2565_รูปแบบและคุณค่าของเหตุผล

๒๕๑ ฟ้าแดดดินลม พระอาทิตย์ พระจันทร์ ดวงเดือนดาว นักขัตฤกษ์ที่ไหน คงตั้งอยู่ในคนนี่เอง ไม่เลือกกาล สถานที่ อริยบถ ดูแต่เรานี่สิยืนว่ากันกลางถนนในกรุงเทพฯน้ีเลย” รูปแบบเหตุผลในการสอนธรรมของหลวง พ่อชา จากการศึกษาวิจัยพบว่าในการสอนธรรมของหลวงปู่ม่ันและหลวงพ่อชา มีรูปแบบของเหตุผล ๕ รปู แบบ ดงั ต่อไปนี้ แบบนริ นยั บทเทศนาทค่ี ัดเลอื กมาศึกษาวเิ คราะห์ มีทงั้ หมด ๑๐ บทเทศนา ตัวอย่างคำ สอน เช่น “ไม่มีใครมารักษาเราได้ นอกจากเรารักษาเราเอง อินทร์ พรหม ยม นาค ไม่มี ถ้าเราไม่ดีแล้ว ไม่มีใครมารักษาดอก” แบบอุปนัย บทเทศนาท่ีคัดเลือกมาศึกษาวิเคราะห์ มีท้ังหมด ๑๒ บทเทศนา ตัวอย่าง คำสอน เช่น “หลวงพ่อสอนฝรั่งอย่างไร ในเมื่อท่านพูดภาษาอังกฤษไม่ได้ และลูกศิษย์ก็ไม่คุ้นกับภาษาไทย” คำถามทำนองนี้มีอยู่เสมอและหลวงพ่อก็มีคำตอบเปรียบเทียบให้ฟังอย่างคมคายว่า “น้ำร้อนก็มี น้ำฮ้อนก็มี ฮอทวอเตอรก์ ม็ ี มันเปลี่ยนแต่ชอื่ ภายนอก ถ้าเอามอื จุ่มลงไปกไ็ ม่ต้องใชภ้ าษาหรอก คนชาติไหนก็รู้ไดเ้ อง” บาง ทีท่านตั้งคำถามกับพวกช่างสงสัยในเรื่องเหล่านี้ว่า “ท่ีบ้านโยมมีสัตว์เล้ียงไหม อย่างหมาแมว หรือวัวควาย อย่างน้ี เวลาพูดกับมันโยมต้องรู้ภาษาของมันด้วยหรือเปล่า” “..ถึงแม้มีลูกศิษย์เมืองนอกมาอยู่ด้วยมากๆ อย่างนี้ก็ไม่ไดเ้ ทศน์ใหเ้ ขาฟงั มากนัก พาเขาทำเอาเลย ทำดีได้ดี ทำไม่ดกี ็ได้ของไม่ดี พาเขาทำดู เมื่อทำจริงๆ ก็ เลยได้ดี เขาก็เลยเชอ่ื ไม่ใช่มาอ่านหนังสือเอาเท่าน้ันนะ ทำจริงๆ น่ันแหละสิ่งใดไม่ดีก็ละมัน อันไหนไม่ดกี ็เลิก มันเสีย มันก็เป็นความดีขึ้นมา” การสอนแบบพาเขาทำเอาเลยน้ี บางทีหลวงพ่อก็เปรียบเทียบให้ฟังว่า “ไม่ ยากหรอก ดึงไปดึงมาเหมือนควาย เด๋ียวมันก็เป็นเท่าน้ันล่ะ” แบบเปรียบเทียบ บทเทศนาท่ีคัดเลือกมาศึกษา วิเคราะห์ มีทั้งหมด ๑๓ บทเทศนา ตัวอย่างคำสอน เช่น “ดูไก่ป่าน่ันสิ มันเป็นสัตว์ที่มีความว่องไว คล่องตัว ระวังภัย กินไม่จุ ถ้ามันรู้ว่าจะมีอันตราย แม้จะกำลังกินอาหารอยู่ มันจะรีบบินหนีทันที มันรู้จักระมัดระวัง รักษาตวั ดี บินได้สูง เวลานอนกอ็ าศัยก่ิงไม้ยอดได้เป็นท่นี อนและแยกกันนอน ตา่ งจากไก่บ้าน กินจุ ไม่คลอ่ งตัว น้ำหนักมาก บินได้ไม่สูง ขาดความระมัดระวัง มีคนเอามาปล่อยไว้ แต่ผลสุดท้ายก็ถูกหมากัดตาย เพราะมัน เคยอยู่กินสบาย มีคนคอยเอาใจใส่ดูแลจึงเกิดความประมาท...แบบโยนิโสมนสิการ บทเทศนาที่คัดเลือกมา ศึกษาวิเคราะห์ มีทั้งหมด ๒๒ บทเทศนา ตัวอย่างคำสอน เช่น “จงอย่าเป็นบัณฑิตสกปรก” “บิณฑบาตเอา คน” “น้ำไหลนิ่ง” “ปฏิบัติเพื่อละไม่ใช่ปฏิบัติเพ่ือเอา” เป็นต้น แบบปฏิบัติภาวนา บทเทศนาท่ีคัดเลือกมา ศึกษาวิเคราะห์ มีมากกว่า ๓๖ บทเทศนา ตัวอย่างคำสอน เช่น การฝึกจิตไม่เหมือนฝึกสัตว์ จิตน้ีเป็นของฝึก ยากแท้ๆ แต่อย่าไปท้อถอยง่ายๆ ถ้ามันคิดไปทั่วทิศก็กลั้นใจมันไว้ พอใจมันจะขาด มันก็คิดอะไรไม่ออก มันก็ วิ่งกลับมาเอง ให้ทำไปเถอะ” “ในทางพุทธศาสนาใหท้ ำเพื่อไม่ต้องการอะไร ถา้ มีเพ่ืออะไร มันไม่หมด ทางโลก ทำอะไร เรียกว่ามนั มีเหตุผล พระพุทธองค์ท่านทรงสอนว่า ให้ “นอกเหตุ เหนือผล” ไมว่ ่าทำอะไร ปญั ญาของ ท่านใหน้ อกเหตุเหนอื ผล ใหน้ อกเกดิ เหนอื ตาย นอกสขุ เหนือทกุ ข์” ความจริงสูงสุดของพุทธศาสนาไม่อาจบรรลุถึงด้วยกระบวนการทางตรรกะ แต่มีวิธีเข้าถึงด้วย กระบวนการทางปัญญาท่ีเรียกว่าภาวนามยปัญญา ซึ่งถือว่าเป็นเคร่ืองมือท่ีเกินขอบเขตของนิยามตรรกะ ตะวันตก หลักการพุทธศาสนาเน้นการใช้เหตุผลเชิงประจักษ์ ต้องลงมือปฏิบัติจนประจักษ์แจ้ง(วิปัสสนา) ด้วยตนเอง ในระดับพื้นฐานของชีวิตยอมรับการใช้ตรรกะของนิรนัยและอุปนัยซ่ึงตรงระดับจินตามยปัญญา และสุตตมยปัญญา วัตถุประสงค์ของการใช้เหตุผลในพุทธศาสนาเพื่อประโยชน์ต่อการประกาศศาสนา ๒๕๑

๒๕๒ สร้างความรู้ความเข้าใจในการดำเนินชีวติ ท่ีถูกต้องดีงาม แต่สำหรับอุดมคตสิ ูงสุด คือ นิพพาน ไม่อาจบรรลุถึง ด้วยกระบวนการทางเหตุผล เป็นความจริงที่เลยกรอบความคิด ภาษา หรือเหตุผลออกไป ดังที่หลวงพ่อพุทธ ทาสใช้คำวา่ “ภาษาคน ภาษาธรรม” หลวงพ่อชาใช้คำว่า “นอกเหตุเหนือผล สภาวธรรมไม่มีป้ายบอก ธรรมะ ไม่มีในตัวหนังสือ” อาจารย์ ดร.ประมวล เพ็งจันทร์เรียกว่า “พุทธศาสนาท่ีไม่มีไวยากรณ์” ซ่ึงอาจสรุปได้ว่า ภาษาเป็นส่ือความคิดที่มีข้อจำกัด ไม่สามารถหย่ังถึงความจริงในพุทธศาสนาได้ทั้งหมด โครงสร้างทางภาษามี ประโยชน์และคุณค่าในระดับหนึ่ง ความจริงที่เลยนั้นไปสัมผัสได้ด้วยจิต ประโยคคำพูดใดๆ ไม่อาจถ่ายทอด ความจริงที่ว่านี้ได้ รูปแบบการใช้เหตุผลในการสอนธรรมของหลวงปู่ม่ัน ภูริทตฺโต และหลวงพ่อชา สุภทฺโท จดั ได้ ๕ รปู แบบ ได้แก่ แบบนิรนัย แบบอุปนัย แบบเปรียบเทียบ แบบปฏิบัติภาวนา และแบบโยนิโสมนสกิ าร ซึ่งโยนิโสมนสิการนี้แบ่งย่อยได้อีก เช่น แบบสืบสาวเหตุปัจจัย แบบแยกแยะส่วนประกอบ แบบสามัญ ลกั ษณะ เปน็ ต้น บทเทศนาของหลวงปู่มนั่ และหลวงพ่อชาทคี่ ัดเลอื กมาศึกษาวิเคราะหเ์ ป็นตัวอย่างรปู แบบการ ใช้เหตุผลในการสอนธรรมมีจำนวนหลายบท เป็นการใช้เหตุผลเพื่อนำไปสู่การปฏิบัติ หรืออธิบายผลแล ะ ประสบการณ์ของการปฏิบัติ ตลอดถึงมรรคผลของการปฏิบัติ ซ่ึงการใช้เหตุผลดังกล่าวน้ี ถูกนำมาใช้ท้ังการ เทศนา การเสวนา สนทนา ถามตอบ วิธีสอนและเน้ือหาสาระแห่งคำสอนของพระธรรมาจารย์ท้ังสองรูป สร้างแรงบันดาลใจให้แก่ลูกศิษย์ ให้เกิดความตั้งใจ ทุ่มเท มุ่งม่ัน จริงจัง ตลอดถึงมองเห็นจุดมุ่งหมายของการ ปฏบิ ัตทิ ีม่ ีความละเอียดลึกซึง้ โดยมกี ารวางระเบียบแบบแผนบนพ้ืนฐานแห่งพระธรรมวินัยอยา่ งเครง่ ครัด ๕.๑.๔ คณุ คา่ ของเหตผุ ลในการสอนธรรม คุณค่า หมายถึง ส่ิงท่ีมีประโยชน์หรือมีมูลค่าสูง ปัจจุบันมักจำแนกคุณค่าเป็นด้านๆ เช่น คุณค่า ด้านสังคม คุณค่าด้านเศรษฐกิจ คุณค่าด้านจริยธรรม คุณค่าด้านจิตใจ คุณค่าด้านปฏิบัติ เป็นต้น หลักการ ตัดสินคุณค่า ส่วนมากใช้เกณฑ์แนวคิดทางปรัชญา ได้แก่ อัตวิสัยนิยม ปรวิสัยนิยม และสัมพัทธนิยม ในแนวคิดของกลุ่มมนุษยนิยมกล่าวถึงคุณค่าของมนุษย์ว่า เป็นภาวะท่ีสูงส่งท่ีสุดในโลก มีคุณค่าในตนเอง และมนุษย์อยู่ก่ึงกลางและอยู่ในความพอดี ในมิติของพุทธศาสนา มีทรรศนะ เกี่ยวกับคุณค่า ๔ ด้าน ได้แก่ ภาวิตกาย ภาวิตศีล ภาวิตจิต ภาวิตปัญญา เป็นหลักในการศึกษา ในมิติของปรัชญา กำหนดคุณค่าไว้หลาย ลักษณะ เช่น คุณค่าด้านความจรงิ คุณค่าด้านความรู้ คุณค่าด้านความดี คุณค่าด้านความงาม และคณุ ค่าด้าน การใช้ประโยชน์ได้ เป็นต้น งานวิจัยได้กำหนดกรอบการวิเคราะห์ด้านคุณค่าเหตุผลในการสอนธรรมของ พระสงฆ์ภาคตะวนั ออกเฉียงเหนือท่ีมีอิทธิพลต่อศรัทธาของประชาชนไว้เป็น ๕ ด้าน ได้แก่ คุณค่าด้านปัญญา คุณคา่ ดา้ นจิตใจ คุณคา่ ด้านปฏิบัติ คณุ ค่าดา้ นเศรษฐกิจ และคุณค่าดา้ นสังคม คุณคา่ ของเหตุผลในการสอนธรรมของหลวงปู่มัน่ ภรู ิทตฺโต โดยการคัดเลือกหลักธรรมหรือหัวข้อ ธรรม จากบทเทศนา บทเสวนาถามตอบ การกล่าวให้โอวาท ท่ีมีการบันทึกไว้ในส่ือต่างๆ ไมว่ ่าจะเป็น งานวิจัย เอกสารวิชาการ หนังสือ ส่ืออิเล็กทรอนิกส์ แล้วนำมาศึกษาวิเคราะห์ตามโครงสร้างคุณค่า ๕ ประการ คือ คุณค่าด้านปัญญา คุณค่าด้านจิตใจ คุณค่าด้านปฏิบัติ คุณค่าด้านเศรษฐกิจ และคุณค่าด้านสังคม ๒๕๒

