การเก็บยา_By ครูแดง

ตัวยกาาปรแเรลกะะบ็ จยาาธาตุ ขอกราบขอบพระคุณความร้จู ากครูบาอาจารย์ทุกทา่ น ขอบคณุ ภาพสวยๆจากสมนุ ไพรดอทคอม ฐานข้อมลู เครือ่ งยาสมนุ ไพร คณะเภสัชศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั อุบลราชธานี และทกุ ๆภาพจากอินเตอร์เนท็ มไิ ดท้ าเปน็ การคา้ จัดทาเพอื่ ใช้อ้างองิ ในการศกึ ษาเท่าน้นั By ครูแดง 1 กมลลักษณ์ โพธิอรุณพชั ญ์

คำนำ การเก็บยาตามแบบฉบับหมอยาไทยนั้น มีวิธีการเก็บยาได้ หลากหลายระเบียบวิธี เช่น ตามวัน เวลา และตามทิศ ซึ่งการเก็บยามีผล กับสรรพคุณของสมุนไพรแต่ละตัว ท่ีจะนามาใช้ในการปรุงยา ดังน้ันควร เกบ็ ยาใหต้ รงตามหลกั ของหมอยาไทย ในการทาสื่อการเรียนการสอนในครั้งน้ี ผู้จัดทาขอกราบระลึก คุณครูบาอาจารย์ทุกๆท่าน ท่ีได้ประสิทธ์ิประสารความรู้ ขอบพระคุณ ท่านเจ้าของภาพจากทางเว็ปไซด์ต่างๆ ท่ีได้นามาใช้ทาสื่ออีเลคทรอนิค และ โดยอ้างอิงและยึดหลักจากหนังสือหนังสือตาราการแพทย์แผน โบราณ สาขาเภสัชกรรมไทย โดยกองประกอบโรคศิลปะเพ่ือเป็นการ เผยแพร่องค์ความรทู้ างการแพทย์แผนไทยท่ีเป็นสาธารณะประโยชน์แก่ผู้ ท่ีเรียนและบุคคลท่ัวไปท่ีมีความสนใจในตารับยาไทย หากมีข้อผิดพลาด ประการใด ผจู้ ัดทากราบขออภัย มา ณ ทน่ี ด้ี ้วย กมลลักษณ์ โพธิอรุณพชั ญ์ ครแู ดง 2

สำรบญั หน้า • การเกบ็ ยา 5 • การเกบ็ ยาตามฤดู 6 • การเก็บยาตามทศิ 10 • การเก็บยาตามวนั และเวลา 13 • การเก็บตัวยาตามยาม(กาลเวลา) 15 • ตัวยาประจาธาตุ 18 • ลกั ษณะตัวยาประจาธาตุ 20 • รสยาแกต้ ามธาตุ 22 3

By ครูแดง 4

การเกบ็ ยา การเกบ็ ยาตามวธิ ีการของโบราณ ถ้าหากจะพิจารณา ให้ดีแล้ว เห็นว่ามีความสาคัญมาก สาคัญท้ังทางด้านให้ได้ ตัวยา มีสรรพคุณดีและทั้งทางด้านการสงวนพันธุ์ของพืช สมุนไพรของตัวยาให้คงไว้อยู่ตลอดไปเก็บยาต่าง ๆ ต้อง ปฏิบัติให้ถกู ต้องตามกาลเวลา วธิ กี ารเกบ็ ยาของแพทยแ์ ผนโบราณมี 4 วธิ ี คอื 1) การเก็บยาตามฤดู 2) การเกบ็ ยาตามทิศท้งั 4 3) การเก็บยาตามวนั และเวลา 4) การเก็บยาตามยาม (กาลเวลา) By ครูแดง 5

การเก็บยาตามฤดู คมิ หนั ตฤดู (ฤดรู อ้ น) เกบ็ เหงา้ หัว แกน่ ราก วสันตฤดู (ฤดฝู น) เกบ็ ใบ ดอก ลูกหรอื ฝัก เหมนั ตฤดู (ฤดูหนาว) เก็บ เปลอื กไม้ กระพ้ี และเนอื้ ไม้ แก่น By ครูแดง 6

