3 เนื้อหา

6 แบบทดสอบกอ นเรียน เร่ือง ความรเู บ้อื งตน เก่ียวกบั การปลกู ผักระบบไฮโดรโพนกิ ส คาํ สง่ั ใหน ักเรียนเลือกคาํ ตอบทถ่ี กู ทสี่ ดุ เพยี งคาํ ตอบเดยี ว และทาํ เครื่องหมายกากบาท (×) ลงในกระดาษคาํ ตอบ (10 คะแนน)1. การปลูกพชื ไรดนิ โดยวธิ ีการ Hydroponics คอื ก. การปลกู พชื ในดนิ ข. การปลกู พชื ในอากาศ ค. การปลกู พืชในนาํ้ ท่มี ธี าตอุ าหาร ง. การปลกู พืชโดยใชวัสดุอนื่ แทนดิน2. ขอ ใดเปน ความหมายของการปลูกพืชไรดนิ ก. การปลกู พชื แบบเกษตรทฤษฎีใหม ข. การปลกู พชื แบบเกษตรอนิ ทรยี  ค. การปลกู พชื แบบไมใชดนิ ง. การปลกู พชื หมนุ เวยี น3. นกั วิทยาศาสตรใ นประเทศใดท่ีคดิ คน การปลกู พืชไรด นิ เปนประเทศแรก ก. อังกฤษ ข. ไทย ค. แคลิฟอรเนีย ง. เนเธอรแลนด

74. ขอใดตอไปน้ีไมใ ชวัสดุทีใ่ ชทดแทนดนิ ในการปลกู พืชไรด นิ ก. กาบมะพรา ว ข. ฟองน้ํา ค. แทง แมเ หลก็ ง. สําลี5. ขอ ใดตอไปน้เี ปน ขอ ดีในการปลูกพชื ไรดนิ ก. ใหผ ลผลิตทส่ี ะอาด ถูกอนามยั ปลอดภัยจากสารพิษ ข. ใชแรงงานในการดูแลนอ ย ค. เหมาะสาํ หรับปลกู ในสถานทีท่ มี่ ีพนื้ ผิวดนิ สาํ หรับปลกู พชื นอ ย ง. ถกู ทุกขอ6. Hydro หมายถงึ ขอ ใด ก. อากาศ ข. นาํ้ ค. แรธาตุ ง. ไมม ขี อใดถกู7. ขอ ใดคือสวนลอยฟาในสมัยโบราณท่ีมีการปลูกพืชแบบไมใชดนิ ก. สวนบาบิโลน ข. สวนกรุงโรม ค. สวนจตจุ กั ร ง. ไมม ีขอ ใดถูก

88. พืชใดตอ ไปน้ีไมเหมาะสมในการปลกู พืชไรด นิ แบบ Hydroponics ก. มะเขอื เทศ ข. มะพราว ค. ผักคะนา ง. เรดโอค (Red Oak)9. ขอใดตอไปนเี้ ปน ขอจาํ กดั ของการปลกู พชื ไรดนิ ก. ตองมีความรคู วามเขาใจในการปลกู ข. ประหยดั คาใชจายในครง้ั แรก ค. ใหผลผลิตทเ่ี รว็ กวาการปลูกพืชในดนิ ง. ไมม ขี อใดถูก10. เพราะเหตุใดพวกเราจงึ ตองเรยี นรเู ร่อื ง การปลูกพชื ไรดนิ ก. เพอื่ นาํ ไปปลกู ผกั กินเองทบ่ี า น ข. เพอื่ ใหรูถึงเทคโนโลยีทางเลอื กในการทําการเกษตร ค. เพอ่ื นําความรูที่ไดไ ปสอบเรยี นตอ ง. ถูกเฉพาะขอ ก และ ค เปน อยางไรกันบาง ไมยากเลยใชไหมครบั ...

9 กระดาษคาํ ตอบแบบทดสอบกอนเรยี น เรอ่ื ง ความรูเบ้อื งตน เกย่ี วกบั การปลูกผักระบบไฮโดรโพนิกสชอ่ื - สกลุ ........................................................................ช้นั ................ เลขท่.ี ................ ขอ ก ข ค ง 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. รวม

10 ใบความรู เรอ่ื ง ความรเู บื้องตน เก่ยี วกบั การปลกู ผักระบบไฮโดรโพนิกส 1. ความหมายของคาํ วา \"การปลูกพชื โดยไมใชด นิ \" การปลกู พืชโดยไมใชด นิ มีช่ือเรยี กในภาษาไทยหลายช่ือ เชน การปลูกพชืไรดิน การปลกู พืชในนํา้ ทมี่ ีธาตอุ าหารพืช การปลูกพืชในสารอาหารพืช การปลูกพืชในวัสดปุ ลูกท่ไี มใ ชดินท่มี ธี าตุอาหารพชื การปลูกพชื โดยใหร ากพืชสมั ผัสสารอาหารโดยตรงที่ไมมดี นิ เปนเคร่อื งปลูก เปน ตน แตไ มวาจะเรยี กวาอะไรกต็ าม สามารถอธิบายได 2ลกั ษณะ ตามระบบหรอื วธิ ีการปลกู และความหมายของคาํ ทแ่ี ปลมาจากภาษาองั กฤษ 2คํา คอื คาํ วา Soilless Culture และคาํ วา Hydroponics 1.1 ความหมายของคาํ วา \"การปลูกพชื โดยไมใชดิน\" จากคําวา \"ซอยเลส คัลเจอร\"หรือ \"Soilless culture\" เปน วธิ กี ารปลกู พชื เลยี นแบบการปลูกพชื บนดนิ โดยไมใชดินเปนวสั ดใุ นการปลูก แตเปนการปลูกพืชลงบนวัสดปุ ลกู ชนดิ ตา งๆ ซงึ่ วัสดุปลกู แทนดนิ นมี้ หี ลายชนิดคอื วสั ดปุ ลกู ท่ีเปน อนนิ ทรียสาร วสั ดปุ ลูกท่ีเปนอนิ ทรยี สาร และวัสดปุ ลกู สังเคราะหโดยพชื สามารถเจรญิ เติบโตบนวัสดปุ ลกู จากการไดรับสารละลายธาตอุ าหารพืช (หรอืสารอาหาร) ทม่ี นี ํ้าผสมกบั ปยุ ทม่ี ีธาตุตางๆ ที่พชื ตองการ (Nutrient Solution) จากทางรากพชื วัสดปุ ลูกทเี่ ปน อนินทรยี สาร คือ (1) วัสดุท่ีเกิดข้นึ เองตามธรรมชาติ เชน ทราย กรวด หนิ เกลด็ หินภเู ขาไฟ หินซลี ท (2) วสั ดุทผ่ี านขบวนการโดยใชความรอน เชน ดินเผา เมด็ ดินเผา ใยหินหรือรอ็ควลู เพอรไ ลท เวอรม ิคูไลไลน (3) วัสดเุ หลอื ใชจ ากโรงงานอุตสาหกรรม เชน เศษอิฐจากการทําอิฐมอญ เศษดนิเผาจากโรงงานเคร่อื งปน ดนิ เผา วัสดปุ ลกู ทเ่ี ปน อนิ ทรียสาร เชน (1) วสั ดุท่เี กดิ ข้นึ เองตามธรรมชาติ เชน ฟางขาวขยุ และเสนใยมะพราว แกลบและขเี้ ถา เปลอื กถัว่ พีท