๒๕๓ ผลการวิจัยพบว่า คุณค่าการสอนธรรมตามรูปแบบของเหตุผลนิรนัย เป็นเหตุผลระดับจินตามยปัญญา คือ ความคิด ทิฏฐิ ความเห็น ความเข้าใจโดยนัยเหตุผล มักใช้กับผู้ฟังจำนวนมากๆ เช่น เทศนามโนคือใจนี้ เป็นด้ังเดิมเป็นมหาฐานใหญ่ คำถามเก่ียวกับเทวดา เป็นต้น ผลที่เกิดจากเหตุผลระดับนี้ ทำให้ยึดถือลัทธิ ศาสนา อุดมการณ์ คา่ นิยมต่างๆ เปน็ แนวทางแห่งพฤติกรรมและวิถชี ีวิต คุณค่าการสอนธรรมตามรูปแบบของ เหตุผลอุปนัย เป็นเหตผุ ลที่อธิบายจากจุดย่อยหรือกรณีตัวอย่างไปหาข้อสรุปที่เป็นหลักใหญ่ ส่วนใหญ่มักใช้ใน สถานการณ์สนทนาถามตอบ จำนวนผู้ฟังไม่มาก แล้วนำหัวข้อธรรมมาวิเคราะห์ เช่น เทศนาในงานของศพ พระอาจารย์เสาร์ เร่ืองการกินเจ เป็นต้นกระบวนการเหตุผลน้ีทำให้เกิดการเข้าใจโลกรอบตัว มีอิทธิพลต่อ การรับรู้ การมอง การเห็น การเข้าใจโลกรอบตัว สร้างความรู้อื่นๆ ต่อไป คุณค่าการสอนธรรมตามรูปแบบ เปรียบเทียบ เป็นการยกเอาส่ิงที่เข้าใจโดยท่ัวๆ ไปเพื่อเทียบให้เห็นความรู้อีกอันหนึ่งในลักษณะแบบเดียวกัน เป็นแนวทางที่ใช้มากเพ่ือเช่ือมโยงความคิดและหลักปฏิบัติให้เข้าใจถึงหลักปฏิบัติ แล้วนำหัวข้อธรรมมา วิเคราะห์ เช่น การเปรียบเทียบกะปอมก่า-กิเลส เปรียบเทียบ“หยาบ-ละเอียด” เป็นต้น ทำให้เกิดการยึดถือ ลัทธิ ศาสนา อุดมการณ์ ค่านิยมต่าง ๆ เป็นตัวช้ีนำแนวทางแห่งพฤติกรรมและวิถีชีวิต และการเข้าใจโลก รอบตัว มีอิทธิพลต่อการรับรู้ การมอง การเห็น การเข้าใจโลกรอบตัว สรา้ งความรู้อื่นๆ ต่อไป คุณค่าการสอน ธรรมตามรูปแบบโยนิโสมนสิการ เป็นลักษณะเช่นเดียวกับเหตุผลแบบนิรนัย แล้วนำหัวข้อธรรมมาวิเคราะห์ เช่น คำสอนเกี่ยวกับ“ธดุ งค์ท่ีแทจ้ ริง” และ “มัชฌิมา” เป็นตน้ ทำให้เกิดกระการคิดแบบสบื สาวเหตุปัจจัย วิเคราะห์แยกแยะส่วนประกอบ สามัญลักษณ์หรือแบบรู้เท่าทันธรรมดา แบบอริยสัจ/แบบแก้ปัญหา แบบอรรถธรรมสัมพันธ์ แบบรู้ทันคุณโทษและทางออก แบบคุณค่าแท้-คุณค่าเทียม แบบเร้ากุศล แบบอยู่กับ ปัจจุบัน และแบบวิภัชชวาท คุณค่าการสอนธรรมตามรูปแบบปฏิบัติภาวนา เป็นเหตุผลปฏิบัติเพ่ือเข้าถึง จุดมุ่งหมายของพุทธศาสนา แล้วนำหัวข้อธรรมมาวิเคราะห์ เช่น เทศนาธรรม“ปลง” และ “ฐีตภูตํ” เป็นต้น กระบวนการเหตุผลแบบปฏิบัติภาวนา ส่งผลให้เกดิ ความรู้กระจ่างชัดและลึกซึ้งทีส่ ุด เป็นผลสำเร็จทางปัญญา สูงสดุ ที่มนุษย์จะทำได้ สามารถชำระล้างจติ สันดานของบุคคลสร้างหรือเปล่ียนแปลงท่าทีการมองโลกและชีวิต มีผลต่อพฤตกิ รรมและดำเนินชวี ติ อย่างเด็ดขาดและแนน่ อนย่ังยืนยิง่ กวา่ ทิฏฐิ คุณค่าของเหตผุ ลในการสอนธรรมของหลวงพ่อชา สุภทฺโท เกิดผลในลักษณะเชน่ เดียวกับ คณุ ค่า ของเหตุผลในการสอนธรรมของหลวงปู่ม่ัน ภูริทตฺโต กล่าวคือ คุณค่าการสอนธรรมตามรูปแบบของเหตุผลนิร นัย เป็นเหตุผลระดับจินตามยปัญญา คือ ความคิด ทิฏฐิ ความเห็น ความเข้าใจโดยนัยเหตุผล มักใช้กับผู้ฟัง จำนวนมากๆ เช่น ไม่มีใครมารักษาเราได้ นอกจากใจของเรา เป็นต้น ผลท่ีเกิดจากเหตุผลระดับน้ี ทำให้ ยดึ ถือลัทธิ ศาสนา อุดมการณ์ ค่านิยมต่างๆ เป็นแนวทางแห่งพฤติกรรมและวถิ ีชีวิต คุณคา่ การสอนธรรมตาม รูปแบบของเหตุผลอุปนัย เป็นเหตุผลที่อธิบายจากจุดย่อยหรือกรณีตัวอย่างไปหาข้อสรุปที่เป็นหลักใหญ่ ส่วน ใหญ่มักใช้ในสถานการณส์ นทนาถามตอบ จำนวนผู้ฟงั ไมม่ าก แล้วนำหัวข้อธรรมมาวเิ คราะห์ เช่น ในเม่อื ท่าน พูดภาษาอังกฤษไม่ได้ หลวงพ่อสอนฝร่ังอย่างไร ท่านตอบว่า ไม่ยากหรอก ดึงไปดึงมาเหมือนควาย เด๋ียวมันก็ เปน็ เท่าน้ันละ่ เป็นตน้ กระบวนการเหตุผลนี้ทำให้เกดิ การเข้าใจโลกรอบตวั มีอิทธิพลต่อการรบั รู้ การมอง การ เห็น การเข้าใจโลกรอบตัว สร้างความรู้อ่ืนๆ ต่อไป คุณค่าการสอนธรรมตามรูปแบบเปรียบเทียบ เป็นการยก ๒๕๓

๒๕๔ เอาส่ิงทเี่ ขา้ ใจโดยทั่วๆ ไปเพ่อื เทียบให้เห็นความรู้อีกอันหนึ่งในลักษณะแบบเดียวกัน เป็นแนวทางท่ีใช้มากเพื่อ เชื่อมโยงความคิดและหลักปฏิบัตใิ ห้เข้าใจถึงหลักปฏิบัติ แล้วนำหัวข้อธรรมมาวิเคราะห์ เชน่ การเปรยี บเทียบ ไก่ป่า กับไก่บ้าน เทียบกับชีวิตพระป่ากับพระบ้าน” เป็นต้น กระบวนการเหตุผลแบบนี้ทำให้เกิดการยึดถือ ลัทธิ ศาสนา อุดมการณ์ ค่านิยมต่าง ๆ เป็นตัวชี้นำแนวทางแห่งพฤติกรรมและวิถีชีวิต และการเข้าใจโลก รอบตัว มีอิทธิพลต่อการรับรู้ การมอง การเห็น การเข้าใจโลกรอบตัว สรา้ งความรู้อื่นๆ ต่อไป คุณค่าการสอน ธรรมตามรูปแบบโยนิโสมนสกิ าร เป็นลักษณะเช่นเดยี วกับเหตุผลแบบนิรนัย คือกระต้นุ ความคิด เช่น กนิ น้อย นอนน้อย พูดน้อย คือนักปฏิบัติ กินมาก นอนมาก พูดมาก คือคนโง่ เป็นต้น กระบวนการเหตุผลเช่นน้ีทำให้ เกิดกระการคิดแบบต่างๆ เช่น คิดสืบสาวเหตุปัจจัย คิดแยกแยะส่วนประกอบ สามัญลักษณ์หรือแบบรู้เท่าทัน ธรรมดา เป็นต้น คุณค่าการสอนธรรมตามรูปแบบปฏิบัติภาวนา เป็นเหตุผลปฏิบัติเพ่ือเข้าถึงจุดมุ่งหมายของ พุทธศาสนา แล้วนำหัวข้อธรรมมาวิเคราะห์ เช่น “ธรรมะอยู่ท่ีตัวเราไม่ได้อยู่ในตัวหนังสือ” เป็นต้น กระบวนการเหตุผลแบบปฏิบัติภาวนา ส่งผลให้เกดิ ความรู้กระจา่ งชัดและลึกซึ้งท่ีสุด เป็นผลสำเร็จทางปัญญา สงู สดุ ท่ีมนุษย์จะทำได้ สามารถชำระลา้ งจิตสันดานของบคุ คลสร้างหรือเปลี่ยนแปลงท่าทกี ารมองโลกและชีวิต มผี ลต่อพฤตกิ รรมและดำเนนิ ชวี ติ อย่างเด็ดขาดและแน่นอนยั่งยนื ยิ่งกวา่ ทฏิ ฐิ ผลจากการศึกษาวิจัยคุณค่าของเหตุผลในการสอนธรรมของหลวงปู่ม่ันและหลวงพ่อชา จัดเป็น กระบวนการทางเหตุผล และการบรรลุความจริง ๒ ระดบั คือ กระบวนการทางเหตุผลและการบรรลุความจริง ระดับโลกยี ะ กับกระบวนการทางเหตุผลและการบรรลุความจรงิ ระดับโลกุตระ ซ่ึงความจรงิ และกระบวนการ เหตุผลสองระดับดังกล่าว สามารถอธิบายเชื่อมโยงกับปัญญา ๓ ระดับ ได้ดังน้ี กระบวนการทางเหตุผลและ การบรรลคุ วามจรงิ ระดบั โลกียะ เป็นปัญญาขัน้ สตุ มยปญั ญา และจินตามยปัญญา สว่ นกระบวนการทางเหตผุ ล และการบรรลุความจริงระดับโลกุตระเป็นปัญญาระดับภาวนามยปัญญา คุณค่าของเหตุผลระดับโลกียะ เป็นเหตุผลที่กระตุ้นให้เกิด การพัฒนาปัญญาจากการคิด การใช้เหตุผลด้วยความคิด สร้างความรู้ด้วย กระบวนการทางความคิด เป็นความรรู้ ะดับทิฏฐิความเหน็ มีความสอดคล้องกบั จนิ ตามยปัญญา ซ่ึงเป็นความรู้ ท่ีเกิดจากโยนิโสมนสิการเป็นหลัก รูปแบบแห่งเหตุผลชนิดน้ีมีน้ำหนักในด้านคุณค่าเชิงนามธรรม คือ สร้างปัญญาและจิตใจให้มีทัศนคติท่ีถูกต้อง มีความรู้ความเข้าใจต่อโลกและชีวิต ฉลาดรู้เท่าทันกา ร เปลี่ยนแปลง มีจิตม่ันคง เข้มแข็งอดทน จิตสะอาดบริสุทธ์ิ จิตสงบร่มเย็น มีความสุขในการใช้ชีวิต ซ่งึ เช่ือมโยงไปถึงคุณค่าเชงิ รูปธรรม คอื ยึดถือแนวทางปฏิบัติ อุดมการณ์ ค่านิยมต่าง ๆ การเข้าใจโลกรอบตัว สรา้ งความรู้อื่นๆ ต่อไป รูปแบบแห่งเหตผุ ลชนิดนี้มนี ำ้ หนกั ในดา้ นคุณคา่ เชิงรปู ธรรม คือ คุณค่าดา้ นการปฏิบัติ ด้านเศรษฐกิจ และด้านสังคม หมายถึงมีความสามารถในการจัดการทางกายภาพเป็นระเบียบและปฏิบัติต่อ ส่ิงแวดล้อมทางวัตถุได้ถูกต้องมากขึ้น จัดการความเป็นอยู่ขั้นพื้นฐานได้ถูกต้องไม่ก่อความเดือดร้อนทั้งต่อ ตนเองและผู้อื่น การมีความสัมพันธ์อยู่ร่วมกับเพ่ือนมนุษย์และเพ่ือนร่วมโลกได้ด้วยดี มีความเอื้อเฟื้อเกื้อกูล กัน เป็นส่วนร่วมที่สร้างสรรค์สังคม ส่วนคุณค่าของเหตุผลระดับโลกุตระ สะท้อนคุณค่า กระตุ้นให้เกิดการ ปฏิบัติบำเพ็ญภาวนา เพื่อให้เกิดการหยั่งรู้ อันเป็นความรู้กระจ่างชัดและลึกซึ้งที่สุด เป็นผลสำเร็จทางปัญญา สูงสุดท่ีมนุษย์จะทำได้ มีความสอดคล้องกับ ภาวนามยปัญญา ปัญญาเกิดจากการฝึกฝนอบรมลงมือปฏิบัติ ๒๕๔

