนธรรมทกุ ครงั้ ดังทน่ี ักปราชญ์ทางพระพทุ ธศาสนาได้กาํ หนดเป็นพุทธกิจที่สําคัญที่ทรงกระทําเป็นประจําวนั ในแต่ละชว่ งเวลา ซ่งึ เรยี กวา่ ทรงบําเพ็ญพุทธกจิ ๕ ประการ* คอื ๑. เวลาเช้า เสด็จบิณฑบาต (ปุพฺพณฺเห ปิณฺฑปาตญฺจ) จัดเป็น ปุเรภัตตกิจ คือพุทธกิจภาคเช้าหรือภาคก่อนฉันภัตตาหาร โดยเม่ือเสด็จลุกขึ้นจากการสําเร็จสีหไสยาสน์ในช่วงเช้าตรู่ หลังจากทรงพิจารณาดูสัตว์โลกท่ีควรจะโปรดแล้ว พระพุทธองค์จะเสด็จออกบิณฑบาตเป็นการโปรดสัตว์ให้คนเหล่าน้ันได้บําเพ็ญบุญกุศล และเมื่อเสวยพระกระยาหารแล้ว จะทรงแสดงธรรมโปรดประชาชนในท่ีนั้นๆ ก่อนเสด็จกลับพระวิหารที่ประทับ โดยทรงรอให้พระสงฆ์ฉันเสรจ็ แล้ว ๒. เวลาเย็น ทรงแสดงธรรม (สายณฺเห ธมฺมเทสนํ) จัดเป็น ปัจฉาภัตตกิจ คือพุทธกิจภาคบ่ายหรือหลังอาหารไปจนถึงเวลาเย็น มี ๓ ช่วงระยะ คือ ช่วงระยะที่ ๑ จะเสด็จออกจากพระคันธกุฏีที่ประทับ ทรงประทานพระโอวาทตรัสสอนภิกษุสงฆ์พุทธบริษัท เม่ือพระภิกษุสงฆแ์ ยกย้ายกนั ไปปฏบิ ตั ิธรรมในทต่ี า่ งๆ แลว้ พระองค์จะเสด็จเข้าพระคันธุฏีท่ีประทับอาจทรงบรรทมพักพระวรกายเล็กน้อยพอสมควร ช่วงระยะท่ี ๒ พระองค์จะทรงตรวจดูความเป็นไปของชาวโลก และช่วงระยะที่ ๓ เมื่อประชาชนในถ่ินต่างๆ มาประชุมพร้อมกันในธรรมสภา (สถานท่ีฟงั ธรรม) พระองค์จะเสดจ็ ไปทรงแสดงพระธรรมเทศนาโปรด* พทุ ธกิจ ๕ ประการน้ี พระโบราณาจารย์ได้รวบรวมไวใ้ นหนังสอื “สวดมนต์ฉบับหลวง บอกวัตร หน้า ๓๑” ในรูปคาถาบาลีปัฐยาวัตรฉันท์ ดังท่ีวงเล็บคําบาลีไว้ และในบาทสุดท้าย ปรากฏข้อความว่า “เอเต ปญฺจวิเธ กิจฺเจ วิโสเธติ มุนิปุงฺคโว”แปลวา่ พระจอมมนุ ีพุทธเจ้าทรงชาํ ระพระพทุ ธกิจ ๕ ประการเหลา่ น้ใี หห้ มดจดอยู่เสมอ.ศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวตั ิความสาํ คัญของการเผยแผพ ระพุทธศาสนา ๑๓
๓. เวลาค่ํา ประทานโอวาทแก่เหล่าภิกษุ (ปโทเส ภิกฺขุโอวาทํ) จัดเป็น ปุริมยามกิจคอื พทุ ธกิจในยามแรกแห่งราตรี โดยภายหลังจากทรงบําเพ็ญพุทธกิจภาคกลางวันแล้วอาจทรงสนาน (สรงนํ้า) และปลีกพระองค์อยู่ลําพังด้วยวิหารธรรมพักหนึ่ง จากนั้น เมื่อมีพระภิกษุสงฆ์พากันมาเข้าเฝ้าทูลถามปัญหาบ้าง ทูลขอหลักกัมมัฏฐานบ้าง ทูลขอให้ทรงแสดงธรรมบ้างพระองค์จะทรงใชเ้ วลาตลอดยามแรกน้ีสนองความประสงค์ของพระภกิ ษุสงฆเ์ หลา่ นัน้ ๔. เท่ียงคืน ทรงตอบปัญหาเทวดา (อฑฺฒรตฺเต เทวปญฺหนํ) จัดเป็น มัชฌิมยามกิจคือ พุทธกิจในมัชฌิมยาม โดยตอนกลางดึกแต่ละคืน ในขณะที่คนทั้งหลายหลับอยู่น้ันพระองคจ์ ะทรงใช้เวลาช่วงน้ตี อบปญั หาของเทวดาทัง้ หลายท่ีมาเฝ้าเพ่ือกราบทูลถามปัญหา ดังท่ีปรากฏหลกั ฐานในเทวตาสังยตุ สังยตุ ตนิกาย พระไตรปิฎกเลม่ ที่ ๑๕ เปน็ ต้น ๕. จวนสว่าง ทรงตรวจพิจารณาสัตว์บุคคลที่สามารถและที่ยังไม่สามารถบรรลุธรรมซ่ึงควรจะเสด็จไปโปรดหรือไม่ (ปจฺจุสฺเสว คเต กาเล ภพฺพาภพฺเพ วิโลกนํ) จัดเป็นปัจฉิมยามกิจ คือ พุทธกิจในปัจฉิมยาม โดยตอนใกล้รุ่งของแต่ละคืน พระองค์จะทรงตรวจดูสัตวโ์ ลกที่ควรเสด็จไปโปรดในแต่ละวนั ซ่งึ หากว่ามีใครๆ บางคนมบี ารมีธรรมท่ีพร้อมจะได้รับผลด้วยการฟังธรรมจากพระองค์ คนเหล่าน้ันจะมาปรากฏในข่ายพระญาณของพระองค์ จากจุดนี้เองท่ีทําให้พระองค์ทรงใช้ทศพลญาณดังกล่าวเสด็จไปแสดงพระธรรมเทศนาโปรดคนเหล่าน้ันในรูปของการสืบสาวไปท่ีวาสนา บารมี อินทรีย์ของคนเหล่านั้นว่ามีความยิ่งหย่อนอย่างไรพน้ื ฐานจติ ในขณะปจั จุบนั ของคนเหล่านั้นเป็นอย่างไร สามารถร้ธู รรมด้วยการฟังเร่ืองอะไร โดยการแสดงธรรมเหล่าน้ันด้วยวิธีใด ด้วยเหตุน้ี เม่ือทรงแสดงแก่ใครก็ตาม ผลสัมฤทธ์ิจะออกมาตามท่ที รงรู้ลว่ งหน้าไว้ก่อนแล้ว มิใช่แต่เพียงเท่านี้ การแสดงพระธรรมเทศนาประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนาของพระพุทธเจ้าแตล่ ะคร้ัง แม้ที่เป็นเพียงธรรมกถาหรือการสนทนาทั่วไป ซึ่งมิใช่คราวท่ีมีความมุ่งหมายเฉพาะพิเศษ ก็จะดําเนินไปอย่างสําเร็จผลดี โดยมีองค์ประกอบท่ีเป็นคุณลักษณะการสอนที่ดีตามแนวพุทธจริยาหรือตามหลัก เทศนาวิธี ๔ ประการ ซ่ึงเรียกว่า พุทธลีลาในการสอน ๔ ส ดังนี้ ๑. สันทสั สนา การช้ีแจงให้เห็นชัด คือ เม่ือพระองค์จะทรงสอนอะไร ก็จะทรงชี้แจงจําแนกแยกแยะอธิบายและแสดงเหตุผลให้ชัดเจน จนผู้ฟังเข้าใจแจ่มแจ้ง รู้เร่ืองราวที่พระองค์ทรงแสดงเหมือนจูงมือไปดูให้เห็นประจักษ์กับตา ทําให้ผู้รับการเผยแผ่เกิดความประทับใจเพราะตามปกติแล้วจะเป็นใครก็ตาม เมื่อสามารถพูดให้คนอื่นรู้เร่ืองในบางกรณีได้ ก็จะสร้างความมั่นใจให้กับผู้ฟังว่า ผู้พูดผู้สอนมีความรู้ในเรื่องท่ีพูดท่ีสอนจริง เป็นเหตุให้เกิดความเคารพความเชือ่ ถอื ได้โดยง่าย๑๔ ประวตั ิความสําคัญของการเผยแผพ ระพุทธศาสนา [กช.ผพ.
๒. สมาทปนา การชวนใจให้อยากรับเอาไปปฏิบัติ คือ เมื่อทรงช้ีแจงให้เห็นชัดแล้วก็จะตรัสพระวาจาจูงใจให้เห็นจริง เป็นความจริง ดีจริง ชวนให้คล้อยตาม จนต้องยอมรับและพร้อมที่จะนําไปปฏิบัติ โดยส่ิงใดควรปฏิบัติหรือหัดทํา ก็ทรงแนะนําหรือบรรยายให้เขาซาบซ้ึงเห็นคุณค่า มองเห็นความสําคัญท่ีจะต้องฝึกฝนบําเพ็ญจนใจยอมรับ อยากลงมือทําหรือนําไปปฏบิ ตั ิโดยเรว็ พลนั ๓. สมุตเตชนา การเร้าใจใหอ้ าจหาญแกลว้ กล้า คอื พรอ้ มกบั ท่ีตรัสพระวาจาจูงใจให้เหน็ จริงน้นั พระองค์ก็จะตรัสเสริมเร้าใจใหแ้ กล้วกล้า ปลกุ เรา้ ใจผฟู้ ังใหก้ ระตือรือร้น เกิดความอุตสาหะ มีกําลังใจเข้มแข็ง ม่ันใจที่จะทําให้สําเร็จจงได้ สู้งาน ไม่หว่ันระย่อ ไม่กลัวต่อความเหนอ่ื ยยากลําบากใดๆ ๔. สัมปหังสนา การปลอบชโลมใจให้สดช่ืนร่าเริง คือ พร้อมกับท่ีตรัสอธิบายให้เห็นชัดแจ้ง ตรัสจูงใจให้อยากปฏิบัติ ตรัสปลุกเร้าใจให้กล้าหาญท่ีจะปฏิบัติ พระองค์ก็ยังตรัสพระธรรมเทศนาในลักษณะทําบรรยากาศให้สนุก สดช่ืน แจ่มใส เบิกบานใจ เป็นการบํารุงจิตใจของผู้ฟังให้แช่มชื่น ร่าเริง เบิกบาน ฟังไม่เบ่ือ และเปี่ยมด้วยความหวัง มองเห็นผลดีและทางสาํ เรจ็ อันเป็นคณุ ประโยชนท์ ีจ่ ะได้จากการปฏบิ ตั ิอกี ด้วย จากพระพุทธลีลาการสอนท้ัง ๔ ประการท่ีปรากฏในพระสุตตันตปิฎกหลายพระสูตรดังกล่าวนี้ เป็นอันช้ีชัดว่า พระพุทธองค์ทรงพิถีพิถันในการเทศน์ในการสอนประกาศเผยแผ่พระพุทธศาสนาเป็นอย่างมาก โดยพระอรรถกถาจารย์ได้อธิบายเพ่ิมเติมว่า พระพุทธลีลาการสอนข้อ ๑ นั้นมีลักษณะปลดเปล้ืองความเขลาหรือความมืดมัว ข้อ ๒ มีลักษณะปลดเปลื้องความไม่ประมาท ข้อ ๓ มีลักษณะปลดเปล้ืองความอืดคร้าน และข้อ ๔ มีลักษณะให้เกิดผลสัมฤทธใ์ิ นเชิงปฏบิ ตั ิ จึงทาํ ให้บคุ คลผรู้ บั การเผยแผห่ รอื ผูท้ ีพ่ ระองค์ทรงมุ่งหมายแสดงธรรมโปรดสามารถบรรลุรู้แจ้งธรรมหรือได้รับผลตามสมควรแก่การประพฤติปฏิบัติ สําหรับบุคคลที่ได้ฟังพระธรรมเทศนาเป็นคร้ังแรกและไม่ถึงกับบรรลุมรรคผลสําเร็จเป็นพระอริยบุคคลในคราวนั้นภายหลังจากที่พระพุทธองค์ทรงแสดงพระธรรมเทศนาจบลงแล้ว มีความเลื่อมใสขอนับถือพระพุทธศาสนา ก่อนจะปฏิญาณตนเป็นอุบาสก-อุบาสิกาหรือเป็นพุทธมามกะ ก็จะเปล่งวาจาแสดงความยกย่องชื่นชมโสมนัสในพระภาษิตของพระพุทธองค์ ซ่ึงสรุปเป็นลักษณะการประเมนิ ผลพระธรรมเทศนาของพระพุทธองค์ได้ ๔ ลกั ษณะ คือ (๑) เหมือนการหงายของที่เขาคว่ําเอาไว้ (๒) เหมือนการเปิดของที่เขาปิดเอาไว้ (๓) เหมือนการบอกทางแก่คนทเ่ี ขากาํ ลงั หลงทาง และ (๔) เหมือนการสอ่ งประทีปในที่มืดเพื่อใหค้ นทมี่ ีตาดจี ะได้เหน็ แสงสว่างศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวัตคิ วามสําคัญของการเผยแผพระพุทธศาสนา ๑๕
