คู่มือ ABS

่ม้ อ จกาากรกเขา้ารถใึชงแ้ทลระัพกยาารกแรบช่งีวปภันาพผรละปดรับะโชยุมชชนน์ ส�ำ นกั งานพฒั นาเศรษฐกิจจากฐานชีวภาพ (องค์การมหาชน)

จคู่า่�มกืือกกาารรใเช้ข้้ท้าถรัึัึพงแยลาะกกราชีรีวแภบา่พ่งปรััะนดผัับลชปุุมรชะนโยชน์์ เลขมาตรฐานสากลประจำำ�หนังั สืือ 978-616-7866-59-8 สงวนลิขิ สิิทธิ์์�ตามพระราชบัญั ญัตั ิลิ ิิขสิทิ ธิ์์� พ.ศ. 2537 พิิมพ์ค์ รั้ง� ที่่� 1 (ธัันวาคม 2563) จำำ�นวน 23 หน้้า เจ้้าของลิขิ สิิทธิ์แ์� ละผู้้�จัดั พิมิ พ์์ สำำ�นักั งานพัฒั นาเศรษฐกิิจจากฐานชีีวภาพ (องค์ก์ ารมหาชน) ศูนู ย์ร์ าชการเฉลิมิ พระเกีียรติิ ๘๐ พรรษา ๕ ธัันวาคม ๒๕๕๐ อาคารรััฐประศาสนภักั ดีี ชั้น� 9 (อาคารบีี) เลขที่่� 120 หมู่ท� ี่่� 3 ถนนแจ้้งวััฒนะ แขวงทุ่่�งสองห้้อง เขตหลักั สี่�่ กรุุงเทพฯ 10210 ที่่ป� รึึกษา 1. ดร.ธนิติ ชัังถาวร รองผู้้�อำ�นวยการสำ�ำ นัักงานพัฒั นาเศรษฐกิิจจากฐานชีีวภาพ 2. นายสุุวีีร์์ งานดีี ผู้้�อำ�นวยการกลุ่�่มกิิจการพัฒั นาทรััพย์ส์ ิินทางปััญญา สพภ. ผู้้�จัดั ทำำ 1. นางสาวพัชั รินิ ทร์์ สว่่างวััน 2. นายเสฎฐวุุฒิิ อมรชีีวินิ พิมิ พ์์ที่ ่� บริษิ ัทั บานาน่่า ปริ้�นท์์ จำำ�กัดั บรรณาธิิการ กลุ่่�มกิจิ การพััฒนาทรััพย์ส์ ิินทางปััญญา สพภ. จำำนวนพิิมพ์ ์ 500 เล่่ม

คำำนำำ สำำ�นัักงานพััฒนาเศรษฐกิิจจากฐานชีีวภาพ (องค์์การมหาชน) หรืือ สพภ. ได้้เล็็งเห็็นความสำำ�คััญในการดำ�ำ เนิินงานด้้านการเข้้าถึึงและแบ่่งปัันผลประโยชน์์ จากการใช้ท้ รัพั ยากรชีีวภาพ ควบคู่่ไ� ปกับั การพัฒั นาเศรษฐกิจิ จากความหลากหลาย ทางชีีวภาพอย่่างยั่ง� ยืนื ทั้้ง� นี้้� เพื่่อ� เป็น็ การสร้า้ งความเข้ม้ แข็ง็ ของชุุมชนในการปกป้อ้ ง ทรััพยากรชีีวภาพ สพภ. จึึงได้้จััดทำ�ำ เอกสารคู่�มืือ เรื่�อง การเข้้าถึึงและการแบ่่งปััน ผลประโยชน์์จากการใช้้ทรััพยากรชีีวภาพระดัับชุุมชน เพื่่�อวััตถุุประสงค์์ในการ เผยแพร่่องค์ค์ วามรู้�เกี่ย่� วกับั แนวทางการปกป้อ้ งคุ้�มครองทรัพั ยากรชีีวภาพและการ รัักษาสิิทธิิของชุุมชน ตามกฎหมายด้้านการเข้้าถึึงและการแบ่่งปัันผลประโยชน์์ จากทรััพยากรชีีวภาพและกฎหมายอื่่�น ๆ ที่่�เกี่�่ยวข้้อง และแนวคิิดด้้านการเข้้าถึึง และการแบ่่งปัันผลประโยชน์์จากการใช้้ทรััพยากรชีีวภาพ สพภ. (BEDO-ABS Concept) ที่่�เน้้นบทบาทการมีีส่่วนร่่วมของคนในชุุมชนท้้องถิ่�นในการปกป้้อง ทรััพยากรของตนเอง และสนัับสนุุนกลไกการปัันผลประโยชน์์บางส่่วนจากการ ใช้ป้ ระโยชน์จ์ ากทรัพั ยากรชีีวภาพกลับั ไปตอบแทนและฟื้น�้ ฟูแู หล่่งทรัพั ยากรชีีวภาพ ในท้้องถิ่น� ของตนเองให้้เกิิดความยั่ง� ยืนื ธัันวาคม 2563

สารบัญั 1 4 ทรััพยากรชีีวภาพและความหลากหลายทางชีีวภาพ ที่ม�่ าของหลัักการเข้้าถึงึ และการแบ่ง่ ปัันผลประโยชน์์จากการใช้ ้ 8 ทรัพั ยากรชีวี ภาพ แนวปฏิิบัตั ิิด้้านการเข้า้ ถึงึ และการแบ่่งปัันผลประโยชน์จ์ ากการใช้ ้ 9 ทรัพั ยากรชีวี ภาพ 9 1. การขออนุุญาตและยินิ ยอมให้เ้ ข้า้ ถึงึ ทรััพยากร 15 1.1 การดำำ�เนินิ การตามกฎหมายที่่�เกี่่�ยวข้้อง 17 18 1.2 การดำำ�เนินิ การในรููปแบบสััญญา 18 2. การทำำ�ข้อ้ ตกลงแบ่่งปันั ผลประโยชน์์จากการใช้้ทรัพั ยากร 19 2.1 รูปู แบบตัวั เงิิน 2.2 รูปู แบบที่ไ่� ม่่ใช่่ตัวั เงินิ แนวคิดิ ด้้านการเข้า้ ถึงึ และการแบ่ง่ ปัันผลประโยชน์์จากการใช้ ้ ทรััพยากรชีีวภาพ สพภ. (BEDO-ABS Concept)

แทลระััพควยามาหกลราชกีหีวลภาายพทางชีีวภาพ ประเทศไทยเป็็นประเทศที่่�มีีความหลากหลายทางชีีวภาพสููงมากแห่่งหนึ่่�ง ของโลก ทั้้�งความหลากหลายของชนิิดพัันธุ์� ปริิมาณ และจำ�ำ นวนของสิ่�งมีีชีีวิิต เนื่่�องจากตั้�งอยู่�ในเขตที่�่มีีภููมิิอากาศอำำ�นวยต่่อการเจริิญเติิบโต และดำ�ำ รงอยู่�ของ สิ่ง� มีีชีีวิติ ซึ่ง่� ทรัพั ยากรชีีวภาพมีีความสำ�ำ คัญั ต่่อมนุุษย์ท์ ั้้ง� ในการดำ�ำ รงชีีวิติ ให้แ้ ก่่มนุุษย์์ เป็็นอาหาร ยารัักษาโรค เครื่�องนุ่่�งห่่ม และที่�่อยู่�อาศััย ตลอดจนใช้้ในประเพณีี วัฒั นธรรม และความเชื่อ� ต่่าง ๆ ตามวิิถีีชีีวิติ ของแต่่ละชาติพิ ัันธุ์� ส11งิ� .มม3ีชปี วี รลติ ะา้มในนาณโชลนกดินéี พช× 16,255 ชนิด ÊµÑ Ç»ÃÐÁÒ³ 32,269 ชนิด ท5ใมี�น6ีรใปป,นาร8ยรจะะง7ำเมาทน8นาÈวณปนชäรนทนาีéยกดิ ® ¨ØÅÔ¹·ÃÂÕ » ÃÐÁÒ³ 8,354 ชนดิ “ทรัพั ยากรชีีวภาพ หมายความถึึง สิ่ง�่ มีชี ีีวิิตหรือื ส่ว่ นใดส่่วนหนึ่่ง� ของสิ่�่งมีชี ีวี ิิต ประชากร หรืือองค์ป์ ระกอบที่่เ� กี่�ยวกับั สิ่่�งมีีชีวี ิิต ของระบบนิิเวศ ที่่�มีีประโยชน์์และมีคี ุุณค่า่ สำ�ำ หรัับมนุุษยชาติิ” ที่�่มา: คู่่ม� ือื การจัดั การความหลากหลายทางชีีวภาพ ในท้อ้ งถิ่น� , สพภ., 2561 1