๒๕๕ ซึง่ ถอื วา่ เป็นเครือ่ งมือท่ีสำคัญทส่ี ุดที่จะทำให้บรรลุถึงความจริงสุดท้ายหรือความจรงิ ดับสูงสุดในพุทธศาสนาได้ สามารถชำระล้างจิตสันดานของบุคคลสร้างหรือเปล่ียนแปลงท่าทีการมองโลกและชีวิตมีผลต่อพฤติกรรมและ ดำเนินชีวิตอย่างเด็ดขาดและแน่นอนยั่งยืนย่ิงกว่าระดับทิฏฐิ รูปแบบแห่งเหตุผลชนิดน้ีก่อให้เกิดคุณค่าทั้งชิง นามธรรมและรูปธรรม เร่ิมตั้งแต่ คุณค่าด้านปัญญา คุณด้านจิตใจ คุณด้านการปฏิบัติ คุณด้านเศรษฐกิจ และคุณค่าด้านสังคม หมายถึง มีทัศนคติที่ถูกต้อง มีความรู้ความเข้าใจต่อโลกและชีวิต ฉลาดรู้เท่าทันการ เปลี่ยนแปลง มีความอิสระ หลุดพ้น ปล่อยวางได้ มจี ิตมั่นคง มีความเข้มแข็งอดทน มีจิตสะอาดบริสทุ ธิ์ มีจิต สงบรม่ เย็น มีความสุขในการใช้ชีวิต มีการจัดการทางกายภาพเป็นระเบียบ และปฏบิ ัตติ ่อส่ิงแวดล้อมทางวัตถุ ได้ถูกต้องขึ้น สามารถจัดการด้านการผลิต ด้านบริโภคได้ถูกต้อง การมีความสัมพันธ์อยู่ร่วมกับเพ่ือนมนุษย์ และเพอ่ื นรว่ มโลกไดด้ ้วยดี มคี วามเออ้ื เฟ้อื เกื้อกลู กนั เปน็ ส่วนรว่ มทสี่ ร้างสรรคส์ งั คม ๕.๒ ขอ้ เสนอแนะ ข้อเสนอแนะในการศกึ ษาวิจัยคร้ังนี้ จำแนกออกเปน็ ๒ ประเดน็ คือ เสนอแนะเชิงนโยบาย และ ขอ้ เสนอแนะเพือ่ การทำวิจยั คร้ังต่อไป ดงั น้ี ๕.๒.๑ เสนอแนะเชิงนโยบาย ในการเสนอแนะเชงิ นโยบาย มีข้อเสนอแนะ ๓ ประเดน็ ไดแ้ ก่ ข้อเสนอแนะต่อภาครัฐ ภาคคณะ สงฆ์ และมหาวิทยาลยั สงฆ์ ดังน้ี ๕.๒.๑.๑ ภาครัฐ วัดที่มีบทบาทต่อสังคมไทยในปัจจุบันยังคงมีสองลักษณะคือ วัดป่ากับ วัดบ้าน ซึ่งวัดทั้งสองลักษณะน้ี นอกจากจะเป็นฐานวัฒนธรรมพุทธแล้ว ยังเป็นเส้นทางผ่านของหลักการพุทธ ศาสนาลงสู่ประชาชนอย่างทั่วถึง ความแตกต่างในด้านภารกิจหลักของวัดสองแบบน้ีคือวัดบ้านหรือคามวาสี เน้นภารกิจด้านคันถธุระ การศึกษาเล่าเรียน ท่องจำ รักษาพุทธพจน์ อันเป็นแกนหลักในด้านคำสอนของพุทธ ศาสนาเอาไว้ ส่วนวัดป่าหรืออรัญญวาสี เน้นภารกิจด้านวิปัสสนาธุระ การฝึกปฏิบัติขัดเกลาตนเอง ให้ได้รับ ประโยชน์แห่งการประพฤติพรหมจรรย์ อันเป็นการรักษาเสถียรภาพพระพุทธศาสนาให้ม่ันคงอีกด้านหนึ่ง ซ่ึง วัดและพระสงฆ์ท้ังสองรูปแบบไม่ทำให้การความขัดแย้งกัน แม้จะมีความกระทบกระทั่งบ้างเป็นบางช่วงเวลา แต่ก็ไม่ก่อให้เกิดความเสียหายต่อพระพุทธศาสนาแต่ประการใด ในทางตรงกันข้ามเป็นการดีที่เป็นการสร้าง ทางเลอื กและทำให้เกดิ การแข่งขนั ทำงานให้กบั สังคม สรา้ งเสถยี รภาพใหม้ ่ันคงต่อพระพุทธศาสนา ดังที่พระป่า สายหลวงปู่ม่ันและสายหลวงพ่อชาที่กำลังเป็นอยู่ เป็นคูขนานกับพัฒนาการของวัดบ้านที่สามารถตอบสนอง ชมุ ชนในด้านขนบธรรมเนียม ประเพณีวถิ ีชีวิต มีความใกล้ชิดกบั ชมุ ชน และฝึกศึกษาในด้านคนั ถธุระ ดังนั้นใน ภาครฐั จงึ ควรมีนโยบายสนับสนุนวดั ทั้งสองลกั ษณะ โดยเน้นให้ตรงตามภารกิจของวัดเชน่ ถ้าเปน็ วัดป่า การให้ ความอุปถมั ภ์ด้านงบประมาณสนับสนุนการจดั โครงสร้างกายภาพภายในสำนกั ให้มีความเหมาะสมได้มาตรฐาน เป็นต้น สำหรับวัดบ้านที่ทำหน้าที่เกี่ยวข้องกับชุมชน สังคมชาวบ้านและการศึกษาพุทธพจน์ นอกจากจะ ๒๕๕

๒๕๖ สนับสนุนงบประมาณจัดทำโครงสร้างภายในอารามให้มีความเหมาะสมแล้ว ควรจัดงบสนับสนุนภารกิจด้าน ต่างที่วัดน้ันๆ มีบทบาท อย่างเช่น บางวัดมีบทบาทด้านการศึกษาสงฆ์ บางวัดมีบทบาทในการพัฒนาสังคม เป็นต้น ให้เพียงพอ เพอ่ื สนับสนนุ สง่ เสรมิ พฒั นาการด้านต่างๆ ของวัดและพระสงฆ์ ๕.๒.๑.๒ ภาคคณะสงฆ์ โดยโครงสร้างการปกครองคณะสงฆ์ ตามพระราชบัญญัติของ คณะสงฆ์ที่เร่ิมมาต้ังแต่ พ.ศ.๒๔๔๕ (รศ.๑๒๑) ในปัจจุบันถือเป็นบรรทัดฐานเพียงพอที่จะทำให้ “สังฆะไทย” มีความมั่นคงได้ แต่ทั้งน้ีขึ้นอยู่กับกลไกของคณะสงฆ์จะดำเนินการได้ตามธรรมนูญได้มากน้อยเพียงใด ใน ปัจจุบันพบจุดอ่อนในการปฏิบัติอยู่หลายประการจนบางทัศนะแนะให้มีการยกเครื่องเร่ืองการปกครองไป แต่ โดยภาพรวมก็ทรงตัวอยู่ได้ จะอย่างไรภายใต้องค์กรสงฆ์เดียวกันมีกฎระเบียบกติกาเดียวกันย่อมทำให้กา ร จัดการสงฆ์ท่ัวประเทศมีช่องทางที่สะดวกในการเติมเต็มสิ่งดีงามตามภารกิจ ๖ ด้าน หรือขจัดสิ่งแปลกปลอม ต่อพระศาสนาได้ง่าย กลา่ วเฉพาะภารกิจด้านการปฏบิ ัติ คณะสงฆค์ ่อนขา้ งให้ความสำคัญต่อภารกิจนี้นอ้ ยมาก จัดแทรกไว้ในงานหน่ึงของภารกิจด้านการเผยแผ่ ซึ่งภารกิจด้านวิปัสสนาธุระน่าจะเป็นงานใหญ่ของคณะสงฆ์ เพราะนี้คือกิจกรรมท่ีเป็นเครื่องหล่อเลี้ยงชีวิตพรหมจรรย์ ดังนั้นคณะสงฆ์ควรหันมาใส่ใจในการสนับสนุน ส่งเสริมภารกิจปฏิบัติวิปัสสนาให้มากกว่าท่ีเป็นอยู่ โดยการจัดเป็นภารกิจหนึ่งต่างหากจาก ๖ ภารกิจท่ีมีอยู่ แลว้ ให้มกี ลไกทำงานอย่างเป็นระบบ ๕.๒.๑.๓ มหาวิทยาลัยสงฆ์ การศึกษาดา้ นปรยิ ตั ิท่ีมีความรงุ่ เรอื งอย่างมากหลังการปฏริ ูป ประเทศทุกด้านของรัชกาลท่ี ๕ ซึ่งพระองค์ทรงหวังให้การศึกษาชาติอยู่ภายใต้การดูแลของคณะสงฆ์ด้วย แต่ ในปัจจุบัน ภารกิจหรือบทบาทของวัดและพระสงฆห์ ดหายไปเร่ือยๆ คุณค่าด้านการศึกษาท่ีเคยร่งุ เรืองในอดีต เช่น การศึกษาบาลี นักธรรม รวมถึงปริยัติธรรมแผนกสามัญด้วย ได้อ่อนตัวลงอย่างมาก โชคดีท่ีมหาวิทยาลัย สงฆ์สองแห่งคือ มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย กับมหาวิทยาลัยมหามกุฎราชวิทยาลัย ท่ียังมี เสถียรภาพม่ันคงและหวังพึ่งได้ในปัจจุบัน มหาวิทยาลัยท้ังสองแห่งทำหน้าท่ีพัฒนาสมองให้กับบุคคลากรทาง พระพุทธศาสนาได้ค่อนข้างกว้างและคลอบคลุมท่ัวถึง กล่าวเฉพาะภารกิจด้านการฝึกปฏิบัติวิปัสสนา แม้ว่า มหาวิทยาลัยท้ังสองแห่งจะพยายามประยุกต์หลักปฏิบัติวิปัสสนาเข้าเป็นส่วนหนึ่งของหลักสูตร หรือแม้แต่มี การจัดเป็นหลักสูตรหน่ึงต่างหาก แต่ก็ไม่เพียงพอที่จะทำให้ภารกิจด้านน้ีสำฤทธ์ิผลอย่างแท้จริง สาเหตุอาจ เกิดจากความหย่อนยานในด้านกำกับควบคุม มหาวิทยาลัยอาจต้องวางนโยบายการกำกับควบคุมอย่างจริงจัง กับภารกิจด้านน้ีให้มากขึ้นเป็นพิเศษ แล้วมีการตรวจสอบประเมินผลหลักสูตรเพื่อนำไปปรับปรุงแก้ไข อน่ึง อาจเพิ่มแนวปฏิบัติอื่นให้มคี วามหลากหลายทางเลอื กมากขึ้น หรือในกิจกรรมการเรียนการสอน เพ่ิมเตมิ ศึกษา สำนกั ปฏบิ ัติท่ปี ระสบความสำเร็จในการดำเนนิ ภารกิจด้านน้ี ดงั เชน่ สำนกั ปฏบิ ัติสายหลวงป่มู นั่ ภรู ิทตโฺ ต และ วดั หนองปา่ พงสายหลวงพอ่ ชา สุภทฺโท เปน็ ตน้ ๒๕๖

๒๕๗ ๕.๒.๒ เสนอแนะการทำวจิ ัย จากการศึกษาวิจัยเกี่ยวกับรูปแบบและคุณค่าของเหตุผลในการสอนธรรมของพระสงฆ์ภาค ตะวันออกเฉียงเหนือท่ีมีอิทธิพลต่อศรัทธาของประชาชน โดยศึกษาในสำนักปฏิบัติของหลวงปู่ม่ัน และสำนัก ปฏิบัติสายหลวงพ่อชา พบว่ามีประเด็นท่ีน่าสนใจนำมาศึกษาให้ละเอียดลึกซ้ึงลงไป ดังประเด็นต่อไปน้ี การศึกษาเก่ียวกับการขยายบทบาทของบรรดาศิษย์หลวงปู่มั่น ภูริทตฺโต และศิษย์หลวงพ่อชา สุภทฺโท ท้ังที่ เป็นชาวไทยและชาวต่างประเทศ ท่ีมีความสามารถในการประยุกต์หลักการปฏิบัติ ให้เกิดคุณค่าและ ความหมายต่อสังคมไทยและการเผยแผ่พุทธศาสนาไปยังต่างประเทศในปัจจุบัน ศิษย์หลวงปู่ม่ันที่นำมา กล่าวถึง อาทิ หลวงปู่ดุล อตุโล ที่เป็นพระสุปฏิบัติในดินแดนอีสานใต้ หลวงปู่ฝั้น อาจาโรผู้เป็นที่เคารพของ ประชาชนอีสานตอนเหนือ หลวงพ่อลี ธมฺมธโร ผู้สามารถแผ่บารมีคลอคลุมในภาคตะวนั ออก หลวงพ่อวิริยังค์ สิรินธโร ผู้ปลุกกระแสการปฏิบัติธรรมโดยผ่านสถาบัน”พลังจิต”กระจายทั่วประเทศและขยายออกไปยัง ต่างประเทศ เป็นต้น ส่วนศิษย์หลวงพ่อชา สุภทฺโท ที่นำมากล่าวถึง อาทิ หลวงปู่สี สิริญาโณ ศิษย์รุ่นแรกท่ีมี บทบาทอย่างมากต่อการฝึกฝนศิษย์และอนุรักษ์ป่าไม้ พระสุเมธาจารย์ (โรเบิร์ต) ผู้ท่ีมีความสามารถในการ เทศนา ฝึกฝนอบรมศิษย์ท้ังชาวไทยและชาวต่างประเทศ พระเขมธัมโม ผู้สร้างบารมีด้วยการช่วยเหลือสังคม คุก จนเกิดผลเชิงประจักษ์ สามารถกลับใจนักโทษ และก่อตั้งองค์การ \"องคุลิมาล\" ซึ่งเป็นองค์การสอน พระพุทธศาสนาในเรือนจำขึ้นมาในประเทศอังกฤษ เป็นต้น ประเด็นต่อมา ศึกษาเชิงเปรียบเทียบด้าน พัฒนาการของสำนักปฏิบัติชั้นศิษย์สายหลวงปู่มั่นกับสายหลวงปู่ชา” และศึกษารูปแบบการฝึกปฏิบัติ กรรมฐานเชิงลึกตามแนวทางของหลวงปู่มั่นและหลวงปู่ชา ตลอดถึงศึกษาผลสำเร็จในวิธีสอนของหลวงปู่มั่น กบั หลวงปูช่ า ศึกษาเปรียบเทยี บในวธิ ีสอนของหลวงปูม่ นั่ กับหลวงปู่ชา เปน็ ต้น ซ่ึงประเด็นเหล่านจ้ี ะกอ่ ให้เกิด องค์ความรู้ที่ละเอียดลึกซ้ึง สร้างคุณค่าบนพ้ืนฐานภูมิปัญญาพุทธ และสร้างความมั่นคงเข้มแข็งต่อพุทธ ศาสนาสบื ไป ๒๕๗