โดยมีหลักฐานปรากฏท่ัวไปในพระไตรปิฎก ทั้งในพระวินัยปิฎและพระสุตตันตปิฎก ดังจะสรุปขอ้ ความในเวรัญชกณั ฑ์* ตอนเรม่ิ แรกแห่งพระวนิ ัยปิฎกเล่ม ๑ มาแสดงเปน็ นทิ ัสสนะ ดงั นี้ ครั้งหน่ึง ขณะที่พระพุทธองค์ประทับอยู่ที่เมืองเวรัญชา มีพราหมณ์ผู้เฒ่าคงแก่เรียนท่านหน่ึงชื่อว่า เวรัญชะ ได้ยินพระกิตติศัพท์ของพระองค์ว่าเป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าจึงสนใจใคร่จะไปพิสูจน์ดูว่าเป็นพระพุทธเจ้าจริงหรือไม่ แล้วดั้นด้นเข้าไปเฝ้าถึงท่ีประทับ เม่ือผ่านการทักทายตามธรรมเนียมแล้ว เวรัญชพราหมณ์ได้เห็นว่าพระพุทธองค์ไม่หว้ไม่ลุกต้อนรับเช้ือเชิญตนซ่ึงเป็นผู้แก่กว่าให้น่ัง จึงตัดพ้อว่า “พระสมณโคดมน้ีไม่รู้จักไหว้ลุกต้อนรับพราหมณ์ผูใ้ หญ่ ซ่งึ เปน็ การไม่สมควรเลยที่ทาํ เชน่ น้ี” พระพุทธองคต์ รัสช้ีแจงว่า “ท่านพราหมณ์ ในโลกตลอดทั้งเทวโลก พรหมโลก เรายังไม่เห็นบุคคลท่ีเราครวไหว้ ลุกขึ้นต้อนรับ หรือเช้ือเชิญให้นั่งเลย เพราะถ้าเราทําเช่นนั้นกับบุคคลใด ศรีษะของผู้น้ันจะพึงขาดตกไป” เมื่อได้ฟังเช่นนั้นดว้ ยความทย่ี งั ไม่เขา้ ใจและดว้ ยทิฏฐมิ านะของพราหมณ์ เวรัญชพราหมณ์ก็ยกคํานําเรื่องต่างๆ ท่ีไดย้ นิ ได้ฟังมากลา่ วตู่พระพุทธองคว์ ่า “พระสมณโคดมเปน็ คนไมม่ รี สนยิ ม เป็นคนไร้สมบัติ เป็นอกิรยิ วาท มีหลักคําสอนการไมก่ ระทาํ เปน็ อุจเฉทวาท มีหลกั คําสอนว่าขาดสญู เป็นเชคุจฉี ผู้ช่างรังเกียจ เป็นเวนยิกะ ผู้ชา่ งกําจดั เป็นตปสั สี ผู้ชา่ งเผาผลาญ เปน็ อปคัพภะ ผไู้ มผ่ ดุ ไมเ่ กดิ ” พระพุทธองค์จึงตรัสแก้คํากล่าวตู่ของเวรัญชพราหมณ์ในเชิงยอมรับคําที่ยกมากล่าวตู่แต่ทรงอธิบายในความหมายทางโลกุตตรธรรมว่า “เป็นความจริง พรามหณ์ ที่ว่าเราเป็นคนไม่มีรส เป็นคนไม่มีสมบัติ เพราะรสแห่งกามคุณ ๕ สมบัติแห่งกามคุณ ๕ คือ รูป เสียง กล่ินรส กายสมั ผสั เราละไดเ้ บด็ เสรจ็ เด็ดขาดแล้ว ทีว่ ่าเราเป็นอกิริยวาท มหี ลักคาํ สอนการไมก่ ระทาํนั้น ก็เป็นความจริง เพราะเราสอนการไม่กระทํากายทุจริต วจีทุจริต มโนทุจริต เราสอนการไม่กระทําอกุศลธรรมอันเป็นบาปต่างๆ ที่ว่าเราเป็นอุจเฉทวาท มีหลักคําสอนว่าขาดสูญน้ัน ก็เป็นความจริง เพราะเราสอนเร่ืองความขาดสูญแห่งกิเลสคือราคะ โทสะ โมหะ เราสอนเรื่องความขาดสูญแห่งอกุศลธรรมอันเป็นบาปต่างๆ ที่ว่าเราเป็นเชคุจฉี ผู้ช่างรังเกียจนั้น ก็เป็นความจริง เพราะเรารังเกียจกายทุจริต วจที ุจริต มโนทจุ รติ เรารังเกียจอกุศลธรรมอันเป็นบาปต่างๆ ที่ว่าเราเป็นเวนยิกะ ผู้ช่างกําจัดน้ัน ก็เป็นความจริง เพราะเราแสดงธรรมเพ่ือกําจัดราคะ โทสะ โมหะ เราแสดงธรรมเพื่อกําจัดอกุศลธรรมอันเป็นบาปต่างๆ ที่ว่าเราเป็นตปัสสีผู้ช่างเผาผลาญนั้น ก็เป็นความจริง เพราะเรากล่าวถึงอกุศลธรรมอันเป็นบาปท้ังหลาย คือกายทจุ ริต วจีทุจริต มโนทุจริต ว่าเป็นกิเลสท่ีควรเผาผลาญ ใครก็ตามที่ละอกุศลธรรมอันเป็น* พระไตรปิฎกภาษาไทย วินยั ปฎิ ก มหาวภิ ังค์ เลม่ ๑ ขอ้ ๑-๑๕ หนา้ ๑-๑๕ [กช.ผพ.๑๖ ประวัติความสาํ คญั ของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา
บาปต่างๆ ได้เบ็ดเสร็จเด็ดขาดแล้ว เราเรียกผู้นั้นว่าเป็นผู้ช่างเผาผลาญ และที่ว่าเราเป็นอปคพั ภะ ผไู้ ม่ผุดไมเ่ กิดนนั้ กเ็ ปน็ ความจริง เพราะใครก็ตามที่ละการนอนในครรภ์ การบังเกิดในภพใหมไ่ ด้เบด็ เสรจ็ เดด็ ขาดแล้ว เราเรยี กผ้นู น้ั วา่ เปน็ ผ้ไู มผ่ ดุ ไมเ่ กดิ ” ต่อจากน้ัน เพื่อจะให้เวรัญชพราหมณ์ได้ทราบว่าพระองค์ทรงทําลายกองอวิชชาได้หมดแล้วซ่ึงนับว่าเป็นผู้เจริญประเสริฐสุดในโลก พระองค์จึงตรัสถามนําเวรัญชพราหมณ์โดยยกอุปมาด้วยลูกไก่มาเปรียบเทียบว่า “พราหณ์ มีไข่ไก่อยู่ ๘ ฟอง ๑๐ ฟอง หรือ ๑๒ ฟอง ไข่ไก่เหล่านัน้ ถกู แม่ไกน่ อนฟักแล้ว บรรดาลูกไก่เหล่านั้น ลูกไก่ตัวใดใช้ปลายเล็บเท้าหรือจะงอยปากทําลายเปลือกไข่ชําแรกออกมาได้โดยสวัสดิภาพก่อนกว่าเขา ลูกไก่ตัวน้ันควรเรียกว่ากระไร จะเรียกวา่ พ่หี รือน้องเล่า? พราหมณ์” เมื่อเวรัญชพราหมณ์ทูลตอบว่า “ควรเรียกว่าพ่ีสิ ท่านพระโคดม เพราะมันแก่กว่าเขา” พระพุทธองค์จึงตรัสว่า “ฉันใดก็ฉันน้ัน พราหมณ์ ในหมู่สัตว์ผู้ตกอยู่ในอวิชชา เกิดในฟองไข่ ถูกอวิชชาหุ้มห่อไว้ เราผู้เดียวเท่าน้ันได้ทําลายเปลือกไข่คืออวิชชาแล้วได้ตรัสรู้พระสัมมาสมั โพธิญาณอันยอดเยี่ยมในโลก เราน้ันจงึ เปน็ ผู้เจรญิ ท่สี ดุ ประเสริฐที่สุดในโลก” และได้ตรัสถึงคุณธรรมวิเศษท่ีพระพุทธองค์ได้ทรงบําเพ็ญเพียรฝึกสมาธิ-วิปัสสนาอย่างหนักจนตรัสรู้เร่ิมตั้งแต่การบรรลุปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน จตุตถฌาน โดยลําดับ และได้บรรลุวิชชา๓ คอื ปุพเพนวิ าสานสุ สติญาณ จตุ ูปปาตญาณ อาสวักขยญาณ เพราะได้ฟังพระธรรมเทศนาที่ประกาศเผยแผ่พุทธธรรมด้วยพระพุทธลีลาโวหารของพระบรมศาสดาเช่นน้ี ทําให้เวรัญชพราหมณ์มีความเข้าใจแจ่มแจ้งพร้อมท้ังปลดเปล้ืองความสงสัยหายคลางแคลงใจในพระพุทธองค์ เกิดความศรัทธาเลื่อมใสในพระพุทธองค์โดยฉับพลันและขอแสดงตนเป็นอุบาสกผู้ถึงพระรัตนตรัยตลอดชีวิตพร้อมกับกราบทูลแสดงความชื่นชมในพระภาษติ ของพระองค์ดงั นี้ “ทา่ นพระโคดมเป็นผูเ้ จริญท่ีสุด ท่านพระโคดมเปน็ ผู้ประเสริฐที่สุดข้าแต่ท่านพระโคดม ภาษิตของพระองค์แจ่มแจ้งนัก ภาษิตของพระองค์ไพเราะนัก พระองค์ทรงประกาศธรรมโดยอเนกปริยายอย่างน้ี เปรียบเหมือนบุคคลหงายของที่ควํ่า เปิดของที่ปิดบอกทางแก่คนหลงทาง หรือส่องประทีปในท่ีมืดด้วยตั้งใจว่าคนมีตาดีจักเห็นรูปได้ ดังน้ีข้าพระองค์นี้ขอถึงท่านพระโคดม พร้อมด้วยพระธรรม และพระภิกษุสงฆ์ว่าเป็นสรณะ ขอท่านพระโคดมจงทรงจําข้าพระองค์ว่าเป็นอุบาสกผู้มอบชีวิตถึงสรณะจําเดิมแต่วันน้ีเป็นต้นไปและขอท่านพระโคดมพร้อมด้วยพระภิกษุสงฆ์จงทรงรับอาราธนาข้าพระองค์อยู่จําพรรษาท่ีเมืองเวรญั ชาด้วยเถดิ ”ศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวัตคิ วามสาํ คญั ของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา ๑๗
รปู แบบและประเภทของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา ในการประกาศพุทธธรรมเผยแผ่พระพุทธศาสนาของพระพุทธเจ้านั้น พระองค์ทรงสามารถสรา้ งความสนใจ ความศรัทธาให้เกิดแก่ผู้ฟังหรือกลุ่มเป้าหมายด้วยรูปแบบและวิธีการท่ีหลากหลายในทุกสถานการณ์ ไม่จํากัดตายตัวเป็นรูปแบบใดรูปแบบหน่ึง ซึ่งแม้แต่การสํารวมพระอิริยาบถให้สงบเรียบร้อยงดงาม ก็ถือว่าเป็นรูปแบบหน่ึงของการเผยแผ่พระพุทธศาสนาดังเช่น เม่ือพระพุทธองค์เสด็จมุ่งไปยังป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เพ่ือทรงแสดงธรรมโปรดพระปัญจวัคคีย์ มีนักบวชอาชีวกผู้หน่ึงชื่อว่าอุปกะ เดินสวนทางมา เพียงพบเห็นพระพุทธองค์เสด็จดําเนินด้วยพระพุทธลีลามีพระอาการสงบเรียบร้อยไปตามปกติเท่าน้ัน เขากลับเกิดความประทับใจตรงเขา้ ไปสนทนาด้วย ภายหลังจากน้นั เขาไปใช้ชวี ิตฆราวาสแตง่ งานมีครอบครัวแล้วเกิดความเบ่ือหน่าย ได้กลับมาขอบวชประพฤติธรรมกับพระพุทธองค์และบรรลุธรรมได้ในที่สุดหรือแม้แต่อุปติสสปริพาชกท่ีเข้ามาบวชเป็นกําลังสําคัญของพระพุทธศาสนาในนามอุโฆษเป็นท่ีรู้จกั กนั วา่ พระธรรมเสนาบดีสารบี ุตรเถระ กเ็ พราะเลือ่ มใสในอิริยาบถทส่ี ํารวมเย่ียงสมณะของพระอสั สชเิ ถระเปน็ จดุ เบื้องตน้ อย่างไรก็ตาม รูปแบบหรือวิธีการเผยแผ่พระพุทธศาสนานั้นแม้จะมีหลายรูปแบบ แต่เม่อื รวบรวมตามที่ปรากฏโดยส่วนมากแล้ว นบั จํานวนได้ ๗ วธิ ี ดว้ ยกนั ดงั น้ี ๑. อุปนิสินนกถา แปลว่า “ถ้อยคําของผู้เข้าไปน่ังไกล้” หมายถึงการน่ังคุยสนทนาอย่างกันเองโดยสอดแทรกหลักธรรมเข้าไปในการสนทนากันน้ัน เป็นรูปแบบการเผยแผ่ที่ใช้สาํ หรบั การสนทนาปราศรัยกับบุคคลผู้ไปมาหาสู่ หรือการต้อนรับแขกผู้มาเยือน เป็นการพูดคุยกันตามสมควรแก่เหตุการณ์ กาละเทศะและบุคคลผู้ฟัง เพื่อตอบคําซักถาม แนะนําช้ีแจง ให้คําปรึกษา เป็นต้น ไม่เป็นแบบแผนพิธี ตรงกับท่ีท่านโบราณาณาจารย์กล่าวว่า นั่งจับเข่าคุยกัน บรรยากาศเป็นกันเอง โดยไม่มีการเตรียมตัวมาก่อน ซึ่งนิยมพูดกันว่า เป็นการเทศน์ธรรมาสน์เต้ีย ๒. ธัมมีกถา (หรือ ธรรมกถา) แปลว่า “ถ้อยคําท่ีกล่าวถึงธรรม” หมายถึงการบรรยายหรืออธิบายธรรม เป็นรูปแบบการเผยแผ่ที่พระพุทธองค์ทรงแสดงหลักพระธรรมวินัยอย่างเป็นกิจจะลักษณะ เป็นงานเป็นการ เป็นเร่ืองเป็นราว ในปัจจุบัน ได้แก่ การแสดงธรรมการปาฐกถาธรรม การบรรยายธรรม เปน็ ต้น ๓. โอวาทกถา แปลว่า “ถ้อยคําท่ีกล่าวสอน” หมายถึงการให้คําแนะนําตักเตือนให้ละเว้นช่ัวประพฤติดี เป็นรูปแบบการเผยแผ่ท่ีพระพุทธองค์ทรงประทานเป็นพระพุทธพจน์หรือพระโอวาทส้ันๆ เป็นพระดํารัสตรัสเตือน ทรงส่ังสอนโดยเฉพาะเจาะจงเรื่องใดเร่ืองหนึ่ง เพื่อให้๑๘ ประวัตคิ วามสาํ คญั ของการเผยแผพ ระพุทธศาสนา [กช.ผพ.