11 (2) วัสดุทเี่ หลือใชจากโรงงานอุตสาหกรรม เชน ชานออ ย กากตะกอนจากโรงงานน้าํ ตาล วัสดุเหลอื ใชจ ากโรงงานกระดาษ (3) วัสดสุ ังเคราะห เชน เมลด็ โฟม แผน ฟองน้าํ และ สารดูดความชนื้ เสนใยพลาสติกแมวาเราเรยี กวัสดทุ ใี่ ชป ลกู พืชนี้ดว ยคาํ รวมๆ วา ซับสเตรท (Substrate) แตถามีการใชวสั ดุปลกู พืชเปนวัสดใุ ดวัสดุหนงึ่ แบบเจาะจงกจ็ ะเรียกชื่อตามวสั ดุที่ใชป ลกู เชน การปลกู โดยการใชทรายเปนวสั ดปุ ลกู หรอื Sand cultureการปลูกโดยการใชหนิ กรวดเปนวสั ดปุ ลกู หรือ Gravel cultureการปลูกโดยการใชร็อควลู เปน วัสดุปลกู หรือ Rockwool culture การปลกู โดยการใชข ้เี ล่อื ยเปน วัสดุปลูก หรอื Sawdust cultureผทู ่ีจะทาํ การปลกู ตามลักษณะ \"การปลกู พืชโดยไมใ ชด ิน\" จากคําวา \"Soilless culture\"หรือ \"ซอยเลส คัลเจอร\" นจี้ ะตองเลือกวสั ดุปลกู ใหเหมาะสมกบั การเจริญเติบโตของพืชใหดี 1.2 ความหมายของคําวา \"การปลกู พชื โดยไมใ ชด นิ \" จากคําวา \"ไฮโดรโฟนิกส\"หรือ Hydroponics เปนการปลูกพืชทไี่ มใ ชวสั ดุปลกู (nonsubstrate หรือ watercuture) กลา วคอื จะทําการปลกู พืชลงบนสารละลายธาตุอาหารพชื โดยใหร ากพชื สัมผัสกับสารอาหารโดยตรง (Water culture) นน่ั เอง เนอ่ื งจาก คาํ วา Hydroponics มาจากการรวมคาํ ในภาษากรีกสองคาํ คือ คําวา \"Hydro\" หมายถึง \"น้ํา\" และ \"Ponos\" หมายถึง\"งาน\" ซึ่งเมื่อรวมคําสองคาํ เขาดว ยกัน ความหมายก็คือ \"Water-working\" หรือหมายถงึ\"การทาํ งานของนา้ํ ทีม่ ีสารละลายธาตอุ าหารผานรากพชื ผทู ี่จะทําการปลูกตามลักษณะ\"การปลูกพืชโดยไมใ ชด นิ \" จากคาํ วา \"Hydroponics\" หรือ \"ไฮโดรโฟนกิ ส\" น้จี ะตองควบคมุ อณุ หภมู ิของสารละลายธาตอุ าหารพืชใหเ หมาะสมกับการเจริญเตบิ โตของพืชใหดี แมว า การปลูกพชื โดยไมใชดินแบบที่เรยี กวา Hydroponics จะเปน การปลกู พืชในสารละลายธาตุอาหารพืชทไ่ี มใ ชดนิ จรงิ ๆ ตามท่ีนกั วทิ ยาศาสตรไดค น คดิ และพฒั นาข้นึ มาก็ตาม แตพ ืชก็ยงั สามารถเจรญิ เติบโตไดในวัสดุปลูกอื่นๆ ที่ไมใชด นิ เชน ทราย กรวด หินเกลด็ ดว ยการใหน าํ้ ทผ่ี สมธาตุอาหารท่คี น คิดขน้ึ มาจงึ เรยี กการปลกู พืชแบบไมใชด ินนเ้ี ปนคาํ รวมวา Soilless culture อา นวา ซอยเลส คัลเจอร 1.3 ประโยชนของการปลูกพชื โดยไมใ ชด ิน การปลูกพชื โดยไมใ ชด นิ กับสภาพความเปน อยู การปลกู พชื แบบไมใชด นิ เปน วทิ ยาการทางวทิ ยาศาสตรและศิลปะผสมกันท่ีสามารถใชปลกู พชื ไดใ นทกุ สถานทโี่ ดยไมม ีขอบเขตจํากัด ไมว าจะเปนการปลูกจาํ นวนนอ ยเพือ่ บริโภคในครวั เรือนหรอื การผลติ เชิงธรุ กิจ เปนวิธที เ่ี หมาะสมกบั ความตองการสําหรับผู

12ปลูกทีม่ พี น้ื ทปี่ ลกู นอย เชน แฟลต อพารตเมน ท จงึ สามารถปลกู ไดใ นเมอื งหลวงของเมืองทีแ่ ออดั คับแคบดว ยผคู น เชน ประเทศญ่ปี ุน ไตห วัน เนเธอรแลนด อังกฤษ เบลเยี่ยม สําหรบั การปลูกแบบขนาดเล็กๆ เพอ่ื ปลกู ไวดูเลนแบบสนั ทนาการ และมอี าหารจากการปลกู เพอ่ื บริโภคในครอบครัวจะไมม ีความยงุ ยากในการปลูก และดแู ลรกั ษาเปรียบเหมือนกบั การทาํ สวนตามปกติทีใ่ หค วามเพลิดเพลิน การเรยี นรูเ บือ้ งตนในการปลกู พืช แตถา เปนการปลูกแบบเชิงการคาจะตอ งมีการใชเ ทคนคิ หลกั การตางๆ ในการควบคุมการผลติ มากย่ิงขน้ึ ภาพ : แปลงปลูกผกั ไฮโดรโฟนิกสโรงเรียนบา นปา มว ง ที่มา : อบั ดุลรอนงิ เจะเลาะ พ.ศ. 2559

