นิทานพื้นบ้าน เรื่อง ท้าวปาจิตกับนางอรพิม

นิทานพ้ืนบา้ น เรื่อง ทา้ วปาจิตกับนางอรพิม (ตานานเมืองพมิ าย) ทา้ วปาจติ เป็นโอรสพระเจา้ อุทมุ ราช กษัตรยิ ผ์ ู้ปกครองเมืองนครธม เม่ือเจรญิ วัยเป็นหนมุ่ พระบดิ าก็ ให้เลอื กคู่ครองโดยการให้ทหารไปประกาศเรยี กหญิงสาว บรรดามใี นเมืองน้ันมาให้ทา้ วปาจิตเลอื ก สาวท่มี ามที งั้ ลูก สาวเสนา อามาตย์ ข้าราชการ ลูกพ่อคา้ ชาวนา ชาวไร่ มากนั จนหมดเมือง ทา้ วปาจติ ไม่สนใจเลยสักคนเดยี ว จงึ มไิ ด้คล้องมาลัยให้สาวคนไหน พระเจา้ อมุ ุมราชได้ให้โหรทานายโชคชะตาราศีและเนื้อคู่แกพ่ ระโอรส โหรหลวง ตรวจดดู วงชะตาตามวันเดือนปเี กิดแลว้ กราบทูลว่าเนื้อคูข่ องทา้ วปาจติ ยงั ไมเ่ กดิ ขณะนี้อยใู่ นครรภห์ ญงิ ชาวนาผู้ หน่งึ ในเขตเมืองพมิ าย ท้าวปาจิตจะต้องเดนิ ทางไปหาหญิงผู้น้นั ทอี่ ยขู่ องหญิงผนู้ ้ีอย่ทู างทิศพายัพของนครธม ซ่ึง สงั เกตได้ง่ายว่ามีครรภ์และมเี งากลดก้ันอยู่ ท้าวปาจิตไมร่ อช้า รบี เร่งออกเดินทางไปตามคาทานายของโหรจนกระทง่ั มาถงึ เขตเมืองพมิ าย ท้าวปา จิตไมแ่ น่ใจจึงกางแผนท่ีออกดูทตี่ รงน้นั เรียกในภายหลงั ว่า บา้ นกางตารา และเพ้ียนเป็น บา้ นจารตารา ทา้ วปาจติ ข้ามถนนเพ่ือเขา้ เขตเมือง บรเิ วณน้ันเรยี กวา่ บ้านถนนแล้วเดนิ มาตามทางถึงหมู่บ้านหนึ่งมตี ้นสนุ่นมาก ไดช้ ื่อวา่ บ้านสนุ่น เลยบ้านสนุ่นกม็ าถึงท่านา้ ใหญ่ ปจั จบุ นั เรยี ก บ้านทา่ หลวง แต่ปรากฎวา่ เปน็ ทางผดิ จึงไปอีกทางหน่ึงถึง บา้ นสารดิ พบหญงิ ครรภแ์ กช่ ื่อ ยายบัว กาลังดานาอยู่ เหนือหัวของนางมเี งาคลา้ ยกลดก้ันอยู่ ก็แน่ใจว่าใช่ตามคา ทานาย จึงเข้าไปแสดงตัววา่ เป็นใคร มคี วามประสงค์อะไร และแสดงความตงั้ ใจว่าจะอยู่ชว่ ยทานาใหจ้ นกวา่ จะ คลอดลกู หากลกู เป็นชายจะยกยอ่ งใหเ้ ปน็ นอ้ งชาย แต่ถ้าเป็นหญงิ จะขอนาไปเปน็ มเหสี ยายบัวก็ตกลง ทา้ วปาจิตอาศัยอยูก่ บั ยายบวั เรอื่ ยมา ช่วยทางานทุกอย่างทัง้ ดานา เลี้ยงโคกระบอื เกยี่ วขา้ ว ตีขา้ ว จน ยายบัวครบกาหนดคลอด จงึ ไปตามหมอตาแยมาทาคลอด (หมู่บา้ นนัน้ จึงไดช้ ่ือว่าบ้านตาแย) ทารกในครรภย์ ายบวั เปน็ เพศหญิงตรงตามคาทานายของโหร ยายบวั