๒๕๘ บรรณานุกรม ๑. ภาษาบาลี – ไทย ๑.๑ ขอ้ มูลปฐมภมู ิ มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั . พระไตรปฎิ กภาษาบาลี ฉบับมหาจุฬาเตปฏิ กํ ๒๕๐๐. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย. ๒๕๓๕. _________. พระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์มหา จฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย. ๒๕๓๙. _________. อรรถกถาภาษาบาลี ฉบับมหาจุฬาอฏฺกถา. กรงุ เทพมหานคร : โรงพมิ พว์ ิญญาณ. ๒๕๓๒- ๒๕๓๔. _________. ฎีกาภาษาบาลี ฉบับมหาจฬุ าฎกี า. กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพ์วิญญาณ. ๒๕๓๙- ๒๕๔๕. _________. ปกรณวิเสสภาษาบาลี ฉบบั มหาจุฬาปกรณวิเสโส. กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพว์ ญิ ญาณ. ๒๕๓๙-๒๕๔๒. ๑.๒ ขอ้ มูลทุตยิ ภมู ิ ๑.๒.๑ หนงั สอื กนก แสนประเสริฐ, เอกสารค่มู ือวา่ ดว้ ยประมวลพระราชบญั ญัตคิ ณะสงฆ์, กรงุ เทพมหานคร: โรงพิมพ์ สำนกั งานพุทธศาสนาแห่งชาติ, ๒๕๔๙. การไฟฟ้าฝา่ ยผลิตแหง่ ประเทศไทย, พระโพธิญาณเถระ มปพ. มปปป. กีรติ บญุ เจอื . ปรัชญา ๑๐๒ ตรรกวทิ ยาทวั่ ไป. พิมพ์คร้ังที่ ๓. กรงุ เทพมหานคร: ไทยวฒั นาพานชิ , ๒๕๓๗. คะนงึ นติ ย์ จนั ทบุตร. สถานะและบทบาทของพระพุทธศาสนาในประเทศไทย. มปพ. : หจก. ภาพพิมพ์, ๒๕๓๒. คณะผู้จัดทำ. รำลึกวนั วาน. กรงุ เทพมหานคร: บรษิ ัท ศลิ ป์สยามบรรจุภณั ฑ์และการพมิ พ์ จำกัด, ๒๕๔๗. คณะศษิ ยานุศิษย์หลวงปู่สรวง สริ ปิ ุณโญ. เกร็ดประวัตแิ ละปฏิปทาของทา่ นพระอาจารยเ์ สาร์ กนตฺ สีโล. กรุงเทพมหานคร: บริษัท ศิลปส์ ยามบรรจภุ ัณฑ์และการพิมพ์ จำกัด, ๒๕๕๓. คณะเรอื บุญปากน้ำ ศษิ ย์ท่านพอ่ ลี ธมมฺ ธโร. ขวานหลวงปู่เจย๊ี ะ. กรุงเทพมหานคร: บรษิ ัทศิลป์สยามบรรจุ ภัณฑแ์ ละการพมิ พ์ จำกัด, ๒๕๕๓. คณะเหลนศษิ ย์. มณรี ัตน์ อัญมณีแห่งไพสณฑ์ ประวตั ิและธรรมหลวงปู่ครูบาจารย์เฒา่ ทองรตั น์ กนฺตสโี ล. พมิ พค์ รงั้ ท่ี ๒ .ไม่ปรากฏสถานทพ่ี มิ พ.์ ปาปิรสุ พบั ลเิ คชัน่ จำกัด, ๒๕๔๗. คณาจารย์ มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั , ธรรมภาคปฏิบัติ ๗, กรุงเทพมหานคร: มหาวทิ ยาลยั มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๕๖. คู่มอื ปฏิบตั สิ มถวิปัสสนากัมมัฏฐาน ๕ สาย : พุทโธ อานาปานสติ ยบุ หนอ-พองหนอ รูปนาม สัมมาอรหงั , ๒๕๘

๒๕๙ นครปฐม: บริษทั เพชรเกษม พรนิ้ ตงิ้ กรุ๊ป จำกัด, ๒๕๕๓. คู่มอื หลกั สตู รพทุ ธศาสตรมหาบณั ฑติ สาขาวิชาวิปสั สนาภาวนา บณั ฑติ วทิ ยาลัย มหาวทิ ยาลัยมหาจุฬาลง กรณราชวทิ ยาลยั ๒๕๔๘. จำนงค์ ทองประเสรฐิ . ตรรกศาสตรศ์ ลิ ปะแหง่ การนิยามความหมายและการใชเ้ หตผุ ล. พมิ พ์ครงั้ ที่ ๑๑. กรงุ เทพมหานคร : โรงพมิ พม์ หาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๓๘. จำเนียร ศิลปวานชิ หลักและวิธกี ารสอน. กรงุ เทพมหานคร : ศนู ย์สง่ เสรมิ อาชวี ะ, ๒๕๓๘ ชเอิญศรี อิศรางกรู ณ์ ณ อยุธยาและวิโรจน์ นาคชาตรี. การใช้เหตุผล. พมิ พ์ครงั้ ที่ ๒. กรงุ เทพมหานคร : มหาวทิ ยาลยั รามคำแหง, ๒๕๔๒. ชาญวิทย์ เกษตรศิริ / อคั รพงษ์ คำ่ คณู . แมน่ ้ำโขง ณ นครพนม, สมุทรปราการ: มูลนธิ ิโตโยต้าประเทศไทย, ๒๕๕๒. ชำเรือง วฒุ จิ ันทรแ์ ละคณะ, พระราชบญั ญัติคณะสงฆ์ พ.ศ.๒๕๐๕, กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพก์ ารศาสนา, ๒๕๒๒. ดำรงเกยี รติ อาจหาญ. พทุ โธ ผรู้ ู้ ผ้ตู ่ืน ผู้เบิกบาน. กรุงเทพมหานคร: สำนกั พมิ พด์ ีเอม็ จี, ๒๕๕๗. ธนิต อยู่โพธิ์. วิปัสสนานยิ ม. กรงุ เทพมหานคร : ม.ป.ท.. ม.ป.ป. ธรี พงษ์ มีไธสง. ฮดสงฆ:์ ภูมปิ ญั ญาพื้นบา้ นพธิ เี ถราพเิ ษกพระสงฆ์ในภาคอสี าน, พิมพค์ ร้ังท่ี ๒; มหาสารคาม:หจก.อภิชาติการพิมพ,์ ๒๕๕๗. ทีมงานวดั ปา่ อัมพวนั ชลบรุ ี, ก่งิ กา้ นแหง่ โพธิญาณ, วัดปา่ อัมพวัน : ชลบรุ ,ี ๒๕๕๕. ปฐม ตาคะนานนั ท.์ คณะสงฆส์ ร้างชาติ สมัยรชั กาลท่ี ๕. กรุงเทพมหานคร: สำนักพมิ พม์ ติชน, ๒๕๕๓. ประกาศมหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย เรือ่ ง ภารกจิ อำนาจหนา้ ทแี่ ละความรบั ผดิ ชอบของส่วน งานในมหาวทิ ยาลยั พ.ศ.๒๕๕๗. ประมวล เพง็ จนั ทร์. เดนิ สอู่ ิสระภาพ. พมิ พค์ รัง้ ที่ ๑๔; กรงุ เทพมหานคร: สขุ ภาพใจ, ๒๕๕๓. _________. เราจะเดนิ ไปไหนกนั . กรุงเทพมหานคร: สขุ ภาพใจ, ๒๕๕๒. ปรีชา ช้างขวญั ยนื และคณะ. การใช้เหตผุ ล : ตรรกวทิ ยาเชงิ ปฏิบัติ. พิมพค์ รงั้ ท่ี ๕. กรงุ เทพมหานคร : สำนักพมิ พแ์ ห่งจุฬาลงกรณม์ หาวทิ ยาลยั , ๒๕๔๑. ภัททันตะ อาสภมหาเถระ. วปิ สั สนาธรุ ะ. กรุงเทพมหานคร : ม.ป.ท.. ม.ป.ป. พนมเทยี น บุญส่งเสรมิ สุข. ตรรกวทิ ยาเบื้องต้น. กรงุ เทพมหานคร : สถาบนั เทคโนโลยรี าชมงคล, ๒๕๔๕. พศิน อินทรวงศ์. บันทึกการเดินทางตามรอยพระธุดงค์หลวงปู่มั่น จอมทัพธรรม. พิมพ์ครั้งท่ี ๓. กรงุ เทพมหานคร: สำนักพิมพอ์ มรินทรธ์ รรมะ, ๒๕๕๖. พิมพพ์ รรณ เทพสุเมธานนท์ และคณะ, ปรัชญาการศึกษา (แนวคิดของนกั ปรชั ญาการศกึ ษา),พิมพ์คร้ังท่ี ๒, กรงุ เทพมหานคร: สำนกั พมิ พ์มหาวิทยาลัยรามคำแหง, ๒๕๔๓. พระครูปลัดเจอื กิจจฺ ธโร, มาทำความร้จู กั กบั วดั ถำ้ สาลิกากันเถอะ, (มปพ. บรษิ ัทไทภูมิพับลชิ ชงิ จำกัด,มปป. พระเทพเวที (ประยุทธ์ ปยตุ โฺ ต), พทุ ธศาสนาในอาเซยี . พิมพค์ รง้ั ที่ ๔ ; กรุงเทพมหานคร: โรงพมิ พ์มหาจุฬา ๒๕๙

๒๖๐ ลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๓๑. _________. พทุ ธศาสนากบั การศึกษาในอดตี , กรุงเทพมหานคร:โรงพมิ พ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั ,๒๕๓๓. พระเทพโสภณ (ประยูร ธมฺมจิตฺโต). ทศิ ทางการศึกษาไทย. พมิ พ์คร้ังที่ ๓. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพม์ หา จฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลัย, ๒๕๔๖. พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สรุ เตโช). บทบาทของสถาบันพระพุทธศาสนากบั การจดั การศึกษา.พมิ พ์ครง้ั ท่๒ี , กรงุ เทพมหานคร : บรษิ ทั พิมพด์ ี จำกดั , ๒๕๔๖. พระธรรมปฎิ ก (ป.อ.ปยตุ ฺโต). จารกิ บุญ จารกิ ธรรม. พิมพค์ รั้งที่ ๙. กรุงเทพมหานคร :บรษิ ทั พิมพ์สวย จำกดั , ๒๕๔๗) _________. จากจติ วทิ ยาสจู่ ิตภาวนา. พิมพ์ครัง้ ท่ี ๖. กรงุ เทพมหานคร : มลู นิธพิ ทุ ธธรรม, ๒๕๓๙. _________. ปฏิบตั ธิ รรมให้ถูกทาง. พิมพ์ครั้งท่ี ๓๐. กรงุ เทพมหานคร : มูลนธิ พิ ุทธธรรม, ๒๕๔๕. _________. พุทธธรรม (ฉบับเดิม). กรุงเทพมหานคร : มหาวิทยาลยั จุฬาลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๔๕. _________. พทุ ธวธิ ีในการสอน. กรุงเทพมหานคร : มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย, ๒๕๔๔. พระธรรมธีรราชมหามุนี (โชดก ญาณสทิ ธ)ิ , คำบรรยายวิปัสสนากรรมฐาน, พมิ พค์ รัง้ ที่ ๔; (พิมพ์เนื่องในงาน ฉลองพระราชาคณะชั้นธรรม, ฉลองปริญญาพทุ ธศาสตรดุษฎีบัณฑติ , ทำบุญฉลองอายุวัฒน มงคลครบ๘๐ ปี ๕๙ พรรษา พระธรรมโมลี (ทองอยู่ ญาณวสิ ุทฺโธ ป.ธ.๙, พธ.ด.) และสมโภช พระอารามหลวงครบ ๒๔ ปี, โรงพิมพ์ บรษิ ัท สหธรรมิก จำกัด, ๒๕๕๖. _________. หลักปฏบิ ตั ิสมถะและวปิ ัสสนากรรมฐาน, พิมพ์ครง้ั ท่ี ๖; กรงุ เทพมหานคร: โรงพมิ พ์ บริษทั สหธรรมิก จำกัด, ๒๕๔๖. พระปรีดา ฉนทฺ กโร. พระป่าสมยั กรุงรตั นโกสนิ ทร์, ไมป่ รากฏสถานทพ่ี ิมพ์, ๒๕๔๒. พระครูปลดั เจอื กจิ ฺจธโร, มาทำความรจู้ ักกบั วดั ถำ้ สาลิกากันเถอะ, มปพ. บรษิ ัทไทภูมิลิซซงิ จำกัด, มปป. พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ.ปยุตโฺ ต), กาลานุกรม. กรงุ เทพมหานคร: บริษทั ด่านสทุ ธาการพมิ พ์ จำกดั , ๒๕๕๒. _________. ปรัชญาการศกึ ษาของไทย. กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพผ์ ลิธัมม,์ ๒๕๕๖. _________. พทุ ธธรรม ฉบบั ปรบั ขยาย. พิมพค์ รัง้ ท่ี ๓๓. กรงุ เทพมหานคร : สำนกั พมิ พ์ผลิธัมม,์ ๒๕๕๕ _________. พจนานุกรมฉบับประมวลศัพท์, พิมพ์คร้ังที่ ๑๗. (กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ์พระพุทธศาสนา ของธรรมสภา, ๒๕๕๔ พระพรหมบณั ฑติ (ประยูร ธมฺมจติ ฺโต), สมเดจ็ พระมหาสมณเจ้ากรมพระยาวชิรญาณวโรรส กับการปฏริ ปู การศึกษาพระพุทธศาสนา, กรงุ เทพมหานคร: โรงพิมพ์มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๕๖. พระพรหมโมลี (วิลาศ ญาณวโร). วปิ ัสสนาวงศ์. กรุงเทพมหานคร : สำนกั พมิ พ์ดอกหญ้า, ๒๕๔๕. พระโพธิญาณเถระ (ชา สุภทฺโท). กบเฒ่านั่งเฝา้ กอบวั . กรุงเทพมหานคร : ธรรมสภา. ป.ป.ป. _________. กงิ่ ก้านแห่งโพธญิ าณ. ชลบุร.ี วดั ป่าอัมพวัน, ๒๕๕๕. _________. กุญแจภาวนา. พมิ พค์ รัง้ ที่ ๕; มปพ. : โรงพิมพ์เดอื นตุลา, ๒๕๕๔. _________. ความผิดในความถกู . พมิ พค์ รงั้ ท่ี ๔; มปพ. : บริษทั คิว พรนิ้ ท์ แมเนจเมน้ ท์ จำกัด, ๒๕๕๖. ๒๖๐