13 2. ประวัตคิ วามเปน มาของการปลูกพืชไรด นิ (ไฮโดรโพนิกส) มนษุ ยเ ร่ิมรูจักการเพาะปลกู มาต้ังแตสมยั ยคุ กอ นประวตั ศิ าสตร ยุคนีโอทิค (Neolithic Age) เม่อื ประมาณ 10,000 ปกอ นคริสตศ ักราช โดยการเกษตรกรรมในยคุ นนั้ จะเปน การเกษตรแบบเคลื่อนยา ยแหลงเพาะปลูก โดยมนษุ ยจ ะเลอื กตงั้ ที่อยูอาศยัในบริเวณที่มีดนิ อุดมสมบูรณแลวทาํ การเพาะปลกู พืชเพื่อใชบริโภค และประโยชนใชส อยดานตา งๆ ตอ มาเม่อื ดนิ ในบริเวณนั้นเร่ิมเส่ือมคณุ ภาพลง มนุษยก ็จะเริ่มมองหาที่อยอู าศยัใหมแ ลวยายทอ่ี ยไู ปเรอื่ ยๆ แตแ หลง เกษตรกรรมทีถ่ อื วาเปนยุคแรกของการเพาะปลกู พืชทีม่ ีการตั้งถนิ่ ฐานชัดเจนเกดิ ขน้ึ เมอื่ 8,000 ปก อนคริสตศ กั ราช ทีด่ ินแดนที่เรยี กวา เมโสโปเตเมยี (ประเทศอิรัก และอหิ รานในปจจุบัน) โดยถือเปนแหลงอารยธรรมดานการเกษตรท่ีแรกของโลก สําหรับการปลูกพชื แบบไรด ินน้นั กม็ จี ดุ กาํ เนิดอยทู ี่ ฝง แมนาํ้ ยูเฟรติส (ในประเทศอริ ัก ในปจจบุ ัน) โดยสถานทนี่ ้ีมชี ่อื เรยี กวา สวนลอยฟาบาบิโลน (HangingGardens of Babylon) สรางโดยกษตั ริยเ นบูคดั เนสซารท ่ี 2 แหงกรงุ บาบโิ ลเนยี โดยพระองคไดส รางสวนแหง นใี้ หแ กม เหสขี องพระองคท่ีชื่อพระนางเซมริ ามสี สวนบาบิโลนน้ถี ูกสรางขน้ึ เมอื่ ประมาณ 600 ปก อ นครสิ ตศ กั ราช มีความสูงประมาณ 75 ฟุต กินพื้นที่ประมาณ 400 ตารางฟุต ระเบยี งทกุ ชัน้ จะปลูกประดบั ดวยตน ไม และดอกไม รวมถึงมีการปลูกไมย ืนตน ชนดิ ตา งๆ ไวบนสงิ่ กอ สรางนน้ั โดยวศิ วกรในสมยั นั้นไดมกี ารออกแบบและสรา งเครอื่ งมือทส่ี ามารถ ดึงนา้ํ จากแมน ้าํ ไทกสิ ไปทาํ เปน สวนน้าํ ตกและนํานา้ํ น้นั ไปใชในการเพาะปลูกพืชบนสวนลอยฟา แหงนัน้ แตเปนที่นาเสยี ดายทส่ี วนลอยฟา บาบโิ ลนน้ไี ดพังทลายไปจากเหตแุ ผนดินไหวเมือ่ ศตวรรษท่ี 2 กอ นครสิ ตศกั ราช

14 แตก ารปลกู พืชแบบไฮโดรโพนิกสทมี่ หี ลักการวิทยาศาสตรจ ริงๆ นั้นเกิดขึ้นเม่ือประมาณ 400 กวา ปท ผ่ี านมา ซึง่ ในป ค.ส. 1600 นักวิทยาศาสตรชาวเบลเยย่ี ม ชอื่ ยานแบ็บทสิ ทา ฟาน เฮลมอนท (Jan Baptista Van Helmont) ไดทําการทดลองปลูกตน วิลโล ในดินทบ่ี รรจุในทอทรี่ ดดวยนํ้าฝนเปนเวลา 5 ป ผลปรากฎวาตนวลิ โลม ีน้ําหนักเพิม่ ข้ึนจาก 5 ปอนด เปน 169 ปอนด ในขณะทด่ี นิ ท่ใี ชปลกู มีน้ําหนกั หายไปเพยี งเล็กนอย จากการทดลองนีเ้ ขาสรปุ วา พืชจะสามารถรับธาตุอาหารท่ใี ชใ นการเจริญเตบิ โตไดนนั้ ตองอาศัยน้ําเปนตวั นาํ พา มากกวาการไดร บั แรธาตุโดยตรงจากดิน ตอมาในป ค.ศ.1699 จอหน วดู วาด (John Woodward) นักวิทยาศาสตรชาวองั กฤษ ไดทําการทดลองปลกู พืชในนาํ้ โดยอาศัยธาตอุ าหารจากดินในแหลงตางๆ มาละลายลงในน้ํา ตอ มาในป ค.ศ. 1860 ยูลิอสุ ฟอน ซัคส (Julius von Sachs) นักพฤกษศาสตรชาวเยอรมันนบั เปนคนแรกท่ไี ดค ิดคนสารละลายธาตอุ าหารมาตรฐานขน้ึ หลังจากนั้นจงึ ไดมี การคิดคนสารละลายธาตุอาหารสตู รตา งๆ โดยนกั วทิ ยาศาสตรอ ีกหลายคน โดยเฉพาะอยางย่ิง วลิ เฮลม คนอ็ ป (Willhelm Knop) นกั วิทยาศาสตรชาวเยอรมัน ซึ่งสูตรสารละลายธาตุอาหารที่เขาคิดคน ขน้ึ ใน ค.ศ.1865 ก็ยงั นํามาใชอ ยใู นปจ จุบนั เพยี งแตเ พม่ิธาตอุ าหารเสรมิ บางชนิดเขาไปเทานน้ั