ต้งั ชื่อให้ว่า อรพนิ แต่ในภาษาท้องถน่ิ จะเรียกวา่ อรพมิ มีหนา้ ตา สวยงาม ผิวพรรณผ่องใส เปน็ ทพี่ อใจแก่ท้าวปาจิตย่ิงนัก คร้ันนางเจรญิ วัยเปน็ สาวสวยกไ็ ด้ผูกสมคั รรกั ใครก่ ับท้าว ปาจติ วันหน่งึ ทา้ วปาจติ ไดบ้ อกให้นางทราบว่าตนจะกลับไปบา้ นเมอื งเพื่อยกขันหมากจากนครธมมารบั นางไป อภิเษกสมรสที่นครธม แลว้ ก็ลานางไป เม่อื มาถงึ นครธม ทา้ วปาจิตไดน้ าความขนึ้ บังคมทูลตอ่ พระเจา้ อุทุมราชพระบดิ าจงึ ใหจ้ ดั ขบวน ขันหมากมจี านวนรีพ้ ลมากมาย เดินทางไปเมืองพมิ าย โดยทห่ี าร้ไู ม่วา่ บดั น้ีได้เกดิ เหตุรา้ ยขึ้นกบั นางอรพิม นั่นคือ พระเจ้าพรหมทัต ผคู้ รองเมืองได้ทราบขา่ วความงามของนางจึงได้ให้พระยารามไปนาตวั นางมาไวใ้ นพระราชวัง นางอรพิม สุดจะขดั ขนื ไดจ้ าต้องมา และตง้ั จติ อธิษฐานว่า ถ้ามิใชท่ า้ วปาจติ แล้ว ผใู้ ดแตะตอ้ งนางก็ขอใหก้ ายนาง รอ้ นเหมือนไฟ พระเจา้ พรหมทัตจงึ แตะตอ้ งนางมิได้ กระบวนขนั หมากของท้าวปาจติ ยกออกจากนครธมมาหลาย คนื หลายวนั จนมาถงึ ลานา้ แห่งหนึ่ง (อย่ใู นตาบลงวิ้ ปจั จุบันน้)ี ท้าวปาจิตใหท้ หารหยุดกระบวนขนั หมาก เพื่อให้ ทหารและสัตวพ์ าหนะไดพ้ ักและบรโิ ภคน้า ชาวบ้านเห็นผู้คนมากนั มากมายจึงเข้ามาไต่ถามว่ามาทาไมและจะไป ไหน พวกทหารตอบวา่ จะไปบ้านสาริด เพราะพระโอรสกษตั ริย์เมอื งขอมจะแต่งงานกับสาวบา้ นนี้ ชาวบ้านถามชอ่ื หญงิ นนั้ ทหารบอกว่าชอ่ื นางอรพิม ชาวบ้านจงึ เลา่ ให้ฟังว่า พระเจา้ พรหมทัตได้นาตวั เข้าไปไวใ้ นปราสาทเสียแล้ว

ทง้ั พระเจา้ อุทุมราชและท้าวปาจิตตกพระทยั ย่ิงนัก โดยเฉพาะทา้ วปาจติ โกรธมากถงึ กบั โยนขา้ วของเครอ่ื งใช้ ขันหมากทง้ิ แมน่ ้าหมด (ท่ีตรงนั้นเรยี กว่าลามาศหรือลาปลายมาศที่ไหลไปส่ลู านา้ มูลจนทุกวันนี้) ส่วนรถทรงก็ตลี ้อ ดุมรถและกงรถจนหักทาลายหมด ชาวบ้านนามากองรวมกันไวจ้ นที่เรยี กว่า บา้ นกงรถ จากนนั้ ทา้ วปาจติ ไดข้ อ อนุญาตไปตามนางตามลาพงั พระเจา้ อทุ ุมราชและข้าทหารจึงเดินทางกลับนครธม ท้าวปาจติ ไปพบยายบวั ปลอบโยนนางวา่ จะใช้ปญั ญานานางอรพมิ ออกมาให้ได้ แล้วปลอมตัวเปน็ ลูกชายยายบัวเข้าไปตามหาน้องสาวชอื่ อรพิมไปบอกนายประตูวา่ จะขอเข้าเยี่ยมน้องสาว นายประตูถามวา่ ใคร ท้าวปาจติ ตอบว่า นางอรพิม ซ่ึงจะเป็น พระมเหสขี องพระเจ้าพรหมทัตในไม่ชา้ น้ี นายประตพู าไปพบนางอรพิม นางร้องว่า อ้อ พี่มา... (คาน้เี พี้ยนเป็น พิมายในปจั จบุ ันนี้) พระเจา้ พรหมทัตมาพบนางอรพิม เหน็ ท้าวปาจิตจงึ ถามว่าใคร นางตอบว่าเป็นพ่ีชายของนาง พระเจา้ พรหมทัตถามว่าทามาหากินอะไร ทาไร่ทานา หรอื ค้าขายอะไร ท้าวปาจิตตอบว่าคา้ ขายทางไกล ทราบว่า นอ้ งจะอภิเษกเปน็ พระมเหสีจึงมาอวยพรให้ และอยากรู้จักพระองค์ใหพ้ ระองค์รจู้ กั ตนด้วย พระเจ้าพรหมทัตดีใจ เพราะนางอรพิม จะไดย้ อมเป็นพระมเหสอี ยา่ งทเี่ คยลน่ั วาจาไว้ จึงให้หาเหลา้ ยาอาหารมาเล้ยี งดู ทา้ วปาจติ ดมื่ เล็กน้อยแต่พระเจา้ พรหมทัตถูกนางอรพิมมอมเหล้าเสียจนเมามายเสยี สติ ทา้ วปาจิตจึงใช้พระขรรค์ฟันคอขาดอยู่ ณ ท่นี น้ั แล้วอุ้มนางอรพิมหนีออกมา ท้าวปาจติ และนางอรพิม เดนิ ทางมาถงึ ปา่ ใหญ่แหง่ หน่ึง พอดีเปน็ เวลาร่งุ สว่างพบนายพรานคนหนึ่งช่ือ พรานนกเอย้ี ง ออกมาเทีย่ วล่าเน้อื อยู่ พรานนกเอี้ยงเหน็ นางอรพิมสวยกน็ กึ รักนาง จึงใช้หน้าไมย้ งิ ท้าวปาจติ ตาย แล้วพานางไป นางทาเลห์กลว่ามีกาลังน้อยเดินทางมาเหนด็ เหนอ่ื ยมากจะเดินทางไมไ่ หว ถ้ามรี ถหรือเกวยี นหรือ ชา้ งมา้ ใหน้ างน่ังไป นางกย็ ินดีจะไปด้วย พรานหลงเช่ือไปหากระบือมาให้นางขี่ ตวั นายพรานน่งั ขา้ งหนา้ คอยบังคบั กระบือ นางอรพิมนั่งขา้ งหลงั พอได้โอกาสก็ใช้พระขรรคท์ า้ วปาจิตแทงนายพรานตาย นางกลบั มาที่ศพท้าวปาจติ ร่าไหค้ ร่าครวญอยจู่ นพระอินทร์เกดิ ความสงสารชวนพระเวสสุกรรม แปลงกายเป็นงูกับพังพอนสู้กนั เม่อื พังพอน ตาย งูก็ไปกดั เปลือกไมช้ นิดหนงึ่ มาเค้ยี วพน่ ใสบ่ าดแผลพังพอน พังพอนจึงฟน้ื ขนึ้ ต่อสกู้ ันต่อไป ครั้นงูตายพงั พอนก็ ทาเช่นเดียวกัน สตั ว์ทัง้ สองผลดั กนั ตายผลดั กนั ฟน้ื เชน่ น้ีเป็นเวลาพอสมควรแล้วหายไป นางอรพิม เฝ้าสังเกตอยู่ เหน็ หนทางทจี่ ะทาให้ทา้ วปาจิตฟืน้ จึงไปเอาเปลือกไม้มาเคี้ยวพ่นใสบ่ าดแผลท้าวปาจติ เช่นกนั ท้าวปาจติ ฟ้นื ขึ้นได้ ช่วยกนั เกบ็ เปลือกไม้ติดตัวไปเท่าท่จี ะนาไปได้แลว้ ออกเดินทางตอ่ ไปยงั นครธม หลงั จากรอนแรมกันมาเปน็ เวลาพอประมาณ ก็มาถงึ ฝง่ั แมน่ ้าแหง่ หนึง่ ซ่ึงกวา้ งมากไมม่ ีเรือแพหรอื ขอน ไม้จะขา้ มไปยังฝ่งั ตรงขา้ มได้ จึงน่ังปรกึ ษาหาหนทางอยู่ ขณะนน้ั มเี ถนคนหน่งึ ชาวบ้านเรยี ก เถนเรอื ลอย เพราะ เถนลงเรอื ไปบณิ ฑบาตตามแม่น้าเป็นประจา เถนพายเรือผ่านมา ทา้ วปาจติ ขอร้องให้ชว่ ยสง่ ขา้ มฟากใหด้ ้วย เถน เหน็ นางอรพิมสวยมาก็คดิ จะพานางไปกบั ตน จึงบอกวา่ เรือลานขี้ ้นึ ได้ครัง้ ละ 2 คนเทา่ นั้นมฉิ ะนน้ั เรือจะล่ม ทา้ วปา จิตจาต้องใหน้ างอรพมิ ไปกบั เถนก่อน เถนพานางลอยน้าไปเรือ่ ย ๆ ทา้ วปาจิตจะเรียกอย่างไรก็มิได้หยดุ จงึ ต้อง พลดั พรากกันอีกครง้ั หน่ึง นางอรพิมตอ้ งคดิ อบุ ายหนีจากเถนจนกระทั่งมาพบตน้ มะเดื่อต้นหนง่ึ สูงมาก ลกู ดกเตม็ ต้นผลงาม ๆ นา่ กินท้งั นั้น นางบอกเถนว่าอยากกินมะเดื่อ ใหเ้ ถนปีนข้นึ ไปเกบ็ มาให้ เอาลูกท่งี ามทส่ี ุดอร่อยท่ีสุดสกุ

ท่ีสดุ ซึ่งจะอยู่บนยอดสูง เถนหลงเชื่อปีนตน้ ไม้ไปหาลกู มะเดือ่ ทีน่ างตอ้ งการนางรบี เอาหนามมาสะไวโ้ คนต้น แลว้ ลง เรือพายหนีไป ก่อนไปไดส้ ่ังไว้เปน็ วาจาสทิ ธ์ิวา่ ใหเ้ ถนอยู่บนตน้ มะเดื่ออย่าไปไหน เถนจงึ ตายอย่บู นตน้ มะเด่ือนน่ั เอง กอ่ นตายได้แช่งให้มแี มลงหวีม่ าเกดิ ในลูกมะเด่ือทุกลกู ไป นางอรพิมพายเรือกลับมาหาท้าวปาจิตแต่ไม่พบ จงึ จอดเรอื แล้วข้นึ ฝ่งั เทีย่ วตามหาจนพระอนิ ทรเ์ กดิ ความสงสารลงมาประทานแหวนให้วงหนง่ึ บอกนางว่า ถ้าสวมไว้ที่น้ิวชี้จะกลายร่างเป็นชายแตถ่ ้าถอดออกสวมนว้ิ อืน่ จะกลายเปน็ หญิงดงั เดิม นางอรพิมจึง ควักนมทัง้ สองขา้ งออกมา ปาเข้าป่า กลายเป็นตน้ \"นมนาง\" จากน้นั นาง จกิ แก้มอวบอิ่มจ้ิมลม้ิ เป็นพวง เหว่ยี งทงิ้ ไปกลายเปน็ ต้น \"แก้มอน้ \" และควักโยนขี ึ้นปาเข้าปา่ กลายเปน็ ตน้ \"โยนี ปีศาจ\" นางจงึ สวมแหวนท่ีนิ้วช้ีจึงกลายร่างเปน็ ชาย เดนิ ตดิ ตามทา้ วปาจิตต่อไป พบใครที่ไหนกส็ อบถามวา่ เหน็ ใคร รูปรา่ งหน้าตาอยา่ งน้ีไหม รจู้ ักคนช่ือท้าวปาจิตไหม สอบถามจนท่ัวแลว้ ก็ไม่มผี ้ใู ดรู้จักหรือเหน็ เลย นางจงึ ร่อนเร่ไป โดยอย่ใู นเพศชายตามลาพงั จนกระท่ังมาถึงเมืองหน่ึง ชอ่ื