ความหลากหลายและแตกต่่างกัันของสิ่�งมีีชีีวิิตบนโลกนี้้� เกิิดขึ้้�นเพราะ สิ่ �งมีีชีีวิิตแต่่ละชนิิดจะมีีวิิวััฒนาการหรืือกระบวนการในการเปลี่�่ยนแปลงตััวเอง ในด้้านต่่าง ๆ ของตนเองให้้สามารถดำำ�รงชีีวิิตอยู่�รอดในสภาพแวดล้้อมที่่�มีีความ เหมาะสมแตกต่่างกันั ไป สำำ�นัักงานนโยบายและแผนทรัพั ยากรธรรมชาติิและสิ่ง� แวดล้อ้ ม กระทรวง ทรััพยากรธรรมชาติิและสิ่�งแวดล้้อม จึึงได้้ให้้ความหมายของ ความหลากหลาย ทางชีวี ภาพ ไว้้ดังั นี้้� “การมีสี ิ่่ง� มีชี ีวี ิิตนานาชนิิด นานาพันั ธุ์ใ�์ นระบบนิิเวศอันั เป็น็ แหล่่งที่่�อยู่�่ อาศััย ซึ่�่งมีีมากมายและแตกต่่างกัันทั่่�วโลก หรืือง่่ายๆ คืือ การที่่�มีี ชนิิดพัันธุ์์� สายพัันธุ์�์ และระบบนิิเวศ ที่่แ� ตกต่่างหลากหลายบนโลก” ห“คมวแาายลมถะหึงแลตมากกีมตหากล่ามงายาย”หม“ากทยบั ถาสงึงชง่ิ ทีวมีเ่ภชีกาวีีย่ พติ ว”ขอ้ ง 2

จำำนวนชนิดิ พันั ธุ์�์ สำำคััญที่่�พบในประเทศไทย 1ä0ส1้เดช×อนนดิ 18ก8ิéงกชอ×นิด ʵÑ3ด1Ç0้วà ยÅนชÕéÂน§มดิÅ¡Ù ÊѵÊ1ÇÐ7Êà5·ÐàÔ¹ช·นºÔ¹ิด¡¹Óé àÅ4é×Í1Ê8嵄 ¤ชÇÅน Òดิ ¹ 1,04น5ก ชนดิ 1á,6º0¤0·àÕ ชÃนÂÕ ิด 3,22»9ÅÒชนดิ 6,à7Ë5ç´4 ÃชÒนิด 10,แ19ม1ลงชนดิ ก1ร(1ย,Êะก9ดµÑเ0วก้ Çน้ 0สäแÁันมช‹ÁลËนงÕล)ิดัง ที่�่มา: สำำ�นักั งานพััฒนาเศรษฐกิจิ จากฐานชีีวภาพ สพภ. (องค์ก์ ารมหาชน), 2560 การสููญเสีียความหลากหลายทางชีีวภาพในท้อ้ งถิ่�น แหล่่งทรัพั ยากรชีีวภาพที่ม�่ ีีอยู่ใ� นประเทศไทย ยังั คงมีีความหลากหลายและ กระจายตััวอยู่ใ� นท้้องถิ่น� ต่่าง ๆ หากแต่ค่ นในชุุมชนได้ม้ ีกี ารนำ�ำ ทรัพั ยากรชีีวภาพ บางชนิิดมาใช้ป้ ระโยชน์์อย่า่ งไม่ส่ มดุุล เช่น่ การเก็็บหาของป่า่ หรือื สมุุนไพรบาง ชนิิดจากป่่าที่่�มากเกิินไปจนทำ�ำ ให้้เกิิดความเสี่ �ยงต่่อการสููญพัันธุ์�์ได้้นั้้�น ส่่วนหนึ่่�ง เป็็นผลมาจากชุุมชนขาดความตระหนัักต่่อคุุณค่่าของทรััพยากรชีีวภาพที่�่มีี ในท้้องถิ่�นของตนเอง และขาดองค์์ความรู้�ในการบริิหารจััดการให้้เกิิดความสมดุุล ในการใช้้ การอนุุรักั ษ์์ การฟื้�น้ ฟูู และการปกป้อ้ งคุ้�มครองทรััพยากรชีีวภาพในท้้องถิ่�น ของตนเองอย่่างเป็น็ ระบบ 3

(ทผีA่ล�ม่cปcารeขsะอsโยงaชหnนd์ล์จัBกัาeกกnกาeารfรitเใขช้S้้าท้ hถรaึัึงพัriแnยgาล:กะรAกชีBีาวSรภ)าแพบ่่งปันั “การเข้้าถึึงทรััพยากรชีีวภาพ” หมายความรวมถึึงการเข้้าไปสำ�ำ รวจ เก็็บรวบรวม หรือื นำำ�ทรัพั ยากรชีวี ภาพไปใช้ป้ ระโยชน์์ในรููปแบบต่า่ ง ๆ ในอดีีตประเทศต่่างๆ ยัังขาดข้้อกฎหมาย และหลัักเกณฑ์์ในการควบคุุม การเข้้าถึึงทรััพยากรชีีวภาพและการแบ่่งปัันผลประโยชน์์จากการใช้้ทรััพยากร ชีีวภาพร่่วมกันั ของแต่่ละประเทศ จึงึ อาจทำำ�ให้เ้ กิดิ ปัญั หาเกี่ย�่ วกับั ความไม่่เป็น็ ธรรม และเท่่าเทีียมได้้ โดยเฉพาะในประเทศที่�่กำำ�ลัังพััฒนาที่่�มีีความหลากหลาย ของทรัพั ยากรชีีวภาพมาก และประเทศที่พ�่ ัฒั นาแล้ว้ ซึ่ง�่ มีีความเจริญิ ทางเทคโนโลยีีสูงู กรณีตัวอย่าง สมุนไพร ก. ที่พบเจริญอยู่ในประเทศ ก. ถูกประเทศ ข. นำ�ออกจากประเทศเพื่อไป พัฒนาต่อยอดเป็นยารักษาโรคท่ีมูลค่าทางเศรษฐกิจ โดยท่ีประเทศ ข. ไม่เคย มีการแบ่งปันผลประโยชน์กลับคืนสู่ประเทศ ก. ผู้เป็นเจ้าของทรัพยากรชีวภาพเลย รวมถึงประเทศ ก. ยังคงต้องนำ�เข้ายาดังกล่าวมาใช้เพ่ือรักษาคนในประเทศของตนเอง ในราคาที่สงู มากด้วย ขอซห้ือนยอ่ ายสคมรุนบั ไพร หนแ่อพยงนะ 4