15 จนกระท่งั ค.ศ.1925 หรอื เมือ่ ประมาณ 80 กวา ปทผ่ี านมา ศาสตราจารย วิลเลยี มเอฟ. แกริก (William F. Gericke) ชาวอเมริกัน แหงมหาลัยแคลิฟอรเนีย ก็ไดพ ัฒนาเทคนคิ การเตมิ อากาศลงในนา้ํ และไดมกี ารทดลองใชส ารละลายธาตอุ าหารพชื มาใชในการการปลกู มะเขอื เทศดว ยสารละลายสูตรทีเ่ ขาดัดแปลงข้นึ ในอางขนาดใหญ ปากอา งปดดวยตะแกรงแลว ปลูกมะเขอื เทศบนตะแกรงและปลอ ยใหรากงอกยาวลงไปถงึ สารละลายท่ีอยูดานลาง มะเขอื เทศทเ่ี ขาปลกู สามารถเจรญิ เตบิ โตจนถึงระยะตดิ ดอกออกผลและท่ีมีเถายาวถึง 25 ฟุต และเขาไดบ รรญัติศัพท hydroponics ข้ึนจากรากศพั ทภ าษากรกี 2คาํ คอื Hydro ซึง่ แปลวา \"น้ํา\" และ Ponos ซง่ึ แปลวา \"การทาํ งาน\" จากนน้ั แกริก ไดนาํเทคนคิ การปลูกนีไ้ ปใชก บั การปลูกในเชิงธุรกจิ จนเปนผลสาํ เรจ็ ทําใหศ าสตราจารยผนู ไี้ ดรบัการยกยอ งใหเปน บดิ าแหง เทคโนโลยีไฮโดรโพนกิ สส มยั ใหม การปลกู พืชดว ยระบบไฮโดรโพนกิ สจ งึ เร่ิมแพรหลายข้ึนนบั ต้ังแตน้นั เปนตน มา สว นในทวปี เอเชีย ในชวงสงครามโลกครั้งที่ 2 ทหารชาวอเมริกนั ไดนาํ เอาเทคนิคการปลูกพืชโดยไมใชด นิ มาใชใ นประเทศญ่ปี นุ เพ่อื ผลิตอาหารเลีย้ งกองทพั ทเี่ มืองโชฟุกรุงโตเกยี ว โดยใชพ ้ืนทถ่ี งึ ในการเพาะปลูก 137.5 ไร และท่ีเมอื งโอซึ จังหวัดชิกะอกี 62.5ไร ทาํ ใหคนงานชาวญ่ปี นุ ท่ีเขาไปทาํ งานไดรับการถายทอดเทคโนโลยีการปลกู พชื โดยไมใ ชดินจากนัน้ เปน ตน มา ภาพ โรงเรือน “Hydroponic Farm” ของกองทพั สหรฐั อเมรกิ าซึง่ สรา งขึ้นท่เี มอื งโชฟุ กรุงโตเกยี ว ประเทศ ญ่ปี ุน ใชปลูกพชื เล้ยี งทหารในกองทพั สหรฐั ในระหวา งป ค.ศ. 1946-1960 สาํ หรบั การปลูกพืชดวยวธิ ไี ฮโดรโพนกิ สใ นประเทศไทยนัน้ พ.ศ.2520 สมเด็จพระเทพพระรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกุมารี ไดเสดจ็ ฯไปเยือนประเทศอสิ ราเอล เพื่อทอดพระเนตรดา นการพัฒนาประเทศดานตางๆ รวมทั้งดา นเกษตร และการวิจยั เก่ียวกบัการปลูกพชื โดยไมใ ชดนิ ตอ มาในป พ.ศ.2526 พระองคทานไดเสด็จฯไปประเทศญปี่ ุน และไดทรงไดทอดพระเนตรการปลกู พืชแบบไฮโดรโพนกิ สเ ปนการคา ซ่ึงเปน ระบบ DFT (Deep Flow

16Technique) ทรงสนพระทยั เปนอยางมาก จึงทรงไดศึกษาหาแนวทางและความเปนไดของเทคโนโลยดี านนเ้ี ขามาใชใ นประเทศไทย ตอมาในป พ.ศ.2530 ซ่งึ เปนปแ หงการเฉลิมฉลองเน่อื งในวโรกาส พระบาทสมเด็จพระเจา อยหู ัวทรงเจรญิ พระชนมพรรษาครบ 5 รอบ องคการอาหารและเกษตรแหงสหประชาชาติ (F.A.O.) ไดน อมเกลา ฯ ถวายโครงการวจิ ัยการปลูกพชื ไรด ินเพ่ือรวมเฉลมิฉลองในวาระดังกลาว สมเด็จพระเทพพระรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารี ทรงเลือกโครงการวจิ ัยการปลกู พืชโดยไมใชด ิน เพอื่ ใชในการผลิตพชื เนน การนาํ เอาวสั ดุเหลือใชทางการเกษตรท่ีหาไดงา ยในทองถ่ินมาใชประโยชนผา นทางมหาวิยาลัยเกษตรศาสตร โดยมพี น้ื ทว่ี จิ ัย 3 แหง คือ 1. งานสวนในบรเิ วณสวนจติ รลดา ซงึ่ เปนพ้นื ท่วี ิจยั ทีต่ ดิ ตงั้ ระบบการปลูกพชื แบบไฮโดรโพนกิ ส มรี ะบบควบคุมการใสป ุย และกรดอตั โนมัตจิ ากประเทศอังกฤษ นํามาทดลองเปนแหง แรกในประเทศไทย 2. ภาควชิ าปฐพีวทิ ยา คณะเกษตรศาสตร และภาควชิ าพฤกษศาสตร คณะวิทยาศาสตร แหง มหาวิทยาลยั เกษตรศาสตร วทิ ยาเขตบางเขน 3. ภาควชิ าปฐพวี ิทยา คณะเกษตร มหาวิยาลยั เกษตรศาสตร วทิ ยาเขตกาํ แพงแสนโดยมกี ารคน ควาวจิ ยั ระบบการปลูกพชื แบบ Deep Flow Technique , NFTและ substrate culture เพ่ือเปนการเตรียมขอ มูลพืน้ ฐาน สาํ หรบั สภาพภูมิอากาศในประเทศไทยเรา เพ่ือนําไปใชปลกู ในเขตพ้นื ทีท่ ่ีดินมปี ญ หา อนั อาจเปนประโยชนต อโครงการพัฒนาการเกษตรของไทยในอนาคต หลงั จากนนั้ มาก็มกี ารวิจัยโดยนกั วจิ ยั จากหลายสถาบนั เชน - ภาควิชาพฤกษศาสตร คณะวทิ ยาศาสตร จฬุ าลงกรณมหาวยิ าลยั - ภาควิชาปฐพีวิทยา คณะเทคโนโลยกี ารเกษตร สถาบันเทคโนโลยีพระจอมเกลาเจาคุณทหารลาดกระบงั - มหาวิยาลยั แมโ จ จ.เชยี งใหม - กองบาํ รงุ รักษาราชอุทยาน สํานักพระราชวังและสถานเี กษตรหลวงของมูลนิธิโครงการหลวง ตอ มาในป พ.ศ. 2530 นาคีตะฟารม ซงึ่ เปนฟารม แหง แรกท่ีสรา งขึน้ โดยเอกชนตัง้ อยทู ี่ตําบลนาดี อาํ เภอเมอื ง จังหวดั สมทุ รสาคร มีการปลูกผักชนิดตางๆ โดยใชเทคนคิ การใหอากาศในน้าํ และสารละลายไมหมนุ เวียน