ผู้ฟังเกิดความสังวรระวัง ไม่ทําช่ัว ให้ละความชั่ว ให้ทําแต่ความดี และให้รักษาความดีเอาไว้ซึ่งตามปกติจะทรงประทานแก่พุทธบริษัทในโอกาสสําคัญ เช่น พระโอวาทปาติโมกข์ ๓ ท่ีทรงแสดงถึงอุดมการณ์ หลักการ วิธีการของพระพุทธศาสนา หรือพระปัจฉิมวาจาอันเป็นโอวาทสุดท้ายเม่ือจวนจะเสด็จดับขันธปรินิพพานที่ว่า “ภิกษุท้ังหลาย เอาละ บัดน้ีเราขอเตือนพวกเธอว่า สังขารทั้งหลายมีความเส่ือมไปเป็นธรรมดา พวกเธอจงยังความไม่ประมาทให้ถึงพร้อมเถดิ ”* เปน็ ต้น ๔. อนุสาสนีกถา แปลว่า “ถ้อยคําท่ีกล่าวสอนให้เห็นจริง” หมายถึงคํากล่าวสอนในลักษณะซํ้าๆ คร้ังแล้วคร้ังเล่า ยํ้าเตือนอย่างต่อเน่ือง เพื่อให้เกิดความจําได้ เกิดความชินหูเป็นรูปแบบการเผยแผ่อีกวิธีหน่ึงซึ่งพระพุทธองค์ทรงนํามาใช้ตรัสพร่ําสอนโดยเฉพาะแก่บรรดาพุทธบริษัทฝ่ายบรรพชิตหรือสหธรรมิก ๕ คือ ภิกษุ ภิกษุณี สิกขมานา สามเณร สามเณรีรวมท้ังนักบวชท่ีอยู่ใกล้ชิด ดังเช่น ที่ทรงรับสั่งกะท่านพระอานนท์ ความว่า “อานนท์ เราจักกระหนาบแล้วกระหนาบอกี ใครมสี าระกต็ ง้ั อยไู่ ด้ ใครไม่มสี าระกต็ อ้ งออกไป” เป็นตน้ เนื้อหาสารธรรมโดยส่วนมาก จะเป็นคําสอนประเภทความไม่ประมาท ความสามัคคี ความเพียรพยายาม สตสิ มั ปชญั ญะ ความอดทน ซง่ึ พระพุทธองคท์ รงยา้ํ เตือนพุทธบรษิ ัทอย่เู นืองๆ ๕. ธัมมสากัจฉากถา (หรือเขียนว่า ธรรมสากัจฉากถา) แปลว่า “ถ้อยคําท่ีสนทนากันในทางธรรม” หมายถึงการสนทนาธรรม เป็นทํานองแลกเปลี่ยนความคิดเห็นกัน บางครั้งมาในรปู แบบคาํ ถาม เพ่อื แสวงหาความถูกต้อง หรือปรับความเข้าใจซ่ึงกันและกัน เป็นรูปแบบการเผยแผ่ที่พระพุทธองค์ทรงใช้บางโอกาสเพ่ือทรงรับรองความคิดเห็นของผู้ฟังบ้าง เพิ่มเติมบา้ ง ปรบั ปรุงบ้าง ปฏิเสธบ้าง ตามควรแก่กรณี ปจั จบุ ันนอกจากจะเรยี กว่า การสนทนาธรรมแลว้ อาจเรยี กวา่ การอภปิ รายธรรม การเสวนาธรรม โดยผลัดกนั พดู ผลดั กนั ฟงั อกี ด้วย ๖. ปุจฉาวิสัชนากถา แปลว่า “ถ้อยคําที่ถาม-ตอบ” หมายถึงรูปแบบการเผยแผ่ที่ขึ้นต้นด้วยการถาม-ตอบ โดยอาจถามนําเพื่อกระตุ้นผู้ฟังให้ตอบเป็นการทดสอบความรู้ความเข้าใจภายหลังจากท่ีได้อธิบายธรรมนั้นๆ ให้ฟัง หรือระหว่างที่สนทนาธรรมกันเพื่อกระตุ้นเร้าใจให้ผู้สนทนาเกิดความตื่นตัวอยู่เสมอ เป็นรูปแบบการเผยแผ่ที่พระพุทธองค์ทรงใช้ประกอบกับการแสดงพระธรรมเทศนาอื่นๆ ภายหลังจากที่ตรัสอธิบายความหมายของธรรมน้ันๆ แล้ว เพ่ือทดสอบความเข้าใจของผู้ฟัง เช่น เมื่อทรงแสดงอนัตตลักขณสูตร** โปรดพระปัญจวัคคีย์พระองค์ทรงเร่ิมอธิบายว่ารูป เวทนา สัญญา สังขาร และวิญญาณเป็นอนัตตาโดยลําดับแล้วตรัสย้อนถามว่า “พวกเธอเข้าใจข้อความตามที่กล่าวมาอย่างไร รูปเที่ยงหรือไม่เที่ยง?” เมื่อ* พระไตรปิฎกภาษาไทย ทฆี นกิ าย มหาวรรค เลม่ ๑๐ ข้อ ๒๑๘ หนา้ ๒๐๒** พระไตรปิฎกภาษาไทย วนิ ยั ปฎิ ก มหาวรรค เล่ม ๔ ขอ้ ๒๑ หน้า ๓๓ศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวตั คิ วามสาํ คัญของการเผยแผพระพุทธศาสนา ๑๙
พระปัญจวัคคีย์ทูลตอบว่า “ไมเท่ียง พระพุทธเจ้าข้า” ก็ตรัสถามต่อไปว่า “ก็สิ่งใดไม่เท่ียง สิ่งนั้นเป็นทุกข์หรือสุขเล่า” พระปัญจวัคคีย์ทูลตอบว่า “เป็นทุกข์ พระพุทธเจ้าข้า” จึงตรัสนําให้สรูปถึงความเป็นอนัตตาว่า “ส่ิงใดไม่เที่ยง เป็นทุกข์ มีความแปรผันไปเป็นธรรมดา ควรหรือหนอที่จะตามเห็นสิ่งน้ันว่า น่ันของเรา เราเป็นนั่น น่ันเป็นอัตตาของเรา” “ไม่ควรเห็นอยา่ งน้นั พระพุทธเจา้ ข้า” ดงั น้เี ปน็ ต้น ๗. ธมั มเทสนากถา (หรือเขียนว่า ธรรมเทศนากถา) แปลว่า “ถ้อยคําท่ีแสดงธรรม”คือ การเทศน์ หรือการแสดงพระธรรมเทศนาน่ันเอง เป็นการแสดงธรรมสั่งสอน ช้ีแจงเรื่องบาป บุญ คุณ โทษ ประโยชน์และมิใช่ประโยชน์ เพ่ือให้ละช่ัว ประพฤติดี ทําจิตให้บริสุทธ์ิเปน็ รูปแบบการเผยแผพ่ ระพุทธศาสนาท่ีปรากฏอยู่ดาษดน่ื ในพระสตุ ตนั ปฎิ ก นอกจากนี้ ในปัจจุบัน ยังมีการจัดแบ่งประเภทของการเผยแผ่พระพุทธศาสนาอีกหลายประเภท เพื่อให้เห็นภาพชัด ขอนําข้อความที่ พระธรรมโกศาจารย์ (พุทธทาสภิกขุ) ได้กล่าวไว้ในเอกสาร “เค้าโครงการเผยแผพ่ ระพทุ ธศาสนา” มานาํ เสนอดังต่อไปน้ี “โดยทั่วไป คําว่า การเผยแผ่ นั้น มักจะเข้าใจกันเสียแต่ว่าเป็นการทําให้ได้ยินได้ฟังโดยเฉพาะ คือการเทศนาส่งั สอน นนี้ บั วา่ ยงั ไมส่ มบูรณ์ งานเผยแผ่ทํานองนั้นนับรวมเข้าในองค์ปริยัติล้วนๆ ยังไม่สามารถจับใจคนผู้จะรับได้เต็มเป่ียม จักต้องขยายออกไปถึง การเผยแผ่ด้วยการปฏิบตั ธิ รรมและปฏิเวธธรรมด้วย จงึ จะครบถว้ น ในที่สุดจะได้หลักแห่งการเผยแผ่ท่ีสมบูรณ์ดงั นี้ (๑) เผยแผ่ดว้ ยการใหไ้ ด้ยนิ ไดฟ้ งั ทกุ วถิ ที าง (หลักปริยัตธิ รรม) (๒) เผยแผด่ ้วยการทาํ ทําสงิ่ ทีด่ ีและทาํ ยากใหเ้ ขาดู (หลักปฎิบตั ธิ รรม) (๓) เผยแผ่ดว้ ยการเปน็ ผมู้ คี วามสุขใหเ้ ขาดู (หลักปฎเิ วธธรรม) ซ่ึงท้ังสามประเภทน้ี อาจจะจําแนกเป็นรายละเอียดได้ในแต่ละประเภทๆ อย่างมากมายทีเดียว ดงั จะไดจ้ ําแนกออกไป คอื (๑) ใหไ้ ดย้ ินไดฟ้ งั โดยทุกวิถที าง ดว้ ยการกระทาํ ดังตอ่ ไปนี้ - พิมพ์โฆษณาสมุดเอกสารและหนังสือพิมพ์ข้ึนให้แพร่หลาย กระทั่งมีหนังสือธรรมะฉบับวางบนรถไฟหรอื โฮเตล็ (โรงแรม) ชนั้ สูง ดังทช่ี าวครสิ เตยี นเขาทาํ กนั - ทัศนศกึ ษา ด้วยการแสดงให้เข้าใจในเรื่องราวดว้ ยภาพ ด้วยสิ่งของและอื่นๆ - การจาริกสง่ั สอน ดว้ ยคําสอนและบุคคลทีเ่ หมาะสมแกก่ าลเทศะ - เปดิ ห้องสมุด หรือห้องอ่านหนังสอื ประชาชน ทั้งที่ประจําและเคล่ือนที่ - ใช้บริการทางวทิ ยกุ ระจายเสยี ง กระทั่งมสี ถานวี ทิ ยขุ องตนเองโดยเฉพาะ๒๐ ประวัติความสําคญั ของการเผยแผพ ระพุทธศาสนา [กช.ผพ.
- เปดิ งานแสดงต่างๆ ซ่งึ เป็นการโปรประกาศพระศาสนาโดยเฉพาะ - ใช้ศิลปะบริสุทธ์ิ เช่น ดนตรี นาฏกรรม นวนยิ าย ฯลฯ เป็นส่ือ - ใช้ของเลน่ หรือรูปภาพและอ่นื ๆ ทาํ นองเดยี วกนั สาํ หรบั เด็ก - ปาฐกถาและการแสดงธรรม - สมาคมสนทนาธรรม คน้ คว้าอรรถธรรม - การถา่ ยทอดพระพทุ ธวจนะออกสูภ่ าษาต่างๆ - การจัดต้งั โรงเรียนสามัญและวสิ ามญั ศกึ ษาของทางฝา่ ยศาสนา - บรกิ ารสงเคราะห์สาธารณกุศลต่างๆ เชน่ โรงพยาบาล เป็นตน้(๒) ทาํ ส่งิ ที่ดแี ละทาํ ได้ยากให้ดู มกี ารกระทําดงั ต่อไปนี้ - มกี ารเรยี นจรงิ ๆ และทนั สมัย ใหเ้ ขาเหน็ จนเกิดความเล่ือมใส - ปฏบิ ตั ธิ รรมและวนิ ัยอย่างเคร่งครัดใหเ้ ขาดูจนเกิดความเล่อื มใส - ปฏบิ ัตธิ รรมเปน็ พเิ ศษ เพอื่ มรรค ผล นิพพานโดยตรงใหป้ รากฏ - ทําศาสนกิจใหบ้ รสิ ทุ ธิ์ เครง่ ครัด และสมบรู ณ์ทั้ง ๔ องค์การให้ปรากฏ - นําหน้าฆราวาสในการทําอะไรดว้ ยความเสียสละและเมตตาจริงๆ - สงฆไ์ มแ่ ตกสามคั คี มรี ะเบียบ และทนั สมัย - พระสามารถเป็นทพี่ ึง่ ได้ทุกกรณี ท้ังทางกายและทางจติ(๓) ทําตนเปน็ ผ้มู คี วามสขุ ใหด้ ู มีการกระทาํ ดังตอ่ ไปนี้ - สงฆแ์ ตล่ ะองคๆ์ มีอนิ ทรยี ผ์ อ่ งใสและอิ่มเอบิ (แม้ผบู้ วชใหม่) - สงฆแ์ ตล่ ะคณะมคี วามสงบสขุ เรยี บรอ้ ยน่าบูชาเลื่อมใสจริง - พสิ จู น์ถงึ ความทตี่ นไม่ถกู ไฟคอื ราคะ โทสะ โมหะเผาในกรณที คี่ นทว่ั ไปถกู เผา - แสดงกําลังใจวา่ อยูเ่ หนอื อันตรายท้งั หลายทกุ กรณแี ละทุกสถานการณ์ - มีอํานาจอย่เู หนอื กรรมให้เขาดู - มีจิตใจอยู่เหนือพษิ สงของการเกิดแก่เจ็บตายให้เขาดู - สะอาด สวา่ ง สงบ ถึงขีดสดุ ใหด้ ”ูคุณคาความสําคญั ของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา เป็นที่ทราบกันว่า พระพุทธศาสนาได้อุบัติขึ้นเพ่ือประโยชน์สุขแก่มวลมนุษย์โลกมากว่า๒๕๐๐ ปีแล้ว นับว่าเป็นศาสนาหนึ่งที่มีอายุกาลยั่งยืนยาวนาน ปัจจัยสําคัญอย่างหน่ึงซึ่งทําให้พระพทุ ธศาสนาดํารงอยนู่ าน คือ มีการประกาศเผยแผ่สืบทอดศาสนธรมในหมู่พุทธสาวกกันมาศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวตั ิความสําคัญของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๒๑