เมื่�อปีี พ.ศ. 2535 ในงานประชุุมองค์์การสหประชาชาติิว่่าด้้วย สิ่�งแวดล้้อมและการพััฒนาที่่�ยั่�งยืืน (UNCED) ได้้มีีการจััดทำำ�อนุุสััญญาว่่าด้้วย ความหลากหลายทางชีีวภาพ ค.ศ. 1992 ซึ่�่งรองรัับหลัักการสำำ�คััญที่�่เรีียกว่่า “สิิทธิิอธิิปไตยของรััฐเหนืือทรััพยากรชีีวภาพ” ที่่�กล่่าวว่่า ประเทศที่่�เป็็นเจ้้าของ ทรััพยากรชีีวภาพ มีีสิิทธิิที่่�จะออกกฎหมาย นโยบาย หรืือมาตรการ เพื่่�อจััดการ และควบคุุมการเข้้าถึึงทรััพยากรชีีวภาพของตนเอง เพื่่�อป้้องกัันมิิให้้คนที่�่ ไม่่ได้ร้ ัับอนุุญาตเข้้ามาใช้้ประโยชน์จ์ ากทรัพั ยากรชีีวภาพได้้ การขออนุญาตเข้าถึงทรัพยากรตามหลักการดังกล่าว จึงไม่รวมถึง การใชป้ ระโยชนจ์ ากลกั ษณะทางกายภาพโดยตรง เช่น การนำ�ไปทำ�อาหาร เก็บขาย เกบ็ กิน ตามวถิ ปี กตขิ องชุมชน ที่ต้องขออนญุ าต ABS ไเมกต่ ็บ้อขเงกาขยจ็บอ้ากอกินนันญุเอางต 5

แนวทางปฏิิบััติิตามหลัักการอนุุสััญญาฯ ที่�่เกี่่�ยวข้้องกัับแนวทางในการ เข้้าถึึงทรััพยากรพัันธุุกรรม และการแบ่่งปัันผลประโยชน์์จากการใช้้ทรััพยากร พันั ธุุกรรม ประกอบไปด้้วย 2 หลักั การย่่อย ได้แ้ ก่่ 1) หลัักความยิินยอมที่�่ต้้องได้้รัับ 2) หลัักความตกลงที่่�ต้้องได้้รัับ การแจ้ง้ ล่ว่ งหน้า้ (Prior Informed ความเห็็นชอบร่่วมกััน (Mutually Consent: PIC) การเข้้าถึึง Agreed Terms: MATs) หลัักการนี้้� ทรััพยากรพัันธุุกรรมและ/หรืือ จ ะ อ า ศัั ย ห ลัั ก ก ฎ ห ม า ยว่่ า ด้้ ว ย ภููมิิปััญญาท้้องถิ่ �นที่่�เกี่�่ยวข้้องกัับ นิิติิกรรมสััญญาต่่าง ๆ เช่่น ทรัพั ยากรพันั ธุุกรรม ที่ม่� ีีคนในชุุมชน การทำำ�สััญญาข้้อตกลงการแบ่่งปััน เป็็นเจ้้าของอยู่� จะต้้องได้้รัับ ผลประโยชน์์ร่่วมกัันของผู้้�มีีส่่วน ความยินิ ยอมจากชุุมชนนั้้น� ๆ ก่่อน เกี่่�ยวข้้อง ซึ่่�งจะเกิิดขึ้้�นหลัังจาก ที่�่จะมีีการเข้้าถึงึ ผู้้�ที่�จะขอเข้้าถึึงทรััพยากรได้้รัับ ความยิินยอมจากรััฐหรืือชุุมชน ให้ม้ ีีการเข้า้ ถึงึ ทรัพั ยากรชีีวภาพแล้ว้ เท่่านั้้น� ได้เ้ ลยงั้�นผม ก่่อนจะทำำสััญญาข้้อตกลงกััน ทำำหนังั สืือยินิ ยอม อาจารย์์จะต้้องได้้รัับการยินิ ยอม มาให้้คุุณเซ็น็ ต์์นะ ให้้เข้า้ ถึึงก่่อนนะ 6

หลัักการ ABS มีีใครเกี่�ย่ วข้้องบ้้าง? “ผู้ใ�้ ช้ท้ รัพั ยากร” คืือ ฝ่า่ ยที่�ม่ ีีความประสงค์จ์ ะขออนุุญาต เข้า้ ถึึงและใช้ป้ ระโยชน์์จากทรััพยากรชีีวภาพ เช่น่ มหาวิิทยาลััย สถาบัันวิจิ ัยั บริิษััทในกลุ่�มอุุตสาหกรรมต่่าง ๆ เป็น็ ต้น้ “ผู้ใ�้ ห้ท้ รััพยากร” คืือ ฝ่า่ ยที่เ�่ ป็็นเจ้้าของทรััพยากรชีีวภาพ หรืือ เป็็นผู้�้ ครอบครองดููแลรักั ษาทรัพั ยากรชีีวภาพนั้้�น ๆ ที่�่ได้ร้ ับั การรับั รอง สิทิ ธิิตามกฎหมายที่ม่� ีีอยู่� และมีีอำำนาจในการอนุุญาตให้ผ้ ู้้�ใช้้ทรััพยากร สามารถเข้า้ ถึึงและใช้ป้ ระโยชน์์ได้้ เช่น่ ชุุมชนท้้องถิ่น� เป็น็ ต้น้ “ผู้�้ จััดหา” คือื หน่ว่ ยงานหรือื องค์ก์ ารของรััฐที่ม่� ีีอำำนาจหน้า้ ที่�่ ตามกฎหมายที่เ่� กี่�ย่ วข้้องในการพิจิ ารณาคำำขออนุุญาตของผู้�ใ้ ช้ท้ รัพั ยากร หรือื ผู้�้ ที่่�จะขอเข้้าถึงึ ทรััพยากรชีีวภาพ ให้เ้ ป็็นไปตามกฎหมายที่�ม่ ีีอยู่� ทรพั ยากรในถึนิ� ทีอ� ยอ้่ าÈัย ภ้มปิ ญั ญาทอ้ งถึน�ิ  พบเจอไดตามธรรมชาติ ทรัพยากรนอกถึิน� ท�ีอย่้อาÈัย ทรพั ยากรพนั ธิุกรรม  รัฐมีอธิปไตยเหนอื  พบเจอไดในสวนพฤกษศาสตร ทรพั ยากรธรรมชาติ  การจัดเก็บเพือ่ การคา ผู้จ้ ดั Ëา  หรอื การศึกษา ความยนิ ยอมที่ไดรบั ขอ ตกลงรว มกัน  องคกรท่มี ีหนาที่ การแจง ลวงหนา เกีย่ วขอ งอนุญาต ÇµÑ ¶»Ø ÃÐʧ¤·ÁèÕ Ô㪋à¾èÍ× ¡ÒäҌ ใหมีการเขาถงึ  เพอ่ื การศึกษา การใช้ ผู้้ใช้  เพ่อื การอนุรกั ษ ¼Å»ÃÐ⪹·äÕè Á‹ãªµ‹ ÑÇà§¹Ô  นกั วิจัย Çѵ¶»Ø ÃÐʧ¤à ¾Í×è ¡ÒäҌ ¼Å»ÃÐ⪹  การวิจัยและพัฒนา  มหาวทิ ยาลยั  เทคโนโลยีพนั ธวุ ศิ วกรรม ¼Å»ÃÐ⪹ã¹Ã»Ù µÇÑ à§¹Ô  สาธารณประโยชน  อตุ สาหกรรม  พืชสวน  คา สวนแบง กำไร  การถา ยทอดเทคโนโลยี  ยา  ความเปน เจาของรว มในสทิ ธิ ทางทรัพยสินทางปญญา 7

