Kimya_10_modul_dis_kapak

Bu kitabın her hakkı saklıdır ve MİRAY EĞİTİM HİZMETLERİ YAYINCILIK İNŞ. TUR. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.’ne aittir. 5846 sayılı yasanın hükümlerine göre kitabın düzeni, metni, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir şekilde alınıp yayımlanamaz, fotokopi ya da başka bir tek- nikle çoğaltılamaz. Yayın Sorumlusu : Ali DİNÇSÖNMEZ Yazarlar : Ali DİNÇSÖNMEZ – İzzet ÖZKAL – Taha YILMAZ Dizgi – Grafik Tasarım : Aydın Yayınları Dizgi Birimi ISBN No : 978 - 605 - 7945 - 46 - 4 Yayıncı Sertifika No : 41263 Basım Yeri : Ertem Basım Yayın Ltd. Şti. • 0312 640 16 23 İletişim : AYDIN YAYINLARI [email protected] Tel: 0312 418 10 02 • 0850 577 00 71 Faks: 0312 418 10 09 0533 051 86 17 aydinyayinlari aydinyayinlari **** www.aydinyayinlari.com.tr Bölüm Kapağı10.SINIF KARMA TEST - 1 KİMYA HER YERDE Karma Testler 6. MODÜL Alt bölümlerin 1. Aşağıdaki görsellerden hangisi yağ asitlerinin 3. Sabunlar ile ilgili; Modülün sonunda başlıklarını içerir. sodyum tuzudur? tüm alt bölümleri KİMYA HER YERDE A) B) I. Bitkisel veya hayvansal yağlardan elde edilirler. içeren karma testler II. Potasyumlu sabunlar serttir. yer alır. III. Kişisel temizlik için uygun olmasa da genel hij- yen amacıyla kullanılırlar. yargılarından hangileri yanlıştır? Sıvı Sabun Şampuan A) I ve II B) I ve III C) Yalnız III C) D) D) II ve III E) I, II ve III Çamaşır Suyu Katı Sabun E) ➤ TEMİZLİK MADDELERİ • 2 4. • • ➤ POLİMERLER • 8 Diş Macunu • • ➤ KOZMETİKLER • 15 2. ➤ İLAÇLAR • 18 b • a ➤ GIDALAR • 21 Kir ➤ YENİLEBİLİR YAĞ TÜRLERİ • 24 Sınıf İçi İşleyiş Yukarıdaki görsellerdeki maddelerden kaç ta- Yazılı Soruları ➤ Karma10.TSeINsIFtler6. •MOD2ÜL8 KİMYA HER YERDE www.aydinyayinlari.com.tr YAZILI SORULARInesi kauçuktan üretilmiş olabilir? E) 1 KİMYA HER YERDE A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 ➤ Yazılı Soruları • 38 KİMYA HER YERDE 1. Aşağıdaki cümlelerde bulunan boşlukları listedeki uygun kelimelerle doldurunuz. Yukarıdaki görselde sabun(zmeyotlienk, üUllHeTrin, einmyüalğgalıtköirr,-oyuncak, deterjan, şampuan, polistiren, hijyen, doymuş, ayçiçek) İlişkili Kazanımlar lerle etkileşimi bulunmaktadır. ➤ Yeni Nesil Sorular • 40• Temizlik maddelerinin özelliklerini açıklar. Buna göre; 1. Temizlik maddeleri sabun ve ………de…te…rja…n …… diye ikiye ayrılabilir. – Yapısal ayrıntılara girmeden sabun ve deterjan aktif maddelerinin kirleri nasıl temizlediği belirtilir. – Kişisel temizlikte kullanılan temizlik maddelerinin (şampuan, diş macunu, katı sabun, sıvı sabun) fayda ve zararları Bu bölümdeki örnek I. a ile gösterilen kkııssıımmlahridı rsou32fo..mbodlueÇrk….aüm…lleŞa…raşimıs…rpasur…uaaynr….u,……a…şı…rhıi…jky5ue….lnla…nım…•• daaRUmseVaanççeklmıdleköincukdilülleiarlmrincıeillaesnrinbeirnmeda••edndeKEodlmoairrbüu.ilylgirua.ctöurlalerr Okul yazılı sınavlarında vurgulanır. soruların çözümlerine II. b ile gösterilen çıkabilecek soruları içerir. – Hijyen amacıyla kullanılan temizlik maddeleri (çamaşır suyu, kireç kaymağı) tanıtılır. akıllı tahta uygulamasından ulaşabilirsiniz. III. b ile gösterilen kısma baş 4d.enir.Polietilen……o…yu…nc…ak… yapım•ındPaakrufüllamnleılırr. TEMİZLİK MADDELERİ NOT! ifadelerinden hangileri doğrudur? 5. Yalıtım malzemesi olan ……Y…puo…klisat…rirıed…nak…i …kathkaıfimf baidr dmeallezreimndeednir.kaç tanesi koz- A) Yalnız I B) I ve II 6. C) I ve III sulu kısımları bir armadeatiktuütarnünmleardddeelbeurelu…neu…mrü?…lg…atö…r … denir. Yağlı ve İnsanoğlu tarih boyunca kirlerinden arınmak için çe- Sert sularda fazla miktarda Ca2+ ve Mg2+ iyon- D) II ve III E) I, II ve III A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 şitli temizlik maddeleri kullanmıştır. Sabunun keş- ları bulunduğu için sabunlar bu iyonlarla çöke- 7. ………UH…T … işlemi yaklaşık 140°C de 1-2 saniye süreyle yapılır. fedilmesi kişisel bakım ve temizlik konusunda çok lek oluşturarak temizleme özelliklerini kaybe- önemli bir yer tutar. Sabun bitkisel veya hayvansal derler. Bu nedenle aynı temizlik etkisi için daha 1. D 2. E 8. Katı yağlar ……d…oy2…m8u…ş … yağ içerirler. 3. D 4. B 5. E 9. ……Z…ey…tin… yağının mineral ve vitamin oranı yüksektir. 1. ? 2. ? yağların bitki külleri ile birleştirilmesi yoluyla uzun1. ? 2. ? fazla sabun harcamak gerekir. yıllar boyunca üretilmiş v1e kullanılmıştır. Deterjanlar ise sert sularda çökelek oluştur- Sabunlar ve Deterjanlar mazlar. Bu nedenle temizleme özelliklerini her 10. ……A…yçi…çe…k yağı rafine edilmeden kullanılamaz. Günümüzde kullanılan en yaygın temizlik malzeme- türlü suda korurlar. leri sabunlar ve deterjanlardır. 2. Aşağıdaki ifadelerden doğru olanlara (D), yanlış olanlara (Y) yazınız. 1. (...D....) Sabunlar polar ve apolar kısımlar içerir. Sabunlar, bitkisel veya hayvansal yağların NaOH ÖRNEK 1 (sodyum hidroksit) veya KOH (potasyum hidroksit) 2. (...D....) Sıvı sabunlar katı sabunlardan daha hijyeniktir. gibi kuvvetli bazlarla tepkimesi sonucu elde edilir. Aşağıdakilerden hangisi hem sabunların hem de de- terjanların özelliğidir? NaOH ile katı sabun, KOH ile sıvı sabun (yumuşak sabun, arap sabunu) elde edilir. A) Bitkisel yağlardan üretilme COO–Na+ B) Su ve toprak kirliliğine yol açma 3. (...Y....) Bitkisel yağların hepsi sıvıdır. C) Sert sularda iyi temizleyebilme 4. (...Y....) Gıdalardaki koruyucu maddeler raf ömrünün kısalmasına neden olur. Katı sabun D) İnsan vücuduna zarar vermeme Deterjanlar petrol türevi organik bileşiklerden elde E) Katı veya sıvı formda olabilme 5. (...Y....) Kalıcı dövme boyası deri altındaki dokuları besler ve güçlendirir. edilirler. Toz, sıvı, jel ya da tablet formunda olabilirler. Hem sabunlar hem de deterjanlar katı ya da sıvı form- 3. Aşağıdaki verilen özelliklerinden sabunlara ait olanlara (S), deterjanlara ait olanlara (D), her ikisine ait or- Yeni Nesil Sorular da bulunabilir. tak özelliklere (O) harfi yazınız. Modülün genelinde yorum SO3–Na+ A ve D seçeneği sadece sabunların, B ve C seçenekle- Alt Bölüm Testleri YENİ NESİL SORULAR1. (...O....) Hidrofob ve hidrofil uç içerme yapma, analiz etme vb. ri ise sadece deterjanların özellikleri olduğu için ortak becerileri ölçen kurgulu özellik değildir. Her alt bölümün 2. (...D....) Sert sularda iyi temizlik yapabilme KİMYA HER YERDE sorulara yer verilmiştir. sonunda o bölümle ilgili Ayrıca modül sonunda Deterjan Cevap: E tamamı yeni nesil sorulardan oluşan testler bulunur. TEST - 1Sabun ve Deterjanların Genel Özellikleri KİMYA HER YERDE 3. (...D....) Pet1ro.l tüKreirvlieor lmoraganik ya da anorganik kaynaklı olabilir. 3. Hazır gıdaların doğal gıdalardan en önemli farkı Sabun Deterjan 4. (...S....) YağlarınAsnoodryguamnikvekyaaynpaoktalıskyirulemr isleuytelapkkoimlaeyslıiknldaeunzealkdlaeşead-ilme içerdikleri katkı maddeleridir. 5. (...S....) bilirken, organik kaynaklı yağlı kirler için yağı saran Aşağıda bir hazır gıdanın etiketi bulunmaktadır. Bitkisel ya da hayvansal Petrol türevi organik Sabun ve Deterjanın Temizleme Özelliği Çevreyehzidaroafrovbeurmçleamr ieçeren sabun veya deterjanların kul- yağlardan elde edilirler bileşiklerden elde edilirler Sabun ve deterjan tane4c.ikleKriantinı soarbtauknölazrelillieği ilbgaişli aşağıda verilen bilgiler- Doğada kolayca zararsız 1D.oğada uzun yıllar par- ve kuyruSkOo3l–mNaak+ üzere iki kısdımendahnanogluisşimyaalnarlışdtıırr.? lanılması gerekir. türlere parçalanırlar 6. (...O....) TemizlikBmuandadegsöiroel;ma İnsan vücuduna zarar çalanYmuakdaarındakaçlıirzlialmr iş olan tanecik ile ilgili; vermezler İnsan vücuduna zarar A) Aşırı kullanımları cilt kuruluğuna neden olur. 7. (...S....) Doğal olmII.I.a Yemek dökülmüş masa örtüsü Kalıcı su ve toprak kirliliği- 8. (...O....) Tozlanmış pantolon ne yol açmazlar verirlIe.r Katı sabun olarak adlandırılır. B) İnsanların ortak kullanımı için en uygun temizlik ÇİKOLOTA VE KARAMELLİ Tekstil ürünlerini fazla KAHVALTI GEVREĞİ yıpratmazlar Su veII.toUprzauknkhirildilriğoiknaerbon zinciri doğa1l y4ağ4la4rda4n4e4lde42444444ma4dd3es1idi2rle3r. Yağlı kirlIeIIr.i tTeamviuzkleemtiedoğramış bir aşçının elleri Sert sularda iyi temizleme yol açarleadrilir. durumlarından hangilerindeki oluşmuş kiri te- yapamazlar TeksItIiIl.üSrüundlaerçinöizyüınperab-ilen kısmı vardır. Kuyruk C) Yağların NBaaOş H ile tepkimesinden elde edilirler. mizlemek için sadece su yeterli olmaz? İÇİNDEKİLER: Tahıllar (%68.8) (Tam buğday unu, tırlar D) Üretilmesi kolay ve ucuzdur. A) Yalnız I B) I ve III C) Yalnız III buğday unu, pirinç unu) şeker, glukoz şurubu, Sert kısımdır. Polar yapılı ol- ysualragrıdlaarıinyidtaenmhizalen-gileri doğruduBr?aş: Suyu seven (hidrofil) E) Kalıcı çevre kirliliğine yol açmazlar. 1. 1. deterjan 2. şampuan 3. hijyen 4. oyDu)nIcIavke5I.IIpolistiren E) I, I2I. v1e. DIII2. D 3. Y 4. Y 5. Y karamel sosu (%4.9) palm yağı, çikolata (%3.3), 6. 3. 1. O 2. D 3. D 4. S 5. S 8tu. Oz, aroma vericiler (vanilya, karamel), emülgatör me yAa)paYbaillnirılzerI B) I ve II Cd)uğI uveiçIiInI su ile etkileşir. emülgatör 7. UHT 8. doymuş 9. zeytin 10. ayçiçek 38 6. O 7. S (ayçiçek lesitini), renklendirici (karamel). yeterli olmaz. Yemekler yağlı olduğu için sadece su D) Yalnız III E) II ve III 1. E Toz anorganik suyla kolaylıkla uzaklaşabilen partikül- 2 lerdir. Vitamin ve Mineraller: Niasin, Vitamin B6, Folik asit testler yer alır. Tavuk etinin yağını sadece su ile uzaklaştıramayız. Net miktar: 100 gram Cevap: B Son tüketim tarihi ambalajın üzerindedir. 5. 2. Su ve toprak kirliliğine 2. Gümrük ve ticaret bakanlığı tarafından açıklanan Kuru ve serin bir yerde saklayınız. neden olurlar verilere göre 2017 yılındaki dış ticaret açığımız, ya- Paketi açtıktan sonra hava almayacak şekilde kapatınız. ni ithal ettiğimiz ve ihraç ettiğimiz miktarlar arasın- Tekstil ürünlerini Petrol türevi organik daki fark 77 milyar USD’ye ulaşmıştır. Üretici: Berke Şekerleme ve Gıda Sanayi yıpratmazlar. bileşiklerden elde Bu farkın oluşmasındaki en büyük etken ise pet- edilirler. rol ve petrol türevi ürünler gibi dışa bağımlı olduğu- Bu hazır gıda ile ilgili aşağıdaki yargılardan muz ithalat kalemleri olarak karşımıza çıkmaktadır. hangisi yanlıştır? I Bu ürünlerde kullanımı sınırlamak, geri dönüşümü A) Hazır gıdada yağlı ve sulu kısımları bir arada tu- desteklemek ya da alternatif ürünlere yönelmek dış V Deterjanlar II Yukarıdaki görselde bulunan madde ile ilgili; ticaret açığımızın kapanması için yapılabilecek fa- tan bir madde kullanılmıştır. aliyetler arasında sayılabilir. B) Hazır gıdada mısırdan elde edilmiş şeker kulla- VI III I. Yapısında Na elementi bulunur. Buna göre; II. Hidrofil ve hirofob kısımlar içerir. I. Polimerlerin geri dönüşümünü sağlamak nılmıştır. İnsan vücuduna Sert sularda temiz- III. Sert sularda daha iyi temizleme işlemi yapar. II. Temizlikte deterjanları tasarruflu kullanmak C) Hazır gıdanın etiketi gerekli saklama koşulları zarar verebilirler. leme özelliklerini III. Elektrikli otomobil kullanımını artırmak kaybetmezler. yargılarından hangileri doğrudur? IV. Bor madeninin kullanım alanlarını genişletecek hakkında yeterli bilgi içermektedir. araştırmalar yapmak D) Hazır gıdada antioksidan madde bulunmakta- Deterjanlar ile ilgili yukarıda verilen kavram ha- A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III faaliyetlerinden hangileri dış ticaret açığımızın ritasındaki bilgilerden hangisi yanlıştır? azalmasına katkı sağlar? dır. E) Hazır gıdanın besin değeri ilave vitamin ve mi- A) V B) IV C) III D) II E) I D) II ve III E) I, II ve III nerallerle zenginleştirilmiştir. A) I ve II B) I ve III C) I, III ve IV Hazır gıdada yağlı ve sulu kısımları bir arada tutmak D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV için emülgatör kullanılmıştır. Glukoz şurubu mısırdan elde edilen nişasta bazlı şe- 3. I. Uzun hidrofob uç içerme 6. Çamaşır suyu ile ilgili; Polimerler petrol türevidir ve geri dönüşümü petrol ih- kerdir. II. Doğada kolayca parçalanıp zararsız türlere dö- tiyacını azaltır. Deterjanlar petrol türevi ürünlerden elde Etikette yeterli saklama tavsiyesi bulunmaktadır. nüşebilme I. Tekstil ürünlerinin rengini ağartır. edilir. Tasarruflu kullanılması fayda sağlar. Otomobiller Etikette antioksidan kullanıldığına dair bir bilgi yoktur. III. Sert sularda temizleme özelliğini kaybetmeme II. NaCl bileşiğinin sulu çözeltisidir. de elektriğin yaygınlaşması petrol kullanımını azaltır. Hazır gıdaya vitamin ve mineral eklendiği etikette be- III. Yükseltgen özelliği sayesinde mikropları öldü- Bor ülkemizde bol miktarda bulunan bir mineraldir ve lirtilmiştir. Yukarıdaki bilgilerden hangileri deterjanlar için deterjandan yakıta geniş bir kullanım alanı vardır. Bu doğru iken sabunlar için yanlıştır? rür. faaliyetler dışa bağımlılığı azaltır. Cevap: D yargılarından hangileri doğrudur? Cevap: E A) I ve II B) I ve III C) Yalnız III A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III 1. B 2. E 40 3. D 1. D 2. A 3. C 6 4. B 5. B 6. C Kitaptaki örnek soruların PDF çözümlerine www.aydinyayinları.com.tr adresinden ulaşabilirsiniz.