โดยลําดับ จากคนกลุ่มหน่ึงไปสู่คนอีกกลุ่มหน่ึง จากคนรุ่นหนึ่งไปสู่คนอีกรุ่นหนึ่ง โดยพุทธสาวกเหล่านั้นต่างยึดถือเอาอุดมคติในการเผยแผ่พระพุทธศาสนาที่พระพุทธองค์ตรัสประทานเป็นพระโอวาทในคราวส่งพระอรหันตสาวก ๖๐ รูป ไปเผยแผ่พระพุทธศาสนาในท้องถ่ินคามนิคมต่างๆเป็นคร้ังแรก ท่ีมีใจความว่า “...ภิกษุท้ังหลาย พวกเธอจงเที่ยวจาริกไป เพื่อประโยชน์เก้ือกูลแก่ชนหมู่มาก เพ่ือความสุขแก่ชนหมู่มาก เพื่ออนุเคราะห์ชาวโลก เพื่อประโยชน์เก้ือกูลและความสุขแก่เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย...”* ดังนี้เป็นต้น เป็นหลักวิสัยทัศน์ในการทําหน้าท่ีประกาศพุทธธรรมแก่ประชาชนอย่างต่อเน่ือง พร้อมทั้งนําเอาอุดมการณ์ หลักการ และวิธีการของพระพุทธศาสนาที่พระพุทธองค์ทรงประทานเป็นพระโอวาทปาติโมกข์เม่ือคราวประชุมพระอรหนั ตสาวกครง้ั ใหญ่ทีเ่ รียกวา่ จาตุรงคสันนิบาต ณ พระวหิ ารเวฬุวนั มาเปน็ พันธกิจและกลยุทธ์ในการเผยแผพ่ ระพทุ ธศาสนา ซ่ึงจากการที่บรรดาพุทธสาวกได้ช่วยกันประกาศผยแผ่หลักพระธรรมคําสั่งสอนอันประเสริฐที่เกิดจากพระปัญญาตรัสรขู้ องพระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าน้ีเอง ทําให้พระพทุ ธศาสนาเจริญรุง่ เรืองดาํ รงคงอยู่อย่างย่ังยืนตราบมาจนถึงทกุ วนั นี้ การประกาศเผยแผ่หลักการดาํ รงชวี ติ อันประเสริฐหรือหลกั พระพทุ ธศาสนาภายหลังการตรัสรู้เป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าของพระมหาบุรษุสิทธัตถะนั้น นับว่ามีความสําคัญอย่างย่ิงต่อมวลมนุษยชาติ เพราะเป็นจุดปฐมอุบัติแห่งพระพุทธศาสนา กล่าวคือ พระพุทธศาสนาอุบัติข้ึนในไตรโลก (โลกมนุษย์ เทวโลก พรหมโลก) และประดิษฐานได้อย่างมั่นคงดํารงประโยชน์เกื้อกูลก่อให้เกิดสันติสุขแก่จิตวิญญาณของมวลมนุษย์และสรรพสัตว์อย่างนับประมาณมไิ ด้ ก็ดว้ ยพระกรุณาเสด็จจาริกโปรดประทานพุทธธรรมประกาศเผยแผ่หลักอริยสัจและบําเพ็ญพุทธจริยาอันยิ่งใหญ่ตลอดระยะเวลา ๔๕ พรรษาของพระบรมศาสดสัมมาสัมพุทธเจ้านั่นเองโดยจุดปฐมอุบัติของพระพุทธศาสนา เริ่มเมื่อพระพุทธองค์ทรงตัดสินพระทัยแสดงพระปฐมบรมเทศนาธัมมจักกัปปวัตตนสูตรโปรดนักบวชปัญจวัคคีย์ ซึ่งเกิดผลสัมฤทธ์ิเชิงประจักษ์ โดยหัวหนา้ ปัญจวคั คีย์คอื ท่านโกณฑญั ญะ ไดธ้ รรมจักษุเกิดดวงตาเห็นธรรมมีความเข้าใจแจ่มแจ้งในหลกั สจั ธรรมประกาศตนเปน็ พทุ ธสาวกขอบวชเป็นปฐมบรมภิกษุรูปแรกในพระพุทธศาสนา การทรงแสดงพระปฐมเทศนาธัมมจักกัปปวัตตนสูตรของพระพุทธองค์ เม่ือกล่าวอีกนัยหน่ึง ก็คือการประกาศเผยแผ่พระพุทธศาสนาเป็นครั้งแรก ซึ่งส่งผลให้พระพุทธศาสนาเจริญรุ่งเรืองเป็นหลักนําสัมมาทิฏฐิและสัมมาปฏิบัติของปวงชนคร้ังบรรพกาล ทั้งยังเป็นบ่อเกิดแห่งอารยธรรมอันสูงส่งของโลก เป็นรากฐานแห่งคุณธรรมและจริยธรรมท่ีดีเยี่ยมของสังคมโลก* พระไตรปฎิ กภาษาไทย วินยั ปฎิ ก มหาวรรค เล่ม ๔ ข้อ ๓๒ หนา้ ๔๙-๕๐ [กช.ผพ.๒๒ ประวัตคิ วามสําคัญของการเผยแผพระพุทธศาสนา
ในกาลต่อมา วิถีชีวิต ขนบธรรมเนียม ประเพณี ศิลปะและวัฒนธรรมอันดีงามของสังคมโลกทกุ ภาคสว่ นลว้ นมีรากฐานแนวคดิ คติธรรมมาจากหลกั พระพุทธศาสนา จึงกล่าวได้ว่า พระพุทธศาสนาเจริญรุ่งเรืองม่ันคงอยู่ได้ด้วยการเผยแผ่คือการประกาศเปิดเผยอริยสัจธรรมความจริงอันประเสริฐท่ีพระพุทธเจ้าตรัสรู้ เพื่อให้เกิดกระบวนการศึกษาปฏิบัติตามหลักไตรสิกขา อันส่งผลเป็นความหลุดพ้นจากวัฏฏทุกข์ได้ในที่สุด ตราบใดที่พุทธบริษัทมีพระภิกษุพุทธสาวกเป็นต้นยังขวนขวายรังสรรค์งานเผยแผ่โดยมุ่งม่ันประกาศหลักพทุ ธธรรมให้ขจรขจายไปทว่ั ทุกอณูภูมิภาคของโลก ก็เป็นท่ีม่ันใจได้ว่า พระพุทธศาสนาจะดํารงสันติภาพก่อให้เกดิ สันติสุขแก่มวลมนษุ ยชาติอยูต่ ราบนัน้ การดําเนินงานประกาศเผยแผ่หลักพุทธธรรม จึงมีความสําคัญยิ่งต่อสถานการณ์พระพุทธศาสนาทั้งในอดีตและปัจจุบัน เพราะเป็นจุดช้ีขาดถึงภาวะดํารงความเจริญรุ่งเรืองหรือภาวะความเสื่อมถอยซบเซาเศร้าหมองแห่งพระพุทธศาสนาอย่างมิอาจปฏิเสธได้ กล่าวเฉพาะประเทศไทย เป็นท่ีประจักษ์ชัดว่า สังคมไทยในอดีตส่วนใหญ่ได้รู้จัก เข้าใจ เข้าถึงหลักธรรมคําทรงสอนอันประเสริฐของพระพุทธองค์จนสามารถเลือกสรรนําไปบูรณาการเชิงปฏิบัติให้เกิดประโยชน์ในชีวิตประจําวัน ก่อให้เกิดเป็นวิถีพุทธคือวิถีไทย ดํารงชีวิตอยู่อย่างร่มเย็นเป็นสุขพ้นจากการอยู่ร้อนนอนทุกข์มาช้านานได้ ก็เพราะอาศัยการเสียสละทุ่มเทชีวิตอุทิศเวลาช่วยกันประกาศเผยแผ่พระพุทธศาสนาของบรรพชนไทยท้ังฝ่ายบรรพชิตและคฤหัสถ์ผู้มีวิสัยทัศน์อันกวา้ งไกลมองเห็นคณุ ค่าและความสําคญั ของพระพุทธศาสนาทม่ี ตี ่อชาตบิ า้ นเมืองไทยนน่ั เอง วิธีการเผยแผ่พระพุทธศาสนาในคร้ังอดีตกาลนั้น พระสงฆ์จะเลือกสรรหลักพุทธธรรมนํามาเทศน์เน้นอบรมสงั่ สอนปลูกฝังศีลธรรมใหป้ ระชาชนมีมาตรฐานชวี ิตชาวพุทธ สามารถดํารงตนอยู่ในสังคมได้อย่างสงบสุข แม้จะเป็นวิธีการเผยแผ่พระพุทธศาสนาแบบดั้งเดิมท่ีได้รักษารูปแบบสืบทอดเป็นประเพณีต่อเน่ืองกันมา แต่ก็ได้ทําให้ประชาชนชาวไทยครั้งอดีตรู้จัก เข้าใจเขา้ ถึงพระพทุ ธศาสนาอยา่ งกวา้ งขวาง เปน็ เหตุให้มีศรัทธาที่ประกอบด้วยสัมมาทิฏฐิคือความคิดดีคิดชอบกอปรด้วยเหตุผลมองเห็นคุณประโยชน์ท่ีได้จาการเป็นผู้นับถือพระพุทธศาสนาแล้วช่วยกันทํานุบํารุงส่งเสริมพระพุทธศาสนาให้เจริญรุ่งเรืองมาตราบเท่าทุกวันนี้ ทั้งน้ีเพราะสงั คมไทยในอดีตนั้นศรัทธายกย่องพระสงฆ์เปน็ ปูชนียบุคคลและเปน็ ผ้นู าํ ทางจิตวิญญาณ ผลจากการเผยแผ่พระพุทธศาสนาก่อให้เกิดคุณค่าทางเศรษฐกิจและสังคมของประเทศชาติ : การเผยแผ่พระพุทธศาสนาที่พระสงฆ์ดําเนินการอยู่ในสังคมไทยปัจจุบันน้ี มุ่งให้บุคคลพึงละเว้นกรรมชั่ว ประกอบสัมมาอาชีวะ คือ อาชีพสุจริต แม้จะเป็นอาชีพที่มีเกียรติน้อย แต่ก็เป็นอาชีพที่มีความสุขปราศจากโทษ พระสงฆ์มักพูดสอนเกี่ยวกับเงินร้อน อันเป็นคําส่ังสอนที่ว่าได้เงินมาด้วยอาชีพทุจริต ย่อมอยู่ไม่นาน คือ ได้มาแล้วหมดเร็ว ไม่สามารถทําศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวตั ิความสาํ คญั ของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา ๒๓
ให้ต้ังตัวได้ บางคนมักใช้จ่ายอย่างฟุ่มเฟือยหรือจ่ายไปในทางการพนัน พระสงฆ์จึงได้สั่งสอนให้ประชาชนประกอบอาชีพในกรอบแห่งศีลธรรม ไม่เบียดเบียนซ่ึงกันและกัน ไม่เอารัดเอาเปรียบกัน ไม่ให้ประกอบอาชีพท่ีเป็นภัยหรืออันตรายต่อผู้อ่ืนหรือแม้กระทั่งตนเองและครอบครัวมิจฉาชีพเช่นว่าน้ัน ได้แก่ การค้าขายของเถื่อน การค้าขายอาวุธสงคราม การค้ายาเสพติดการปล้นจ้ีลักขโมย การล่อลวงหรือหลอกลวง หรือแม้กระทั่งการทําลายทรัพยากรธรรมชาติและสภาพแวดล้อมต่างๆ แต่สอนให้มีความหมั่นขยันในการประกอบกิจปฏิบัติหน้าท่ีการงานใหม้ คี วามสมัครสมานสามัคคีกนั ให้ละเวน้ ส่งิ ทเ่ี ป็นโทษทงั้ แกต่ นและผอู้ ื่น ตัวอย่างหลักพุทธธรรมท่ีพระสงฆ์มักนํามาเผยแผ่อบรมส่ังสอนประชาชนเพ่ือส่งเสริมทําให้เกดิ ความเจรญิ ทางเศรษฐกิจของบคุ คลและของสงั คม เชน่ การสอนให้ใช้หลักอิทธิบาท ๔ในการประกอบอาชีพการงาน คือ ฉันทะ ให้มีความรักความชอบในการงานที่ทําและพร้อมท่ีจะลงมือทําการงานน้ันด้วยความเต็มใจ วิริยะ ให้มีความขยันหม่ันเพียรประกอบอาชีพการงานจิตตะ ใหม้ ีความต้ังใจและสนใจในหน้าที่การงาน และวิมังสา ให้มีการหม่ันพิจารณาตรวจสอบแก้ไขขอ้ บกพร่องและประเมนิ ตนเองเพ่ือความก้าวหน้าในอาชีพการงานอยู่เสมอ รวมถึงการสอนให้นาํ หลกั ทฏิ ฐธมั มกิ ตั ถประโยชน์ ๔ มาใช้ในการดํารงชีวติ ประจาํ วัน คือ อุฏฐานสัมปทา ให้มีความขยันประกอบกิจการงานเพื่อให้ได้มาซึ่งทรัพย์สมบัติในทางสุจริต อารักขสัมปทา ให้มีความคิดสติปัญญารู้จักเก็บรักษาทรัพย์ที่หามาได้จากการประกอบกิจการงาน โดยรู้จักแบ่งใช้และรู้จักแบ่งเก็บเพ่ือยามจําเป็น กัลยาณมิตตตา ให้รู้จักเลือกคบคนดีเป็นมิตร เพ่ือจะได้โน้มนําชักจูงให้กระทําแต่กรรมดี และสมชีวิตา ให้รู้จักใช้ชีวิตอย่างพอเพียง เหมาะสมกับสภาพฐานะหน้าที่การงานของตน นอกจากนี้ยังสอนให้ประพฤติตามหลักศีล ๕ หลักคุณธรรมจริยธรรมอ่ืนๆ และหลักการละเว้นหลีกเล่ียงห่างไกลจากอบายมุขนานาชนิดอีกด้วย ซึ่งถ้าประชาชนมีศรัทธาการเผยแผ่พระพุทธศาสนาของพระสงฆ์ให้มากและจริงจังทั่วถึงกว่าที่เป็นอยู่ในปัจจุบันน้ี พระพุทธศาสนาก็จะมีคุณค่าแก่สังคมไทยจนสามารถเป็นหลักประกันความม่ันคงแหง่ สถาบนั ชาติและพระมหากษตั ริยไ์ ดอ้ ย่างแน่นอน ด้วยเหตุนี้ การเผยแผ่พระพุทธศาสนาจึงมีความสําคัญยิ่งต่อความดํารงมั่นคงแห่งพระพุทธศาสนา และนับเป็นภารกิจโดยตรงของพระภิกษุพุทธสาวกในพระพุทธศาสนาท่ีเม่ือทําหน้าท่ีของตนให้บริบูรณ์ด้วยการศึกษาเล่าเรียนพระธรรมวินัยจนแตกฉานและประพฤติปฏิบัติตามหลักพระธรรมวินัยที่ศึกษามาแล้วน้ันจนมีภูมิรู้ภูมิธรรมเข้มแข็งแล้ว ต้องอุทิศตนทําหน้าที่เผยแผ่พระพุทธศาสนาด้วยรูปแบบวิธีการต่างๆ เช่น การแสดงธรรม การบรรยายธรรม การสนทนาธรรม ตลอดถึงการปฏิบัติธรรม การปฏิบัติสมถวิปัสสนากัมมัฏฐานเป็นแบบอย่าง โดยจัดเป็นงานที่มีความสําคัญย่ิงต่อความดํารงยั่งยืนม่ันคงอยู่แห่งพระพุทธศาสนา นับตั้งแต่สมัย๒๔ ประวัติความสําคญั ของการเผยแผพระพุทธศาสนา [กช.ผพ.