17ใน พ.ศ.2536 นาย เสรี แทน ไดเรมิ่ ทาํ ฟารม ผักไฮโดรโพนิกส โดยฟารม ตง้ั อยูท่ีตําบลรงิ ปง อ.เมอื ง จ.ลาํ ปาง เปน ฟารม ที่ปลูกผกั ดว ยระบบเอน็ เอฟที (NFT) เพ่ือสงออกไปยงั ฮองกงตอมาใน พ.ศ. 2540 บรษิ ัท แอกเซนตไฮโดรโปนิคส 1997 (ประเทศไทย) ไดน ําเทคนิคเอน็ เอฟที (NFT) ทีท่ ันสมัยจากประเทศออสเตรเลียมาใช สงผลใหเ กิดการต่ืนตวัดา นเทคโนโลยีพืชในนาํ้ หลงั จากน้นั มีฟารมแบบสมยั ใหมเกิดขึ้นมาอกี หลายแหงโดยเฉพาะในเขตกรุงเทพมหานคร และจงั หวัดใกลเคยี ง 3. ขอ ดแี ละขอเสียของการปลกู พชื ดว ยวธิ ีไฮโดรโพนกิ ส ขอ ดี 1. สามารถปลูกพชื ในพ้นื ท่ที ีก่ ารเกษตรแบบธรรมดา หรอื แบบท่ัวไปทําไมไ ด เพราะมขี อ จาํ กัดทางภมู ศิ าสตร เชน พ้ืนท่ที ่ีเปนหนิ ภเู ขาสูงชัน หรือเปน ทะเลทรายหรือทีด่ ินเพาะปลกู มีปญ หา เชน ดินเค็มจัด เปร้ียวจัด หรอื เปนทสี่ ะสมของโรคพืช และแมลงศัตรูพืช 2. ใชนํา้ และปุย นอ ยกวาการปลกู พืชในดิน เพราะนา้ํ และปุย ไมสญู เสียจากการไหลทิ้ง การซึมลกึ และการแกงแยง จากวชั พืช นอกจากนี้ เทคนิคสวนใหญส ามารถนําปยุ กลบั มาใชหมุนเวียนไดอีก 3. ใชแ รงงานนอ ยกวาการเพาะปลูกแบบธรรมดา ไมว าจะเปนการเพาะเมลด็ การเกบ็ เก่ยี ว การกาํ จัดวชั พืช การจัดเตรียมแปลงปลูก 4. สามารถปลูกพืชในปรมิ าณทม่ี คี วามหนาแนน สูงกวาการเพาะปลกู แบบธรรมดา เพราะมีการใหสารละลายธาตุอาหารทเ่ี พียงพอ พืชไมต อ งแยงนา้ํ และธาตอุ าหารการปลูกพชื สามารถกระทําไดทันทหี ลังเกบ็ เกยี่ ว โดยไมตอ งรอคอยการเตรยี มแปลงปลูกหรอื การตากดนิ 5. สามารถควบคมุ สภาพแวดลอมของราก เชน อุณหภมู ิ ความเปนกรดเปน ดา ง ความเขม ขนของสารละลายธาตุอาหารพชื ไดดกี วา การปลูกในดิน พชื จะสามารถดดู กนิ ธาตุอาหารในรปู ไอออน หรือโมเลกุลเลก็ ไดอ ยา งมปี ระสทิ ธภิ าพ ทาํ ใหไ ดพืชทมี่ ีคุณคา ทางโภชนาการสูง

18 ขอ เสยี 1. การลงทุนจะสงู กวา การปลกู พชื ในดนิ มาก เพราะตองใชเ ทคโนโลยสี ูงตองใชน ้าํ ทีส่ ะอาดและมีความบรสิ ทุ ธส์ิ ูงกวา การปลกู พชื ในดิน และตองใชโ รงเรือนท่ีสามารถควบคมุ สภาพแวดลอมได จงึ จะใหผลดี โดยเฉพาะในการปลูกพชื ปลอดสารพษิ 2. ตอ งใชป ระสบการณ ตลอดจนการดูแลเอาใจใสใกลชิดมากกวาการปลูกพืชในดนิ โดยเฉพาะเทคนิคการปลกู พืชในน้ํา ที่เปนระบบปด (closed system) ซงึ่ นา้ํ มีการไหลหมนุ เวยี น ถึงแมจะมีการควบคุมดว ยระบบอัตโนมัตทิ กุ ขน้ั ตอนกต็ าม 3. การขัดขอ งของกระแสไฟฟา การชํารดุ ของเคร่อื งมอื อุปกรณไ ฟฟา หากแกไ ขไมท นั ก็จะมีผลกระทบตอการเจริญเติบโต และการตายของพืชได 4. มีความเส่ยี งตอ โรคในนาํ้ คอ นขา งมาก เพราะน้าํ นําพาการกระจายของโรคพชื โดยเฉพาะอยางย่ิงโรคทเ่ี กิดกับรากซ่งึ ยากตอการรกั ษา 5. ไมสามารถใชปุย อินทรียได และยังทาํ ใหพืชขาดจลุ ินทรียใ นดนิ บางชนดิทอ่ี ยูรอบๆ รากพชื อาทิ ไรโซเบียม (rhizobium) ในปมรากถวั่ ทสี่ ามารถดงึ ไนโตรเจนจากอากาศมาใหพ ชื ใชโดยตรง ตลอดจนจุลินทรยี อืน่ ๆ ท่มี ปี ระโยชนต อพชื เชนactinomycetes blue green algae และ photosynthetic bacteria เปนตน