แนวปฏิิบััติดิ ้า้ นการเข้า้ ถึงึ และการแบ่ง่ ปััน ผลประโยชน์์จากการใช้ท้ รััพยากรชีีวภาพ เป็็นการนำำ�หลักั การของอนุุสััญญาฯ รวมทั้้ง� ปัญั หา และช่่องว่่างที่่เ� กี่ย่� วกัับ การเข้้าถึึงทรััพยากรชีีวภาพและการแบ่่งปัันผลประโยชน์์ที่�่เกิิดขึ้้�นภายในประเทศ มาเป็็นพื้้�นฐานในการกำำ�หนดแนวปฏิิบััติิแบบยืืดหยุ่่�นและมีีความเหมาะสมในการ นำ�ำ ไปใช้้สำ�ำ หรัับชุุมชน ซึ่�ง่ แบ่่งออกเป็็น 2 ขั้�นตอนหลััก ดังั นี้้� 1) การขออนุุญาตและยิินยอม 2) การทำำข้้อตกลงแบ่่งปัันผล ให้้เข้้าถึึงทรััพยากร เป็็นแนว ประโยชน์์ เป็็นแนวปฏิิบััติิที่่�เป็็นไป ป ฏิิ บัั ติิ ที่�่ เ ป็็ น ไ ป ต า ม ห ลัั ก ค ว า ม ตามหลัักความตกลงที่�่ต้้องได้้รัับ ยินิ ยอมที่ต�่ ้อ้ งได้ร้ ับั การแจ้ง้ ล่่วงหน้า้ ความเห็็นชอบร่่วมกััน (MATs) ของ (PIC) ของอนุุสััญญาฯ แบ่่งออกได้้ อนุุสัญั ญาฯ แบ่่งออกเป็น็ 2 รูปู แบบ 2 รูปู แบบ ได้แ้ ก่่ ได้แ้ ก่่ 1.1 การดำ�เนินการตามกฎหมาย 2.1 รูปแบบเป็นตัวเงิน ทีเ่ กี่ยวขอ้ ง 2.2 รปู แบบท่ีไมใ่ ช่ตัวเงนิ 1.2 การด�ำ เนนิ การในรปู แบบสญั ญา PIC MATs= ขออนุญาตกอ่ นเข้าถงึ = ทำ�สัญญาขอ้ ตกลงร่วมกัน 8

1. การขออนุุญาตและยิินยอมให้้เข้้าถึงึ ทรัพั ยากร เป็น็ แนวปฏิบิ ัตั ิทิ ี่เ�่ ป็น็ ไปตามหลักั ความยินิ ยอมที่ต�่ ้อ้ งได้ร้ ับั การแจ้ง้ ล่่วงหน้า้ (PIC) ของอนุุสัญั ญาฯ ซึ่ง�่ แบ่่งออกเป็็น 2 รููปแบบ คือื การดำ�ำ เนิินการตามกฎหมาย ที่่�เกี่่�ยวข้้อง และ การดำำ�เนิินการในรูปู แบบสัญั ญา 1.1 การดำ�ำ เนิินการตามกฎหมายที่่�เกี่�ยวข้้อง ในปััจจุุบัันประเทศไทย มีีกฎหมายที่�่มีีความเกี่�่ยวข้้องกัับเรื่ �องการเข้้าถึึงและการแบ่่งปัันผลประโยชน์์หลาย ฉบัับ ซึ่่�งอาจจำำ�แนกออกเป็น็ 2 กลุ่่ม� ได้้แก่่ 1.1.1 กฎหมายที่่�ใช้้เกณฑ์์ประเภทหรืือชนิิดทรััพยากรชีีวภาพ เป็็นตััวกำำ�หนด  พระราชบััญญัตั ิิคุ้้�มครองพัันธุ์พ์� ืืช พ.ศ. 2542 เป็็นกฎหมายที่�่มีีวััตถุุประสงค์์ในการคุ้�มครองพัันธุ์์�พืืชใหม่่และมีี แนวทางการกำำ�กัับดููแลการเข้้าถึึงเพื่่�อพััฒนาการใช้้ประโยชน์์จากทรััพยากร ชีีวภาพประเภทพืืช ที่�่ให้้อำ�ำ นาจแก่่กระทรวงเกษตรและสหกรณ์์ เป็็นผู้้�มีีอำำ�นาจ ตามกฎหมาย ซึ่่�ง พ.ร.บ. ฉบัับนี้้� มีีการวางกลไกในเรื่�องการแบ่่งปัันผลประโยชน์์ เข้้าสู่�กองทุุนคุ้�มครองพัันธุ์์�พืืช เพื่่�อนำำ�ไปใช้้ในการอนุุรัักษ์์และพััฒนาทรััพยากรพืืช โดยแนวทางการขอเข้้าถึึงทรััพยากรชีีวภาพภายใต้้กฎหมายนี้้� แบ่่งออกได้้เป็็น 2 กรณีี ตามวััตถุุประสงค์์ ได้แ้ ก่่ เพื่่อ� การค้า้ และไม่่ใช่่เพื่่อ� การค้้า หากจะเข้้าถึึงทรััพยากรพืืช เห็็ด หรืือสาหร่่าย ในประเทศไทย จะ ต้้องขออนุุญาตหรืือแจ้้ง สำำนััก คุ้�มครองพัันธุ์�์ พืืช กระทรวงเกษตร และสหกรณ์์ด้้วยนะ 9

1) การขอเข้้าถึงึ โดยมีีวัตั ถุุประสงค์์เพื่่อ� ประโยชน์์ทางการค้้า มาตรา 52 ได้้กำำ�หนดว่่า “ผู้้�ใดเก็็บ จััดหา หรืือรวบรวมพัันธุ์์�พืืชพื้้�นเมืืองทั่่�วไป พัันธุ์์�พืืชป่่า หรืือส่่วนหนึ่่�งส่่วนใดของพัันธุ์์�พืืชดัังกล่่าว เพื่่�อการปรัับปรุุงพัันธุ์� ศึึกษา ทดลอง หรืือวิิจััย เพื่่�อประโยชน์์ในทางการค้้าจะต้้องได้้รัับอนุุญาตจากพนัักงานเจ้้าหน้้าที่�่ และทำ�ำ ข้้อตกลงแบ่่งปัันผลประโยขน์์ โดยให้้นำ�ำ เงิินรายได้้ตามข้้อตกลงแบ่่งปััน ผลประโยชน์ส์ ่่งเข้า้ กองทุุนคุ้�มครองพัันธุ์์�พืชื ” โดยผู้้�ที่�มีีความประสงค์จ์ ะขออนุุญาต เข้้าถึึงทรััพยากรตามมาตรานี้้� จะต้้องปฏิิบััติิตาม กฎกระทรวงกำ�ำ หนดหลัักเกณฑ์์ วิิธีีการ รวมถึึงเงื่�อนไขการขออนุุญาตเก็็บ จััดหา รวบรวม พัันธุ์์�พืืชพื้้�นเมืืองทั่่�วไป หรือื พันั ธุ์์�พืชื ป่า่ เพื่่อ� การปรับั ปรุุงพันั ธุ์� ศึกึ ษา ทดลอง หรือื วิจิ ัยั เพื่่�อประโยชน์์ในทางการค้้าและการทำำ�ข้้อตกลงแบ่่งปััน ผลประโยชน์์ พ.ศ. 2553 ทั้้�งนี้้ส� ามารถดาวน์โ์ หลดแบบฟอร์์ม เอกสาร และรายละเอีียดเพิ่่ม� เติมิ ได้ท้ ี่่� QR Code นี้้� นอกจากขออนุุญาตเราแล้้ว คุุณต้้อง ไปขออนุุญาตเข้้าถึึงพัันธุ์์�พืืช ตาม มาตรา 52 พ.ร.บ.คุ้�มครองพันั ธุ์์�พืืช พ.ศ. 2542 ด้ว้ ยนะ 10