๒๖๑ _________. คุยกบั ลูกหลาน. พมิ พค์ รงั้ ที่ ๕; กรุงเทพมหานคร: บรษิ ัท ที ควิ พี จำกัด, ๒๕๕๕. _________. ฝกึ จติ ให้มีกำลงั . พิมพค์ รัง้ ท่ี ๕; มปพ. : บรษิ ัท ควิ พริน้ ท์ แมเนจเม้นท์ จำกดั , ๒๕๕๖. _________. ตามดจู ิต. พมิ พ์ครงั้ ที่ ๑๑; มปพ. : บรษิ ทั คิว พร้ินท์ แมเนจเม้นท์ จำกดั , ๒๕๕๖. _________. ใตร้ ่มโพธญิ าณ. พมิ พค์ รงั้ ท่ี ๑๕; นนทบรุ ี : บจก. มาตา การพมิ พ,์ ๒๕๕๗. _________. ทำใหส้ ุดขดุ ใหถ้ ึง. พมิ พค์ รั้งท่ี ๓; กรุงเทพมหานคร: บจก. ที ควิ พ,ี ๒๕๕๖. _________. นอกเหตเุ หนอื ผล. พิมพค์ ร้งั ที่ ๘; มปพ. : บรษิ ทั เอนพี พรนิ้ ตง้ิ จำกดั , ๒๕๕๕. _________. พระธรรมเทศนาหลวงพ่อชา สุภทฺโท กรุงเทพมหานคร: ธรรมสภา. มปป. _________. โพธญิ าณ. พิมพ์ครั้งท่ี ๕; มปพ. : โรงพมิ พ์เดือนตลุ า, ๒๕๕๔. _________. ๔๘ พระธรรมเทศนา, พมิ พค์ ร้งั ที่ ๖; กรงุ เทพมหานคร: บรษิ ัท รุง่ ศิลป์การพิมพ์ (๑๙๗๗) จำกัด, ๒๕๕๒ _________. นำ้ ไหลนง่ิ . พมิ พค์ รั้งท่ี ๕; มปพ. : บริษทั เอน็ พี พริ้นตงิ้ แอนด์ แพคเกจจ้ิง จำกัด, ๒๕๕๕. _________. หลวงพอ่ ชา เลม่ ๒ : พระธรรมเทศนาสำหรบั คฤหสั ถ์, ม.ป.พ.. ๒๕๓๕. _________. เหมือนกบั ใจคลา้ ยกบั จติ . พมิ พ์คร้ังท่ี ๘; มปพ. : บรษิ ทั คิว พรน้ิ ท์ แมเนจเมน้ ท์ จำกัด, ๒๕๕๖. _________. อปุ ลมณี. พิมพ์ครัง้ ท่ี ๕; กรุงเทพมหานคร : พิมพ์ท่ีธรรมสภา, ๒๕๔๔. _________. อปุ ลมณีกลางป่าพง. มปป.,มปพ. พระไพศาล วิสาโล. พุทธศาสนาไทยในอนาคต แนวโน้มและทางออกจากวิกฤต. พมิ พค์ รง้ั ที่ ๒; กรงุ เทพมหานคร : มลู นิธสิ ดศรี-สฤษด์วิ งศ์, ๒๕๔๖. พระมหาจรรยา สทุ ธฺ ิญาโณ. บทบาทของสถาบันพระพทุ ธศาสนากับการปฏิรปู การศกึ ษา. กรงุ เทพมหานคร: บรษิ ทั พิมพ์ดีการพิมพ์ จำกัด, ๒๕๔๖. พระมหาบวั ญาณสมฺปนฺโน. ประวตั ทิ า่ นพระอาจารยม์ นั่ ภูริทตั ตเถระ. พมิ พ์ครัง้ ที่ ๕; กรุงเทพมหานคร: บรษิ ัท ศิลป์สยามบรรจภุ ัณฑแ์ ละการพิมพ์ จำกดั , ๒๕๕๒. พระมหาประกอบ ปภงกฺ โร. การปฏิบัติวิปสั สนากรรมฐาน. มปพ., มปป. พระมหาประยรู ธมฺมจิตโฺ ต. พุทธปรัชญาเถรวาท. ในมหาจฬุ าฯวิชาการปรัชญาบรุ พทศิ . กรุงเทพมหานคร : บรษิ ัทอมรนิ ทรพ์ ร้นิ ตงิ้ กร๊พุ จำกดั , ๒๕๓๒. พระมหาสุภา อุทโธ. พระสงฆ์ไทยใน ๒ ทศวรรษหนา้ พ.ศ.๒๕๔๑-๒๕๖๐, กรุงเทพมหานคร: สำนักพิมพ์ สุขภาพใจ, ๒๕๔๒. พระมหาหรรษา ธมมฺ หาโส, สัมมนา นานาชาติ คร้งั ที่ ๑ “อารยธรรมพทุ ธศาสนาในลุ่มน้ำโขง” ณ จังหวดั หนองคาย ประเทศไทย และ นครเวยี งจนั ทร์ สปป.ลาว ๑๗-๒๓ มถิ ุนายน ๒๕๕๒, บรษิ ัท เอกลักษณ์ อินเตอรพ์ ริ้นท์ จำกดั พระเมธีธรรมาภรณ์, การปกครองคณะสงฆ์สมยั สโุ ขทยั , ในความเชื่อและศาสนาในสงั คมไทย, กรุงเทพมหานคร: มหาวทิ ยาลยั สโุ ขทยั ธรรมธิราช, ๒๕๓๓ พระยาไพศาลศลิ ปศาสตร. ตรรกวทิ ยา. พมิ พ์ครง้ั ท่ี ๓. กรุงเทพมหานคร : สำนกั พมิ พ์แห่งจุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลยั , ๒๕๔๓. ๒๖๑

๒๖๒ พระราบัญญตั ิลักษณะปกครองคณะสงฆ์ ร.ศ.๑๒๑. พระราชธรรมเจติยาจารย(์ หลวงพ่อวิรยิ งั ค์ สริ ินธฺ โร). ประวตั ิพระอาจารยม์ ่ัน ภูรทิ ตฺโต(ฉบับสมบูรณ)์ และใต้ สำนึก. กรงุ เทพมหานคร: บรษิ ัทประชาชนจำกดั , ๒๕๔๑. พระราชวรมนุ ี (ประยุทธ์ ปยตุ โฺ ต). พุทธธรรม. กรุงเทพมหานคร : มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๒๙. _________. พจนานุกรมฉบบั ประมวลธรรม. พิมพ์ครัง้ ท่ี ๔;กรุงเทพมหานคร : มหาจุฬาลงกรณราช วทิ ยาลัย, ๒๕๒๖-๒๕๒๘. พระราชวรมุนี (ประยูร ธมฺมจิตโฺ ต). การคณะสงฆ์กบั พ.ร.บ.การศึกษาแหง่ ชาต,ิ กรุงเทพมหานคร : โรงพมิ พ์มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๔๒. _________. ปรัชญากรกี : บอ่ เกดิ ภูมปิ ัญญาตะวันตก. กรุงเทพมหานคร : สำนักพมิ พส์ ยาม, ๒๕๔๐. พระศรีปริยตั โิ มลี (สมชยั กุสลจติ ฺโต). สงฆ์ผู้นำสังคม, พิมพ์ครงั้ ท่ี ๒; กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์ มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๘. พระอุปติสเถระ, วิมุตติมรรค, แปลโดย พระเทพโสภณ(ประยรู ธมฺมจิตฺโต) และคณะ, พมิ พค์ รั้งท่ี ๒, กรุงเทพมหานคร : สำนักพิมพ์ศยาม บรษิ ทั เคลด็ ไทย จำกดั , ๒๕๓๘. พมิ พ์พรรณ เทพสุเมธานนท์ และคณะ. ปรัชญาการศึกษา (แนวคดิ ของนกั ปรัชญาการศกึ ษา). พมิ พค์ รงั้ ที่ ๒. กรุงเทพมหานคร: สำนักพมิ พม์ หาวทิ ยาลยั รามคำแหง, ๒๕๔๓. พเิ ศษ เจียจันทรพ์ งษ์. ตำนาน, กรุงเทพมหานคร : มติชน, ๒๕๕๕. พุทธทาสภิกขุ, ภาษาคน ภาษาธรรม. กรงุ เทพมหานคร: ธรรมสภา, ๒๕๓๗. มณรี ัตน์ อัญมณีแห่งไพรสณฑ.์ พิมพ์ครงั้ ท่ี ๒. กรุงเทพมหานคร : ปาปริ สุ พับลิเคชนั่ จำกัด, ๒๕๔๗. มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั , จากนาลนั ทาถึงมหาจุฬาฯ. พิมพค์ ร้งั ท่ี ๓ ; กรงุ เทพมหานคร: โรงพิมพ์มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๕๓ _________. วิทยาเขตขอนแก่น, รำลกึ ๑๐๐ ปี สมเดจ็ พระพุฒาจารย์ อาจ อาสภมหาเถระ, ขอนแก่น: โรง พมิ พค์ ลังนานาวทิ ยา, ๒๕๔๖. เมินรตั น์ นวะบุศย์. ตรรกวทิ ยา. นครราชสีมา : สถาบนั ราชภัฏนครราชสีมา, ๒๕๔๒. มลู นิธพิ ระอาจารยม์ น่ั ภรู ทิ ตโฺ ต. บูรพาจารย์. กรุงเทพมหานคร: หา้ งหุน้ สว่ นจำกดั โรงพมิ พช์ วนพมิ พ์, ๒๕๔๕. รณยุทธ์ จิตรดอน. ๕๐ สำนักปฏบิ ัติธรรมยอดนยิ ม. กรุงเทพมหานคร: บริษัท โขง ชี มลู พบั ลชิ ชิ่ง จำกัด, ๒๕๕๑. ลักษณา จรี ะจนั ทร์, ตามรอยพระพทุ ธเจา้ . พมิ พ์ครง้ั ท่ี ๗; กรุงเทพมหานคร: บรษิ ทั อมรินทรพ์ ร้ินตง้ิ แอนด์ พลับลิซซิ่ง จำกัด (มหาชน), ๒๕๕๐. วรยิ า ชินวรรโณ และคณะ, สมาธิในพระไตรปฏิ กววิ ัฒนาการตคี วามคำสอนเรอ่ื งสมาธิในพุทธศาสนาฝา่ ยเถรวาทใน ประเทศไทย, พิมพค์ รง้ั ท่ี ๓; กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวทิ ยาลยั , ๒๕๔๘. วดั ป่าภรู ทิ ัตตปฏิปทาราม, พระครูสุทธิธรรมรังสี หลวงปเู่ จ๊ียะ จนุ ฺโท พระผูเ้ ป็นด่งั ผา้ ข้ึรว้ิ หอ่ ทอง. พิมพค์ ร้งั ที่ ๒. กรุงเทพมหานคร: บริษทั ศลิ ป์สยามบรรจุภัณฑ์และการพมิ พ์ จำกัด, ๒๕๕๐. วัดหลวงพ่อสดธรรมกายาราม อำเภอดำเนนิ สะดวก จังหวดราชบรุ .ี คู่มอื ปฏบิ ัตสิ มถวปิ สั สนากัมมฏั ฐาน ๕ สาย : พุทโธ อา นาปานสติ ยุบหนอ-พองหนอ รปู นาม สัมมาอรหัง. นครปฐม: บริษัท เพชรเกษม พร้นิ ต้งิ กรปุ๊ จำกดั , ๒๕๕๓. ๒๖๒