19 4. ผกั สลดั ชนดิ ตา งๆ ทีน่ ยิ มปลูกแบบไฮโดรโปนกิ ส การปลูกพชื แบบไฮโดรโปนิกสกาํ ลังเปน ทน่ี ิยมในเมืองไทย ในปจจบุ นั จะเห็นไดวาธุรกจิ การปลูกพชื แบบไฮโดรโฟนิกส หรือ การปลกู พชื โดยไมใ ชดินในประเทศไทยกาํ ลังเตบิ โตอยา งรวดเรว็ สามารถพบเหน็ ผลิตภัณฑจ ากไฮโดรโปนิกสสวนหนงึ่ วางจําหนายอยูในหา งสรรพสินคา ทวั่ ไปในโซนขายผกั ปลอดสารพิษ มาดกู ันวา ผักสลดั ชนดิ ตางๆ ทีน่ ิยมปลูกแบบไฮโดรโปนิกส มีอะไรกนั บาง กรนี โอค (Green Oak) เปนผักตระกูลสลัดตา งประเทศ มีลกั ษณะเปนผกั ใบหยักสีเขยี วออน รปู ทรงสวยเปนพมุ รสชาตหิ วานกรอบคลายผกั กาดหอม ผกั มีอายปุ ระมาณ 40-45 วนั หลังจากลงแปลงปลกู นยิ มทานสดเพราะมคี ณุ คาทางสารอาหาร ชวยในการสรา งเม็ดเลอื ด บาํ รุงสายตา บํารุงเสน ผม บาํ รุงประสาทและกลามเน้ือ

20 เรดโอค (Red Oak) เปน ผักตระกูลสลัดตางประเทศ มีลกั ษณะเปน ผักใบสีแดงเขมและเขยี วเขม ใบซอนกันเปนชั้น ปลายใบหยิกแยกเปนแฉก เปน พุม หยักสสี วยงามนอกจากนย้ี งั มีกากใยอาหารมากมาย ซง่ึ ชวยในเรอ่ื งระบบการยอย บํารุงสายตา บาํ รงุกลามเนื้อ ปอ งกนั โรคปากนกกระจอก ชวยลางผนังลําไส กําจัดพวกไขมนั มธี าตุเหลก็ และวติ ามินซสี งู เรดคอรลั (Red Coral) มีลกั ษณะเปนพมุ ไมหอ หวั ปลายใบหยกั ใบมสี ีแดงอมมว ง รสชาติหวานและกรอบกวา เรดโอค ควรรบั ประทานตอนยังออนๆ เพราะถาแกใ บจะแข็งและกนิ ไมอ รอย เหมาะสาํ หรบั นาํ ไปเพ่มิ สสี นั ในจานสลดั หรอื กนิ เปนเครื่องเคยี ง มีสรรพคุณชวยสรางเม็ดเลือด มีวติ ามนิ ซีสูง ชวยปองกนั โรคโลหติ จาง ปองกันโรคปากนกกระจอก มเี สนใยอาหารสงู ชว ยระบบขับถายไดด ี กากใยเหลาน้ีจะชว ยลางผนังลําไส กําจดั พวกไขมันและอนุมูลอิสระทเ่ี กาะตามผนังลําไสอ ันเปนสาเหตขุ องโรคมะเรง็ลาํ ไส

21 ฟลเลยไ อซเ บิรก (Frilly Iceberg) มลี กั ษณะเปน ทรงพุม ใบเปน ฝอยหยกิ คลายเกลด็ น้าํ แขง็ มีสีเขียว หอหัว กาบใบหอเขา หากนั เปน ชนั้ ๆ ปลายใบหยกิ เปนฝอย ใบแข็งกรอบ ฉ่าํ นาํ้ มรี สหวาน นยิ มบรโิ ภคสดเปนสลดั หรือใชเปน เครอ่ื งเคียงในอาหารประเภทยําทีม่ ีรสจัด มสี รรพคณุ ชว ยในการสรา งเมด็ เลือด มีวติ ามินซสี งู สามารถปอ งกนั โรคหวัดและเสริมสรางภมู ิคมุ กนั ของรางกายได บตั เตอรเฮด (Butter Head) เปน ผกั ที่มลี ักษณะใบออนนุม เปนมนั เรยี งซอ นกนัคลายดอกกุหลาบ เปน พชื ท่ีตอ งการสภาพอากาศเย็นจึงจะเจรญิ เตบิ โตไดดี อุณหภูมิท่ีเหมาะสมอยรู ะหวา ง 10-24 องศาเซลเซยี ส ในสภาพอุณหภมู ิสงู การเจริญเตบิ โตทางใบจะลดลง พืชจะสรางสารคลายนํ้านมหรอื ยางออกมา รวมทง้ั มปี รมิ าณเสนใยสงู และเหนียวทําใหมรี สขม สวนใหญนิยมปลกู ในโรงเรียน มีอายุเกบ็ เกย่ี ว 50 วนั นยิ มรบั ปรมั านสดทาํเปนเมนูสลัดหรอื เครื่องจม้ิ คนู ้าํ พรกิ แบบไทยๆ มสี รรพคณุ ชวยบาํ รุงเสนผม บํารุงผิว ลดคอเรสเตอรอล บํารุงประสาท และปอ งกันโลหิตจาง

22 คอส (Cos) สลดั คอสหรือผกั กาดหวาน ลกั ษณะใบตง้ั ขนึ้ มสี เี ขยี วเขม เน้อื ใบหนามีเสนนูนเดนในใบปลายโคงเขา มีทั้งพันธสุ เี ขยี วและแดง (Red Romaine) มีสรรพคุณชวยบํารุงสายตา บาํ รุงผม บาํ รงุ กลา มเน้ือ บาํ รุงผวิ และลดคอเรสเตอรอล รอ็ กเก็ต (Rocket) ร็อกเก็ตเปนผักสมุนไพรชนดิ หนงึ ของชาวตะวนั ตก ลกั ษณะตนเปน พุม ใบมสี ีเขียวเขม ใบมลี ักษณะออ นเรียวยาวและหยกิ ตรงขอบพอประมาณ รสชาติของรอ็ กเก็ตคอื ส่ิงท่ีทําใหผ กั ชนดิ นี้มีชอ่ื เสยี งกวา ผักชนดิ อน่ื เพราะมคี วามเผ็ดเหมือนพรกิ ไทย รอ็ กเกต็ เปนผกั ที่มีประโยชน เต็มไปดวยวติ ามนิ ซีและโปรแตสเซี่ยม ท่ที าํ ใหรา งกายแข็งแรง ทส่ี ําคัญทานงายมากๆ ทานเปลาก็ยงั อรอ ย หรอื หากใครทช่ี อบทานแบบอิตาเลยี น ก็สามารถนําไปทาํ สลัดทานกับชสี มอสเซอเรลลา หรือมะเชือเทศตากแหงก็ไดเหมือนกนั