2) การขอเข้า้ ถึงึ โดยไม่ไ่ ด้ม้ ีวี ัตั ถุุประสงค์์เพื่่อ� ประโยชน์์ทางการค้า้ มาตรา 53 ได้้กำ�ำ หนดว่่า “ผู้้�ใดทำำ�การศึึกษา ทดลอง หรืือวิิจััยพัันธุ์์�พืืชพื้้�นเมืืองทั่่�วไป พัันธุ์์�พืืชป่่า หรืือส่่วนหนึ่่ง� ใดของพันั ธุ์์�พืชื ดัังกล่่าวที่ม�่ ิไิ ด้้มีีวัตั ถุุประสงค์์เพื่่อ� ประโยชน์์ ในทางการค้้า ให้้ปฏิิบััติิตามระเบีียบที่่�คณะกรรมการกำ�ำ หนด” โดยผู้้�ที่�มีี ความประสงค์์จะเข้้าถึึงทรััพยากรตามมาตรานี้้� จะต้้องปฏิิบััติิตามระเบีียบ คณะกรรมการการคุ้�มครองพัันธุ์์�พืชื ว่่าด้ว้ ยการศึกึ ษา ทดลอง หรืือวิิจััย พัันธุ์์�พืืชพื้้�นเมืืองทั่่�วไปหรืือพัันธุ์์�พืืชป่่า ที่่�ไม่่ได้้ มีีวััตถุุประสงค์์เพื่่�อประโยชน์์ทางการค้้า พ.ศ. 2547 ทั้้�งนี้้� สามารถดาวน์์โหลดแบบฟอร์์มเอกสาร และรายละเอีียด เพิ่่�มเติิมได้้ที่่� QR Code นี้้� แม้้เรายิินยอมให้เ้ ข้า้ ถึงึ ทรัพั ยากรของเราแล้้ว แต่ค่ ุุณต้อ้ งไปแจ้้งสำำนักั คุ้�มครองพันั ธุ์�์ พืืช ตามมาตรา 53 พ.ร.บ.คุ้�มครองพันั ธุ์์�พืชื พ.ศ. 2542 ก่อ่ นปิดิ โครงการด้้วยนะ 11

 พระราชบััญญััติิคุ้้�มครองและส่่งเสริิมภููมิิปััญญาการแพทย์์ แผนไทย พ.ศ. 2542 เป็็นกฎหมายที่�่มีีวััตถุุประสงค์์ในการคุ้�มครองและส่่งเสริิมภููมิิปััญญา การแพทย์์แผนไทย และมีีแนวทางการเข้้าถึึงและการแบ่่งปัันผลประโยชน์์จากการ ใช้้ทรััพยากรชีีวภาพ ซึ่่�งให้้อำ�ำ นาจแก่่กระทรวงสาธารณสุุข เป็็นผู้้�มีีอำำ�นาจตามกฎหมายสามารถแบ่่งได้้ออกเป็็น 2 กรณีี ตามรายละเอีียดด้้านล่่าง ทั้้�งนี้้�สามารถดาวน์์โหลดแบบฟอร์์ม เอกสาร และรายละเอีียดเพิ่่ม� เติมิ ได้้ที่�่ QR Code นี้้� 1) กรณีีการใช้้ประโยชน์์จากสิ่่�งที่�่ 2) กรณีีการใช้้ประโยชน์์จากตััว ไม่่ใช่่ทรััพยากรชีีวภาพโดยตรง ทรััพยากรชีีวภาพโดยตรง ตาม ตามมาตรา 19 ได้้กำ�ำ หนดแนวการ มาตรา 46 ได้้กำำ�หนดแนวทางการ เข้า้ ถึงึ และการแบ่่งปันั ประโยชน์จ์ ากการ เข้้าถึึงและการแบ่่งปัันประโยชน์์จาก ใช้้สมุุนไพรที่่�ได้้รัับการประกาศให้้เป็็น การใช้้สมุุนไพรที่�่ได้้รัับการประกาศ “ตำ�ำ รัับยาแผนไทยที่�่เป็็นของชาติิ” ไว้้ ให้้เป็็น “สมุุนไพรควบคุุม” ไว้้ โดยผู้�้ โดยผู้�้ขออนุุญาตจะต้้องดำ�ำ เนิินการตาม ขออนุุญาตจะต้้องดำ�ำ เนิินการตาม กฎกระทรวงการขอรัับอนุุญาตและการ กฎกระทรวงว่่าด้ว้ ยการอนุุญาตให้ศ้ ึกึ ษา อนุุญาต ข้อ้ จำ�ำ กััดสิิทธิิ และค่่าตอบแทน วิิจััยหรืือส่่งออกสมุุนไพรควบคุุมหรืือ การใช้้ประโยชน์์จากตำ�ำ รัับยาแผนไทย จำ�ำ หน่่าย หรืือแปรรููปสมุุนไพรเพื่่�อ ของชาติิหรืือตำำ�ราการแพทย์์แผนไทย การค้้า พ.ศ. 2559 ของชาติิ พ.ศ. 2558 12

1.1.2 กฎหมายที่่�ใช้้เกณฑ์์พื้�นที่่เ� ป็น็ ตัวั กำ�ำ หนด  พระราชบััญญัตั ิิป่า่ สงวนแห่่งชาติิ พ.ศ. 2507 เป็็นกฎหมายที่�่มีีวััตถุุประสงค์์ในการปกป้้องทรััพยากรธรรมชาติิทุุกชนิิด ที่�่อยู่�ภายในพื้้�นที่�่ป่่าสงวนแห่่งชาติิซึ่�่งให้้อำำ�นาจแก่่กรมป่่าไม้้ เป็็นผู้้�มีีอำำ�นาจตาม กฎหมาย ตามมาตรา 17 ได้้กำ�ำ หนดแนวทางเกี่�่ยวกัับการเข้้าถึึงทรััพยากรไว้้ โดยผู้�้ขออนุุญาตจะต้้องดำำ�เนิินการตาม ระเบีียบกรมป่่าไม้้ว่่าด้้วยการอนุุญาต ให้้เข้้าไปศึึกษาหรืือวิิจััยทางวิิชาการในเขตป่่าสงวนแห่่งชาติิ พ.ศ. 2548 และฉบัับแก้้ไขเพิ่่�มเติิม พ.ศ. 2559 ทั้้�งนี้้�สามารถ ดาวน์์โหลดแบบฟอร์์มเอกสาร และรายละเอีียดเพิ่่�มเติิมได้้ที่่� QR Code นี้้�  พระราชบััญญัตั ิิอุุทยานแห่่งชาติิ พ.ศ. 2562 เป็็นกฎหมายที่่�มีีวััตถุุประสงค์์ในการคุ้�มครองทรััพยากรธรรมชาติิ ในพื้้�นที่�่อุุทยานแห่่งขาติิซึ่�่งให้้อำ�ำ นาจแก่่กรมอุุทยานแห่่งชาติิ สััตว์์ป่่า และพัันธุ์์�พืืช เป็็นผู้้�มีีอำำ�นาจตามกฎหมาย ตามมาตรา 22 ได้้กำ�ำ หนดแนวทางเกี่่�ยวกัับการ เข้า้ ถึงึ ทรัพั ยากรไว้้ โดยผู้ข้� ออนุุญาตจะต้อ้ งทำำ�หนังั สือื ขออนุุญาตเข้า้ ร่่วมทำ�ำ การศึกึ ษา หรือื วิจิ ัยั ทางวิชิ าการในพื้้น� ที่ป�่ ่า่ อนุุรักั ษ์์ และจัดั เตรีียมเอกสารประกอบตามที่ก่� ำำ�หนด มายังั อธิบิ ดีีกรมอุุทยานแห่่งชาติิ สัตั ว์ป์ ่า่ และพันั ธุ์์�พืืช เพื่่อ� เข้า้ สู่�กระบวนการพิิจารณาตามลำ�ำ ดัับ ทั้้�งนี้้�สามารถดาวน์์โหลด Check List แบบบััญชีีรายการเอกสารสำ�ำ หรัับการยื่�น คํําขออนุุญาต แบบฟอร์ม์ เอกสาร และรายละเอีียดเพิ่่ม� เติมิ ได้ท้ ี่่� QR Code นี้้� 13