คิมหนั ตฤดู (ฤดรู ้อน) เกบ็ เหงา้ หัว แก่น ราก By ครูแดง 7

วสนั ตฤดู (ฤดฝู น) เกบ็ ใบ ดอก ลกู หรือฝัก By ครูแดง 8

เหมนั ตฤดู (ฤดหู นาว) เกบ็ เปลือกไม้ กระพี้ และเน้อื ไม้ แกน่ เปลือก แก่น Bark heartwood กระพ้ี เน้ือไม้ cambium sapwood By ครูแดง 9

การเกบ็ ตัวยาตามทศิ การเกบ็ ตัวยาตามทศิ ทางท้ัง 4 • วนั อาทิตย์ วนั องั คาร เก็บยา ทศิ ตะวนั ออก • วนั จนั ทร์ วนั เสาร์ เกบ็ ยา ทิศตะวนั ตก • วนั พธุ วนั ศกุ ร์ เกบ็ ยา ทศิ ใต้ • วนั พฤหสั บดี เก็บยา ทศิ เหนือ ในการเกบ็ ยาตามทศิ นี้ ใหถ้ อื เอาทอี่ ย่ขู องหมอผู้ เกบ็ ยาเป็ นศูนยก์ ลาง By ครูแดง 10

การเก็บตัวยาตามทศิ ท้งั ๔ ทิศ (บ้านหมอเปน็ จุดศนู ย์กลาง) ทศิ เหนือ วนั พฤหัสบดี ทิศตะวนั ตก ทิศตะวันออก วนั จนั ทร์ วนั เสาร์ วันอาทติ ย์ วันองั คาร ทิศใต้ วนั พุธ วันศกุ ร์ https://www.pngegg.com/th/png-zkkdk By ครูแดง 11

เพ่มิ เตมิ การรู้จักทิศต่างๆ ในการเรยี น ทิศหลักๆ ในภาษาอังกฤษ เราเรียกว่า Cardinal directions ก็คือ N = North = ทิศเหนือ S = South = ทิศใต้ E = East = ทศิ ตะวนั ออก W = West = ทิศตะวนั ตก • NE = Northeast = ตะวนั ออกเฉียงเหนือ • SE = Southeast = ตะวนั ออกเฉียงใต้ • NW = Northwest = ตะวนั ตกเฉียงเหนือ • SW = Southwest = ตะวนั ตกเฉียงใต้ By ครูแดง 12

การเกบ็ ตัวยาตามวนั และเวลา • วนั อาทิตย์ เชา้ เกบ็ ตน้ สายเกบ็ ใบ เที่ยงเก็บราก เยน็ เก็บเปลอื ก • วันจนั ทร์ เชา้ เก็บราก สายเกบ็ แก่น เทย่ี งเกบ็ ใบ เย็นเก็บเปลอื ก • วนั อังคาร เชา้ เก็บใบ สายเก็บเปลอื ก เทย่ี งเกบ็ ตน้ เย็นเก็บราก • วนั พุธ เชา้ เก็บราก สายเก็บเปลือก เทีย่ งเก็บตน้ เยน็ เกบ็ แกน่ • วันพฤหัสบดี เช้าเก็บแก่น สายเกบ็ ใบ เทีย่ งเก็บราก เย็นเกบ็ เปลือก • วนั ศุกร์ เช้าเก็บใบ สายเก็บราก เที่ยงเกบ็ เปลอื ก เยน็ เกบ็ ต้น • วนั เสาร์ เช้าเกบ็ ราก สายเกบ็ ตน้ เท่ยี งเกบ็ เปลือก เย็นเกบ็ ใบ By ครูแดง 13

การเกบ็ ตวั ยาตามวนั และเวลา ( เครดติ หมอนภา อ. พิเชษฐ์ เลศิ ธรรมศักดิ์ ) เวลา เช้า สาย เท่ียง เยน็ ในการเกบ็ ต้น ใบ ราก เปลือก อาทิตย์ ต้น บอก รกั แป๋ ว แกก๊ ท่องจา ราก แก่น ใบ เปลือก รกั กนั บกุ ปลา้ จนั ทร์ ใบ เปลือก ต้น ราก แกก๊ ท่องจา บอก แป๋ ว ต้อง รกั ราก เปลือก ต้น แก่น องั คาร รกั แป๋ ว ต้อง เก่ง แกก๊ ท่องจา แก่น ใบ ราก เปลือก กลบั บา้ น รบั แป๋ ว พธุ ใบ ราก เปลือก ต้น แกก๊ ท่องจา บอก รกั แป๋ ว ต่อ ราก ต้น เปลือก ใบ พฤหสั บดี แกก๊ ท่องจา รกั ต่อ แป๋ ว บอก ศกุ ร์ By ครูแดง 14 แกก๊ ท่องจา เสาร์ แกก๊ ท่องจา