10. SINIF 1. MODÜL KİMYANIN TEMEL YASALARI www.aydinyayinlari.com.tr KİMYANIN TEMEL YASALARI İlişkili Kazanımlar • Kimyanın temel kanunlarını açıklar. – Kütlenin korunumu, sabit oranlar, katlı oranlar ve sabit hacim oranları ile ilgili hesaplamalar yapar. a) Kütlenin Korunumu Kanunu (Lavoisier) ÖRNEK 1 Lavoisier, yaptığı deneyde Antoine Lavoisier 8,8 gram C3H8 gazı ile 32 gram O2 artansız reaksiyo- bir miktar kalayı kapalı bir cam (1743 - 1794) na girdiğinde 26,4 gram CO2 ve bir miktar su oluşuyor. kaba koyarak tartmış ve ısıtmış- Buna göre, oluşan suyun kütlesi kaç gramdır? tır. Isıtma işlemi sonunda kalayın rengi beyaza dönüşmüştür. Ger- mgirenler = mürünler çekleşen tepkime sonucunda mC3H8 + mO2 = mCO2 + mH2O cam kabı tekrar tartmış ve baş- 8,8 + 32 = 26,4 + mH2O langıçtaki kütle ile aynı olduğunu mH2O = 14,4 gram gözlemlemiştir. Yapmış olduğu bu deneyler sonucunda fiziksel ve ÖRNEK 2 kimyasal olaylarda kütlenin korunduğunu belirtmiştir. 60 gram X maddesi ve 80 gram Y maddesi tepkime- Reaksiyona giren maddelerin kütleleri toplamı ürün- ye girdiğinde 30 gram Z ve bir miktar T oluşurken X'ten lerin kütleleri toplamına daima eşittir. 15 gram artmaktadır. Kapalı kapta gerçekleşen aşağıdaki tepkimede Buna göre, oluşan T maddesinin kütlesi kaç gram- dır? CH4(g) + 2O2(g) $ CO2(g) + H2O(s) X+Y $ Z+T 16 gram CH4 ve bir miktar O2 gazı tepkimeye girmiş ve sonucunda 44 gram CO2 ve 36 gram H2O oluş- Başlangıç: 60 g 80 g – – & 15 gram X arttığına muştur. Tepkime: 45 g 80 g göre; 60 – 15 = 45 Buna göre tepkimeye giren oksijen gazının kütlesi 30 g mT gram X kullanıl- hesaplayalım. mıştır. CH4(g) + 2O2(g) $ CO2(g) + H2O(s) Sonuç: 15 g 16 gram X gram 44 gram 36 gram artıyor. 16 + X = 44 + 36 45 + 80 = 30 + mT mT = 95 gram T oluşur. X = 64 gram O2 ÖRNEK 3 NOT 200 gram A maddesinin kütlece %40'ı tepkimeye girdi- ğinde 50 gram B maddesi ve bir miktar C maddesi olu- Kütle - zaman grafiklerinde azalan eğriler tepki- şuyor. meye giren maddeleri, artan eğriler ürünleri belirtir. Buna göre, oluşan C maddesi kaç gramdır? Kütle A + B $ C + D D mgirenler = mürünler 200. 40 = 80 gram A maddesi tepkimeye girmektedir. A mA + mB = mc + mD 100 C B A $ B+C Zaman mA = mB + mC 80 = 50 + mC mC = 30 gram C maddesi oluşur. 2 1. 14,4 2. 95 3. 30