23 วอเตอรเครส (Watercress) สลัดน้ําหรอื วอเตอรเครส เปนพืชกนิ ใบ มคี วามสงูของตน ประมาณ 10-25 เซนติเมตร มีลักษณะลําตนเปนขอ ๆ มรี ากออกมาตามขอสามารถตัดแยกนํามาขยายพันธไุ ด มใี บคลา ยรูปหัวใจและเรียวยาวประมาณ 1-2เซนติเมตร เจรญิ เติบโตไดดใี นทท่ี ีม่ ีความช้ืนสงู มีแสงแดดราํ ไร การรับประมานนยิ มทานสดแบบสลดั รวมกบั ผักกาดหอม มีวิตามนิ เอ อี และ ซี สงู กวาผักกาดธรรมดาถึง 2 เทา ผกั กาดหอม (Lettuce) ผกั กาดหอมเปนพชื ที่มีถนิ่ กําเนิดทัง้ ทวีปเอเชียและทวปียโุ รป เปน พืชฤดูเดียว มีลําตนอวบสนั้ ชว งขอ ใบถ่ี ใบจะเจรญิ จากขอเปน กลุม มีทั้งแบบหอ หัวและไมหอ หวั มีหลายสายพนั ธุ นยิ มนํามาทานสด ใชเปน ผกั รองจาน ปรงุ ในเมนแู กงจืด ยาํ ใชเปน เครื่องเคยี งของอาหารกนิ เลน เชน สาคไู สหมู ขาวเกรียบปากหมอ เปนผักท่ีมีเบตา แคโรทนี โฟเลท และธาตุเหล็กสูง ชว ยปอ งกนั โรคโลหิตจาง เหมาะสําหรบั สตรีมีครรภแ ละผูปว ยโรคเบาหวาน นอกจากนแ้ี ลว ยงั มีผกั อ่นื ๆ อีกมากมายท่สี ามารถปลูกไดในระบบไฮโดรโฟนกิ สได เชน มะเขือเทศ ผักคะนา ผักชี ค่ืนฉาย

24 กิจกรรมการเรียนรูท่ี 1 เรื่อง ความรูทั่วไปการปลกู ผกั ระบบไฮโดรโพนิกส ชือ่ - สกลุ .....................................................................ช้ัน................เลขที.่ ................คาํ ชี้แจง ใหนักเรียนตอบคาํ ถามตอ ไปน้ี ใหสมบูรณท ี่สุด (10 คะแนน)1. ใหนักเรียนสรปุ ความหมายของการปลูกพืชโดยไมใชดนิ1. ใหน กั เรียนใหความหมายของคําตอ ไปน้ี Soilless Culture หมายถงึ Hydroponics หมายถงึ บนั ทึกผลการตรวจ ได ........................ คะแนน (อับดุลรอนิง เจะเลาะ) ครผู ูสอน

25 แบบทดสอบหลงั เรยี น เร่อื ง ความรเู บอ้ื งตนเกย่ี วกับการปลกู ผกั ระบบไฮโดรโพนกิ ส คําส่ัง ใหนักเรยี นเลอื กคาํ ตอบทถี่ กู ทสี่ ดุ เพยี งคําตอบเดียว และทาํ เครอ่ื งหมายกากบาท (×) ลงในกระดาษคาํ ตอบ (10 คะแนน)1. ขอ ใดเปนความหมายของการปลูกพืชไรดนิ ก. การปลูกพชื แบบเกษตรทฤษฎใี หม ข. การปลูกพชื แบบเกษตรอนิ ทรยี  ค. การปลูกพชื แบบไมใชดิน ง. การปลกู พืชหมนุ เวยี น2. การปลกู พชื ไรด ินโดยวธิ ีการ Hydroponics คอื ก. การปลูกพชื ในดนิ ข. การปลูกพืชในอากาศ ค. การปลกู พชื ในนา้ํ ท่มี ีธาตอุ าหาร ง. การปลูกพชื โดยใชว ัสดอุ ่ืนแทนดิน3. นักวิทยาศาสตรใ นประเทศใดท่ีคิดคน การปลกู พืชไรด นิ เปน ประเทศแรก ก. องั กฤษ ข. ไทย ค. เบลเย่ียม ง. เนเธอรแ ลนด

264. ขอใดคอื สวนลอยฟา ในสมัยโบราณท่ีมีการปลูกพชื แบบไมใชด นิ ก. สวนบาบิโลน ข. สวนกรุงโรม ค. สวนจตจุ ักร ง. ไมมีขอ ใดถกู5. ขอใดตอ ไปนี้ไมใ ชวสั ดุทีใ่ ชทดแทนดินในการปลูกพชื ไรดิน ก. กาบมะพราว ข. ฟองนาํ้ ค. แทง แมเ หลก็ ง. สําลี6. Hydro หมายถงึ ขอใด ก. อากาศ ข. นํา้ ค. แรธ าตุ ง. ไมม ขี อใดถกู7. ขอใดตอไปน้เี ปนขอดีในการปลูกพืชไรดนิ ก. ใหผลผลติ ทสี่ ะอาด ถกู อนามัย ปลอดภัยจากสารพิษ ข. ใชแ รงงานในการดแู ลนอ ย ค. เหมาะสาํ หรับปลูกในสถานท่ีท่มี ีพืน้ ผิวดนิ สาํ หรบั ปลูกพชื นอ ย ง. ถูกทุกขอ

278. พืชใดตอไปน้ไี มเ หมาะสมในการปลกู พืชไรด นิ แบบ Hydroponics ก. มะเขือเทศ ข. มะพราว ค. ผักคะนา ง. เรดโอค (Red Oak)9. เพราะเหตุใดพวกเราจงึ ตอ งเรียนรูเร่ือง การปลกู พืชไรด นิ ก. เพ่อื นาํ ไปปลกู ผักกนิ เองทบ่ี าน ข. เพอ่ื ใหร ถู ึงเทคโนโลยีทางเลือกในการทาํ การเกษตร ค. เพ่อื นําความรทู ไ่ี ดไปสอบเรียนตอ ง. ถูกเฉพาะขอ ก และ ค10. ขอใดตอไปนีเ้ ปนขอจาํ กัดของการปลูกพชื ไรด ิน ก. ตองมคี วามรูความเขาใจในการปลกู ข. ประหยัดคาใชจายในครั้งแรก ค. ใหผลผลิตทเี่ รว็ กวาการปลกู พืชในดนิ ง. ไมม ีขอใดถกู เปนอยา งไรกนั บา ง ไมย ากเลยใชไ หมครบั .....