พุทธกาลจวบจนปัจจุบัน กล่าวสําหรับประเทศไทย คนไทยส่วนใหญ่ได้รู้จัก เข้าใจ เข้าถึงหลกั ธรรมคําสอนอนั ประเสริฐของพระพุทธเจ้าจนสามารถเลือกสรรนํามาบูรณาการปฏิบัติให้เกิดประโยชน์ในชีวิตประจําวัน ก่อให้เกิดเป็นวิถีพุทธคือวิถีไทย ดํารงอยู่อย่างสงบสุขมาช้านานได้ก็เพราะอาศัยบรรพชนไทยท้ังฝ่ายบรรพชิตและคฤหัสถ์ผู้มีวิสัยทัศน์อักว้างไกล มองเห็นคุณค่าและความสําคัญของพระพุทธศาสนาได้ทุ่มเทเสียสละช่วยกันประกาศเผยแผ่พระพุทธศาสนาด้วยรูปแบบและวิธีการที่สืบทอดต่อกันมา เพื่อให้หลักพุทธธรรมฝังแน่นเป็นรากฐานแห่งวิถีชีวิตและขนบธรรมเนียมประเพณอี นั ดงี ามของสงั คมไทยตลอดไปวิเคราะหความหมายคําวา “เผยแผ” และคาํ วา “เผยแพร” มีผู้สงสัยกันว่า คําในภาษาไทยท่ีเกี่ยวกับการประกาศบอกเล่ากล่าวสอนหลักธรรมในพระพุทธศาสนา มีทั้งคําว่า เผยแผ่ และคําว่า เผยแพร่ ซ่ึงทั้งสองคําน้ีต่างก็มีความหมายใกล้เคียงกัน สามารถใช้แทนกันได้หรือไม่ และคําท้ังสองน้ีมีข้อกําหนดนิยมใช้อย่างไร จะใช้ว่าเผยแผ่พระพทุ ธศาสนา หรือ เผยแพรพ่ ระพุทธศาสนา กันแน่ ดังน้ัน เพื่อความกระจ่างชัดและใช้ถูกต้องตรงตามความมุ่งหมาย ในท่ีน้ี จึงขอเสนอนยิ ามคาํ จํากัดความของคาํ สองคาํ ไว้ดังน้ี ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ ให้ความหมายดังน้ี คําว่า เผยแผ่เป็นคํากริยา หมายถึง ทําให้ขยายออกไป, หรือ ขยายออกไป ส่วนคําว่า เผยแพร่ เป็นคํากริยาหมายถงึ โฆษณาให้แพร่หลาย ในพจานุกรมเพื่อการศึกษาพุทธศาสน์ ชุด...คําวัด ของ พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดีสรุ เตโช ป.ธ. ๙, ราชบณั ฑติ ) ได้ใหค้ วามหมายวา่ “เผยแผ่ ในคําวัดใช้เป็นคําหลักในความหมายว่า ทําให้แพร่หลายในลักษณะติดแน่นซึมซาบ กระจายไป เช่น เผยแผ่ศาสนา เผยแผ่ธรรม องค์การเผยแผ่ ส่วน เผยแพร่ ใช้ในความหมายว่า ประกาศ โฆษณา ทําให้แพร่หลายในลักษณะกระจายให้เป็นรูปธรรมหรือให้สัมผัสทางตา หู เป็นต้น เช่นใช้ว่า การเผยแผ่ศาสนาสามารถทําได้หลายวิธี เช่น เผยแพร่ไปตามสอ่ื ตา่ งๆ หรือเผยแพร่ทางวิทยทุ วี ี เป็นต้น” โดยนัยนี้ จึงสรุปได้ว่า คําว่า “เผยแผ่” และคําว่า “เผยแพร่” มีความหมายต่างกันกล่าวคือ คําว่า เผยแผ่ หมายถึงการเปิดเผยสิ่งท่ีปกปิดอยู่ให้คนได้รู้ได้เห็น แต่เป็นการเปิดเผยสิ่งที่ดี ที่ประเสริฐ ส่ิงท่ีเป็นประโยชน์ต่อการพัฒนาคุณภาพชีวิตจิตใจของคนเรา เช่น เปิดเผยประกาศหลักพระธรรมคําสอนอันประเสริฐบริสุทธ์ิของพระบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้าท่ีบุคคลศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวตั คิ วามสาํ คัญของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๒๕
ทัว่ ไปยงั ไมร่ ูจ้ ักใหไ้ ด้รจู้ กั ยงั ไมเ่ ขา้ ใจให้ไดเ้ ข้าใจ และยงั ไม่เข้าถงึ ใหไ้ ดเ้ ข้าถึง เป็นตน้ ซ่ึงตรงกนัข้ามกับคําว่า ตีแผ่ ซ่ึงใช้ในทํานองประจาน คือเปิดเผยสิ่งที่ไม่ดี ส่ิงท่ีอ้ือฉาวที่ถูกปกปิด หรือเปดิ โปงส่งิ ทีล่ กึ ลบั ซบั ซ้อนซ่อนงาํ อาํ พรางความชัว่ ร้ายให้คนได้รู้ได้เห็น ส่วนคําว่า แผ่ มักใช้กับสงิ่ ทเ่ี ป็นนามธรรม เช่นคําว่า แผเ่ มตตา แผค่ วามสขุ ชว่ ยเหลือเผอ่ื แผ่ เป็นต้น ส่วนคาํ วา่ เผยแพร่ หมายถึงการทําให้ขยายหรือการทําให้กระจายออกไปในวงกว้าง คือสง่ิ น้นั ไมไ่ ดป้ กปิด แตม่ ีอยู่ในขอบเขตจํากดั เม่อื ต้องการจะขยายออกไปในวงกว้าง ก็จะใช้คําว่าเผยแพร่ และคํานม้ี กั ใชก้ ับส่งิ ที่เป็นรปู ธรรม เช่น แพร่ภาพ แพรข่ า่ ว แพร่เชือ้ เป็นตน้ ดังนั้น เมื่อจะประกาศเปิดเผยหลักพระธรรมวินัย หรือพระธรรมคําส่ังสอนของพระพุทธเจ้า ในฐานะเป็นหลักปฏิบัติดีหลักปฏิบัติชอบท่ีทําให้คนเราได้รับประโยชน์สุขท้ังในอตั ภาพชาตินี้ และอัตภาพชาติหนา้ และประโยชน์อย่างย่ิงคือพระนิพพาน จึงสมควรอย่างยิ่งที่ใช้คาํ ว่า ”เผยแผ่พระพทุ ธศาสนา” ซึง่ เหมาะกว่าใชค้ าํ ว่า “เผยแพร่พระพทุ ธศาสนา” การเผยแผ่พระพุทธศาสนา ในท่ีน้ี หมายถึงการนําเอาหลักธรรมคําสอนอันประเสริฐอนั เป็นธรรมชาติบริสุทธิท์ ่เี กดิ จากพระปัญญาตรัสร้ขู ององคพ์ ระสัมมาสัมพุทธเจ้า ไปถ่ายทอดให้ประชาชนได้รับการเรียนรู้และน้อมนําเอาหลักธรรมคําสั่งสอนเหล่านั้นไปประพฤติปฏิบัติตามเพอื่ ให้เปน็ คนดีมศี ีลธรรมประกอบด้วยคณุ ธรรมมเี มตตาเปน็ ต้น เกิดความสงบสุขทั้งชาติปัจจุบันและภพหน้า จากคนกลุ่มหนึ่งไปสู่คนอีกกลุ่มหนึ่ง จากคนรุ่นหนึ่งไปสู่คนอีกรุ่นหนึ่ง โดยยึดเอาอุดมคติ อดุ มการณ์ หลกั การ และวธิ กี ารในการเผยแผพ่ ระพทุ ธศาสนาทพี่ ระพทุ ธองคต์ รสั ไว้ ในสถานการณ์ปัจจุบัน การที่จะหาทางให้คนเรานับถือศาสนาหน่ึงศาสนาใดเป็นเร่ืองที่ต้องใช้วิธีการเผยแพร่ชักจูงหรือมีผลประโยชน์เข้าล่อ จึงจะมีคนนิยมหันมานับถือกันมากขึ้นๆแต่พระพุทธศาสนาก็ยังคงใช้วิธีการเผยแผ่คือการประกาศแต่ส่ิงท่ีดีท่ีชอบให้ทราบ โดยไม่คํานึงว่าจะมีใครหันมานับถือ ให้เป็นเร่ืองเสรีภาพส่วนบุคคล จึงมีพุทธศาสนิกชนบางท่านเป็นหว่ งในเรอ่ื งนี้ ตอ้ งการและพยายามใช้วิธีการเผยแพรแ่ ทนการเผยแผ่พระพทุ ธศาสนา ศาสนาต่างๆ ส่วนใหญ่เผยแพร่โดยวิธีการชักจูง บังคับ ขู่ หรือเอาผลประโยชน์เข้าล่อเช่น จัดการศึกษาให้ ให้การสงเคราะห์ต่างๆ เพ่ือให้คนนิยมเห็นดีเห็นงามหันมานับถือ หรือมีความเกรงกลัวหันมานับถือ แม้ในปัจจุบันจะมีลัทธิใหม่ๆ ที่ไม่ใช้วิธีการขู่บังคับให้คนเรานับถือแต่ก็ไม้พ้นที่จะใช้วิธีการโฆษณาชวนเช่ือ วิธีการตลาด ให้ความสนุกสนานบันเทิงต่างๆ โดยผู้เผยแพร่เข้าไปหาถึงตัวถึงบ้าน พูดเซ้าซ้ีให้ยอมรับนับถือบ้าง ซ่ึงทําให้มีคนหันไปยอมรับนับถือเป็นจํานวนมากข้ึนๆ เช่นกัน แต่พระพุทธศาสนายังคงรักษารูปแบบการประกาศหลักธรรมอันเปน็ สัจจะแห่งชีวิตให้ทราบ สุดแล้วแต่อุปนิสัยของแต่ละคนว่าจะรับนับถือทําตามหรือไม่ทําตาม๒๖ ประวตั ิความสาํ คญั ของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา [กช.ผพ.