10. SINIF 1. MODÜL KİMYANIN TEMEL YASALARI www.aydinyayinlari.com.tr b) Sabit Oranlar Yasası (Proust) ÖRNEK 10 Proust aynı miktar bakırı sülfürik asit ve nitrik asitle Aşağıdaki bileşiklerin kütlece birleşme oranlarını çözüp soda ile karbonat şeklinde çöktürme işlemi yap- bulunuz? (H: 1, C: 12, N: 14, O: 16, Mg: 24, AI: 27, S: 32) tığında aynı miktar bileşik oluştuğunu gözlemlemiştir. Benzer deneyler sonucunda elementlerden bileşik olu- a) N2O5 b) SO3 c) Mg3N2 d) AI2S3 şurken belli oranlara göre birleştiğini belirlemiştir. Bu e) CO2 f) C2H6 g) N2O orana sabit oran ya da kütlece birleşme oranı denir. a) N2O5 mN = 2.N = 2.14 = 7 Kütlece birleşme oranı bileşikler için sabittir, değişmez. mO 5.O 5.16 20 Farklı elementlerin atomlarının kütleleri arasındaki b) SO3 oranı görmek için bağıl kütleleri kullanılır. Bazı element- mS = S = 32 = 2 c) Mg3N2 mO 3.O 3.16 3 lerin atom kütleleri şu şekildedir: d) AI2S3 e) CO2 H: 1 g/mol O: 16 g/mol f) C2H6 m Mg 3.Mg 3.24 18 g) N2O mN 2.N 2.14 7 Fe: 56 g/mol Li: 7 g/mol = = = Bağıl atom kütleleri yardımıyla bileşiklerde bağıl m Al = 2.AI = 2.27 = 9 molekül ya da formül kütleleri hesaplanabilir. mS 3.S 3.32 16 .H. 2 O mC = C = 12 = 3 /. mO 2.O 2.16 8 2.1 1.16 mC = 2.C = 2.12 =4 mH 6.H 6.1 2 gram H + 16 gram O = 18 gram H2O 1 gram H + 8 gram O = 9 gram H2O mN = 2.N = 2.14 = 7 mH = H atomunun kütlesi mO O 16 4 mO = O atomunun kütlesi ÖRNEK 11 mH = 2 = 1 Kütlece birleşme oranı (Sabit oran) mO 16 8 X2O5 bileşiğinin kütlece birleşme oranı mX = 7 ’dir. mO 20 ✶ XaYb bileşiği için & mX = a.X Buna göre, X’in atom kütlesi kaçtır? (O: 16) mY b.Y X $ X atomunun kütlesi Kütlece birleşme oranı, atom sayısı ve atom kütleleri- a $ X’in katsayısı nin çarpımının oranına eşittir. Bu nedenle; mX $ Bileşikteki toplam X kütlesi mX = 2.X mO 5.O mX = Kütlece birleşme oranı (Belli bir bileşik i çminY) 7 = 2.X & X = 14 g/mol 20 5.16 (Sabit oran) a = Katsayıların oranı ÖRNEK 12 b C3H4 bileşiğinin kütlece yüzde kaçı C atomudur? X = Atom kütleleri oranı daima sabittir. (H: 1, C: 12) Y Bileşikten bileşiğe değişmez. ÖRNEK 9 mFe mO FeXO3 bileşiğinin kütlece birleşme oranı = 7 ’tür. mC 3.C 3 mH 4.H = Buna göre, bileşikteki x kaçtır? (O: 16, Fe: 56) 3.12 9 4.1 1 = = Kütlece birleşme oranı, atom sayısı ve atom kütleleri- 9 + 1 = 10 gram bileşik nin çarpımının oranına eşittir. Bu nedenle; m Fe = x.Fe 10 gram bileşikte 9 gram C mO 3.O —10—0 ——— —— ——————? —— 7 x.56 3 = 3.16 & x = 2 'dir. ? = 90 %90 C atomu içerir. 9. 2 6 10. a) 7 b) 2 c) 18 d) 9 e) 3 f) 4 g) 7 11. 14 12. %90 20 3 7 16 8 4

KARMA TEST - 9 KİMYANIN TEMEL YASALARI 1. X ve Y elementlerinden oluşan iki farklı bileşikteki 4. X ve Y elementleri, XY3 ve XaYb olmak üzere iki elementlerin kütlelerinin değişimi grafikte verilmiş- farklı bileşik oluşturmaktadır. tir. • XY3 bileşiğinin kütlece %75'i Y'dir. X kütlesi (gram) • XaYb bileşiğin kütlece %40'ı X'tir. I. bileşik Buna göre, XaYb bileşiğinin basit formülü aşağı- II. bileşik dakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) X3Y2 B) X4Y6 C) X2Y E) X2Y5 Y kütlesi (gram) D) X2Y3 10 12 II. bileşiğin formülü XaY3, I. bileşiğin formülü X2Y5 ise II. bileşiğin formülündeki a değeri kaç- tır? A) 5 B) 2 C) 3 D) 4 E) 1 5. I. CH4 2. XaY4 ve X5Yb bileşiklerinin eşit kütlede Y ile bir- II. C2H4 III. C3H8 leşen X elementleri arasındaki katlı oranı aşağı- IV. C2H2 dakilerden hangisinde doğru verilmiştir? Yukarıda verilen bileşiklerin aynı miktar karbon ile birleşen hidrojen miktarlarının büyükten kü- çüğe sıralanışı hangisinde doğru verilmiştir? A) I > III > II > IV B) I > III > IV > II B) a.b C) a.b C) I > IV > III > II D) IV > II > III > I 5 20 A) a.b E) III > II > I > IV E) a.b D) a 4 2b 3. A ve Y elementlerinin oluşturduğu iki ayrı bileşiğin 6. Eşit kütlede X ve Y alınarak aynı başlangıç miktar- kütlece birleşme miktarları tabloda verilmiştir. ları ile iki farklı bileşik oluşturuluyor; A kütlesi Y kütlesi • I. bileşik oluşurken 18 gram X artar. (gram) (gram) • II. bileşikte 60 gram bileşik oluşurken 4 gram X 4 m artar. I. bileşik 3 n Buna göre, I. ve II. bileşiğin basit formülleri aşa- II. bileşik ğıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? I. bileşiğin formülü A2Y3, II. bileşiğin formülü I. bileşik II. bileşik AY ise n değeri kaçtır? A) XY2 X2Y m B) X2Y XY2 C) X3Y2 X3Y A) 4 B) 1 C) 2 D) X2Y3 X3Y 3 2 3 E) XY2 X3Y4 D) 1 E) 2 3 4 1. E 2. C 3. B 34 4. D 5. A 6. C