การเก็บตวั ยาตามยาม(กาลเวลา) 1) กลางวัน • (06.00-09.00 น.) ยาม 1 เก็บ ใบ ดอก ลกู • (09.00-12.00 น.) ยาม 2 เก็บ ก่ิง กา้ น • (12.00-15.00 น.) ยาม 3 เก็บ ตน้ เปลือก แก่น • (15.00-18.00 น.) ยาม 4 เก็บ ราก 2) กลางคนื • (18.00-21.00 น.) ยาม 1 เก็บ ราก • (21.00-24.00 น.) ยาม 2 เก็บ ตน้ เปลือก แก่น • (24.00-03.00 น.) ยาม 3 เก็บ ก่ิง กา้ น • (03.00-06.00 น.) ยาม 4 เก็บ ใบ ดอก ลกู By ครูแดง 15

การเก็บตัวยาตามยาม(กาลเวลา) ยาม 1 ยาม 4 (06.00-09.00 น) (03.00-06.00 น.) เก็บ ใบ ดอก ลูก เกบ็ ใบ ดอก ลูก ยาม 2 ยาม 3 (09.00-12.00 น.) (24.00-03.00 น.) เก็บ กิ่ง กา้ น เก็บ กงิ่ ก้าน ยาม 3 ยาม 2 (12.00-15.00 น.) (21.00-24.00 น.) เกบ็ ตน้ เปลือก แก่น เกบ็ ตน้ เปลอื ก แก่น ยาม 4 ยาม 1 (15.00-18.00 น.) (18.00-21.00 น.) เก็บ ราก เก็บ ราก By ครูแดง 16

การเก็บตัวยาตามยาม (กาลเวลา) ยาม 1 ยาม 4 (06.00-09.00 น.) (03.00-06.00 น.) เก็บ ใบ ดอก ลกู เก็บ ใบ ดอก ลูก ยาม 2 ยาม 3 (09.00-12.00 น.) (24.00-03.00 น.) เก็บ ก่งิ ก้าน เกบ็ ก่ิง กา้ น ยาม 3 ยาม 2 (12.00-15.00 น.) (21.00-24.00 น.) เกบ็ ตน้ เปลอื ก แกน่ เก็บ ต้น เปลือก แก่น ยาม 4 ยาม 1 (15.00-18.00 น.) (18.00-21.00 น.) เก็บ ราก เกบ็ ราก By ครูแดง 17

ตวั ยาประจาธาตุ ปฤวี อาโป วาโย เตโช 18

ตัวยาประจาธาตุ ในร่างกายของมนุษย์เราประกอบขึ้นจากธาตุท้ัง 4 ชนิด คือ ธาตุดิน 20 ประการ ธาตุน้า 12 ประการ ธาตุลม 6 ประการ ธาตุไฟ 4 ประการ และอากาศธาตุ คือ ช่องว่างในร่างกาย 10 ประการ ธาตุต่างๆเหล่าน้ีถือ เป็นที่ต้ังท่ีแรกเกิดของโรค ฉะน้ัน เม่ือธาตุใดธาตุหน่ึงเกิดเจ็บป่วยหรือ พิการข้ึนมา ตามคัมภีร์ได้จัดลักษณะตัวยาประจาธาตุและรสยาแก้ตาม ธาตุไวด้ งั นี้ 20 12 ประการ ประการ ดนิ นา้ ลม ไฟ 6 4 ประการ ประการ อากาศธาตุ 10 ประการ 19 By ครูแดง

ลกั ษณะตัวยาประจาธาตุ http://www.mahathartosot.com/produc ดอกดีปลี ประจา ปถวีธาตุ t/133 คือ ธาตดุ นิ 20 ประการ รากชา้ พลู ประจา อาโปธาตุ คือ ธาตนุ า้ 12 ประการ เถาสะคา้ น ประจา วาโยธาตุ คือ ธาตลุ ม 6 ประการ รากเจตมลู เพลิง ประจา เตโชธาตุ http://www.thaicrudedrug.com/main.ph คือ ธาตไุ ฟ 4 ประการ p?action=viewpage&pid=174 เหงา้ ขิงแหง้ ธาตอุ ากาศ คือ ชอ่ งวา่ งภายในรา่ งกาย 10 ประการ http://www.thaicrudedrug.com/main.php?action=viewpage&pid=39 20 By ครูแดง