ซึ่งตรงกับความหมายของคําว่าการเผยแผ่ จึงเป็นเหตุให้ผู้ท่ีมีอุปนิสัยตื้นชอบตื่นตามการโฆษณาชวนเช่ือ และผลประโยชน์ที่เข้าล่อ ละทิ้งพระพุทธศาสนา หันไปนับถือศาสนาที่เผยแพร่ด้วยรปู แบบนน้ั ๆ ไปเปน็ จํานวนมาก แต่ถา้ พจิ ารณาให้ลกึ ซงึ้ จะเห็นว่า การใช้วิธีการโฆษณาชวนเชื่อก็ดี การเอาผลประโยชน์มาล่อก็ดี เป็นวิธีการแยบยลแอบแฝงหวังผลตอบแทน เพราะในโลกน้ีเป็นไปไม่ได้เลยท่ีคนเราซ่ึงยังเป็นปุถุชนท่ีหนาแน่นด้วยกิเลสจะให้อะไรแก่ใครๆ เปล่าๆ โดยไม่หวังผลประโยชน์ตอบแทน ซึ่งไม่ใช่วิสัยปุถุชน ถึงแม้ว่าองค์การศาสนาหรือลัทธินั้นๆ จะร่ํารวยมีทุนทรัพย์มากมหาศาล ถ้าเอาสิ่งของมาแจกมาให้คนจํานวนมากและตลอดไป โดยไม่หวังผลตอบแทน ก็คงจะเป็นไปไม่ได้ อาจจะมีบ้างที่บางคนยอมรับนับถือศาสนาหรือลัทธิต่างๆ ไปด้วยความหลง พอรู้สึกตัว พอรู้ความจริง ก็ถอยหนี บางคร้ังก็เกิดการทะเลาะก่อการวิวาททําร้ายกันในระหว่างผู้นับถือศาสนาหรือลัทธิเดียวกัน ก็เพราะในตอนที่เผยแพร่ไม่ได้ใช้เหตุผลท้ังผเู้ ผยแพรแ่ ละผ้รู ับนบั ถอื น่นั เอง กลา่ วสาํ หรับพระพทุ ธศาสนาซ่งึ อบุ ัติขน้ึ ในโลกมีอายุยืนยาวมาได้ถึง ๒,๕๕๓ ปี นับแต่พระพุทธเจ้าตรัสรู้และประกาศพระศาสนาเผยแผ่พุทธธรรม แม้ในบางคราวจะถูกยํ่ายีจากการเผยแพรข่ องศาสนาอน่ื หรืออยใู่ นยคุ ท่ีพวกคนต่างหลงใหลกระแสวัตถุนิยมจนลดจํานวนผู้นับถือลงไป แต่ด้วยอํานาจแห่งเหตุผลและสัจธรรมความจริงท่ีจริงแท้แน่นอนในพระพุทธศาสนา จึงทําให้พระพุทธศาสนามีอายุยนื ยาวมาได้นานกว่าหลายๆ ศาสนาในโลก อย่างไรก็ตาม การจะทําให้คนท่ียังไม่นับถือให้หันมานับถือพระพุทธศาสนา หรือทําคนที่นับถืออยู่แล้วให้มีความศรัทธาเล่ือมใสม่ันคงยิ่งขึ้น จะต้องคงหลักการเผยแผ่ไว้ให้เป็นเอกลักษณ์เฉพาะของพระพุทธศาสนา แต่อาจเปล่ียนวิธีการปลีกย่อยๆ บางอย่างให้เหมาะสมกับบุคคล ภูมิประเทศ สภาพสังคม และสภาพแวดล้อมต่างๆ เช่น ในการเทศน์การสอนศีลธรรมแก่เด็กนักเรียนช้ันประถม ควรมีอุปกรณ์ มีตัวอย่างที่เป็นรูปธรรมมาก แต่หากเทศน์กับนักเรียนมัธยม ควรเพ่ิมด้านเหตุผลและเนื้อแท้ของหลักธรรมมากข้ึน กับนักเรียนนักศึกษาระดับสูงกว่ามัธยม ควรเน้นหลักเหตุผลและปรัชญาท่ีลึกซึ้งมากขึ้นตามลําดับอายุและวุฒิภาวะของผู้เรียนผู้รับการเผยแผ่หลักธรรม เป็นต้น ในการนี้ จึงต้องมีการส่งเสริมงานเผยแผ่พระพุทธศาสนาของคณะสงฆ์ให้ม่ันคงและแพร่หลายยิ่งขึ้น โดยควรถวายความอุปถัมภ์แด่พระสงฆใ์ ห้มีความสะดวกในการทาํ หน้าทเี่ ผยแผพ่ ระพุทธศาสนาอยา่ งกวา้ งขวาง งานในหนา้ ที่ของพระสงฆ์ เมอื่ กลา่ วโดยสรปุ จะแบง่ ออกได้ ๔ ประการ คอื (๑) ศึกษาเล่าเรียนหลักพระธรรมวินัยอันเป็นพระพุทธพจน์คําส่ังสอนของพระพุทธเจ้าให้เกิดความรคู้ วามเข้าใจดีจนเชีย่ วชาญแตกฉาน เพอ่ื ใหม้ ภี ูมิรู้ภูมิธรรมมน่ั คงส่วนตนศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวตั ิความสาํ คัญของการเผยแผพระพุทธศาสนา ๒๗
(๒) ปฏิบัติตนให้ถูกต้องตามหลักพระธรรมิวินัยตามที่พระพุทธองค์ทรงกําหนดแสดงและบัญญตั ไิ ว้โดยเคร่งครัด เพ่ือเปน็ พุทธศาสนทายาททีด่ ีมคี ุณภาพ (๓) เผยแผแ่ นะนําส่งั สอนประชาชนให้ร้จู กั เขา้ ใจ และเขา้ ถงึ หลกั พระพุทธศาสนา มีความศรัทธาเลอ่ื มใสพรอ้ มที่จะถวายการอุปถัมภ์ทํานุงบํารุงส่งเสริมกิจการพระพุทธศาสนา เพ่ือสรา้ งฐานความเจริญมั่นคงอยา่ งยงั่ ยนื ใหเ้ กิดแก่พระพทุ ธศาสนา (๔) ปกป้องหลักพระธรรมวินัยไม่ให้วิปริตผิดจากพระพุทธพจน์ท่ีแท้จริงในพระไตรปิฎกเพ่ือไม่ให้เกิดสัทธรรมปฏิรูป คือคําส่ังสอนอันเป็นเท็จเทียม มีหลักการความเช่ือความเห็นของลทั ธอิ น่ื เข้ามาผสมปะปน ซ่ึงจะนําไปส่คู วามเสอ่ื มอนั ตรธานแห่งพระสทั ธธรรมอนั บรสิ ุทธ์ิ ด้วยงานและหน้าที่ท้ัง ๔ ประการ ซ่ึงสรุปส้ันๆ คือ ศึกษา ปฏิบัติ เผยแผ่ และปกป้องพุทธธรรม ดังกล่าวน้ี พระสงฆ์จึงเป็นศาสนบุคคลแกนหลักในการสร้างเสริมศรัทธาความเชื่อความเล่ือมใสของประชาชนท่ีมีต่อพระพุทธศาสนา ท้ังยังเป็นผู้นําในการสรรค์สร้างความเจริญมั่นคงแพร่หลายแห่งการพระพุทธศาสนาในดินแดนต่างๆ กล่าวโดยเฉพาะในประเทศไทย ถ้าหากพระพุทธศาสนาจะไม่มั่นคงไม่ดํารงคงอยู่เป็นท่ีพ่ึงยึดเหน่ียวจิตใจของประชาชนคนไทยอยา่ งตอ่ ไป กน็ ่าจะมสี าเหตอุ นั เน่ืองมาจากการกระทําของพุทธบริษัทเองเป็นลําดับแรก คือพุทธบริษัทมีพระภิกษุสามเณรเป็นต้นไม่ศึกษา ไม่ปฏิบัติ ไม่เผยแผ่ ไม่ปกป้องพระสัทธธรรมหรือพระพุทธศาสนา แล้วจึงเป็นเหตุให้ศาสนิกชนของศาสนาต่างๆ หรือลัทธิอื่นๆ ถือโอกาสเข้ามาบ่อนเบียนทําลายได้ ดังท่ีพระพุทธองค์ทรงแสดงเหตุแห่งความเสื่อมพระสัทธรรมหรือพระพุทธศาสนาไวซ้ ึง่ ปรากฏหลกั ฐานในพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒ * (ปัญจกนิบาต อังคุตตรนิกายพระสตุ ตนั ตปฎิ ก) โดยแสดงไว้ ๔ นยั นัยละ ๕ ประการ ดงั นี้ เหตใุ หพ้ ระสัทธรรมเส่ือมนยั ที่ ๑ คอื ภกิ ษพุ ุทธบริษทั ไม่สนใจฟังธรรม ไม่สนใจเล่าเรียนธรรม ไมค่ ิดจะทรงจําธรรม ไม่คิดจะนาํ อรรถแห่งธรรมมาพิจารณา ไม่ปฏิบัติธรรมอย่างถูกต้องสมควรแกธ่ รรม เหตุให้พระสัทธรรมเสื่อมนัยที่ ๒ คือ ภิกษุพุทธบริษัทไม่เล่าเรียนนวังคสัตถุศาสน์ (หลักพุทธธรรมคําสอนท่ีจําแนกเป็น ๙ ประการ) ไม่เผยแผ่แสดงธรรมตามที่ได้ฟังมาเรียนมาแก่ผู้อื่นไม่บอกเล่ากล่าวสอนธรรมตามที่ฟังมาเรียนมาแก่ผู้อื่น ไม่ทําการสาธยายธรรมตามท่ีฟังมาเรียนมาแกผ่ ู้อ่นื และไมไ่ ตรต่ รองดว้ ยความคดิ พิจารณาธรรมตามท่ฟี งั มาเรยี นมาโดยเคารพ เหตใุ ห้พระสทั ธรรมเสอ่ื มนัยท่ี ๓ คือ* พระไตรปิฎกภาษาไทย องั คตุ ตรนกิ าย ปัญจกนกิ บาต เล่ม ๒๒ ขอ้ ๑๕๔-๑๕๖ หนา้ ๒๕๒-๒๕๘ และข้อ ๒๐๑ หน้า ๓๔๔๒๘ ประวัติความสําคัญของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา [กช.ผพ.
(๑) ภิกษุพุทธบริษัทศึกษาเล่าเรียนธรรม จํากันมาผิดๆ จากพระพุทธพจน์ ท้ังในด้านลาํ ดบั บท พยญั ชนะ และความหมาย (๒) ภกิ ษพุ ุทธบริษัทประพฤตติ นเป็นคนว่ายาก ขาดความอดทน (๓) ภิกษุผู้เป็นพหูสูตมีความรอบรู้ไม่ถ่ายทอดบอกพระสูตรแก่ผู้อ่ืน เม่ือมรณะล่วงลับไป ทาํ ให้ขาดการสบื ทอด ไร้หลกั พ่ึง (๔) พวกภิกษุเถระมักใหญ่ มีความประพฤติย่อหย่อน ทอดทิ้งวิปัสสนาธุระ ขาดความเพียรท่ีจะบําเพญ็ สมณธรรม ไมเ่ ป็นแบบอยา่ งทดี่ ีของอนุพุทธบริษัท (๕) ภิกษุสงฆ์มีความแตกแยกขาดความสามัคคี ด่าบริภาษสาปแช่งกัน พลอยทําให้คนทีย่ งั ไม่เลอื่ มใสกจ็ ะไมเ่ ลื่อมใสและพวกทเ่ี ลื่อมใสอย่แู ลว้ กพ็ ลนั เหินหา่ งหมดความเลือ่ มใส เหตุให้พระสัทธรรมเสื่อมนัยท่ี ๔ คือ พุทธบริษัทไม่เคารพยําเกรงในพระศาสดา ไม่เคารพยาํ เกรงในพระธรรม ไมเ่ คารพยําเกรงในพระสงฆ์ ไม่เคารพยาํ เกรงในหลกั ไตรสิกขา และไม่เคารพยําเกรงซ่ึงกันและกนั ดังกล่าวมาน้ีถือว่าเป็นเหตุปัจจัยที่ทําให้พระสัทธรรมคือพระพุทธศาสนาเส่ือมอันเกิดจากภยั ภายใน คือ การกระทาํ ของพทุ ธบริษัทเอง อย่างไรก็ตาม การเผยแผ่พระพุทธศาสนาท่ีดําเนินการโดยพระภิกษุสงฆ์พุทธสาวกสืบต่อเนื่องกันมาต้ังแต่คร้ังสมัยพุทธกาล หลังพุทธปรินิพพาน เร่ิมต้ังแต่สมัยพระเจ้าอโศกมหาราช จนถงึ ยคุ ปัจจุบันนี้น้นั นบั ว่าไดม้ ีความสําคญั อยา่ งย่งิ ตอ่ การสร้างความเจริญม่ันคงแห่งพระพทุ ธศาสนาให้ขจรขจายไปยงั ดนิ แดนต่างๆ ของโลก ซ่ึงสมควรที่อนุพุทธศาสนิกชนท้ังหลายจะได้รับทราบประวัติการเผยแผ่พระพทุ ธศาสนา ดังจะรวบรวมนํามาเสนอในบทต่อไปศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวัตคิ วามสาํ คัญของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา ๒๙
๓๐ ประวัตคิ วามสาํ คญั ของการเผยแผพ ระพทุ ธศาสนา [กช.ผพ.
ปฐมบทการเผยแผพระพุทธศาสนาสนู านาประเทศพระเจาอโศกมหาราช : พุทธศาสนูปถัมภกที่โลกจารึก เมื่อพระบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจ้าเสด็จดับขันธปรินิพพานแล้ว ต่อมา ประมาณพทุ ธศตวรรษท่ี ๓ พระเจ้าอโศกมหาราช เอกอัครกษัตริย์ผู้ปกครองประเทศอินเดียในสมัยนั้นทรงมีพระราชศรัทธาเล่ือมใสในพระพุทธศาสนาเป็นอย่างมาก พระองค์ได้ทรงถวายความอุปถัมภ์พระพุทธศาสนท่ียิ่งใหญ่ โดยทรงจัดให้มีการสังคายนาชําระสอบทานหลักพระธรรมวินัยครั้งที่ ๓ (ตติยสังคายนา) ข้ึนในปี พ.ศ. ๒๓๖ ณ วัดอโศการาม นครปาฏลีบุตร แคว้นมคธ(ปัจจุบันคือเมืองปัตนะ เมืองหลวงของรัฐพิหาร ประเทศอินเดีย) ซึ่งมีพระโมคคลีบุตรติสสเถระเป็นประธานสงฆ์ในการทําสังคายนา หลังจากท่ีได้ทําสังคายนาร้อยกรองพระธรรมวินัยเสร็จส้ินแลว้ พระโมคคลบี ุตรติสสเถระโดยพระราชอุปถัมภ์ของพระเจ้าอโศกมหาราชได้จัดคณะสมณทูตหรือพระธรรมทูตออกเป็น ๙ คณะแล้วส่งไปประกาศพระพทุ ธศาสนาในดนิ แดนตา่ งๆ พระพุทธศาสนาในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราชได้รับการเผยแผ่แพร่ขยายไปยังประเทศต่างๆ ทั่วโลก ซึง่ เร่ิมมาจากการทาํ สงั คายนาครง้ั ที่ ๓ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๖ นนั่ เอง พระเจ้าอโศกมหาราช ทรงเป็นกษัตริย์พระองค์ที่ ๓ แห่งราชวงศ์โมริยะ ทรงครองราชสมบัติ ณ พระนครปาฎลีบุตร แค้วนมคธ สืบต่อพระเจ้าพินทุสาร พระราชบิดา และทรงเป็นพระราชนัดดา (หลานปู่) ของพระเจ้าจันทรคุปต์ ปฐมกษัตริย์ต้นราชวงศ์โมริยะ ผู้สืบเชื้อสายมาจากราชวงศ์ศากยะหรือพวกเจ้าศากยะ ราชสกุลของพระพุทธเจ้า ซึ่งหนีชีวิตรอดมาจากสงครามฆา่ ลา้ งเผ่าพนั ธ์ศุ ากยะโดยเจา้ ชายวิฑฑู ภะในครง้ั ปลายพทุ ธกาลศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวัติความสาํ คัญของการเผยแผพระพุทธศาสนา ๓๑
พระเจ้าอโศกมหาราช ทรงเปน็ กษัตริย์มหาจกั รพรรดริ าชท่ยี ่ิงใหญท่ ส่ี ุดในประวตั ิศาสตร์ของชมพูทวีปหรือประเทศอินเดียสมัยโบราณ และทรงเป็นองค์เอกอัครพุทธศาสนูปถมั ภกที่สําคัญทีส่ ุดในประวัตศิ าสตรแ์ ห่งพระพทุ ธศาสนา กล่าวกันว่า พระเจ้าอโศกมหาราช เดิมทีน้ัน พะองค์ทรงมีชื่อเสียงปรากฏเป็นที่ลือขานกันวา่ เปน็ พระเจ้าแผน่ ดนิ ท่โี หดรา้ ย ทรงนิยมชมชอบการทําสงครามกับแว่นแคว้นต่างๆ จนได้รับพระสมญานามว่า จัณฑาโศกราช แปลว่า “พระเจ้าอโศกผู้ดุร้าย” โดยเม่ือทรงข้ึนครองราชย์แล้วไม่นาน พระองค์ทรงทําสงครามขยายดินแดนแห่งแว่นแคว้นของพระองค์ออกไปย่ิงใหญ่ไพศาล จนมีอาณาเขตกว้างใหญ่ท่ีสุดในประวัติศาสตร์ชาติอินเดีย ซึ่งเทียบได้กับประเทศอินเดีย ปากีสถาน และบังคลาเทศปัจจุบันรวมกัน ต่อมาครั้งหนึ่งพระองค์ได้ทรงกรีฑาทัพไปปราบแคว้นกลิงคะ ซ่ึงเป็นชนเผ่าท่ีเข้มแข็ง ในการศึกสงครามครั้งแม้ว่าพระองค์จะทรงได้รับชัยชนะ แต่พระองค์ก็ทรงสลดพระทัยในความโหดร้ายทารุณของสงครามที่ทําให้ทหารบาดเจ็บล้มตายไปเป็นจํานวนมาก แล้วต่อมาพระองค์ทรงหันมานับถือพระพุทธศาสนาเพราะได้ทอดพระเนตรเห็นสามเณรนิโครธ (ผู้เป็นหลานที่พระองค์ยังไม่รู้จัก) ที่มีกิริยามารยาทสงบเรยี บร้อย น่าเล่ือมใส จึงทรงมีพระราชศรัทธา รับสั่งให้ราชบุรุษไปนิมนต์สามเณรนิโครธเข้าไปในพระราชวัง ได้ตรัสถามพระธรรมคําสอนของพระพุทธเจ้ และเม่ือทรงสดับหลักธรรมในพระพุทธศาสนาจากสามเณรนิโครธท่ีได้อนุโมทนาคาถาธรรมแสดงหลักความไม่ประมาทถวายพระองค์ก็ทรงรู้ซ้ึงถึงสัจธรรมแห่งชีวิต จนเกิดความเลื่อมใสและหันมานับถือพระพุทธศาสนา ก็ทรงมีพระสติระลึกพิจารณาถึงพฤติกรรมในอดีตที่เต็มไปด้วยความช่ัวความผิดก่อทุกข์ให้เกิดโทษแก่ผู้อ่ืนนานัปการ จึงทรงละเลกิ พระอุปนสิ ัยอันดุรา้ ยในอดีตเสยี ส้นิ ต้งั แต่บัดนนั้ ภายหลังจากท่ีทรงหันมานับถือพระพุทธศาสนาแล้ว พระเจ้าอโศกทรงดําเนินนโยบายทะนุบํารุงพระราชอาณาจักรและเจริญพระราชไมตรีกับนานาประเทศโดยทางสันติตามนโยบายธรรมวิชัย นับตั้งแต่พระองค์ทรงหันมานับถือพระพุทธศาสนา ก็ได้ทรงเปลี่ยนพระทัยกลายเป็นพระเจ้าแผ่นดินองค์เอกอัครพุทธศาสนูปถัมภก ผู้ทรงถวายการอุปถัมภ์และทรงทํานุบํารุงพระพุทธศาสนาให้มีความเจริญรุ่งเรืองและแผ่ขยายมากท่ีสุดในประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนาพร้อมทั้งทรงดําเนินนโยบายธรรมวิชัย ทรงมีพระบรมราชโองการประกาศห้ามมิให้ฆ่าสัตว์เพื่อการกีฬาและรับประทานเป็นอาหาร ส่งผลให้พวกคนอินเดียเกือบท้ังประเทศไม่รับประทานเน้ือสัตว์เป็นอาหาร แต่หันมานิยมรับประทานพืชผักและผลไม้เป็นอาหาร มิใช่แต่เพียงเท่านั้นพระองค์ยังได้ทรงมีพระราชจริยาวัตรท่ีสาธุชนในปัจจุบันยกย่องอีกมากมายหลายประการ เช่นทรงโปรดแต่งต้ังอํามาตย์หรือข้าหลวงเป็นผู้แนะนําประชาชนให้ตั้งอยู่ในหลักศีลธรรม ทรงประกาศให้ข้าราชการท่ัวราชอาณาจักรรักษาอุโบสถศีลในวันธรรมสวนะ (วันพระ) ทรงโปรดให้๓๒ ประวัตคิ วามสาํ คญั ของการเผยแผพ ระพุทธศาสนา [กช.ผพ.