28 กระดาษคาํ ตอบแบบทดสอบหลงั เรียน เรอ่ื ง ความรูเ บอ้ื งตนเกย่ี วกับการปลกู ผักระบบไฮโดรโพนิกสช่อื - สกุล........................................................................ชน้ั ................ เลขท.่ี ................ ขอ ก ข ค ง 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. รวม

29ภาคผนวก

30 เฉลยกจิ กรรมการเรียนรทู ่ี 1เรือ่ ง ความรูท่วั ไปการปลกู ผกั ระบบไฮโดรโพนิกส ชอื่ - สกลุ .....................................................................ชน้ั ................เลขท.่ี ................คําชีแ้ จง ใหนกั เรียนตอบคาํ ถามตอ ไปน้ี ใหสมบูรณท่ีสุด (10 คะแนน)1. ใหน ักเรยี นสรุปความหมายของการปลูกพชื โดยไมใชดิน การปลูกพืชโดยไมใ ชดิน หมายถึง การปลกู พชื ทเี่ ลียนแบบการปลกู พชื บนดินโดยการใชว สั ดุปลูกตา งๆในการปลูก เชน นํ้า ทราย กรวด ดินเผา หรือวสั ดอุ น่ื ๆ ท่ไี มใ ชดิน ซ่งึ พืชจะสามารถเจริญเตบิ โตบนวสั ดุปลูกไดจ ากการไดร บั สารละลายธาตอุ าหารพชื ท่ีมีนา้ํ ผสมกับปุย หรอื ธาตอุ าหารตางๆ ทพ่ี ชื ตองการผา นทางรากพืช1. ใหนกั เรียนใหความหมายของคาํ ตอ ไปน้ี Soilless Culture หมายถึงการปลกู พืชเลยี นแบบการปลกู พืชบนดนิ แตไ มใ ชดินเปนวสั ดุปลกู แตเปนการปลูกพืชลงบนวัสดชุ นดิ ตางๆ เชน แผน ฟองน้ํา ทราย กรวด ขเ้ี ล่อื ยแกลบ ขยุ มะพรา ว ฯลฯ แทนดินทางรากพืช Hydroponics หมายถงึ การปลกู พชื ทีไ่ มใ ชว สั ดปุ ลกู กลา วคือ จะทําการปลูกพืชลงในสารละลายธาตอุ าหารพืช โดยใหรากพชื สัมผสั กับสารอาหารโดยตรง hydroponicsมาจากการรวมคําในภาษากรีกสองคํา คือ คําวา hydro หมายถงึ \"นํ้า\" และ ponosหมายถึง \"งาน\"บันทกึ ผลการตรวจ ได ........................ คะแนน(ขึน้ อยูกับดุลยพินิจของครูผสู อน) (อับดุลรอนงิ เจะเลาะ) ครผู สู อน

31 เฉลยแบบทดสอบกอนเรยี น เรื่อง ความรูเบื้องตน เก่ยี วกับการปลกู ผกั ระบบไฮโดรโพนิกสชอ่ื - สกลุ ........................................................................ช้นั ................ เลขที่................. ขอ ก ข ค ง 1.  2.  3.  4.  5.  6.  7.  8.  9.  10.  รวม

32 เฉลยแบบทดสอบหลงั เรียน เรื่อง ความรูเบื้องตน เกี่ยวกบั การปลกู ผกั ระบบไฮโดรโพนกิ สชอ่ื - สกลุ ........................................................................ช้นั ................ เลขที่................. ขอ ก ข ค ง 1.  2.  3.  4.  5.  6.  7.  8.  9.  10.  รวม

33 บรรณานกุ รมกรมสง เสรมิ การเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ. 2558. เอกสารคําแนะนาํ ท่ี 5/2558 การปลกู พืชผกั ระบบไฮโดรโปนกิ ส. พมิ พครงั้ ท่ี 1. กรุงเทพฯ : ชุมนมุ สหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย จํากัด.ขนิษฐา พงษป รชี า. 2544. การปลูกพืชผกั ระบบไฮโดรโปนกิ ส. ราชบุรี : สํานกั งาน สงเสริมการเกษตร ภาคตะวนั ตก.ความรทู ั่วไปของการปลูกผักไฮโดรโปนกิ ส (ออนไลน) . (2558). สบื คนจาก : http://www.h2ohydrogarden.com [1 ธันวาคม 2558]เฉลิมชยั รจุ เิ รข. 2557. ไฮโดรบอกซ ปลกู ผักไมใชด ิน ตน ทุนตํา่ ทาํ งาย. กรุงเทพฯ : บรษิ ทั สํานกั พมิ พเอ็มไอเอส จํากดับรษิ ทั เอซีเค ไฮโดรฟารม จาํ กัด. คูมืออบรม “เรียนรูเ ทคนคิ กบั ไฮโดรโปนิกสแ บบ มืออาชีพ” ครง้ั ที่ 2. กรงุ เทพฯ :ดเิ รก ทองอราม. 2546. การปลูกพืชโดยไมใ ชดนิ . ราชบุรี : ธรรมรักษก ารพมิ พ.ดเิ รก ทองอรา ม และ อทิ ธิสุนทร นนั ทกจิ . การปลูกพชื โดยไมใ ชด นิ เชิงธุรกจิ ในประเทศ ไทย. กรุงเทพฯ : สาขาวิชาสงเสรมิ การเกษตรและสหกรณและสาํ นักการศกึ ษา ตอเนื่อง มหาวทิ ยาลยั สโุ ขทยั ธรรมาธิราช.ถวลั ย พัฒนเสถียรพงศ. 2534. ปลกู พืชโดยไมใชดิน. กรงุ เทพฯ : โรงพิมพพรานนกการ พมิ พ.Hydroponic การปลูกพืชไรด ิน (ออนไลน) . (2558). สืบคนจาก : http://www.tistr.or.th/bsd/hydroponic.html [1 ธันวาคม 2558]