จัมปากนคร เมืองจัมปากนครท่ีนางอรพิมมาถึงน้ี พระมหากษัตริยผ์ ้ปู กครองเมืองมีพระราชธิดาสวยงามมากแต่ไม่ทราบว่าเป็นอะไรตาย หมอคนใดกช็ ว่ ยไวไ้ ม่ได้ ชาวเมืองพากนั ร้องไห้อาลยั รักนางอยู่ นางอรพิมรเู้ ข้าก็อยากจะลองชว่ ยนางดู ให้คนพาไปเฝ้าพระมหากษัตริยท์ ลู ขออนุญาตรกั ษา เม่ือพระองค์อนญุ าต นางอรพิมได้ใช้เปลอื กไม้ทไี่ ด้จากปา่ คราวรักษาท้าวปาจิตมาเคยี้ วพน่ ใส่พระ ราชธดิ าจนฟ้ืนข้ึน พระมหากษัตรยิ แ์ ละพระญาติดีใจมาก ปรึกษากันว่าจะใหน้ างอรพิมอภเิ ษกกบั พระธดิ า แต่นาง อรพิมบา่ ยเบ่ียงว่าขอเวลาสักปีหรอื สองปใี ห้ไดบ้ วชเรียนและศึกษาศิลปศาสตรใ์ หจ้ บก่อน พระมหากษัตรยิ จ์ าตอ้ ง ยอมตามใจ หลังจากน้ันไมน่ านนัก นางอรพิมจงึ ขอลาไปตามหาท้าวปาจติ ดว้ ยความรสู้ ึกสิน้ หวังวา่ คงจะไม่พบกนั เป็นแน่แล้ว นางไปอยู่ที่วัดแห่งหน่งึ ศึกษาพระธรรมวนิ ยั จนมีความรแู้ ตกฉานมากพระในวัดและศิษยต์ ลอดจน ชาวบา้ นก็ยกให้เปน็ พระสังฆราช นางอรพิมใหส้ รา้ งโบสถ์ขึ้นหลงั หนึ่งเขยี นภาพเล่าเรื่องนางกับทา้ วปาจิตทฝ่ี าผนงั ตัง้ แต่ทา้ วปาจิตได้อาศัยอย่กู ับยายบวั จนถึงตอนนางมาบวชอย่แู ตล่ ะตอนละเอียดครบถ้วนกระบวนความ นางสั่งไว้ วา่ หากมีผูใ้ ดทม่ี าดูภาพเขยี นฝาผนังแล้วรอ้ งไหใ้ ห้คนเฝ้าโบสถ์รีบไปบอกให้รู้ทนั ที วนั หนึง่ ทา้ วปาจิตเดนิ ทางมาถึง เมืองน้ี ได้เข้าพกั อาศยั ในโบสถ์ และนอนหลับไป ด้วยความเหน็ดเหน่ือย ครัน้ ต่ืนขนึ้ มองไปรอบ ๆ เหน็ ภาพเขยี น บนฝาผนังโบสถ์ ไดล้ กุ ไปเดนิ ดูโดยรอบ รู้ว่าเปน็ เรอ่ื งราวของตนกับนางอรพมิ จึงทรุดลงรา่ ไหอ้ ยูต่ รงนั้น คนเฝา้ โบสถเ์ ห็นรบี นาความไปเล่าให้พระสังฆราชรู้ พระสงั ฆราชให้นาท้าวปาจิตไปพบ ทา้ วปาจิตสอบถามความเป็นมา ของรูปเขยี น พระไดเ้ ล่าใหฟ้ ังและบอกว่าตนคือนางอรพิม จากน้ันกถ็ อดแหวนออกสวมท่ีน้ิวนาง กลายรูปเปน็ หญงิ ตามเดิม ทงั้ สองสวมกอดกนั ร่าไหด้ ว้ ยความยนิ ดีเปน็ ทส่ี ดุ แล้วนางอรพมิ ก็บอกลาชาววัดและชาวบา้ นเดนิ ทางกลับ นครธม พระเจ้าอุทุมราชมคี วามยินดีมาก อภเิ ษกใหท้ า้ วปาจิตเปน็ กษตั ริย์ปกครองประเทศ ทั้งสองครองเมืองกัน อยา่ งมีความสขุ สบื มา