 พระราชบััญญััติิส่่งเสริิมการบริิหารจััดการทรััพยากรทางทะเล และชายฝั่่�ง พ.ศ. 2558 เป็น็ กฎหมายที่ม่� ีีวัตั ถุุประสงค์ใ์ นการบริหิ ารจัดั การทรัพั ยากรทางทะเล และชายฝั่ง่� อย่่างเป็น็ ระบบ เพื่่อ� การบำ�ำ รุุงรักั ษา อนุุรักั ษ์์ และฟื้น้� ฟูทู รัพั ยากรในพื้้น� ที่�่ ซึ่่�งให้้อำ�ำ นาจแก่่กรมทรััพยากรทางทะเลและชายฝั่�่ง เป็็นผู้้�มีีอำ�ำ นาจตามกฎหมาย โดยผู้้�ที่�มีีความประสงค์์จะเข้้าไปทำำ�การศึึกษาวิิจััยจะต้้องทำำ�การขออนุุญาต ตามระเบีียบกรมทรััพยากรทางทะเลและชายฝั่่�งว่่าด้้วยการอนุุญาตให้้เข้้าไปศึึกษา หรืือวิิจััยทางวิิชาการในพื้้�นที่�่ป่่าชายเลนที่�่อยู่�ในเขตป่่าสงวน แห่่งชาติิ พ.ศ. 2560 ทั้้ง� นี้ส� ามารถดาวน์โ์ หลดแบบฟอร์ม์ เอกสาร และรายละเอีียดเพิ่่ม� เติมิ ของ พ.ร.บ. ส่่งเสริมิ การบริหิ ารจัดั การ ทรัพั ยากรทางทะเลและชายฝั่ง�่ พ.ศ. 2558 ได้ท้ ี่�่ QR Code นี้� “การขออนุุญาตและยินิ ยอมให้เ้ ข้า้ ถึงึ ทรัพั ยากร ตามกฎหมายที่เ�่ กี่ย่� วข้้อง แบ่ง่ ออกเป็น็ 2 กลุ่�ม คืือ 1) กฎหมายที่�่ใช้้เกณฑ์์ประเภทหรืือชนิิด ทรััพยากรชีีวภาพเป็็นตััวกำำหนด และ 2) กฎหมายที่่ใ� ช้้เกณฑ์์พื้�นที่�่เป็็นตัวั กำำหนด” 14

1.2 การดำ�ำ เนิินการในรููปแบบสััญญา เป็น็ แนวทางตามกฎหมายว่่าด้ว้ ยนิิติิกรรมสััญญา เพื่่อ� ให้้เกิิดแนวปฏิิบัตั ิิ ที่่�เป็็นไปตามหลัักความยิินยอมที่�่ต้้องได้้รัับการแจ้้งล่่วงหน้้า (PIC) ของอนุุสััญญาฯ ที่ใ่� ห้ช้ ุุมชนมีีส่่วนร่่วมในการยินิ ยอม ปัจั จุุบันั สัญั ญาดังั กล่่าวยังั ไม่่มีีรูปู แบบที่แ�่ น่่นอน แต่่เพื่่�อความสะดวกในการทำำ�สััญญา จึึงขอเสนอตััวอย่่างสััญญา “หนัังสืือแสดง ความยิินยอมให้้เข้้าถึึงทรััพยากรชีีวภาพ” ซึ่่�งเป็็นหนัังสืือที่�่ผู้�้ใช้้ทรััพยากรจะต้้อง แจ้้งขออนุุญาตชุุมชนผู้�้เป็็นเจ้้าของทรััพยากรก่่อนมีีการเข้้าถึึงและใช้้ประโยชน์์ จากทรััพยากรชีีวภาพนั้้�น ๆ โดยการทำ�ำ สััญญานั้้�นอาจมีีการกำ�ำ หนดสิิทธิิ หน้้าที่�่ ความรัับผิิด ไว้้ในหนัังสืือสััญญาด้้วยได้้ ทั้้�งนี้้�อาจแบ่่งได้้เป็็น 2 กรณีี ได้้แก่่ 1) กรณีท่ีดนิ ท่มี เี จ้าของ กลา่ วคือ 2) กรณีทด่ี นิ ท่ีไม่มเี จ้าของ กลา่ วคอื ผู้ใช้ทรัพยากรที่จะเข้าถึงทรัพยากร ผู้ใช้ทรัพยากรที่จะเข้าถึงทรัพยากรชีวภาพ ชี ว ภ า พ ใ น ที่ดิ น ท่ี มี เ จ้ า ข อ ง จ ะ ต้ อ ง จ ะ ต้ อ ง ทำ � สั ญ ญ า กั บ อ ง ค์ ก า ร บ ริ ห า ร ทำ�สญั ญากับเจ้าของที่ดนิ นั้น ๆ เพื่อให้ ส่วนต�ำ บล (อบต.) ซง่ึ เป็นหนว่ ยงานที่ได้รับ ได้รับความยินยอมจากเจ้าของที่ดิน ใหเ้ ปน็ ผ้แู ทนของชุมชนในทอ้ งถิ่นน้ัน ๆ ในการเขา้ ถึงทรัพยากรชีวภาพ หนังสอื สัญญา 15

ตัวอยา่ งหนงั สอื แสดงความยนิ ยอมใหเ้ ข้าถึง ทรพั ยากรชวี ภาพ กรณีที่ดนิ ทม่ี เี จ้าของ หนังสอื แสดงความยนิ ยอมให้มกี ารเข้าถงึ ทรพั ยากรชวี ภาพ หนังสือฉบับนี้ทำขึ้น ณ ............................................................................................................................................... ต้ังอยู่………………………………………………………….................................................................................................................... เมื่อวนั ที.่ ...................................................... ข้าพเจ้า...........................................................อยบู่ ้านเลขที่......................................................................................... ในฐานะเจา้ ของหรอื ผูท้ ไ่ี ดร้ บั สทิ ธติ ามหนังสอื รบั รองการใช้ประโยชนใ์ นที่ดนิ หมายเลขท่.ี ............................................................ ขอใหก้ ารรบั รองว่าข้าพเจา้ ได้ใหก้ ารอนญุ าตตอ่ คำขอเพ่อื การเขา้ ถึงทรพั ยากรชีวภาพโดยมี นาย/นาง/นส./ดร.......................... เปน็ หัวหน้าโครงการชื่อว่า.........................................................................................โดยโครงการดงั กล่าวได้รบั ทุนสนับสนุนจาก ............................................................................................................................................................................................ ท้ังน้ีหนังสือแสดงความยนิ ยอมฉบบั น้ี ใหส้ ิ้นผลในทันทีเมื่อปรากฎวา่ 1. มีการนำทรพั ยากรชวี ภาพไปใช้ในลกั ษณะท่ขี ัดตอ่ กฎหมายหรอื ศีลธรรมอันดีของประชาชน 2. การศึกษาวิจัยมีผลกระทบต่อประโยชน์ที่ชุมชน ชาวบ้าน หรือประชนโดยทัว่ ไปพึงจะได้รบั เป็นปกติจากการใช้ ทรพั ยากรชวี ภาพทไี ดม้ กี ารอนญุ าตใหเ้ ขา้ ถึง เช่น การใช้เปน็ อาหาร ยา หรอื เครอ่ื งนุ่งห่ม เป็นตน้ 3. การศกึ ษาวจิ ยั มผี ลทำให้องคค์ วามรู้หรือภูมิปัญญาของคนในทอ้ งถนิ่ ถูกลิดรอนหรือถูกแปลงสภาพให้กลายเป็น ความรู้เพื่อผลประโยชน์ในเชิงพาณชิ ย์ เช่น การนำองค์ความรู้หรือภูมิปัญญาของคนในท้องถิ่นไปขอรับสิทธิใน ทรพั ย์สินทางปัญญา เป็นต้น (ลงชอื่ )………………………………………………….(ผู้ใหค้ วามยนิ ยอม) (……………………………………….…………..) (ลงชอื่ )………………….............................……(หัวหน้าโครงการวิจยั ) (…………………………………………………..) (ลงชือ่ )……………………................................…(พยาน) (…………………………….........................) (ลงช่ือ)…………………….......................…........(พยาน) (……………………………………………….....) สามารถดาวน์โหลดตวั อย่างหนงั สอื สญั ญาฯ ทงั้ 2 กรณี ได้ท่ี QR Code นี้ 16