๒๖๓ วิทย์ วศิ ทเวทย์. ปรัชญาทว่ั ไป. กรุงเทพมหานคร : อักษรเจริญทศั น์, ๒๕๔๐. ไวทยะ พีแอล, พทุ ธศาสนประวตั ิระหวา่ ง ๒๕๐๐ ปที ี่ล่วงแลว้ : ๒๔๙๙. สมคั ร บุราวาส. ปัญญาววิ ฒั น์:กำเนิดและวิวฒั นาการแหง่ ปัญญาของมนุษยชาตใิ นอดตี . กรงุ เทพมหานคร : ส.สยาม, ๒๕๔๐. สมเดจ็ พระพุฒาจารย์ (อาจ อาสภมหาเถระ), คัมภรี ์วิสทุ ธิมรรค ๑๐๐ ปี สมเด็จพระพฒุ าจารย์ (อาจ อาสภ มหาเถระ), กรุงเทพมหานคร: พิมพท์ ่ี บรษิ ทั ประยูรวงศ์พร้นิ ติ้งท์ จำกดั , ๒๕๔๖. สวงิ บญุ เจมิ , ตำรามรดกอสี าน, อบุ ลราชธานี: สำนักพมิ พ์มรดกอีสาน, ๒๕๕๔. _________. ประวตั ิและของดหี ลวงปสู่ ำเร็จลุน, อุบลราชธาน:ี สำนกั พิมพ์มรดกอสี าน, ๒๕๔๗. สริ วิ ฒั น คำวนั สา, ประวัติพุทธศาสนาในประเทศไทย, กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพม์ หาจุฬาลงกรณราช วิทยาลยั , ๒๕๓๔. เสถยี ร โพธินนั ทะ. ภูมิประวตั พิ ทุ ธศาสนา, กรงุ เทพมหานคร: สำนักพมิ พ์บรรณาคาร, ๒๕๑๕. สจุ ิตต์ วงษ์เทศ. “พลงั ลาว”ชาวอีสานมาจาไหน, กรุงเทพมหานคร:บริษทั มตชิ น จำกัด (มหาชน), ๒๕๔๙. สุชญา ศิริธญั ภร. สบื สานพระพทุ ธศาสนาในเวียดนาม, กรุงเทพมหานคร : โรงพมิ พ์มหาจฬุ าลงกรณราช วิทยาลัย, ๒๕๕๐. สพุ นิ บญุ ชวู งศ.์ หลกั การสอน. กรุงเทพมหานคร : คณะครุศาสตร์ สถาบนั ราชภฎั สวนดสุ ิต, ๒๕๓๘. สรุ พล ดำรหิ ก์ ุล. แผ่นดินอสี าน, มปพ.: ด่านสุทธาการพิมพ์, ๒๕๔๙. สุวิทย์ ธรี ศาศวัต. ประวตั ศิ าสตร์เศรษฐกจิ ชมุ ชนหมูบ่ ้านอีสาน ๒๔๘๘-๒๕๔๔, กรงุ เทพมหานคร: สำนกั พิมพส์ ร้างสรรค์ จำกัด. ๒๕๔๖. สนุ ทร โคตรบรรเทา. เทคนิคการสอนครบวงจร. กรุงเทพมหานคร : ซีเอ็ดยูเคชัน่ , ๒๕๓๕. สำนกั งานพระพุทธศาสนาแห่งชาต.ิ คู่มือโครงการปฏบิ ตั ธิ รรมเฉลมิ พระเกียรติเพ่มิ ประสทิ ธิภาพในการ ปฏบิ ตั ิงาน. กรงุ เทพมหานคร : โรงพิมพก์ ารศาสนา, ๒๕๔๗. สำนกั งานเลขาธิการสภาการศึกษา กระทรวงศึกษาธิการ. รูปแบบและยทุ ธศาสตรก์ ารดำเนินงานของวัดทจี่ ัด การศึกษาและเผยแผ่ศาสนธรรมดเี ดน่ . กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพ์ครุ สุ ภาลาดพร้าว, ๒๕๔๘. ศรศี กั ดิ์ วัลลโิ ภดม, แอง่ อารยธรรมอสี าน, พิมพค์ รง้ั ท่ี ๔; กรุงเทพมหานคร: สำนกั พิมพม์ ติชน, ๒๕๔๖. หลวงพอ่ สุเมโธ (พระราชสุเมธาจารย)์ . สอ่ งทางภาวนา, อบุ ลราชธานี:ศริ ธิ รรมออ๊ ฟเซ็ต, ๒๕๕๕. เอส ดตั ต์ , พุทธศาสนประวตั ริ ะหวา่ ง ๒๕๐๐ ปีทล่ี ว่ งแลว้ . แปลโดย พระมหาอมร อมโร (รวมบทความ วิชาการทางพุทธศาสนา ที่จัดพิมพ์ข้ึนในคราวฉลอง ๒๕ พุทธศตวรรษ ณ ประเทศอินเดีย เมื่อ พ.ศ.๒๔๙๙ อุดร จนั ทวัน, ปรองดอง สมานฉนั ท์ ยง่ั ยนื รว่ มฝกึ ฟ้นื คำว่า “ใหอ้ ภยั ”,(ขอนแก่น: หจก. โรงพิมพค์ ลังนานาวิทยา, ๒๕๕๗. ๑.๒.๒ บทความ ตชิ นัท ฮนั ท.์ “...สันติภาพทมี่ ชี วี ติ ”, วารสารซเี ครต็ , ฉบับตอ้ นรับการมาเยือนของทา่ น Thich Nhat Hanh หลวงปู่เซนแห่งยุค, (มนี าคม ๒๕๕๖) : ๒๔ – ๒๙. ๒๖๓

๒๖๔ ประมวล เพง็ จนั ทร.์ “ทีละก้าว...ส่อู ิสรภาพ”, วารสารออล แม็กกาซีน, ปีที่ ๙ ฉบับท่ี ๘ (ธันวาคม ๒๕๕๗) : ๘๐ – ๘๓. พระไพศาล วิสาโล. “สสู่ ังคมแหง่ ความสุข”, วารสารออล แมก็ กาซีน, ปที ่ี ๙ ฉบบั ที่ ๘ (ธันวาคม ๒๕๕๗) : ๒๒ – ๒๖. ภัทรนิธ์ิ วสิ ุทธิศักด์ิ, “รปู แบบผสมผสานการปฏิบัติวปิ สั สนากรรมฐานตามหลักสติปฏั ฐาน” วารสารพทุ ธ ศาสน์ศกึ ษา จฬุ าลงกรณมหาวิทยาลัย , ปีท่ี ๒๐ ฉบบั ที่ ๓ (กันยายน-ธนั วาคม ๒๕๕๖) : ๕๙. วสันต์ ปัญญาแกว้ . เณรพระข้ามขาติ:ขบวนการร้ือฟ้ืนและสืบสานพระศาสนาของชาวลอ้ื สบิ สองปนั นา, วารสารศิลปะศาสตร์ มหาวิทยาลยั อบุ ลราชธานี, ฉบบั พเิ ศษ (มกราคม ๒๕๕๒) : ๑๒๙-๑๖๐. สิทธ์ิ บุตรอนิ ทร์, “พุทธตรรกศาสตร์”, วารสารพุทธศาสน์ศึกษา จุฬาลงกรณมหาวทิ ยาลัย , ปที ่ี ๒๐ ฉบบั ท่ี ๓ (กนั ยายน-ธันวาคม ๒๕๕๖) : ๙ – ๒๔. ๑.๒.๓ รายงานการวจิ ยั คนึงนติ ย์ จันทบุตรและสุพรรณ จันทบตุ ร. รายงานการวิจยั ความสำเรจ็ ในการปฏิบตั ภิ ารกิจของวัด : เฉพาะ กรณวี ดั ปา่ นานาชาติ . กรงุ เทพมหานคร: บรษิ ทั กราฟฟรกิ จำกัด, ๒๕๔๕. บรรจง โสดาดี. การใชต้ รรกะในวิธีสอนของพระโพธญิ าณเถระ (ชา สภุ ทฺโท). ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต มหาวทิ ยาลัยเชียงใหม,่ ๒๕๔๖. _________. และคณะ. แนวทางพัฒนาสำนักปฏิบตั ธิ รรมในเขตการปกครองคณะสงฆภ์ าค ๑๑. รายงาน การวิจยั สถาบันวจิ ัยพทุ ธศาสตร.์ มหาวทิ ยาลัยมหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย, ๒๕๔๙. ประจวบ แสนกลาง. ศกึ ษาบทบาทของพระสงฆฝ์ ่ายวิปสั สนาธุระทีม่ ตี อ่ สังคมอสี านเหนือ : ศกึ ษา กรณสี ายพระอาจารย์มัน่ ภรู ทิ ตฺโต พ.ศ.๒๔๓๖-๒๕๒๙, ปรญิ ญานิพนธ์ ศศ.ม, มหาวทิ ยาลยั ศรีนครินทรวิโรฒ มหาสารคาม, ๒๕๓๑. พรอมรนิ ทร์ อุทยั สมบัต.ิ ศึกษาแนวทางการฝกึ อานาปานสติเพื่อส่งเสริมการเลน่ เทนนิส, วิทยานิพนธ์พทุ ธ ศาสตรม์ หาบณั ฑิต มหาวทิ ยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลยั ปี ๒๕๕๕. พระครูประคุณสารกิจ (สุชาติ ชโิ นรโส). การศึกษาวิธีการสอนวิปัสสนากัมมฏั ฐานตามแนวทาง ของสำนกั วิปสั สนาวิเวกอาศรม. วทิ ยานิพนธ์พุทธศาสตรม์ หาบณั ฑิต มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราช วทิ ยาลยั ปี ๒๕๓๓ – ๒๕๔๔. พระมหาบญุ ไทย ด้วงวงศ์ . การใช้เหตุผลทางตรรกะในพระไตรปิฎก. ศลิ ปศาสตรมหาบัณฑิต สาขา ปรชั ญา มหาวทิ ยาลัยเชียงใหม่, ๒๕๔๑. พระมหาวชิ าญ สุวิชาโน(บวั บาน). ศกึ ษากระบวนการฝกึ อบรมบุคลากรทางพระพทุ ธศาสนา ของพระโพธญิ าณเถระ(ชา สภุ ทฺโท). วทิ ยานิพนธพ์ ทุ ธศาสตรมหาบัณฑิต มหาวทิ ยาลยั มหาจฬุ าลงกรณราชวทิ ยาลยั , ๒๕๔๒. พระมหาไสว คายสูงเนิน. “ผลของการปฏิบตั วิ ปิ ัสสนากมั มัฏฐานทม่ี ีต่อการควบคมุ อารมณ์”. ศิลปะศาสตร มหาบัณฑิต สาขาวชิ าศาสนาเปรยี บเทยี บ บัณฑิตวทิ ยาลัย มหาวิทยาลยั มหดิ ล, ๒๕๔๗. มหาวิทยาลัยอุบลราชธาน,ี รวมบทความประชุมวชิ าการ “ลุ่มนำ้ โขงศกึ ษา ครงั้ ที่ ๒”, ระหว่างวันที่ ๑๖-๑๘ พฤศจิกายน ๒๕๕๕ ณ แขวงสาละวนั สปป.ลาว. ๒๖๔

๒๖๕ แม่ชีอคั คญาณี (พรพศิ ศิริวสิ ูตร). สติและวธิ ีการพัฒนาเพือ่ การประยกุ ตใ์ ช้ในชีวิต ประจำวนั . ศลิ ปศาสตรมหาบณั ฑิต. บณั ฑติ วทิ ยาลัย. มหาวิทยาลยั เชียงใหม่, ๒๕๔๕. สุนทรี สุรยะรังสี. การศึกษาเชิงวิเคราะห์บทบาทของคฤหัสถ์ในการเผยแผ่พระพุทธศาสนา : ศึกษา เฉพาะกรณีอุบาสิกาผู้ได้รับเอตทัคคะ. วิทยานิพนธ์พุทธศาสตร์มหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยมหา จฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั , ๒๕๓๓–๒๕๔๔. พรรณราย รัตนไพฑูรย์. การศึกษาวิธีวิปัสสนากรรมฐานตามแนวสติปัฏฐาน ๔ : ศึกษาแนวการสอน ของพระธรรมธีรราชมุนี (โชดก ญาณสิทธิ). วิทยานิพนธ์พุทธศาสตร์มหาบัณ ฑิต มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, ปี ๒๕๓๓ – ๒๕๔๔. ระเบียบและข้อบังคับกองวิปัสสนาธุระแห่งประเทศไทยในพระสังฆราชูปถัมภ์ (ฉบับปรับปรุงแก้ไขเพ่ิมเติม พ.ศ.๒๕๔๗), ในอนุสรณ์งานฉลองอายุวัฒนมงคล ๗๗ ปี หลวงพ่อพระครูภาวนาวิสิฐ, รอง ผู้อำนวยการใหญ่ฝ่ายบริหาร กองการวิปัสสนาธุระแห่งประเทศไทย พระอาจารย์ใหญ่ฝ่าย วปิ ัสสนาธุระ ผู้อำนวยการศูนยว์ ิปัสสนาภาคตะวนั ออกเฉียงเหนือ เจ้าอาวาสวัดแดนสงบอาสภา ราม ๑๘ เมษายาน ๒๕๕๐ เรืองฤทธ์ิ แสนนวล. การศกึ ษาเชิงวิเคราะห์การปฏิบัติสมาธิของสำนักต่าง ๆ ในประเทศไทยกับการปฏบิ ัติ สมาธใิ นพระไตรปิฎก. วิทยานิพนธ์ศิลปศาสตรมหาบัณฑิต มหาวทิ ยาลยั เชียงใหม่, ๒๕๓๓. ๑.๒.๔ เอกสารอดั สำเนา สิทธ์ิ บุตรอินทร์, เอกสารบันทึกการศึกษารายวิชา ๐๑๑๗๒๖ พัฒนาการแนวคิดไทย (Development of Thai Thought) ประจำภาคการศึกษาที่ ๒/๒๕๔๑ ของบรรจง โสดาดี, เอกปรัชญาและศาสนา คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชยี งใหม่. เอกสารโครงการเงินอดุ หนนุ การฝกึ อบรมพระวปิ ัสสนาจารย์, สำนักงานพุทธศาสนาแหง่ ชาติ ประจำปีงบประมาณ ๒๕๔๙. ๑.๒.๕ สมั ภาษณ์ หลวงปสู่ ี สิรญิ าโณ, เจา้ อาวาสวัดปา่ ศรีมงคล (วัดป่าบ้านเปอื ย) อำเภอสำโรง จังหวดั อุบลราชธานี. สัมภาษณ์, ๒๑ มนี าคม ๒๕๕๘. พระครูภาวนาสารคณุ (ดำรง สุจติ ฺโต), เจ้าอาวาสวดั ปลื้มพฒั นา, อำเภอปะคำ จังหวัดบรุ ีรมั ย,์ สัมภาษณ,์ ๒ เมษายน ๒๕๕๕. พระครูสุทธธรรมาภรณ์, (พระอาจารยพ์ ยุง ชวนปญโฺ ญ), เจ้าอาวาสวัดป่าภรู ิทตั ตถิราวาส (วดั ปา่ บ้านหนองผอื ) อำเภอพรรณานิคม จงั หวัดสกลนคร. สมั ภาษณ์, ๑๐ กมุ ภาพันธ์ ๒๕๕๖. หลวงปู่บุญเริง ธมฺมรโต, วัดป่าภูริทัตตถิราวาส (วัดป่าบ้านหนองผือ) อำเภอพรรณานิคม จังหวัดสกลนคร. สมั ภาษณ,์ ๑๐ กมุ ภาพันธ์ ๒๕๕๖. ๒๖๕

๒๖๖ รศ.อุดม บัวศรี, ศูนย์เผยแผ่พระพุทธศาสนา มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณ์ฯ วิทยาเขตขอนแก่น. สัมภาษณ์, ๑๕ พฤษภาคม ๒๕๕๘. ดร.บุญ นิลเกษ, ข้าราชการบำนาญ มหาวิทยาลัยเชยี งใหม่. สัมภาษณ,์ ๒๘ พฤษภาคม ๒๕๕๘. ผศ.ดร.สรเชต วรคามวิชยั , กรรมการสภามหาวิทยาลัยราชภฏั สรุ นิ ทร.์ สมั ภาษณ,์ ๑๘ มถิ ุนายน ๒๕๕๘. ๒๖๖