ขุดบ่อน้ําสระน้ําเพ่ือสาธารณประโยชน์ ทรงโปรดให้ปลูกต้นไม้เพ่ือเป็นท่ีพักผ่อนในการเดินทางและทรวงโปรดให้จดั ตง้ั โรงพยาบาลรักษาทั้งมนุษย์และสัตว์ เป็นต้น ด้วยพระราชกรณียกิจและพระราชจริยาวัตรอันงดงามดังกล่าว ทําให้ต่อมาพระองค์ทรงได้รับการขนานพระนามใหม่ว่าพระเจา้ ธรรมาโศกราช แปลว่า “พระเจ้าอโศกผู้ทรงธรรม” พระเจ้าอโศกมหาราชทรงเป็นอัครศาสนูปถัมภกท่ียิ่งใหญ่ท่ีสุดในพระพุทธศาสนา ทรงเป็นพระมหากษัตริย์ที่ยิ่งใหญ่ในชมพูทวีป ทรงเป็นพระอัครศาสนูปถัมภกท้ังฝ่ายมหายานและฝ่ายเถรวาท ตามพระราชประวัติในคัมภีร์ภาษาสันสกฤตของพระพุทธศาสนาฝ่ายมหายานคอื คัมภรอ์ โศกวทาน และในคัมภีรภ์ าษาบาลขี องพระพทุ ธศาสนาฝา่ ยเถรวาท หลายคัมภีร์ เช่นคัมภีร์สมันตปาสาทิกา อรรถกถาพระวินัยปิฎฏ คัมภีร์ทีปวงศ์ และคัมภีร์มหาวงศ์ เป็นต้นพระองค์ได้ทรงอุปถมั ภผ์ ้ทู ี่นบั ถือศาสนาเชน โดยการถวายถํ้าหลายแห่งให้แก่เชนศาสนิกชน เพื่อไปประกอบพธิ ที างศาสนา เอช. จี. เวลส์ (H.G.Wells) นักประวัติศาสตร์คนสําคัญในตะวันตก ก็ยกย่องพระเจ้าอโศกมหาราชว่าทรงเป็นอัครมหาบุรุษท่านหนึ่ง ใน ๖ อัครมหาบุรุษแห่งประวัติศาสตร์โลก คือพระพทุ ธเจ้า โสเครติส อริสโตเตลิ โรเจอร์ เบคอน และอับราฮมั ลิงคอล์น นอกจากนี้ พระเจ้าอโศกมหาราชยังได้ทรงบําเพ็ญพระราชจริยาวัตรที่เป็นแบบอย่างให้พระมหากษัตริย์ทีเ่ ปน็ พุทธมามกะทกุ พระองคด์ าํ เนินตาม ดว้ ยการทรงอุปสมบทเป็นพระภิกษุในพระพทุ ธศาสนา ดังปรากฏในศิลาจารกึ ฉบับนอ้ ย จารึกฉบบั ใต้ ตอนท่ี ๑ ความวา่ “…นับเป็นเวลาเกินกว่า ๒ ปีครึ่งแล้วที่ข้าฯ ได้เป็นอุบาสก แต่ตลอดเวลา ๑ ปี ข้าฯมิได้กะำทําความพากเพียรใดๆ อย่างจริงจังเลย และนับแต่เป็นเวลาปีเศษแล้วท่ีข้าฯ ได้เข้าหาสงฆ์ ข้าฯ จึงได้ลงมอื ทาํ ความเพียรอยา่ งจริงจังนบั แตน่ ้นั มา” พระราชจริยาวัตรตามศิลาจารึกน้ีได้เป็นแบบอย่างให้พระมหากษัตริย์ไทยต้ังแต่สมัยสุโขทัยจนถึงปัจจบุ ันทรงถอื เป็นราชประเพณีปฏิบัตมิ าโดยไมข่ าดสาย แต่ที่เป็นหลักฐานสําหรับนักประวัติศาสตร์รุ่นหลัง คือ ศิลาจารึกของพระองค์ที่ทําให้อนุชนพุทธบริษัทหรือชาวโลกทั่วไปได้รับทราบรับรู้กันว่า พระพุทธศาสนาเป็นศาสนาแห่งความจริง ที่มีบุคคลและสถานท่ีเกี่ยวกับพระพุทธศาสนา โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ศิลาจารึกท่ีลุมพินี ท่ีเป็นหลักฐานเคร่ืองพิสูจน์ว่า พระพุทธเจ้าประสูติที่ลุมพินี (ปัจจุบันอยู่ในประเทศเนปาล) เปน็ บุคคลในประวตั ศิ าสตร์ท่ีมอี ย่จู รงิ ไมใ่ ชเ่ รือ่ งเล่าหรอื นยิ ายปรัมปราแต่อยา่ งใดศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวตั คิ วามสําคัญของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา ๓๓
ปัจจุบัน รัฐบาลอินเดียได้ประกาศให้รูปสลักบนเสาศิลาจารึกของพระเจ้าอโศกมหาราชคือสิงห์ส่ีตัวนั่งหันหลังชนกัน (สลักจากหินก้อนเดียว อยู่บนเสาศิลาจารึก ท่ีป่าอิสิปตนมฤคทายวัน เขตเมืองพาราณส)ี เปน็ ตราประจําประเทศอนิ เดียมาจนถงึ ปจั จบุ ัน สําหรับจารึกของพระเจ้าอโศกน้ันมีเป็นจํานวนมากมาย พบเกือบทั่วทวีปเอเชียตอนใต้และเป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ทสี่ ําคัญของพระพุทธศาสนาและของโลก ปัจจุบันถึงแม้ว่านครปาฏลีบุตรจะไม่รุ่งเรืองเฉกเช่นดังเดิม วัดอโศการาม สถานท่ีทําสังคายนาคร้ังที่ ๓เหลือเพียงซากปรักหักพังและถูกนํ้าท่วมในฤดูฝน แต่พระเกียรติคุณของพระเจ้าอโศกมหาราชยังคงอยู่ในความทรงจําของชาวพุทธและประชาชนทั่วโลก ในฐานะพระเจ้าจักรพรรดิท่ีปกครองบ้านเมืองด้วยธรรม พระพุทธศาสนาที่เจริญรุ่งเรืองในประเทศไทยก็สืบเนื่องมาจากการสังคายนาคร้ังท่ี ๓ เกียรติประวัติของพระองค์ได้ถูกยกย่องไว้เป็นอย่างมาก ดังที่นายเอ็ช จี เวลส์( H G Wels) เขียนไวใ้ นหนงั สอื เรือ่ ง เปิดเผยประวตั ศิ าสตร์ (OUTLINE OF HISTORY) ว่า “ในท่ามกลางพระนามของราชามหากษัตริย์นับได้จํานวนหมื่นๆ พระองค์ ซึ่งปรากฏอย่างมากมายในหน้ากระดาษประวัติศาสตร์ ในท่ามกลางพระนามของพระเจ้าแผ่นดินและเจ้าฟ้าราชันผู้ย่ิงใหญ่ทั้งหลาย พระนามของพระเจ้าอโศกพระองค์เดียวเท่านั้นก็แทบจะว่าได้ส่องแสงจรัสจ้าดังดวงดารา ตั้งแต่ดินแดนในลุ่มนํ้าวอลก้าจนถึงประเทศญ่ีปุ่น พระนามของพระเจ้าอโศกยังคงได้รับการคารวะอยู่แม้กระทั่งในยุคปัจจุบัน จีน ทิเบต และแม้แต่อินเดียซ่งึ ได้ละทิ้งหลักธรรมของพระเจ้าอโศกเสียแล้ว ก็ยังคงรักษาประเพณีนิยมแห่งความยิ่งใหญ่ของพระองค์ไว้ ทุกวันนี้มวลมนุษย์เทิดทูนกิตติคุณของพระเจ้าอโศกมากยิ่งกว่าท่ีเราได้ฟังพระนามของคอนสตันไตน์ (Constantine) หรือชาร์ลมาญ (Charlemagne) เสยี อีก” ด้วยเหตุนี้ นักประวัติศาสตร์ทางพระพุทธศาสนาจึงถือว่า สมัยพระเจ้าอโศกมหาราชเป็นสมัยหนึ่งที่พระพุทธศาสนาเจริญสูงสุดในทุกๆ ด้าน เพราะพระองค์นอกจากจะทรงอุปถัมภ์การทําสังคายนาคร้ังที่ ๓ และทรงส่งสมณทูตไปประกาศพระศาสนาในที่ต่างๆ แล้ว ยังได้ทรงมีพระราชศรัทธาในพระพุทธศาสนาอย่างย่ิงใหญ่ โดยทรงโปรดให้สร้างปูชนียสถานและ๓๔ ประวตั ิความสําคัญของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา [กช.ผพ.