2. การทำำข้้อตกลงแบ่ง่ ปัันผลประโยชน์์จากการใช้้ทรัพั ยากร เป็็นแนวปฏิิบััติิด้้านการเข้้าถึึงและการแบ่่งปัันผลประโยชน์์จากการใช้้ ทรััพยากรชีีวภาพ ที่่�เป็็นไปตามหลัักความตกลงที่�่ต้้องได้้รัับความเห็็นชอบร่่วมกััน (MATs) ของอนุุสััญญาฯ ซึ่�่งจะเป็็นขั้้�นตอนที่่�เกิิดขึ้้�นภายหลัังจากขั้้�นตอนการ ขออนุุญาตและยิินยอมให้เ้ ข้้าถึงึ ทรัพั ยากร ในปัจั จุุบันั ประเทศไทยอยู่ใ� นระหว่่างการจัดั ทำ�ำ (ร่่าง) พระราชบัญั ญัตั ิคิ วาม หลากหลายทางชีีวภาพ พ.ศ. ... ดัังนั้้�นการคุ้�มครองสิิทธิิแก่่ชุุมชนจึึงกระทำำ�ได้้โดย ผ่่านระบบการทำ�ำ สััญญาเป็็นกรณีี ๆ ไป ซึ่�่งการทำ�ำ สััญญาหรืือข้้อตกลงเกี่�ยวกัับ การแบ่ง่ ปันั ผลประโยชน์์จากการใช้ท้ รัพั ยากรชีวี ภาพ จะเป็น็ การช่ว่ ยรักั ษาสิิทธิิ ของชุุมชนให้ไ้ ด้ร้ ับั ผลประโยชน์์จากการนำ�ำ ทรัพั ยากรไปใช้ป้ ระโยชน์์อย่า่ งเท่า่ เทียี ม และเป็น็ ธรรม ซึ่ง�่ การทำ�ำ ข้อ้ ตกลงดังั กล่่าว สามารถแบ่่งออกเป็น็ 2 ประเภท ตามวััตถุุประสงค์์ของการเข้า้ ถึงึ ได้้แก่่ 1) ข้้อตกลง เพื่่�อการค้้า และ 2) ข้้อตกลงที่่�ไม่่ใช่่เพื่่�อการค้้า ทั้้�งนี้้�สามารถ ดาวน์โ์ หลดตัวั อย่่างหนังั สือื สัญั ญาหรือื ข้อ้ ตกลงได้ท้ ี่�่ QR Code นี้� การทำ�สญั ญาหรอื ข้อตกลงนี้ จะไมร่ วมถงึ การนำ�ไปใช้ปกตทิ ัว่ ไป เช่น เอาไปขาย หรือเอาไปทำ�อาหาร เปน็ ต้น 17

ผลประโยชน์ท์ ี่�่ผู้ใ�้ ห้้ทรัพั ยากรจะได้้รับั สามารถแบ่ง่ ออกเป็็น 2 รููปแบบ 2.1 รููปแบบตััวเงิิน เป็็นผลประโยชน์์จากเงิินรายได้้หรืือกำำ�ไร ซึ่่�งข้้อดีี ของผลประโยชน์์ที่่�เป็็นตััวเงิินคืือ มีีความคล่่องตััวสููงและสามารถชำำ�ระหนี้้�ได้้ ตามกฎหมาย เช่่น สมาชิกิ ในชุุมชนคนหนึ่่ง� อาจนำำ�ผลประโยชน์ท์ ี่ไ�่ ด้ร้ ับั ไปสร้า้ งอาคาร หรืือโรงเรืือน ส่่วนสมาชิกิ อีีกคนหนึ่่ง� อาจนำำ�ไปซื้อ� เครื่�องจัักร เป็็นต้น้ 2.2 รููปแบบที่่ไ� ม่่ใช่ต่ ัวั เงิิน เป็็นผลประโยชน์ท์ ี่�่ไม่่ใช่่รูปู แบบตััวเงิิน แต่่เป็น็ ผลประโยชน์์ในด้้านอื่�น ๆ เช่่น การให้้บริิษััทมาลงทุุนสร้้างสิ่�งอำ�ำ นวยความสะดวก ในชุุมชน หรืือการให้้บริิษััทเข้้ามาจ้้างคนในชุุมชน หรืือการฝึึกอบรมถ่่ายทอด เทคโนโลยีีให้้กัับชุุมชน หรือื กิิจกรรมการอนุุรักั ษ์ท์ รัพั ยากรชีีวภาพท้้องถิ่�นในชุุมชน เป็็นต้้น ซึ่�่งมีีข้้อดีี คืือ สมาชิิกในชุุมชนส่่วนใหญ่่สามารถที่�่จะได้้รัับผลประโยชน์์ ร่่วมกันั ในระยะยาวได้้ หลัักในการทำำข้อ้ ตกลง 2 3 1 1 . ต้้องขออนุุญาต 2 . ต้้องทำำ�ข้้อตกลง 3. ต้อ้ งตกลงร่่วมกันั ว่่า และได้้รัับการยิินยอม ก า ร เข้้ า ถึึ ง แ ล ะ ก า ร จ ะ มีี ก า ร แ บ่่ ง ปัั น ผ ล จากผู้�้ให้้ทรััพยากรหรืือ แบ่่งปันั ผลประโยชน์์ ประโยชน์์กัันอย่่างไร ผู้้�จัดหา รููปแบบไหน และอััตรา เท่่าใด 18

ผสแลพนปภวร.คะิ(โBดิ ยEดช้Dนา้์Oจ์น-ากกAกBาารSรเใCข้ชo้้าท้ ถnึรcัึงพัeแpยtลา)กะรกชีาีวรภแาพบ่่งปันั จากการดำำ�เนิินงานที่�่ผ่่านมา สพภ. ได้้ตระหนัักถึึงความสำ�ำ คััญเกี่่�ยวกัับ เรื่�องการเข้้าถึึงและแบ่่งปัันผลประโยชน์์จากการใช้้ทรััพยากรชีีวภาพ เพื่่�อคุ้�มครอง สิิทธิิของชุุมชน และให้้ความคุ้�มครองทรััพยากรชีีวภาพให้้แก่่ชุุมชนท้้องถิ่�นหรืือ องค์ก์ รปกครองส่่วนท้้องถิ่�น ในพื้้�นที่ท่� ี่่� สพภ. ได้้เข้า้ ไปดำำ�เนิินการ สพภ. จึึงได้พ้ ัฒั นาเครื่อ� งมือื ด้า้ นการเข้า้ ถึงึ และการแบ่ง่ ปันั ผลประโยชน์์ จากการใช้ท้ รัพั ยากรชีวี ภาพ สภพ. หรืือ BEDO-ABS Concept สำ�ำ หรัับชุุมชนขึ้้�น เ พื่่� อ เ ป็็ น ก า ร ส ร้้ า ง แ น ว ท า ง ป ฏิิ บัั ติิ ใ น ก า ร ป ก ป้้ อ ง คุ้ � ม ค ร อ ง ท รัั พ ย า ก ร ชีี ว ภ า พ ในท้้องถิ่�น และคุ้�มครองสิิทธิิของชุุมชนตามกฎหมายด้้านการเข้้าถึึงและการ แบ่่งปัันผลประโยชน์์จากการใช้้ทรััพยากรชีีวภาพ ที่�่เน้้นบทบาทการมีีส่่วนร่่วม ของคนในชุุมชนท้้องถิ่�น และการปัันผลประโยชน์์บางส่่วนไปใช้้ในการอนุุรัักษ์์และ ฟื้�น้ ฟูแู หล่่งทรััพยากรชีีวภาพ ในท้้องถิ่�นของตนเอง BECDoOnc-eApBt S 19