๒๖๗ ๒. ภาษาองั กฤษ ๒.๑ PRIMARY SOURCES : ๒.๒ SECONDARY SOURCES : ๒.๒.๑ Books Aruna Publications, The Collected Teaching of AJAHN CHAH, Printed in Thailand by Aksorn Sampan (1987) Co.,Ltd. Fiona Chandler. ANCIENT WORLD โลกยคุ โบราณ. แปลโดย ละอองทิพย์ อมรนิ ทร์รตั น์. กรุงเทพมหานคร: สำนกั พมิ พป์ าเจรา, ๒๕๔๘. Grimm. George. The Doctrine of The Buddha. (๒ nd ed.). Delhi : Motital Banarsidass. ๑๙๗๓. Kilgore.William J. An Introductory Logic. New York : Harcourt. ๑๙๖๘. Professer Dr. Phra Dhamakosajarn (Prayoon Dhammacito Mererk). A BUDDHIST WORLDVIEW, Bangkok: Mahachulalongkornrajavidyalaya, 2004. Suppes.Patrick. Introduction to Logic. New Delhi : East-West Press. ๑๙๖๙. The Most ven Prof. Dr. Phra Dhamakosajarn (Prayoon Dhammacito). Dhmma and Environmental Preservation, Bangkok: Mahachulalongkornrajavidyalaya, 2011. พระธรรมโกศาจารย์ (ประยรู ธมฺมจิตโฺ ต). พุทธศาสนาในประเทศไทยสมัยปจั จุบัน, ในหนังสือ Buddhism in Contemporary Thailand [ Prof. Phra Thepsophon (Prayoon Mererk) ] ๒.๒.๒ Eletronics เกรยี งศักด์ิ เจรญิ วงศศ์ ักด์ิ <[email protected]> ๒๔ ตุลาคม ๒๕๕๕. คณะศิษย์รุน่ แรกของหลวงปชู่ า <http://ajahnchahinfo.weebly.com>, ๕ มกราคม ๒๕๕๘. ปฐม - ภทั รา นิคมานนท์. พระครูวเิ วกพทุ ธกจิ หลวงปู่ใหญ่เสาร์ กนตฺ สีโล ๔ พระปรมาจารยใ์ หญ่ฝ่ายพระ กรรมฐาน, โครงการหนังสือบรู พาจารย์ เล่ม ๕ <http://www.dharma-gateway.com/monk/monk_biography> ๒๒ มกราคม ๒๕๕๗ ประมวล เพ็งจันทร์, การศึกษาจากด้านใน-๒, th HA National forum, เผยแพร่เมื่อ ๙ เม.ย. ๒๐๑๒ <http://www.youtube.com> ๘ มกราคม ๒๕๕๗. ทวีวัฒน์ ปณุ ฑริกวิวัฒน์, <http://www.buddhadasa.org/html/articles> กุมภาพนั ธ์ ๒๕๕๐. มูลนิธิศาลาพระราชศรัทธา, มูลนิธิถาวร จิตฺตถาวโร-วงศ์มาลัย, “เส้นทางสายธรรม”, นภดล คำลือฤทธิ์: ตามรอยหลวงปู่มัน่ ภูริทตฺโต จากสถานท่ีจรงิ เป็น VDO ที่สมบูรณท์ ี่สุดในปัจจบุ ัน, ๒๐ ธนั วาคม ๒๕๕๖. ๒๖๗

๒๖๘ การศกึ ษาพระปริยัตธิ รรมแผนกบาลีของคณะสงฆ์ไทย <http://th.wikipedia.org/wiki/> ๑๙ ม.ค.๒๕๕๗ หลวงปู่ทวด <http://th.wikipedia.org/wiki/> ๒๐ มกราคม ๒๕๕๘ <http://th.wikipedia.org/wiki> ๑๑ สงิ หาคม ๒๕๕๗ <http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php>๑๑ สงิ หาคม ๒๕๕๗. <http://www.lib.ubu.ac.th/monkubon/file/MO๔๐.pdf> ๑๑ สิงหาคม ๒๕๕๗. พ ร ะ พิ ม ล ฯ ผ จ ญ ม า ร ค ดี ป ร ะ วั ติ ศ า ส ต ร์ ว ง ก า ร ส ง ฆ์ , ใ น ค ม ชั ด ลึ ก ออนไลน์<http://www.komchadluek.net/detail/๒๐๐๙๑๒๑๑/> ๑๙ มกราคม ๒๕๕๘. <http://bubeeja.blogspot.com/๒๐๑๓/๐๒/blog-post_๗๑๔๘.html> ๒๕ ธันวาคม ๒๕๕๗. สำนกั ปฏบิ ัติธรรมประจำจังหวดั <http://www.sptcenter.org/> ๒๕ ธนั วาคม ๒๕๕๗. สมณศกั ด์ิ <http://th.wikipedia.org/wiki/> ๒๕ ธันวาคม ๒๕๕๗. <http://www.vesakday.mcu.ac.th/vesak๔ ๗ / article/article_file/now_situation_buddhism๖ . html> ๒๐ มกราคม ๒๕๕๘. <http://www.lib.ubu.ac.th/monkubon/file/MO๔๐.pdf> ๑ มกราคม ๒๕๕๘ <http://guideubon.com/news/view>. ๑๙ กรกฎาคม ๒๕๕๗. <http://th.wikipedia.org/wik>i ๑ มกราคม ๒๕๕๘. <http://www.dharma-gateway.com/monk/monk_biography> ๑๔ สิงหาคม ๒๕๕๗. <http://www.lib.ubu.ac.th/monkubon/file/MO๔๐.pdf > ๑ มกราคม ๒๕๕๘. วิกิพีเดยี สารานุกรมเสรี. <http://th.wikipedia.org/wiki> ๒ มกราคม ๒๕๕๘ สาขาวัดหนองปา่ พงในประเทศไทย, <http://www.ubu.ac.th>, ๑๐ มถิ นุ ายน ๒๕๕๔. สุรพ ศ ท วีศั กดิ์ . คุ ยกั บ ป ระม วล เพ็ งจั น ท ร์ “พุ ท ธศ าส น าท่ี ไม่ มี ไวยาก รณ์ ” (ต อน ท่ี ๑ ) . <http://blogazine.in.th/blogs/buddhistcitizen/post/4292> ๑๙ มกราคม ๒๕๕๗. ศู น ย์ ป ร ะ ส า น ง า น ส ำ นั ก ป ฏิ บั ติ ธ ร ร ม ป ร ะ จ ำ จั ง ห วั ด แ ห่ ง ป ร ะ เ ท ศ ไ ท ย (ศ ป ท .) <http://www.sptcenter.org/node/๑๕๗๒> ผลการประชุมเชิงปฏิบัติการเจ้าสำนักปฏิบัติ ธรรมประจำจงั หวดั ทั่วประเทศ คร้ังท่ี ๒/๒๕๕๓, ๒๐ มกราคม ๒๕๕๘. ๒๖๘

๒๖๙ ภาคผนวก ตวั อยา่ งเคร่ืองมือการวจิ ยั ๑. ตวั อย่างบัตรบนั ทึกการค้นควา้ เพอื่ การวจิ ัย เร่อื ง การศึกษารูปแบบและคุณค่าของเหตุผลในการสอนธรรมของพระสงฆ์ภาค ตะวันออกเฉยี งเหนอื ท่มี ีอทิ ธิพลต่อศรัทธาของประชาชน บตั รบันทึกการคน้ ควา้ การวิจยั เร่อื งท่ีค้นคว้า………………………………………………………………………………………… ประเดน็ สำคัญ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… หนังสอื อา้ งอิง / แหล่งขอ้ มูล……………………………………………………………………………………….….. …………………………………………………………………………………………………………………………..………… …………………………………………………………………………………………………………………………….…….... …………………………………………………………………………………………………………………………..………… …………………………………………………………………………………………………………………………….…….... (.......................................................) ผู้บนั ทึก วนั ที่……… เดอื น …………………….. พ.ศ. …………. ๒๖๙

๒๗๐ ตวั อยา่ งแบบบันทึกการสังเกตเพ่ือการวิจยั เรื่อง การศกึ ษารปู แบบและคุณคา่ ของเหตุผลในการสอนธรรมของพระสงฆ์ ภาคตะวันออกเฉยี งเหนือทมี่ ีอิทธพิ ลต่อศรัทธาของประชาชน ชื่อวดั /สำนกั ……..…..……...….…………........................................................................................................... บา้ น…………………………………..………..…หมู่ท…ี่ …... ตำบล……..……………..……….......................................... อำเภอ…………..………..………………….…..………..…จงั หวดั …….…….……….………….…...................................... ๑. สภาพทั่วไปของชมุ ชน □ พืน้ ที่ .............................................................………………………....................……………....................… □ ประชากร..............................................................................………………………….................…………… □ เขตปกครอง...................................................................... .........…………………….................…………… □ เส้นทางคมนาคม..............................................................................................…………….................. □ โทรคมนาคม................................................................................... ........................……………………… □ การไฟฟา้ ..................................................................................…………………………………................... □ แหล่งน้ำทส่ี รา้ งข้ึน................................................................................ ………………............................ □ แหลง่ น้ำธรรมชาต.ิ .....................................................................………………………………………………… □ ทรัพยากรธรรมชาต.ิ ........................................................................ …………………………….……………… □ สถานที่ทอ่ งเทย่ี ว.......................................................................... .......………………………………………… □ เศรษฐกิจ......................................................................................... ……………………………………………. □ ความเชอื่ /ศาสนา.............................................................................. ………………………………………….. □ สาธารณสขุ มลู ฐาน..................................................................... ………………………………………………… □ การศึกษา......................................................................................... ………………………………………….. □ องคก์ ารบรหิ ารสว่ นตำบล.....................................................................………………………………………. ๒. การบรหิ ารจัดการในสำนักปฏิบตั ิ/วดั □ ด้านโครงสร้างทางกายภาพ................................................................................ …………………………….. □ ดา้ นโครงสรา้ งส่ิงปลกู สรา้ ง................................................................................……………………………… □ ด้านโครงสร้างความเปน็ อย่ขู องพระสงฆ์............................................................................. ................. □ ดา้ นโครงสร้างการบรหิ าร................................................................................…………………………….… □ ดา้ นการปกครอง.......................................................................... ………………………………………….……. ๒๗๐

๒๗๑ □ ด้านการฝกึ สอน...........................................................................…………………………………………………. □ ดา้ นการสอื่ สาร............................................................................. ………………………………………………... □ ดา้ นการตดิ ตามผล ....................................................................... ……………………………………………….. □ ดา้ นงบประมาณ........................................................…………………………………………........................... □ ด้านการมีส่วนร่วมของชมุ ชน.................................................................……………………………………….. ๓. ข้อสังเกตอ่นื ๆ ……………………………………………………………………....………........................................... ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… (.......................................................) ผู้บนั ทกึ การสงั เกต วันท่ี……… เดือน …………………….. พ.ศ. …………. ๒๗๑

๒๗๒ ตวั อยา่ งแบบสัมภาษณ์เพ่ือการวิจยั เรื่อง การศกึ ษารูปแบบและคุณค่าของเหตผุ ลในการสอนธรรมของพระสงฆ์ภาค ตะวนั ออกเฉยี งเหนอื ท่มี ีอทิ ธิพลตอ่ ศรทั ธาของประชาชน ชือ่ ผใู้ ห้สมั ภาษณ์ ……..…..……...….…………..................................................................... อายุ.........................ปี ตำแหน่ง.................................................. เกย่ี วข้องกับสำนัก/วัด....................................................................... บา้ น…………………………….................................... หมทู่ ่ี…..............ตำบล……..………........................................... อำเภอ…………..........................………………………………….…… จังหวัด…….…….……….………….….………….…..…… คณุ คา่ ของเหตผุ ลในการสอนธรรมดา้ นปัญญา □ มที ัศนคตทิ ี่ถกู ต้อง ................................................................................................................................ □ มีความรู้ความเข้าใจตอ่ โลกและชีวิต...................................................................................................... □ ฉลาดรเู้ ทา่ ทันการเปล่ยี นแปลง............................................................................................................. □ มีความอิสระ.......................................................................................................................................... □ หลดุ พน้ ปลอ่ ยวางได้............................................................................................................................ คณุ ค่าของเหตุผลในการสอนธรรมด้านจิตใจ □ จิตใจมนั่ คง □ มีความเขม้ แข็ง อดทน .......................................................................................................................... □ จติ ใจสะอาดบรสิ ทุ ธิ์.............................................................................................................................. □ จิตใจสงบรม่ เย็น.................................................................................................................................... □ มีความสขุ ในการใชช้ วี ิต ........................................................................................................................ คณุ ค่าของเหตผุ ลในการสอนธรรมด้านปฏบิ ัติ □ มีการจดั การทางกายภาพเปน็ ระเบียบมากขนึ้ .................................................................................... □ มกี ารปฏิบตั ิต่อส่ิงแวดลอ้ มทางวัตถไุ ดถ้ ูกต้องข้นึ ................................................................................... คุณค่าของเหตุผลในการสอนธรรมด้านเศรษฐกิจ □ จัดการด้านการผลิตได้ถูกตอ้ ง............................................................................................................... □ จดั การด้านบรโิ ภคได้ถูกต้อง ................................................................................................................. ๒๗๒

๒๗๓ คุณคา่ ของเหตผุ ลในการสอนธรรมด้านสังคม □ มีความสมั พันธอ์ ย่รู ่วมกบั เพ่อื นมนษุ ย์และเพื่อนร่วมโลกได้ดว้ ยดี.......................................................... □ มคี วามเอ้ือเฟ้ือเกื้อกูลกัน เปน็ สว่ นรว่ มทีส่ รา้ งสรรคส์ งั คม..................................................................... .............................................. (............................................) ผสู้ มั ภาษณ์ วนั ท่ี………. เดอื น …………………….. พ.ศ. …………. ๒๗๓