YAZILI SORULARI KİMYANIN TEMEL YASALARI 1. Aşağıda verilen boşlukları doldurunuz. (Tepkimeler artansız gerçekleşmektedir.) (Her boşluk 2 puan toplam 18 puan) 1. ……K…atl…ı o…ran…la…r … kanununa göre bir element başka bir elementle birden fazla bileşik oluşturuyorsa ele- mentlerden birinin belirli bir kütlesi ile birleşen diğer elementlerin farklı kütleleri arasında basit tamsayı- lı bir oran vardır. 2. Deney sonuçlarının yüksek hassasiyette ölçülmesi ve yorumlanması kimyanın temel …k…an…un…la…rın…ın … ortaya çıkmasına neden olmuştur. 3. Lavoisier, ……………kü…tle…ni…n k…or…un…um…u ………… kanununu ortaya koymuştur. 4. Kimyasal tepkimelerde; tepkimeye giren maddeler­in ……kü…tle…ler…i … toplamı, tepkime sonucu oluşan madde­lerin …k…üt…lele…ri… toplamına eşittir. 5. ………P…ro…us…t ……, bir element başka bir elementle bileşik oluşturduğunda, bileşik içindeki ele­mentlerin kütleleri oranının sabit olduğunu belir­lem­ iştir. 6. Dalton un kendi atom teorisinden yola çıkarak tah­min ettiği kanun …………k…at…lı o…ra…nla…r ………… kanu- nudur. 7. …A…v…og…ad…ro … a göre, aynı sıcaklık ve basınçtaki gazların eşit hacimlerinde eşit sayıda molekül bu­lun­ ur. 8. Bir kimyasal tepkimede; tepkimeye giren gazların …h…ac…im…le…ri toplamı, tepkime sonucu oluşan gazl­a­rın ……h…ac…im…ler…i … toplamına eşit olmayabilir. 9. 7 gram demir tozu ile 4 gram kükürt tozunun tepkim­ esinden 11 gram demir-II-sülfür bileşiği elde edildi­ ğine göre, 14 gram demir tozu ile 10 gram kükürt to­zunun tepkimesinden ……2…2 ……… gram demir (II) sülfür bileşiği elde edilir. 2. Aşağıdaki cümlelerin başına, doğru ise “D”, yanlış ise “Y” koyunuz. (Her yargı 2 puan toplam 16 puan) 1. (...D....) Lavoisier, yaptığı deneylerle kimyasal tepkimel­erde kütlenin korunduğunu kanıtlamıştır. 2. (...Y....) Bileşikleri oluşturan elementlerin kütlece birl­eşme oranlarının daima sabit kaldığını Sc­hee­ le 3. (...Y....) kanıtlamıştır. 4. (...D....) 5. (...Y....) Avogadro hipotezine göre, aynı sıcaklık ve ba­sınçtaki gazların eşit hacimlerinin kütleleri de eşittir. 6. (...D....) 7. (...D....) 3 gram magnezyum ile 2 gram oksijenin tam olarak birleşmesinden 5 gram magnezyum oksit 8. (...Y....) (MgO) oluşur. (O: 16, Mg: 24) Elementlerinin kütlece birleşme oranı X = 7 olan bir bileşikten en fazla 22 gram elde etmek Y4 için eşit kütlelerdeki X ve Y'nin tepkimesinden 6 gram X artar. Fe3O4 ve Fe2O3 bileşikleri arasındaki katlı oran 8 veya 9 dir. 9 8 C4H8 ve C6H12 bileşiklerine katlı oranlar kan­ unu uygulanamaz. Kimyasal tepkimelerde maddelerin toplam kütle ve toplam hacimleri her zaman korunur. 1. 1. Katlı oranlar 2. kanunlarının 3. kütlenin korunumu 2. 1. D 2. Y 3. Y 4. D 5. Y 6. D 7. D 8. Y 4. kütleleri, kütleleri 5. Proust 6. katlı oranlar 7. Avogadro 8. haci1m. Aleri, h2a.cAimle3ri. A9. 22 38 4. A 5. A 6. A

www.aydinyayinlari.com.tr MOL KAVRAMI 2. MODÜL 10. SINIF MOL ÖZET (KARIŞTIRILAN KAVRAMLAR) 1 mol XaYb gazı için; Gazlar için = NA tane moleküldür. NAK'da = a mol X atomu içerir. n= m = V OAK'da = b mol Y atomu içerir. MA 22, 4 V = (a + b) mol atom içerir. = 24, 5 = Tanecik say›s› = a·NA tane X atomu içerir. 6, 02.10 23 = MA = (a.X + b.Y) dir. n = mol sayısı = (a + b).NA tane atom içerir. m = kütle = NK’da (0°C, 1 atm) 22,4 L hacim kaplar. = OK’da (25°C, 1 atm) 24,5 L hacim kaplar. MA = mol kütlesi Atom kütlesi V = hacim Avogadro sayısı Molekül kütlesi 6,02.1023 = NK’da gaz yoğunluğu dgaz = MA OK’da gaz yoğunluğu 22, 4 dgaz = MA 24, 5 Gerçek kütle 1tane XaYb = MA gram = MA akb 2 mol C3H6 gazı için (H: 1, C: 12) NA = 2 mol moleküldür. akb = 1 gram = 2 x 3 = 6 mol C atomu içerir. NA gram = NA akb NA: Avogadro sayısı = 2 x 6 NA = 12 NA tane H atomu içerir. = NK’da 2 x 22,4 = 44,8 litre hacim kaplar. 1 tane XaYb bileşiği; = 2 x 36 = 72 gram C atomu içerir. === = M MaN(aAAAtaa+ngkebrba)’Xdmtairadn.tıeor.matoiçmeriirç.erir. = 2 molekül-gramdır. xNA = 1 mol XaYb = OK’da 2 x 24,5 = 49 litre hacim kaplar. bileşiği demektir. = 2 x 42 NA akb = 84 NA akb dir. 1 tane C3H6 = 42 gram = 42 akb. NA ammtooomlle-mkgürola-legmkraüml iyon-gram mol demektir. = 3 tane C atomu içerir. = 6 tane H atomu içerir. = 9 tane atom içerir. 23

YENİ NESİL SORULAR MOL KAVRAMI 1. Bir takvimde, ayın günleri sayılar yerine atom ya da 2. Kadriye Hanım daha az su ile daha yüksek verim molekül kütleleri ile ifade edilmiştir. Takvimde çar- elde etmek için tarlasına damlama sulama sistemi şamba gününe ait yaprak; kurdurmuştur. Avogadro sayısı kadar atom içeren O2 gazının kütlesi (O: 16) Şeklinde gösterildiğine göre, bu günü takip eden ilk cumartesi günü aşağıdaki takvim yap- raklarından hangisinde gösterilmiştir? Tarlaya 600 sıra boru döşenmiştir. Her borunun uzunluğu 6000 metredir. Boruların her 1,5 metre- A) lik bölümünde 1 tane delik bulunmaktadır. Her de- likten günde 6000 damla su damlamaktadır. Oda koşullarında 11,2 litre hacim kaplayan Buna göre, Kadriye Hanım’ın tarlasında 1 ayda kaç mol damla su kullanılmıştır? Ne gazının kütlesi (Ne: 20) (NA: 6.1023, 1 ay 30 gündür.) B) A) 6.10-23 B) 24·10-20 C) 36·10-16 Normal koşullarda 11,2 litre hacim kaplayan D) 72.10-14 E) 96.10-10 F2 gazının kütlesi (F: 19) C) 3. Mutluluk paylaşılınca artar, dertler paylaşınca azalır. Avogadro sayısı kadar molekül içeren H2O’nun Cümlesindeki ünlü harflerin tür sayısı kadar kütlesi (H: 1, O: 16) atom türü içeren bileşik ve bileşiğin gerçek küt- lesi aşağıdakilerden hangisinde doğru veril- D) miştir? (H: 1, C: 12, O: 16, Cl: 35) 1 mol CH4 gazının kütlesi (H: 1,C: 12) Bileşik Bileşiğin Gerçek Kütlesi (gram) E) 1 mol F2 A) CH2 — CH — CH3 113 gazının kütlesi Cl Cl (F: 19) B) CH2 — CH2 62 1. B OH OH 113 C) CH2 — CH — CH3 NA Cl Cl D) CH3 — CH — CH2 — OH 94 Cl NA E) CH3 — CH — CH2 — OH 94 Cl 40 2. D 3. D