ถาวรวัตถุอนสุ รณใ์ นพระพทุ ธศาสนาเปน็ จํานวนมาก เช่น ทรงสรา้ งวิหารหรอื วัด ๘๔,๐๐๐ แห่งเจดีย์ ๘๔,๐๐๐ องค์ ในนครต่างๆ รวมกันทั้งส้ิน ๘๔,๐๐๐ นคร มิใช่แต่เท่านั้น พระองค์ยังได้ทรงนําเอาหลักธรรมในพระพุทธศาสนาไปใช้ในการปกครองประเทศ ทรงสร้างศิลาจารึกแสดงคําสอนตามหลักพระพุทธศาสนาไว้ในท่ีต่างๆ ทั่วราชอาณาจักร ซึ่งเป็นหลักฐานในการศึกษาค้นควา้ ประวตั ิศาสตร์พระพทุ ธศาสนาในรัชสมัยของพระองคไ์ ดเ้ ป็นอยา่ งดี ความดงั กลา่ วมาน้ี สมดังที่ พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตโฺ ต) พระมหาเถระผเู้ ปน็นกั ปราชญ์ทางพระพุทธศาสนา เมื่อคร้ังดํารงสมณศักดิ์เป็นที่ พระราชวรมนี ได้รจนาข้อเขียนเกย่ี วกับพระราชกรณียกิจคุณูปการที่มีต่อพระพุทธศาสนาของพระเจ้าอโศกมหาราชไว้ในหนังสือ“จารกึ อโศก” มีความตอนหน่งึ วา่ “...พระราชกรณียกิจของพระเจ้าอโศกมหาราช ในการทํานุบํารุงพระพุทธศาสนากล่าวเฉพาะท่ีสําคัญ ได้แก่ การทรงสร้างมหาวิหาร ๘๔,๐๐๐ แห่ง เป็นแหล่งที่พระภิกษุสงฆ์ศึกษาเล่าเรียนพระธรรมวินัย บําเพ็ญสมณธรรม และส่ังสอนประชาชน ทรงอุปถัมภ์การสังคายนาคร้งั ที่ ๓ และทรงสง่ พระเถรานุเถระไปประกาศพระศาสนาในแว่นแคว้นต่างๆ เป็นเหตุให้พระพุทธศาสนาเจริญรุ่งเรืองแพร่หลายไปในประเทศต่างๆ และทําให้ประเทศทั้งหลายในเอเชียตะวันออกมีอารยธรรมสืบเนื่องกันมาจนถึงปัจจุบัน ในด้านรัฐประศาสโนบาย(การปกครองประเทศ) ทรงถือหลักธรรมวิชัยมุ่งชนะจิตใจของประชาชนด้วยการปกครองแผ่นดินโดยธรรมยึดเอาประโยชน์สุขของประชาชนเป็นท่ีต้ัง ส่งเสริมกิจการสาธารณูปการ ประชาสงเคราะห์สวัสดิการสังคม และทํานุบํารุงศิลปวัฒนธรรมอย่างกว้างขวาง ทําให้ชมพูทวีปในรัชสมัยของพระองค์ เปน็ บอ่ เกดิ สําคญั แหง่ อารยธรรมทแี่ ผไ่ พศาลม่ันคง พระนามของพระองค์ดํารงอยู่ยั่งยืนนานและอนุชนเรียกขานด้วยความเคารพเทิดทูนเหนือกว่าปวงมหาราชผู้ทรงเดชานุภาพพิชิตแวน่ แคว้นท้ังหลายไดด้ ว้ ยชัยชนะในสงคราม พระราชจริยาวัตรของพระเจ้าอโศกมหาราช เป็นกัลยาณจารีตอันมหากษัตริย์ผู้ยิ่งใหญ่สมัยต่อๆ มาท่ีนิยมทางสันติและได้รับสมัญญาว่าเป็นมหาราช ทรงนับถือเป็นแบบอย่างดําเนินตามโดยทั่วไป ซึ่งพระราชจริยาวัตรและพระราชกรณียกิจของพระเจ้าอโศกมหาราชปรากฏเป็นหลักฐานอยู่ในศิลาจารึก ซ่ึงพระองค์ได้โปรดให้เขียนสลักไว้ ณ สถานท่ีต่างๆ ท่ัวจักรวรรดิอันไพศาลของพระองค์ ความท่ีจารึกไว้เรียกว่า ธรรมลิปิ แปลว่า ลายสือธรรม หรือความท่ีเขียนไว้เพื่อสอนธรรม ถือเอาความหมายเข้ากับเรื่องว่า ธรรมโองการ ธรรมลิปิท่ีโปรดให้จารึกไว้เท่าท่พี บมีจํานวน ๒๘ ฉบบั แต่ละฉบบั มักจารึกไวใ้ นที่หลายแหง่ บางฉบบั ขุดค้นพบแล้วถึง ๑๒แห่งก็มี ความในธรรมลปิ ิน้ันแสดงพระราชประสงค์ของพระองค์ท่มี ีต่อประชาชนบ้าง หลักธรรมทีท่ รงแนะนําสัง่ สอนประชาชนและข้าราชการบา้ ง พระราชกรณียกจิ ทีไ่ ด้ทรงบําเพญ็ แล้วบ้างศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวตั ิความสาํ คัญของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา ๓๕
กลา่ วโดยสรุป อาจวางเปน็ หวั ขอ้ ไดด้ งั นี้ คอื ก. การปกครอง ๑. การปกครองแบบบดิ ากบั บตุ ร โดยมีขา้ ราชการเป็นพีเ่ ล้ียงของประชาชน ๒. การถือประโยชน์สุขของประชาชนเป็นหน้าท่ีสําคัญที่สุด เน้นความยุติธรรม และความฉบั ไวในการปฏิบัติหน้าที่ราชการ ๓. การจัดให้มีเจ้าหน้าท่ีเกี่ยวกับการสั่งสอนธรรม คอยดูแลแนะนําประชาชนในทางความประพฤติและการดํารงชวี ิตอยา่ งทั่วถึง และวางระบบขา้ ราชการควบคุมกันเปน็ ช้นั ๆ ๔. การจัดบริการสาธารณประโยชน์และสังคมสงเคราะห์ เช่น บ่อน้ํา ที่พักคนเดินทางปลูกสวน สงวนป่า โอสถศาลา สถานพยาบาลสําหรบั คนและสัตว์ ข. การปฏิบตั ิธรรม ๑. เน้นทาน คือการช่วยเหลือเอื้อเฟ้ือกันด้วยทรัพย์และส่ิงของ แต่ย้ําธรรมทาน คือการช่วยเหลือด้วยการแนะนําในทางความประพฤติ และการดําเนินชีวิตที่ถูกต้อง ว่าเป็นกิจสาํ คญั ทส่ี ดุ ๒. การคุ้มครองสัตว์ งดเว้นการเบียดเบียนสัตว์ โดยเฉพาะให้เลิกการฆ่าสัตว์บูชายัญอยา่ งเดด็ ขาด ๓. ให้ระงับการสนุกสนานบันเทิงแบบมัวเมามั่วสุมร่ืนเริง หันมาใฝ่ในกิจกรรมทางการปฏิบัติธรรมและเจริญปัญญา เริ่มแต่องค์พระมหากษัตริย์เอง เลิกเสด็จเที่ยวหาความสําราญโดยการล่าสัตว์ เป็นต้น เปลี่ยนมาเป็นธรรมยาตรา เสด็จไปนมัสการปูชนียสถาน เยี่ยมเยียนชาวชนบทและแนะนาํ ประชาชนให้ปฏิบตั ิธรรมแทนการประกอบพธิ มี งคลตา่ งๆ ๔. ย้ําการปฏิบัติธรรมที่เกี่ยวกับความสัมพันธ์ระหว่างบุคคลในสังคม เช่น การเชื่อฟังบดิ ามารดา การเคารพนับถอื ครูอาจารย์ การปฏบิ ตั ิชอบตอ่ ทาสกรรมกร เปน็ ตน้ ๕. เสรีภาพในการนับถือศาสนา และความสามัคคีปรองดอง เอ้ือเฟื้อนับถือกันระหว่างชนตา่ งลัทธิศาสนา…”* และดงั ท่ีท่านศาสตราจารย์พเิ ศษ เสฐียรพงษ์ วรรณปก ได้เขยี นสรุปความเป็นพระเจ้าแผ่นดินผู้ทรงเป็นพุทธมามกะที่ทรงนําหลักธรรมทางพระพุทธศาสนามาเป็นนโยบายปกครองประเทศของพระเจ้าอโศกมหาราชไว้ในบทความ “จากพระพุทธเจ้าถึงพระเจ้าอโศกมหาราช”ความตอนหนึง่ ว่า* พระราชวรมนุ ี (ประยทุ ธ์ ปยตุ ฺโต) : จารกึ อโศก พมิ พ์ พ.ศ. ๒๕๑๖ [กช.ผพ.๓๖ ประวัตคิ วามสําคัญของการเผยแผพระพุทธศาสนา
“...พระเจ้าอโศกน้ีเอง ที่ทรงเป็นต้นแบบนําเอาคําสอนของพระพุทธศาสนามาปรับประยุกต์กับการบริหารบ้านเมือง อันเรียกว่า “อโศกธรรม” และเป็นพระมหากษัตริย์พระองค์แรกท่ีประกาศให้พระพุทธศาสนาเป็นศาสนาประจําชาติ สิ่งหน่ึงท่ีกษัตริย์แต่โบราณไม่ทํา แต่พระเจ้าอโศกทําคือ การจารึกข้อความลงในแผ่นศิลาบ้าง หลักศิลาบ้าง อันเรียกว่า “ศิลาจารึกพระเจ้าอโศก” จารึกเหลา่ นี้ ไดเ้ ล่าเรื่องราวท่ีสําคัญๆ พระราชกรณยี กิจที่ทรงบําเพ็ญ การนําเอาหลกั ธรรมพระพทุ ธศาสนามาปรบั ประยุกต์ใช้ ประกาศใหช้ าวเมืองถอื ปฏิบตั ิ เสด็จ “ธรรมยาตรา” คือเสด็จจาริกแสวงบุญไปยังสถานที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธองค์คือสถานท่ีประสูติ ตรัสรู้ แสดงปฐมเทศนาและเสด็จดับขันธปรินิพพาน ทรงค้นจนแน่พระทัยว่าใช่สถานที่เหล่านั้นแน่ จึงทรงให้จารึกหลักศิลาบอกไว้ให้เป็นหลักฐาน เผื่อพุทธบริษัทในภายหลังจะได้ไปนมัสการถูก เช่นลุมพินี สถานที่ประสูติ ก็ทรงประดิษฐานเสาศิลามีข้อความจารึกว่า \"สมเด็จพระปิยทรรศี ผู้เป็นท่ีรักของเทวดา เมื่ออภิเษกได้ ๒๐ พรรษา ได้เสด็จมาดว้ ยพระองคเ์ อง แลว้ ทรงกระทาํ การบูชา ณ สถานที่นเี้ พราะว่าพระศากยมุนพี ุทธเจ้าได้ประสูติแลว้ ณ ท่ีนี้ พระองค์(พระปิยทรรศี) ได้โปรดให้สร้างร้ัวศิลา และโปรดให้ประดิษฐานเสาศิลาข้ึนไว้...”* พระบรมราชานุสาวรีย์พระเจา้ อโศกมหาราช ในประเทศไทย*เสฐียรพงษ์ วรรณปก : บทความคอลัมน์ “ธรรมะใต้ธรรมาสน์” หนังสือพิมพ์ข่าววสดรายวัน ฉบับวันที่ ๑๕ มิถุนายน๒๕๕๓ สืบค้นจาก www.khaosod.co.th/view.ศศ. พศ. ๒๕๕๓] ประวัติความสําคัญของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา ๓๗
พระราชประวัตขิ องพระเจา อโศกมหาราช เพื่อให้อนุชนพุทธบริษัทได้รําลึกนึกถึงคุณูปการอันย่ิงใหญ่ต่อพระพุทธศาสนาที่พระเจ้าอโศกมหาราชทรงกระทําไว้ ขอรวบรวมประมวลข้อเขียนเก่ียวกับเกร็ดพระราชประวัติของพระองค์มานําเสนอไวใ้ นหนังสือ ก่อนอื่น พึงทราบว่าพระราชประวัติของพระเจ้าอโศกมหาราชนั้นปรากฏเป็นหลักฐานให้อนุชนชาวพุทธได้ศึกษาค้นคว้าทั้งในคัมภีร์ภาษาบาลีของพระพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาท ท้ังในคัมภีร์ภาษาสันสกกฤตของพระพุทธศาสนาฝ่ายมหายาน และจากหลักศิลาจารึกท่ีพระองค์ทรงโปรดใหจ้ ารจารึกบนั ทกึ เกร็ดพระประวัติการบาํ เพญ็ พระจริยาวัตรของพระองค์ไว้ที่กระจายอยู่ทั่วแผ่นดินชมพูทวีป ดังท่ีท่านอาจารย์ิเสถียร โพธินันทะ นักปราชญ์ทางพระพุทธศาสนาที่มีช่อื เสยี งของไทย ไดก้ ล่าวไวใ้ นหนงั สือ “ประวัตศิ าสตรพ์ ระพุทธศาสนา” ความตอนหนึ่งว่า “....พระเจ้าอโศกเป็นจักรพรรดิราชพระองค์เดียวซ่ึงประกอบด้วยพระเดชและพระคุณตรึงตราอยู่ในความทรงจําของประชากรนับจํานวนหลายร้อยล้านคน นับต้ังแต่เบื้องปุริมกาลตราบเท่าปจั จบุ ัน และจะต้องเป็นดังน้ีต่อไปอีกในอนาคต บรรดาพุทธศาสนิกชนเป็นหนี้บุญคุณต่อจักรพรรดิราชพระองค์นี้อย่างไม่รู้จะชดเชยได้หมด พระพุทธศาสนาได้แผ่ขยายออกไปในนานาประเทศ ก็ด้วยอานุภาพอุปการะของพระองค์ พระองค์เป็นผู้ริเริ่มงานธรรมทูตในดินแดนนอกประเทศอินเดีย ตํานานว่าด้วยประวัติของพระเจ้าอโศก ได้ปรากฏในคัมภีร์สันสกฤตชื่อ“อโศกอวทาน” ตํานานเล่มนี้ได้เรียบเรียงข้ึนราวต้นพุทธศตวรรษท่ี ๕ และได้แปลออกสู่พากย์จนี ๓ ครัง้ ครั้งแรกแปลโดยอังหวบคิม ราวปลายพุทธศตวรรษที่ ๗ ในรัชสมัยพระเจ้าจิ้นฮุ่ยเต้ครั้งที่สอง แปลโดยคุณภัทร ราวต้นพุทธศตวรรษที่ ๙ คร้ังท่ีสาม แปลโดยสังฆปาละ ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๐ ส่วนในพากย์บาลี เราหารายละเอียดเก่ียวกับพระเจ้าอโศกได้ในคัมภีร์มหาวังสะ และสมันตปาสาทิกา นอกจากนี้ จริยาวัตรของพระองค์ เรายังอาจทราบได้จากศิลาจารึกซึ่งถูกค้นพบเร่ือยๆ ศิลาจารึกเหล่านี้มีกระจัดกระจายทั่วไปในอินเดีย จมดินจมทรายอยู่ เมื่อศิลาจารึกเหล่าน้ีได้ถูกขุดค้นข้ึนมา เร่ืองราวของพระเจ้าอโศกก็ย่ิงปรากฏเด่นชัดย่ิงขึ้นและบรรดานักปราชญ์ทั้งฝรั่งและแขกต่างค้นคว้าอ่านศิลาจารึกเหล่าน้ันเป็นการใหญ่ ต่างผลิตตําราว่าด้วยเรื่องพระเจ้าอโศกออกมาแข่งขันกัน นักเขียนคนหน่ึงชื่อ เอช. จี. เวลส์ เขียนสรรเสริญพระเจ้าอโศกว่า ในบรรดามหาราชาธิราชนับจํานวนพันๆ องค์ ที่ปรากฏพระนามในประวัตศิ าสตร์ มแี ต่พระนามของพระเจ้าอโศกเท่านัน้ ท่เี ปน็ ดารารุ่ง ณ เบอ้ื งนภากาศ ซ่ึงส่อง๓๘ ประวตั ิความสาํ คญั ของการเผยแผพระพทุ ธศาสนา [กช.ผพ.
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