๒๗๔ ภาคผนวก ค ภาพดำเนนิ การวจิ ยั อนสุ รณส์ ถานหลวงป่มู น่ั ภูริทตโฺ ต ๒๗๔

๒๗๕ สัมภาษณ์บคุ คลทีเ่ ก่ยี วข้องกับวดั ปา่ บ้านผอื ในปัจจบุ นั ๒๗๕

๒๗๖ อนสุ รณส์ ถานหลวงพ่อชา สุภทฺโท สำนักวดั หนองปา่ พงในปจั จุบัน ๒๗๖

๒๗๗ ประวัตผิ ู้วิจยั ชือ่ - นามสกุล (ภาษาไทย) : ผศ.บรรจง โสดาดี (ภาษาอังกฤษ) : Asst. Prof. BANCHONG SODADEE ตำแหนง่ ปัจจุบัน : อาจารยป์ ระจำสาขาวชิ าพระพุทธศาสนา วทิ ยาเขตสรุ นิ ทร์ หนว่ ยงานทอี่ ยูท่ ่สี ามารถตดิ ต่อได้ : มหาวิทยาลยั มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วทิ ยาเขตสรุ ินทร์ ตำบลนอกเมือง อำเภอเมือง จังหวัดสุรนิ ทร์ ๓๒๐๐๐, โทรศพั ท์ ๐๔๔๑๔๒๑๐๗, ๐๘- ๓๓๗๔๘๗๔๑,โทรสาร ๐ –๓๓๕๑– ๓๖๐๔, E-mail : [email protected] ประวตั ิการศกึ ษา - พ.ศ. ๒๕๒๑ น.ธ. เอก สำนักเรยี นวดั กลาง จงั หวัดกาฬสนิ ธุ์ - พ.ศ. ๒๕๒๗ โรงเรยี นพทุ ธศาสตรว์ ิทยา วัดสุทธาวาส เขตบางกอกน้อย กรงุ เทพมหานคร - พ.ศ. ๒๕๓๒ พธ.บ. (ปรัชญา) มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย ในพระบรมราชปู ถมั ภ์ วดั มหาธาตุ ท่าพระจนั ทร์ พระนคร กรงุ เทพมหานคร - พ.ศ. ๒๕๔๖ ศศ.ม. ( ปรัชญา ) มหาวิทยาลยั เชยี งใหม่ - วชิ าการทมี่ ีความชำนาญพิเศษ วิชาประวัตพิ ระพุทธศาสนา ประสบการณ์ทเี่ กี่ยวขอ้ งกับการบริหารงานวจิ ยั - พ.ศ. ๒๕๔๖ เป็นผรู้ ่วมโครงการวิจัยเร่อื ง การศกึ ษารปู แบบการจัดระเบยี บสังคมตามแนวพทุ ธ ศาสตร์ - พ.ศ. ๒๕๔๗ เปน็ ผรู้ ่วมโครงการวิจยั เรอ่ื ง การศกึ ษาสภาพปัญหาและแนวทางแกไ้ ขปญั หาการ ขาดแคลนพระสงฆ์ในเขตชายแดนไทย – กมั พชู า จังหวดั สรุ นิ ทร์และบุรรี ัมย์ - พ.ศ. ๒๕๔๙ เปน็ หัวหนา้ โครงการวิจยั เร่อื ง การศกึ ษาแนวทางพัฒนาสำนกั ปฏบิ ตั ิธรรมในเขต การปกครองคณะสงฆ์ ภาค ๑๑ - พ.ศ. ๒๕๔๙ เป็นผรู้ ว่ มโครงการวิจัยเรอ่ื ง การศึกษาแนวทางพัฒนาโรงเรยี นพระปริยตั ิธรรม แผนกสามญั ศกึ ษา ในเขตการปกครองคณะสงฆ์ ภาค ๑๑ - พ.ศ. ๒๕๔๙ เปน็ ผ้รู ่วมโครงการวิจัยเร่ือง การศึกษาแนวทางพฒั นาสำนกั เรียนพระปริยตั ิธรรม แผนกธรรมและแผนกบาลี ในเขตการปกครองคณะสงฆ์ ภาค ๑๑ - พ.ศ. ๒๕๕๐ เปน็ ผูร้ ่วมโครงการวิจยั เรื่อง การฆ่าตวั ตายในทัศนะของพระพทุ ธศาสนา - พ.ศ. ๒๕๕๑ เป็นผู้รว่ มโครงการวิจัยเร่อื ง การศกึ ษาสภาพและเนอื้ หาการเรียนการสอนพระ ๒๗๗

๒๗๘ ปรยิ ตั ธิ รรมแผนกธรรมในเขตการปกครองคณะสงฆ์ ภาค ๑๑ - พ.ศ. ๒๕๕๒ เป็นผรู้ ว่ มโครงการวิจัยเร่ือง การใช้หลักพระพทุ ธศาสนาในการส่งเสรมิ วิสาหกิจ ชุมชนพ่งึ ตนเองลุ่มแมน่ ำ้ มูล อำเภอทา่ ตมู จังหวัดสรุ ินทร์ - พ.ศ. ๒๕๕๔ เปน็ ผู้รว่ มโครงการวิจยั เร่ือง การศึกษาความพึงพอใจของชมุ ชนทมี่ ีตอ่ โครงการพระสอน ศลี ธรรมในโรงเรยี น จังหวดั สุรนิ ทร์และบุรรี ัมย์ ๒๗๘

๒๗๙ ประวตั คิ ณะผู้วิจยั ช่ือ - นามสกุล (ภาษาไทย) : ผศ.ดร.ทวีศกั ดิ์ ทองทิพย์ (ภาษาอังกฤษ) : Asst. Prof. Dr. TAWEESAK TONGTHIPYA ตำแหนง่ ปัจจุบัน : หัวหน้าสาขาวชิ าพระพทุ ธศาสนา วทิ ยาเขตสุรนิ ทร์ หนว่ ยงานท่อี ยู่ที่สามารถติดต่อได้ : มหาวทิ ยาลยั มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลยั วิทยาเขตสุรินทร์ ตำบลนอกเมือง อำเภอเมือง จังหวัดสุรินทร์ ๓๒๐๐๐, โทรศัพท์ ๐๔๔๑๔๒๑๐๗, ๐๘๓๓๗๔๘๗๔๑, โทรสาร ๐ –๓๓๕๑ – ๓๖๐๔ ประวตั ิการศกึ ษา - พ.ศ. ๒๕๒๙ มัธยมศึกษาปที ่ี ๖ โรงเรยี นสติ ธรรมวิทยา เขตป้อมปราบฯ กรงุ เทพมหานคร - พ.ศ. ๒๕๓๔ พธ.บ. ( ศาสนา ) มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลัย ในพระบรมราชปู ถัมภ์ วัดมหาธาตุ ท่าพระจนั ทร์ พระนคร กรุงเทพมหานคร - พ.ศ. ๒๕๓๖ ศศ.ม. ( ภาษาสันสกฤต ) มหาวทิ ยาลัยศลิ ปากรณ์ กรงุ เทพมหานคร - วิชาการทม่ี คี วามชำนาญพิเศษ วิชาตรรกศาสตร์ ประสบการณ์ท่ีเกยี่ วข้องกบั การบริหารงานวิจยั - พ.ศ. ๒๕๔๓ เปน็ หวั หนา้ โครงการวจิ ัยเร่อื ง ศึกษาบทบาทพระสงฆใ์ นการพฒั นาสงั คม ศกึ ษาเฉพาะกรณีโครงการพระสงฆ์ร่วมพัฒนาชายแดนไทย-กมั พูชาในเขตจังหวดั สรุ ินทรแ์ ละบรุ ีรมั ย์ - พ.ศ. ๒๕๔๔ เปน็ หวั หนา้ โครงการวิจยั เร่อื ง ปัจจยั ทีก่ ่อใหเ้ กิดผลสมั ฤทธิ์ในระบบเศรษฐกจิ ชมุ ชน : กรณศี ึกษากลุม่ สตรีออมทรัพย์-จงั หวัดสรุ ินทร์ - พ.ศ. ๒๕๔๖ เป็นหัวหนา้ โครงการวิจยั เร่อื ง การศึกษารูปแบบการจดั ระเบียบสังคมตามแนว พุทธศาสตร์ - พ.ศ. ๒๕๔๖ เป็นผรู้ ว่ มโครงการวิจัยเร่อื ง วิจัยและส่งเสรมิ วดั เพ่อื การพฒั นาการศกึ ษาและ เผยแผศ่ าสนธรรม : กรณีศึกษาวดั กลางสรุ ินทร์ จงั หวดั สรุ ินทร์ - พ.ศ. ๒๕๔๖ เป็นหัวหน้าโครงการวิจัยเร่ือง การศึกษารูปแบบการจัดระเบียบสังคมตามแนว พุทธศาสตร์ - พ.ศ. ๒๕๔๗ เป็นหัวหน้าโครงการวิจัยเร่ือง การศึกษาสภาพปัญหาและแนวทางแก้ไขปัญหา การขาดแคลนพระสงฆใ์ นเขตชายแดนไทย – กัมพูชา จงั หวัดสุรินทรแ์ ละบุรีรมั ย์ ๒๗๙

๒๘๐ - พ.ศ. ๒๕๔๙ เป็นผู้ร่วมโครงการวิจัยเรื่อง การศึกษาแนวทางพัฒนาสำนักปฏิบัติธรรมในเขต การปกครองคณะสงฆ์ ภาค ๑๑ - พ.ศ. ๒๕๔๙ เป็นหัวหน้าโครงการวิจัยเร่ือง การศึกษาแนวทางพัฒนาโรงเรียนพระปริยัติธรรม แผนกสามญั ศึกษา ในเขตการปกครองคณะสงฆ์ ภาค ๑๑ - พ.ศ. ๒๕๔๙ เป็นผู้ร่วมโครงการวิจัยเรื่อง การศึกษาแนวทางพัฒนาสำนักเรียนพระปริยัติธรรม แผนกธรรมและแผนกบาลี ในเขตการปกครองคณะสงฆ์ ภาค ๑๑ - พ.ศ. ๒๕๕๐ เปน็ หัวหนา้ โครงการวิจัยเร่อื ง การฆา่ ตวั ตายในทัศนะของพระพทุ ธศาสนา - พ.ศ. ๒๕๕๑ เป็นผู้ร่วมโครงการวิจยั เรือ่ ง การศึกษาสภาพและเนื้อหาการเรียนการสอนพระ ปรยิ ัติธรรมแผนกธรรมในเขตการปกครองคณะสงฆ์ ภาค ๑๑ - พ.ศ. ๒๕๕๒ เปน็ ผู้ร่วมโครงการวิจยั เรื่อง การใช้หลกั พระพทุ ธศาสนาในการสง่ เสริมวิสาหกิจชุมชนพ่งึ ตนเอง ลมุ่ แม่นำ้ มลู อำเภอท่าตมู จงั หวัดสรุ นิ ทร์ - พ.ศ. ๒๕๕๔ เปน็ หวั หนา้ โครงการวจิ ัย เรอื่ ง การศกึ ษาความพึงพอใจของชมุ ชนท่มี ีต่อ โครงการพระสอน ศลี ธรรมในโรงเรียน จงั หวดั สุรนิ ทร์และบุรีรมั ย์ ๒๘๐

๒๘๑ ชื่อ - นามสกุล (ภาษาไทย) : พระครูปรยิ ัติวิสทุ ธิคุณ ผศ.ดร. (ภาษาอังกฤษ) : Phrakhru Pariyatvisutthikhun, Asst. Prof. Dr. ตำแหน่งปัจจุบนั : อาจารยป์ ระจำสาขาวิชาพระพุทธศาสนา มหาวิทยาลยั มหาจฬุ าลงกรณราช วิทยาลยั วิทยาเขตสรุ ินทร์ หนว่ ยงานทอ่ี ยู่ทส่ี ามารถตดิ ต่อได้ มหาวทิ ยาลยั มหาจฬุ าลงกรณราชวิทยาลัย วทิ ยาเขสุรนิ ทร์ ต. นอกเมอื ง อ. เมือง จ. สุรนิ ทร์ ๓๒๐๐๐โทรศัพท์ ๐๔๔๕๑๔๐๙๓, ๐๔๔๕๑๔๐๓๗, ๐๘๑๘๗๖๘๓๒๕ ประวตั ิการศึกษา น.ธ.เอก วัดคลองโพธ์ิ ต. บา้ นเกาะ อ. เมือง จ. อตุ รดติ ถ์ - พ.ศ. ๒๕๒๑ ป.ธ.๔ สำนกั เรียนคณะสงฆ์จังหวัดสรุ ินทร์ - พ.ศ. ๒๕๒๕ ม.ศ.๕ โรงเรยี นชุมญาตวิ ิทยาสุรินทร์ - พ.ศ. ๒๕๒๑ หลกั สูตรครศู าสนศึกษา มหาจุฬาลงกรณราชวทิ ยาลยั กรุงเทพฯ - พ.ศ. ๒๕๒๘ พธ.บ.(บริหารการศกึ ษา) - พ.ศ. ๒๕๓๐ M.A. (Philosophy) มหาวิทยาลยั มทั ราส ประเทศอินเดยี - พ.ศ. ๒๕๓๔ Ph.D.( Pail&Buddhism) มหาวิทยาลัยมัทราส ประเทศอนิ เดีย - พ.ศ. ๒๕๓๙ วชิ าการทีม่ คี วามชำนาญพิเศษ วิชานเิ ทศศาสตร์ ประสบการณ์ทีเ่ กี่ยวข้องกับการบริหารงานวจิ ยั - เป็นท่ีปรึกษาโครงการวิจัย เร่ืองการศกึ ษาและประยกุ ต์ใชป้ ระวัติศาสตรท์ อ้ งถน่ิ ในการฟน้ื ฟู ทรัพยากรสองฝั่งลำนำ้ มูล อ.ท่าตูม จ.สุรินทร์ สำนกั งานกองทนุ สนับสนนุ การวิจัย (สกว.) - พ.ศ. ๒๕๕๒ เปน็ หวั หน้าโครงการวจิ ัยเร่อื ง การใช้หลักพทุ ธศาสนาในการสง่ เสรมิ วสิ าหกิจ ชุมชนพึ่งตนเองลมุ่ แม่นำ้ มูล อำเภอทา่ ตมู จังหวัดสุรินทร์ ๒๘๑