10. SINIF 2. MODÜL MOL KAVRAMI www.aydinyayinlari.com.tr MOL KAVRAMI İlişkili Kazanımlar • Mol kavramını açıklar. – Mol kavramının tarihsel süreç içerisindeki değişimi üzerinde durulur. – Bağıl atom kütlesi tanımlanır. – İzotop kavramı ve bazı elementlerin mol kütlelerinin tam sayılı çıkmayışının nedeni örneklerle açıklanır. – Mol hesaplamaları yapılır. MOL KAVRAMI VE TARİHÇESİ Uluslararası Temel ve Uygulamalı Kimya Birliği’nin Atomlar çok küçük tanecikler olduklarından kütlele- (IUPAC) aldığı kararla C-12 izotopu referans olarak ka- bul edilip, atom kütlesi 12,000 alınarak diğer atomlarını rinin mutlak olarak bulunması mümkün değildir. Bu ne- atom kütleleri bağıl olarak hesaplanmıştır. denle atom ve molekül gibi küçük taneciklerin sayısını ve miktarını belirtmek için mol kavramı kullanılmaktadır. İzotop Kavramı Kimyacılar Dalton’dan itibaren bağıl sayıların öne- Atom numaraları aynı kütle numaraları farklı olan mini kavrayarak atom ve moleküllerin miktarını belirt- atomlara izotop atomlar denir. mek için mol kavramını kullandılar. Bağıl atom kütlesi kadar gram elementi 1 mol olarak kabul ettiler. Hidrojen atomunun izotopları, Uluslararası birim sistemine (SI) göre 12 gram kar- 1 H , 21H^ 12D h , 31H^ 13T h bon-12 (C-12) izotopunun içerdiği atom sayısı 1 mol 1 dür. Hidrojen Döteryum Trityum 12 gram C-12 izotopunun atom sayısı 6,02.1023 tane karbon atomu demektir ve bu sayıya Avogadro Karbon atomunun izotopları, Sayısı denir. NA ile gösterilir. 162 C , 136C , 14 C Bir atomun, referans olarak seçilen başka bir ato- 6 mun kütlesinden kaç kat fazla ya da az olduğunu ifade eden değere bağıl atom kütlesi denir. Atomların kimyasal özellikleri proton ve elektron sayılarına bağlıdır. Fiziksel özellikleri proton, nötron ve elektron sayılarına bağlıdır. Atomların kimliklerini ise proton sayıları belirler. Bu nedenle, izotop atomların eğer elektron sayıları aynı ise kimyasal özellikleri aynı, fiziksel özellikleri fark- lıdır. Elektron sayıları farklı ise hem kimyasal hemde fi- ziksel özellikleri farklıdır. Ortalama Atom Kütlesi Elementlerin doğada birden fazla izotopu vardır. Bu izotopların doğada bulunma yüzdeleri farklıdır. Örneğin; 11H (hidrojen)nin doğadaki bolluk yüzdesi 99,98 iken, 2 D 1 (döteryum)un 0,015’dir, 13T (trityum) ise doğada çok az bulunur. Her yılın 10. ayının 23. günü Mol Günü olarak kutlanır. Elementlerin birden fazla olan izotopları olması ne- deniyle doğadaki bolluk yüzdeleri ve atom kütlelerinden yararlanılarak ortalama atom kütleleri bulunur. 181357Cl17 , 203177Cl17 0 11 H 1 , 1 21H + 101211Na11 , 91221Mg12 Aynı (p, e– aynı) 0 Farklı (p, e– farklı) Farklı (n farklı) Farklı (p, n, e– farklı) Kimyasal Özellikler Aynı (p aynı) Farklı (e– farklı) Farklı (p farklı) Fiziksel Özellikler Kimlik Farklı (n, e– farklı) Aynı (p aynı) 2

10. SINIF MODÜL 3 KİMYASAL TEPKİME TÜRLERİ VE HESAPLAMALAR www.aydinyayinlari.com.tr KİMYASAL TEPKİME TÜRLERİ İlişkili Kazanımlar • Kimyasal Tepkimeler ve Denklemler – Kimyasal tepkime denklemlerinin denkleştirilmesi sağlanır. Redoks tepkimelerine girilmez. – Yanma, sentez (oluşum), analiz (ayrışma), asit-baz, çözünme-çökelme tepkimeleri örneklerle açıklanır. KİMYASAL TEPKİMELER Bütün fiziksel ve kimyasal olaylar ısı alış verişi ile Maddenin kimyasal yapısının değişerek, özellikleri gerçekleşir. Isı alarak gerçekleşen tepkimelere endo- farklı yeni maddeler oluşturmasına kimyasal değişim, bu değişimi gösteren denkleme ise kimyasal tepkime termik, ısı vererek gerçekleşen tepkimelere ise ekzo- denklemi denir. termik tepkime denir. Tepkime denklemlerinde ısı, “Q” ya da “Enerji” şeklinde ifade edilebilir. Kimyasal tepkimelerde, kimyasal bağların kırılması N2(g) + 3 O2(g) + ısı $ N2O3(g) Endotermik 2 ve homojen ve yeni kimyasal bağların oluşması söz konusudur. Bir bir tepkime tepkimede başlangıçtaki maddelere girenler veya reak- tifler, tepkime sonucunda oluşan maddelere çıkanlar 3 Endotermik 2 ve heterojen veya ürünler denir. KClO3(k) + Enerji $ KCl(k) + O2(g) bir tepkime N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g) C3H8(g) +5O2(g) $ 3CO2(g) + 4H2O(g) + ısı Ekzotermik 1442443 1442443 ve homojen Ürünler bir tepkime Girenler Oluşanlar Harcananlar Reaktifler Tepkime denkleminde yer alan maddelerin fiziksel Ca(k) + H2SO4(suda) $ CaSO4(suda) + H2(g) + Q Ekzotermik halleri, sembol ya da formüllerin sağ alt tarafında paran- ve heterojen tez içinde belirtilir. bir tepkime (k) $ Katı (s) $ Sıvı (g) $ Gaz (suda) Suda çözünmüş (aq) Kimyasal Tepkimeler Tepkimedeki maddelerin Enerji değişimine fiziksel hallerine göre göre Homojen Heterojen Endotermik Ekzotermik Yanardağ patlaması sırasında kimyasal olaylar gerçekleşir. Tepkime Tepkime Tepkime Tepkime Bitkilerin yaptığı fotosentez ve solunum olayları sırasında kim- Bir kimyasal tepkimede girenler ve çıkanların tümü- yasal tepkimeler gerçekleşir. nün fiziksel halleri aynı ise homojen, en az bir madde- nin fiziksel hali farklı ise heterojen tepkimedir. CH4(g) + 2O2(g) $ CO2(g) + 2H2O(g) Homojen Mg(k) + S(k) $ MgS(k) tepkimeler Na(k) + HCl(suda) $ NaCl(suda) + 1 H2(g) Heterojen 2 tepkimeler CaCO3(k) $ CaO(k) + CO2(g) 2

10. SINIF 4. MODÜL KARIŞIMLAR www.aydinyayinlari.com.tr b) Hacimce Yüzde Derişim (% v/v) ÖRNEK 44 Sıvı - sıvı çözeltiler, hazırlanırken genellikle hacim- Hacimce %10'luk 200 mL glikol sulu çözeltisine ay- ce yüzde derişim kullanılır. Sıvı - sıvı çözeltileri hazır- nı sıcaklıkta kaç mL glikol eklenirse yeni çözelti ha- lanırken dikkat edilmesi gereken nokta çözeltinin toplam hacmi, çözücü ve çözünen hacimleri toplamından daha cimce %50 glikol içerir? azdır. Fakat yapılan hesaplamalarda hacim düşüşü ih- mal edilir. Çözeltinin hacmi çözücü ve çözünen hacimle- A) 40 B) 60 C) 90 D) 110 E) 160 ri toplamına eşit kabul edilir. • İlk başta çözeltide bulunan glikol hacmini bulalım Hacimce yüzde derişim aşağıdaki formülle hesap- %V/V = Vçözünen . 100 lanır: Vçözelti Vçözünen (mL) 10 = x . 100 Vçözelti (mL) 200 x = 20 mL glikol içerir. Hacimce % derişim = . 100 • İkinci durumda eklenen glikol V mL olsun X 50 = 20 + V 2 Vçözünen = Vçözelti · 100 . 100 200 + V 200 + V = 40 + 2V V = 160 mL Cevap: E 80° kolonya, hacimce %80 alkol içeren çözeltidir. ÖRNEK 45 Hacimce %40 alkol içeren 500 mL sulu çözeltinin kütlesi kaç gramdır? (dalkol = 0,8 g/mL, dsu = 1 g/mL) A) 580 B) 510 C) 460 D) 420 E) 390 ÖRNEK 43 Valkol = 500 . 40 = 200 mL alkol 100 Sirke; asetik asitin (CH3COOH) su ile hazırlanan hacim- ce %5'lik çözeltisidir. Vsu = Vtoplam – Valkol = 500 – 200 800 mL sirke hazırlanırken kaç mL asetik asit = 300 mL su (CH3COOH) kullanılmalıdır? _ __a_lk_o_l_i_ç_in_ ____ _____s_u_i_ç_in_________________ A) 15 B) 30 C) 40 D) 60 E) 80 d= m d= m %v/v = Vçözünen . 100 V V Vçözelti 0,8 = m 1= m 5 = x . 100 200 300 800 m = 160 gram alkol m = 300 gram su x = 40 mL asetik asit gerekir. mtoplam = 160 + 300 = 460 gram Cevap: C Cevap: C 43. C 22 44. E 45. C