ลักษณะตวั ยาประจาธาตุ ตวั ยา ประจา ธาตุ ประการ ดอกดีปลี ปถวีธาตุ ธาตดุ นิ 20 ชา้ พลู อาโป ธาตนุ า้ 12 สะครา้ น วาโย ธาตลุ ม 6 รากเจตมลู เพลิง เตโช ธาตไุ ฟ 4 10 เหงา้ ขงิ แหง้ ธาตอุ ากาศ ชอ่ งวา่ ง ภายในรา่ งกาย http://www.mahathartosot.com/product/133 http://www.thaicrudedrug.com/main.php?action=viewpageh&tptpid:/=/3w9ww.thaicrudedrug.com/main.php?action=viewpag e&pid=174 By ครูแดง 21

รสยาแก้ตามธาตุ ปถวธี าตุพิการ แกด้ ว้ ย ยารสฝาด หวาน มนั เคม็ อาโปธาตุพิการ แกด้ ว้ ย ยารสเปร้ียว เมาเบ่ือ ขม วาโยธาตุพกิ าร แกด้ ว้ ย ยารสสุขมุ เผด็ ร้อน เตโชธาตุพิการ แกด้ ว้ ย ยารสเยน็ จืด • ฝาด หวาน • เปรีย้ ว ขม • มัน เคม็ • เมาเบอ่ื ดนิ นา้ ลม ไฟ • เผ็ด ร้อน • เยน็ • สุขุม • จดื By ครูแดง 22

อีกรูปแบบของโครงสร้างรสยาแกต้ ามกาล By ครูแดง 23

กราบขอบพระคณุ ทา่ นเจ้าของภาพทุกๆ ทา่ น ขอขอบพระคณุ จากใจ ทาเพ่ือการศกึ ษาเทา่ น้นั มไิ ดท้ าเพอื่ การคา้ ห้ามคัดลอกหรอื ทาเปน็ การคา้ 24

ขอ้ มูลอา้ งอิง • หนังสือหนังสือตาราการแพทย์แผนโบราณ สาขาเภสัชกรรมไทย โดยกองประกอบ โรคศิลปะ • ภาพบ้าน : https://www.pngegg.com/th/png-zkkdk • ดอกดีปลี : http://www.mahathartosot.com/product/133/% • สะครา้ น : • http://www.thaicrudedrug.com/main.php?action=viewpage&pid=183 • เจตมูลเพลิง http://www.thaicrudedrug.com/main.php?action=viewpage&pid=174 • เหงา้ ขิงแห้ง : http://www.thaicrudedrug.com/main.php?action=viewpage&pid=39 • ดอกดีปลเั ดย่ี ว : http://www.baansuanfahsai.com/httpwwwbaansuanfahsaicom.htm • ช้าพลู : https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%8A%E0%B8%B0%E0%B8%9E %E0%B8%A5%E0%B8%B9 • ภาพเขม็ ทิศ : https://bestreview.asia/best-compass/ • ภาพเขม็ ทิศ : https://www.joom.com/th/products/5c20a3761436d40101fa9240 25

ขอบคุณนะคะ ท่ตี ดิ ตามกันจบ แลว้ พบกันอีกน่ะคะ เพราะเป็นศิษยม์ คี รู จึงทาใหเ้ กิดหนงั สอื เล่มนี้ คิดเลก็ ไมค่ ิดใหญเ่ ทียบชนั้ ครูอาจารย์ น้อมกราบครอู าจารยท์ ุกๆ ท่าน 26

ดวงดี (ยินดี) ดวงอับ (ขา่ งมนั ) พรหมทา่ นขติ ไว้ให้เปน็ สามสิบลิขิตฟา้ เจ็ดสบิ ต้องฝา่ ฟัน ต้องสู้ ตอ้ งสู้ จงึ จะชนะ คะแนนสอบไมไ่ ดว้ ดั วา่ จะเปน็ หมอท่ดี ี คะแนนเท่าไหรไ่ มว่ ่ากัน ขอใหผ้ า่ น มาวัดกันดว้ ยหมอดตี อ้ งมจี รรยาบรรณ เครดติ เพลงตอ้ งสู้ พ่เี จนิ เจิน บญุ สงู เนิน By ครูแด2ง 7