10. SINIF 6. MODÜL KİMYA HER YERDE www.aydinyayinlari.com.tr KİMYA HER YERDE İlişkili Kazanımlar • Temizlik maddelerinin özelliklerini açıklar. – Yapısal ayrıntılara girmeden sabun ve deterjan aktif maddelerinin kirleri nasıl temizlediği belirtilir. – Kişisel temizlikte kullanılan temizlik maddelerinin (şampuan, diş macunu, katı sabun, sıvı sabun) fayda ve zararları vurgulanır. – Hijyen amacıyla kullanılan temizlik maddeleri (çamaşır suyu, kireç kaymağı) tanıtılır. TEMİZLİK MADDELERİ NOT! İnsanoğlu tarih boyunca kirlerinden arınmak için çe- şitli temizlik maddeleri kullanmıştır. Sabunun keş- Sert sularda fazla miktarda Ca2+ ve Mg2+ iyon- fedilmesi kişisel bakım ve temizlik konusunda çok ları bulunduğu için sabunlar bu iyonlarla çöke- önemli bir yer tutar. Sabun bitkisel veya hayvansal lek oluşturarak temizleme özelliklerini kaybe- yağların bitki külleri ile birleştirilmesi yoluyla uzun derler. Bu nedenle aynı temizlik etkisi için daha yıllar boyunca üretilmiş ve kullanılmıştır. fazla sabun harcamak gerekir. Sabunlar ve Deterjanlar Deterjanlar ise sert sularda çökelek oluştur- Günümüzde kullanılan en yaygın temizlik malzeme- mazlar. Bu nedenle temizleme özelliklerini her leri sabunlar ve deterjanlardır. türlü suda korurlar. Sabunlar, bitkisel veya hayvansal yağların NaOH (sodyum hidroksit) veya KOH (potasyum hidroksit) ÖRNEK 1 gibi kuvvetli bazlarla tepkimesi sonucu elde edilir. NaOH ile katı sabun, KOH ile sıvı sabun (yumuşak Aşağıdakilerden hangisi hem sabunların hem de de- sabun, arap sabunu) elde edilir. terjanların özelliğidir? COO–Na+ A) Bitkisel yağlardan üretilme B) Su ve toprak kirliliğine yol açma Katı sabun C) Sert sularda iyi temizleyebilme D) İnsan vücuduna zarar vermeme Deterjanlar petrol türevi organik bileşiklerden elde E) Katı veya sıvı formda olabilme edilirler. Toz, sıvı, jel ya da tablet formunda olabilirler. Hem sabunlar hem de deterjanlar katı ya da sıvı form- SO3–Na+ da bulunabilir. A ve D seçeneği sadece sabunların, B ve C seçenekle- Deterjan ri ise sadece deterjanların özellikleri olduğu için ortak özellik değildir. Sabun ve Deterjanların Genel Özellikleri Cevap: E Sabun Deterjan Bitkisel ya da hayvansal Petrol türevi organik Sabun ve Deterjanın Temizleme Özelliği yağlardan elde edilirler bileşiklerden elde edilirler Sabun ve deterjan taneciklerinin ortak özelliği baş Doğada kolayca zararsız Doğada uzun yıllar par- ve kuyruk olmak üzere iki kısımdan oluşmalarıdır. türlere parçalanırlar çalanmadan kalırlar İnsan vücuduna zarar İnsan vücuduna zarar 14444444244444443 123 vermezler verirler Kalıcı su ve toprak kirliliği- Su ve toprak kirliliğine Kuyruk Baş ne yol açmazlar yol açarlar Tekstil ürünlerini fazla Tekstil ürünlerini yıpra- Baş: Suyu seven (hidrofil) kısımdır. Polar yapılı ol- yıpratmazlar tırlar duğu için su ile etkileşir. Sert sularda iyi temizleme Sert sularda iyi temizle- yapamazlar me yapabilirler 1. E 2

10. SINIF 6. MODÜL KİMYA HER YERDE www.aydinyayinlari.com.tr KİMYA HER YERDE İlişkili Kazanımlar • Yaygın polimerlerin kullanım alanlarına örnekler verir. – Polimerleşme olayı açıklanarak -mer, monomer ve polimer kavramları üzerinde durulur. – Kauçuk, polietilen (PE), polietilen tereftalat (PET), kevlar, polivinil klorür (PVC), politetraflor eten (TEFLON) ve polistirenin (PS) yapısal ayrıntılarına girilmeden başlıca kullanım alanlarına değinilir. – Polimerlerin farklı alanlarda kullanımlarına ilişkin olumlu ve olumsuz özellikleri vurgulanır. – İçerisinde polimer malzeme kullanılan oyuncak ve tekstil ürünlerinin zararlarına değinilir. POLİMERLER ÖRNEK 7 Polimerleşme Olayı Polimerler ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden han- Kelime olarak poli (çok), mer (parça) kelimelerinin gisi yanlıştır? bileşiminden türemiştir ve çok parça demektir. A) Polimerleşme doğada kendiliğinden gerçekleşebi- Küçük bir veya birkaç molekülün uç uca eklenme- len bir olaydır. siyle binlerce tekrarlayan birimlerden oluşan çok B) Polimerlerin tekrarlayan en küçük birimine trimer büyük moleküllerdir. denir. Tekrarlayan en küçük birimlerine mer denir. C) Polimeri oluşturan küçük moleküllere monomer denir. D) Selüloz doğal bir polimerdir. Kendisini oluşturan küçük moleküle monomer denir. E) Polimer kelime anlamı olarak çok parça demektir. İki monomerden oluşan yapıya dimer denir. Polimerin tekrarlayan en küçük birimine mer denir. 3, 4,…. monomerden oluşan yapılar, trimer, tetra- Cevap: B mer vs. şeklinde devam eder. Binlerce monomerin bir araya gelmesiyle oluşan çok büyük moleküllere polimer denir. Bir polimerin moleküler yapısından bir kesit Yaygın Polimerlerin Kullanım Alanları Kauçuk Polimerler doğal olarak doğada oluşabileceği gibi günümüzde yapay olarak da elde edilirler. Doğal kauçuk, kauçuk ağacından elde edilen beyaz bir sıvıdan üretilir. Günümüzde petrol türevi ürünlerden yapay kauçuk da elde edilebilmektedir. Kauçuğun çok geniş kullanım alanları vardır. Bun- lardan bazıları otomobil lastiği, silgi, yer döşemesi, ayakkabı tabanları, temizlik ve ameliyat eldivenleri, oyuncak toplar, kablo yalıtımı, ambalaj poşetleridir. Nişasta ve pamuk doğal polimerlere örnektir. 8 Kauçuğun bazı kullanım alanları 7. B

YENİ NESİL SORULAR KİMYASAL TEPKİME TÜRLERİ VE HESAPLAMALAR Hayatın kaynağı olan su bileşiğini tanımak için kullanılan ölçeklerden biri de sertliktir. Suyun sertlik derecesinin in- san sağlığına bilinen olumsuz bir etkisi olmamasına rağmen sanayide su kullanılan cihazların bozulmasına sebep olduğu için sertliğin belirlenmesi ve gerekirse giderilmesi önemlidir. Suyun sertliği denilince suda çözünmüş Ca2+ ve Mg2+ iyonlarının toplamı anlaşılır. 1 litre suyun içerdiği magnez- yum karbonat (MgCO3) ve kalsiyum karbonat (CaCO3) şeklinde belirtilir. Suyun sertlik derecesi, sertlik ölçen cihaz- larla ölçülür. Çeşitli sertlik birimleri vardır. Aşağıdaki tabloda sıklıkla kullanılan sertlik birimlerinden iki tanesi verilmiştir. İngiliz sertliği = Su Hacmi (Litre) Çözünen CaCO3 kütlesi (gram) Sertlik Derecesi 0,7 1 1(İ°S) Fransız sertliği = 1 1 1(F°S) Öğretmeni, Ahmet’ten 5 litre saf suyun sertliğini Fransız sertlik derecesine göre 14(F°S) e ayarlamasını ödev ola- rak veriyor. Bunun için gerekli olan CaCO3 katısını; CaO(k) + CO2(g) $ CaCO3(k) denklemine göre elde etmesini istiyor. Buna göre, Ahmet’in kullanması gereken CaO katısının mol sayısı (nCaO) ve elde ettiği sert suyun İngiliz sertlik derecesi aşağıdakiler- den hangisinde doğru verilmiştir? (CaCO3: 100) nCaO İngiliz Sertlik Derecesi (İ°S) A) 0,7 9,8 B) 0,7 19,6 9,8 C) 1,4 4,9 4,9 D) 1 E) 1,4 Fransız sertliği için İngiliz sertliği için 1 litre suda 1 gram CaCO3 1 F°S ise 1 litre suda 14 gram CaCO3 varsa ? 14 F°S ——————————————————— 0,7 litre suda ? ? = 14 gram CaCO3 ——————————————————— ? = 9,8 gram CaCO3 vardır. 1 litre su için 14 gram CaCO3 gerekiyorsa 0,7 litre suda 1 gram CaCO3 1 İ°S 5 litre su için ? 9,8 gram ? ———————————— ————————————————— ? = 9,8 İ°S olur. ? = 70 gram CaCO3 gerekiyor. Cevap: A nCaCO3 = m = 70 = 0, 7 mol MA 100 Denkleme göre 0,7 mol CaCO3 elde etmek için 0,7 mol CaO gereklidir. A 48

KİMYA HER YERDE TEST - 5 1. Aşağıdakilerden hangisi bir kozmetik ürünü de- 3. Kozmetikler, insan vücudunun .......I......., dış gö- ğildir? rünümünün daha güzel hale getirilmesi, cildin, A) B) .......II......., zararlı dış etkilerden .......III....... ve gü- zel .......IV....... için kullanılan ürünlerin genel adı- dır. ruj parfüm Yukarıdaki metinde numaralı boşluklar aşağı- daki kelimeler ile doğru bir şekilde dolduruldu- ğunda hangisi açıkta kalır? C) D) A) Isınması B) Kokması C) Nemlendirilmesi D) Korunması E) Temizlenmesi oje çamaşır suyu E) el kremi 4. Saç boyaları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han- 2. gisi yanlıştır? A) Yapısında ağartıcı maddeler bulunur. B) Saçı besler ve saç teli sayısını artırır. C) Saç derisinde alerjik reaksiyonlara neden olabi- lir. D) Farklı renk pigmentleri içerir. E) İçindeki koruyucular ve ağır metaller deri tara- fından emilip dolaşıma geçer. Görseldeki kozmetik ürün ile ilgili; 5. Murat saçlarını şekillendirmek için saydam, renkli I. Ana bileşeni alkoldür. jel kıvamında bir kozmetik madde kullanmaktadır. II. Yapısında aldehitler veya keton türü aromatik Bu madde ile ilgili; bileşikler olabilir. III. Kullanılması hiçbir sağlık sorununa yol açmaz. I. Jöle diye isimlendirilir. II. Fazla kullanımı saç dökülmelerine neden olur. yargılarından hangileri doğrudur? III. Saçları temizleme özelliği vardır. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III D) II ve III E) I, II ve III 1. D 2. B 17 3. A 4. B 5. B

10. SINIF 6. MODÜL KİMYA HER YERDE www.aydinyayinlari.com.tr KİMYA HER YERDE İlişkili Kazanımlar • Yenilebilir yağ türlerini sınıflandırır. – Yağ türlerinden katı (tereyağı, margarin) ve sıvı (zeytinyağı, ayçiçek yağı, mısır özü yağı, fındık yağı) yağlara değinilir. – Yağ endüstrisinde kullanılan sızma, rafine, riviera ve vinterize kavramları açıklanır. – Yenilebilir yağların yanlış kullanımının sağlık üzerindeki etkileri vurgulanır. YENİLEBİLİR YAĞ TÜRLERİ Yağ asidi miktarına göre, yemeklik, salatalık ya da Katı Yağlar sabunluk olarak kullanılabilir. Tereyağı ve margarinler başlıca kullandığımız katı Ayçiçeği Yağı yağlardır. Ayçiçeği bitkisinin tohum- Tereyağı larının preslenmesiyle elde edilen ham yağın Hayvansal kaynaklıdır. rafinasyonu sonucu elde edilen açık sarı renkli bir Oda sıcaklığında katı sıvı yağ çeşididir. haldedir. Bitkisel yağlar içerisinde Sütten elde edilir. en yaygın olarak kullanılanıdır. 28°C – 40°C arasında Yemeklerde, kızartmalarda ve salatalarda kullanılır. erir. Margarin üretimi için kullanılır. Kalori değeri yüksektir. Yemeklerde ve kahvaltıda kullanılır. Vitamin ve mineral içeriği düşüktür. Lezzetlidir, herhangi ısıl bir işleme tabi tutulmadan Mısır Özü Yağı tüketilebilir. Mısır temelde yağ üre- Kızartmalar için uygun değildir. Fazla ısıtıldığında timi için ekilmese de yapısındaki protein ve karbonhidratlar yanar. mısırın yaş veya kuru öğütülmesi sonucun- Margarin da mısırın ham yağı da Genellikle bitkisel yağ- elde edilir. lardan elde edilir. Doymamış sıvı yağla- Ham yağ rafine edilerek mısır özü yağı elde edilir. rın hidrojenle doyurulup katı hale getirilmesinden Tutuşma sıcaklığı yüksek olduğu için en çok kızart- sonra süt, A vitamini ve malarda kullanılır. bazı katkı maddeleriyle karıştırılmasıyla elde edilir. Doyurma işlemi sırasında trans yağlar oluşabilir. Fındık Yağı Trans yağlar sağlığa oldukça zararlıdır. Taze fındıktan presleme Sıvı Yağlar ve ekstraksiyon yöntem- leri ile elde edilir. Zeytinyağı, ayçiçeği yağı, mısır özü yağı ve fın- dık yağı başlıca kullandığımız sıvı yağ çeşitleridir. Rafine edilmeden kulla- nılabilir. Zeytinyağı Zeytin preslendikten Doymamış yağ oranı sonra yağı ve posası- yüksektir. nın ayrılması ile elde edilir. Mineral içeriği zengindir. Rafine edilmeden kul- lanılabilir. Kızartma ve yemeklerde kullanılır. İçerisinde bol miktarda doymuş ve doymamış Fındığın pahalı olması nedeniyle diğer yağlara göre yağ asitleri, trigliseritler ve vitaminler bulunur. daha pahalıdır. 24

www.aydinyayinlari.com.tr ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR 5. MODÜL 10. SINIF ✷ Çamaşır suyu evde bulunabilen hiçbir asidik madde ile karıştırılmamalıdır. (sirke, limon, kez- zap gibi) Asit veya bazların ambalajlarında bazı güvenlik işaretleri bulunmalıdır. Sanayi tesislerinden çıkan gazlar asit yağmurlarına neden olur. Tahriş edici Aşındırıcı ÖRNEK 23 I. Tarihi eserler II. Mezar taşları III. Tarım arazileri Zehirli Çevreye zararlı IV. Metal direkler NaOH lavabo açıcı olarak kullanılır, ancak cilde V. Pencere camları temasından kaçınılmalıdır. Yukarıda verilenlerden hangisi asit yağmurları ne- Kireç ve pas sökücü olarak H2SO4 veya H3PO4 deniyle zarar görmez? çözeltileri kullanılır. Ancak bu maddelerin cilde temasından kaçınmak gerekir. Aşırı kullanımları A) I B) II C) III D) IV E) V tesisata zarar verebilir. Tarihi eserler ve mezar taşları mermer oldukları için Mutfak gereçlerindeki kireci temizlemek için kuv- aşınır. Tarım arazileri çoraklaşır. Metal direklerdeki vetli anorganik asitler yerine sirke kullanılması paslanma ve aşınma hızlanır ancak cam yüzeyler sa- daha uygundur. dece HF asidiyle aşınır asit yağmurları ile aşınmaz. Asit ve bazlarla çalışırken mutlaka eldiven takıl- Cevap: E malıdır. Kuvvetli asit ve bazlar kullanılmadan önce daha güvenli temizlik çözümleri denenmiş olmalıdır. Asit ve Bazlarla Çalışırken Alınması Gereken Asit ve bazlarla çalışırken mutlaka eldiven takılmalıdır. Güvenlik ve Sağlık Önlemleri Tuz ruhu (HCl) ve çamaşır suyu (NaClO çözelti- si) kesinlikle birbirine karıştırılmamalıdır. NaClO + H2O ? HClO + Na+ + OH- Çamaşır suyu bileşimi HClO + HCl \" Cl2 + H2O tepkimede açığa çıkan Cl2 (klor) gazı gözlere ve solunum yollarına ciddi zarar verir. Uzun süre klor gazına maruz kalmak ölümcül olabilir. 23. E 19

www.aydinyayinlari.com.tr ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR 5. MODÜL 10. SINIF ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR İlişkili Kazanımlar • Tuzların özelliklerini ve kullanım alanlarını açıklar. Sodyum klorür, sodyum karbonat, sodyum bikarbonat, kalsiyum karbonat ve amonyum klorür tuzları üzerinde durulur. TUZLAR Suda iyi çözünür. Tuzların Genel Özellikleri Nötr özellik gösterir. Kullanım Alanları: İyonik yapılı bileşiklerdir. Vücudun su ve elektrolit dengesinin sağlanma- Katı kristal yapısında bulunurlar, molekül yapı- sında rol alır. sında bulunmazlar. Kasların çalışmasında ve sinir iletiminde rol alır. Oda koşullarında tamamı katı halde bulunur. Mide asidi üretiminde klor sağlayıcıdır. Erime ve kaynama noktaları yüksektir. Gıdalarda tat ve aroma arttırıcı olarak kullanılır. Sulu çözeltileri nötr, asidik ya da bazik özellik Gıdaların uzun süre bozulmadan saklanmasında gösterebilir. kullanılır. Katı halde elektriği iletmezler. Buzlanmayı önlemek için kış aylarında yollara Sulu çözeltileri ve erimiş halleri elektriği kimyasal serpilir. yollarla iletir. Tıpta ve eczacılıkta kullanılır. Suda iyonlarına ayrışarak çözünürler. Endüstride ham madde olarak kullanılır. Na2CO3 (Sodyum karbonat) İyonik bileşikler kristal örgü yapısındadır. Özellikleri: Önemli Bazı Tuzların Özellikleri ve Kullanım Çamaşır sodasıdır. Alanları Beyaz kristal yapılı bir bileşiktir. NaCl (Sodyum klorür) Kokusuzdur. Bazik özellik gösterir. Özellikleri: Suda iyi çözünür. Yemek tuzudur. Nem çekici özelliğe sahiptir. Beyaz kristal yapılı bir bileşiktir. Kokusuzdur. Kullanım alanları: Herkesçe bilinen bir tada sahiptir. Sabun ve deterjan üretiminde kullanılır. Camın ana bileşenlerinden biridir. Sert suların yumuşatılmasında kullanılır. Kağıt üretiminde kullanılır. İlaç endüstrisinde kullanılır. 21

ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR YENİ NESİL SORULARı-1 1. Yağlı ve baharatlı yiyecekler yedikten sonra oluşan mide yanmasının temel nedeni; midede artan asidik mide öz suyunun hıçkırık, yatma, uzanma, ve benzeri hareketler sonucu yemek borusuna kaçması ve buradaki dokuları tahriş etmesidir. Bu tür yanma şikayetlerinin hafifletilmesi için yapılabilecek en kolay çözüm oluşan asidik ortamı nötrleştirmek için bazik birşeyler tüketmektir. Yandaki tabloda bazı gıdaların oda koşullarındaki pH değerleri verilmiştir. Gıda pH değeri I Kola 3 Buna göre mide yanması çeken bir kişi tablodaki gıdalardan hangile- II Portakal suyu rini tüketirse şikayetleri azalır? 4 III Kahve 5 A) Yalnız IV B) IV ve V C) II ve III IV Karbonatlı su 9 D) III, IV ve V E) I ve II V Havuç 10 pH değeri 7 nin üzerindeki maddeler baziktir. Bu nedenle karbonatlı su ve havuç mide suyunu nötrleştirmek için uygundur. Diğer maddeler ise asidik özellik gösterir. Cevap: B 2. Kimyasal çalışmalarda birçok hesaplama oran orantı işlemleri ile yapılabiliyor olsa da formülleri kullanmak labora- tuvarda çalışan birisi için zaman kazandırıcı olur. Bir kimyacı kütlece yüzde derişimini ve yoğunluğunu bildiği bir asit çözeltisinin belirli bir hacminde bulunan asidin kütlesini; m=V.d.% asit kütlesi çözelti hacmi çözelti yoğunluğu çözeltinin kütlece% derişimi (gram) (mL) (g/mL) (C/100 şeklinde) formülü ile kolayca hesaplayıp, buradan asidin mol kütlesi yardımıyla mol sayısına geçebilir. Mol kütlesi 74 gram/ mol olan Ca(OH)2 nin 3,7 gramı ile hazırlanmış çözeltiyi tam olarak nötrleştirmek isteyen bir kimyacının kullanaca- ğı HCl çözeltisinin üzerinde HCl çözeltisi Kütlece %40’lık Mol kütlesi: 36 g/mol (HCl) Yoğunluk: 1,2 g/mL (çözelti) etiketi bulunduğuna göre kimyacı bu şişeden kaç mililitre çözelti almalıdır? A) 2,5 B) 5 C) 7,5 D) 10 E) 20 Tam nötrleşme için asitten gelen H+ ve bazdan gelen OH- iyonlarının sayısı eşit olmalı 3, 7 nOH- = 0,05.2 = 0,1 mol nCa(OH)2 = 74 = 0,05 mol nH+ = 0,1 olmalı HCl'nin tesir değerliği 1 olduğu için 0,1 mol HCl alınmalı 0,1 mol HCl = m & m = 3,6 gram 36 Soruda verilen formül yardımıyla asidin gerekli hacmine geçeceğiz. m = V.d.% 3,6 = V.1,2. 40 V = 7,5 mL 100 Cevap: C 1. B 2. C 39

YENİ NESİL SORULAR-2 ASİTLER, BAZLAR VE TUZLAR 1. Yanda ülkemizin bazı bölgelerindeki yağmur suyunun I III II V 25°C’deki pH değerleri belirli renklerle gösterilmiştir. IV Hiçbir kirletici faktör oluşmadığı durumlarda bile yağmur su- yu havadaki CO2 gazı nedeniyle az da olsa asidik özellik pH = 4,0 pH = 4,5 pH = 5,0 pH = 5,5 gösterir ve pH değeri 5,6 düzeyindedir. Sanayi tesislerinin ürettiği gazlar, egzoz gazları, orman yangınları gibi etkiler havadaki SO2, NO2, CO2 gibi asidik oksitlerin miktarını artır- dığı için bu olayların gerçekleştiği bölgelerde yağmur suyu- nun pH değeri azalır. Buna göre aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Sanayileşmenin çok fazla olduğu ve nüfusun yoğun olduğu bölgelerde yağmur suyunun pH değeri azalır. B) V numaralı bölgede bir termik santral bulunuyor olabilir. C) Doğu karadeniz bölgesi sanayi bakımından gelişmemiştir. D) IV numaralı bölgede yakınlarda bir orman yangını çıkmış olabilir. E) II numaralı bölgede motorlu araç sayısı diğer bölgelerden az olmalıdır. Sanayileşmenin ve nüfusun fazla olduğu I. bölge çevresinde pH en düşüktür. V numaralı bölge kırsal bölgedir ancak pH düşüktür bunun nedeni bölgedeki bir santralin oluşturduğu gazlar olabilir. III. numaralı bölge Doğu Karadenizde pH normal düzeydedir. Bu nedenle sanayileşme azdır denebilir. IV numaralı bölgede sanayileşme azdır ancak pH ın düşük olma nedeni orman yangınlarıyla oluşan gazlar olabilir. II numaralı bölge sanayi bakımından çok gelişmiş olmasa da pH düşük çıkmıştır. Bunun nedeni araç fazlalığı olmalıdır. Cevap: E 2. Azot (N), Fosfor (P), Potasyum (K), Kalsiyum (Ca), Magnezyum (Mg), Kükürt (S) Yukarıda verilen elementler bitkiler için makro besin maddeleridir. Bitkiler büyüyüp gelişebilmek için bu elementle- re yüksek miktarda ihtiyaç duyarlar. Toprak bu elementler bakımından fakirse, doğal ve suni gübreler yardımı ile bu eksiklik giderilmelidir. Sık kullanılan suni gübreler de bu elementlerin oluşturduğu bileşiklerdir ve çoğunlukla iyo- nik yapılıdırlar. Buna göre aşağıdaki asit, baz ve tuzlardan hangisi suni gübre üretiminde kullanılmaz? A) Ca(OH)2 B) HNO3 C) NH4Cl D) HBr E) H3PO4 Gübre üretiminde kullanılacak maddenin makro besleyici elementleri içermesi gerekir. HBr’deki elementler bu özellikte de- ğildir. Cevap: D 1. E 2. D 40

KARIŞIMLAR YENİ NESİL SORULARI-1 1. Bayramların vazgeçilmez ikramlarından olan baklavaya ger- çek lezzetini veren şerbetidir. Şerbet doğru yöntemlerle ha- zırlanmadığında baklava ya çok yumuşak ya da çok sert ola- bilir. Baklava şerbeti yapılırken kullanılan malzemeler: • 3 su bardağı su • 3 su bardağı şeker • Yarım limonun suyu • Bir çay kaşığının üçte biri kadar tuz şeklindedir. Buna göre, baklava şerbeti ile ilgili; I. Homojendir. II. İçerdiği şekerin kütlece yüzdesi, tuzun kütlece yüzdesinden fazladır. III. Kaynamaya başlama noktası aynı koşullardaki saf suya göre daha fazladır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III • Şeker, tuz ve limon suyu suda homojen karışır (I doğru) • Şerbete eklenen şeker kütlesi tuzdan daha fazla olduğu için şekerin kütlece yüzdesi daha fazladır. (II doğru) • Suda uçucu olmayan katıların (şeker, tuz) çözünmesi kaynama noktasını artırır. (III doğru) Cevap: E 2. Sınıf içi yapılan bir etkinlikte öğretmenleri Ayşe’ye bir oyun oynatmaktadır. Oyuna göre Ayşe renkli dart tahtasına üç ok atma hakkına sahip olacaktır. Vurduğu her renk karşılığında kendisine renklerle eşleştirilmiş bir madde verilecek Ayşe de bu maddeyi su ile ka- rıştırarak oluşan karışımın bir özelliğini söyleyecektir. Ayşe'nin sırası ile vurduğu renkler ve aldığı madde ile hazır- ladığı karışımların özellikleri aşağıdadır. • Kırmızı, aldığım madde ile elektrolit bir çözelti hazırladım. • Yeşil, aldığım madde ile emülsiyon elde ettim. • Beyaz, aldığım madde ile su karışımı süzme ile ayrıştırı- labilir. Buna göre, vurduğu renklere göre Ayşe'nin öğretmeni- ninden aldığı maddeler aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir? Kırmızı Yeşil Beyaz • Suda iyonlarına ayrışarak çözünen maddelerin sulu çözeltileri A) Demir Alkol Şeker elektrolittir. (Tuz, asit, baz) B) Tuz C) Şeker Cıva Naftalin • Emülsiyon olması için sıvı-sıvı heterojen karışım olmalı su ile D) Tuz cıva, zeytinyağı, petrol.... gibi maddeler emülsiyon oluşturur. E) Demir Zeytinyağı Tebeşir • Süzme işleminin uygulanabilmesi için maddenin suda çözün- meyen katı olması gerekir. Naftalin, tebeşir, kükürt... gibi. Cevap: B Zeytinyağı Benzin Alkol Kükürt 1. E 63 2. B