แนวคิดของ BEDO-ABS Concept ประกอบด้วย แนวปฏิบัติ 3 ข้อ ดังน้ี 1. การขออนุุญาตและยิินยอมให้้เข้้าถึึง แ บง ปนผลประโยช นผู้้ใชท้ รัพยากร ข้ออนุญาตและยนิ ยอม ทรัพั ยากร (PIC) แบ่่งออกเป็็นการดำ�ำ เนินิ ชุมชนผู้้ใË้ทรพั ยากร ใËเ้ ข้้าถึงึ (PIC) การในรููปแบบสััญญาที่�่ให้้ชุุมชนมีีส่่วนร่่วม ทรพั ยากรชีวภาพ ก ัลบไปตอบแทนและ ฟน ูฟ ทำสัญญาแบง่ ปัน ในการให้้อนุุญาตและการดำำ�เนิินการตาม ¼Å»ÃÐ⪹ (MATs) กฎหมายที่เ่� กี่ย�่ วข้อ้ ง ซึ่ง่� ขั้น� ตอนนี้้จ� ะเกิดิ ขึ้้น� ก่่อนที่่�จะมีีการเข้้าถึงึ 2. การทำ�ำ ข้้อตกลงแบ่่งปัันผลประโยชน์์ จากการใช้ท้ รัพั ยากร (MATs) ในรูปู แบบ ข อ ง สัั ญ ญ า ห รืื อ ข้้ อ ต ก ล ง ที่่� เ น้้ น ค ว า ม ต้้องการส่่วนรวมของชุุมชนเป็็นหลััก จะเป็็นการช่่วยรัักษาสิิทธิิของชุุมชน ให้้ได้้รัับผลประโยชน์์จากผู้้�ใช้้ทรััพยากร อย่่างเท่่าเทีียมและเป็็นธรรม 3. การปัันผลประโยชน์์บางส่่วนกลัับไป ต อ บ แ ท น แ ล ะ ฟื้้� น ฟูู แ ห ล่่ ง ท รัั พ ย า ก ร ชีวี ภาพในท้อ้ งถิ่น�่ ของตนเอง (Future of the origin) “การแบ่่งปัันผลประโยชน์์ที่่�สามารถสะท้้อนให้้เห็็นถึึงการนำ�ำ ผลประโยชน์์กลัับไปเพื่่�อตอบแทนระบบนิิเวศและแหล่่งทรััพยากรชีีวภาพ ถืือว่่า เป็็นวััตถุุประสงค์์สำ�ำ คััญประการหนึ่่�งของการแบ่่งปัันผลประโยชน์์ จากการใช้้ทรััพยากรชีีวภาพ แต่่ในยุุคสมััยใหม่่มนุุษย์์มองว่่าธรรมชาติิ เป็น็ สิ่ง่� ที่่ม� ีอี ยู่เ่� พื่่อ� ความสุขุ และผลประโยชน์ส์ ่ว่ นตัวั แต่ถ่ ้า้ ชุมุ ชนนำ�ำ ผลประโยชน์์ ที่่�ได้้มาไปตอบแทนระบบนิิเวศอย่่างเป็็นระบบ ก็็จะทำ�ำ ให้้ชุุมชนได้้รัับ ผลประโยชน์์จากการใช้้ทรััพยากรชีีวภาพในระยะยาวได้้ เช่่น การกำ�ำ หนด ให้้ชุุมชนได้้รัับผลประโยชน์์มาต้้องแบ่่งสััดส่่วนและนำำ�เข้้ากองทุุนฟื้�้นฟูู ระบบนิิเวศในชุุมชน เป็็นต้้น” 20

แนวทางการขออนุญาตและยนิ ยอมใหเ้ ข้าถึงทรพั ยากร ชุมชนควรทำ�การซักถามข้อมูลรายละเอียดจากผู้ขอใช้ทรัพยากรก่อน และนำ�ข้อมูล ดงั กลา่ วไปใชป้ ระกอบการพจิ ารณา กอ่ นท�ำ หนงั สอื แสดงความยนิ ยอมใหเ้ ขา้ ถงึ ทรพั ยากรชวี ภาพ โดยมีตวั อยา่ งของขอ้ ซกั ถาม ดงั น้ี เป็นใคร? เพื่อยืนยันตัวตนของผู้ขอใช้ฯ เอาส่วนไหน? เพ่ือทราบลักษณะ มีหลักฐานประกอบ เช่น บัตรประชาชน ของชิ้นส่วนทรัพยากรที่ผู้ขอใช้ฯ ต้องการ บตั รขา้ ราชการ และหนงั สอื เดนิ ทาง เปน็ ตน้ เช่น ใบของขลู่ หน่อของกระวาน ลำ�ต้น ของมะพร้าว และดอกของว่านสากเหล็ก มาจากท่ีไหน? หรือใครแนะนำ�มา? เป็นตน้ เพื่อยืนยันที่มา ที่อยู่ หรือต้นสังกัด ของผู้ เอามากแค่ไหน? เพื่อทราบปริมาณ ขอใช้ฯ มีหลักฐานประกอบ เช่น หนังสือ แนะน�ำ ตัวจากหนว่ ยงาน ของทรัพยากรที่ผู้ขอใช้ฯ ต้องการ และ ตรวจสอบว่าชุมชนมีพอหรือไม่ เช่น 10 ต้องการอะไร? ชนิดของทรัพยากร กโิ ลกรัม 50 หวั 20 ต้น และ 2 ตัน เป็นต้น ชวี ภาพท่ีตอ้ งการเขา้ ถงึ ประเภทของการนำ�ไปใช้ประโยชน์? ใช้เม่ือไหร่? เพ่ือคำ�นวณระยะเวลาหรือ เ พื่ อ จำ � แ น ก วั ต ถุ ป ร ะ ส ง ค์ ก า ร นำ � ไ ป ฤดกู าลทีเ่ หมาะสมในการเก็บเกย่ี ว ใช้ประโยชน์ของผู้ขอใช้ทรัพยากรให้มี ความชัดเจน ได้แก่ 1) เป็นการนำ�ไปใช้ ใชว้ ธิ ีหรือเครอื่ งมอื อะไรในการเก็บ? เพอื่ การคา้ หรือ 2) เป็นการน�ำ ไปใชท้ ่ีไมใ่ ช่ เพ่ือการค้า เช่น การนำ�ไปศึกษาวิจัยโดย เพ่ือประเมินผลกระทบจากเข้าถึงและ หนว่ ยงานภาครฐั เปน็ ต้น นำ�ทรพั ยากรออกจากพนื้ ที่ แล้้วจะเอาไปทำำอะไร? เพื่�อถาม คณะทำำงานมีีใครบ้้าง? ใครเป็็น หััวหน้้า? เพื่�อระบุุตััวตนและหน้้าที่่�ของ รายละเอีียดของการนำำ�เอาทรััพยากร ไปใช้้ประโยชน์์ว่่าสอดคล้้องกัันกัับประเภท ผู้้�มีีส่่วนเกี่�ยวข้้อง และป้้องกัันการแอบอ้้าง ของการนำ�ำ ไปใช้้ประโยชน์์หรืือไม่่ และ จากบุุคคลอื่ �น มีีแผนการเอาไปใช้้อย่่างไร 21

แนวจทาากงกใานรกใาชรท้ เจรรพั จยาาแกบรง่สปำ�หนั รผบั ลชปุมรชะนโยชน์ ก่่อนที่่�จะมีีการทำ�ำ สััญญาข้้อตกลงการแบ่่งปัันผลประโยชน์์จากการใช้้ ทรััพยากรชีีวภาพ เพื่่�อใช้้เป็็นหลัักฐานในการช่่วยรัักษาสิิทธิิของชุุมชนให้้ได้้รัับ ผลประโยชน์์จากผู้้�ขอใช้้ทรััพยากรอย่่างเท่่าเทีียมและเป็็นธรรม ชุุมชนมีีข้้อควร พิิจารณา ดัังนี้้�  ชุุมชนควรมีีการกำ�ำ หนดของประเภทผลประโยชน์์ที่่�ตนเองต้้องการ ตามวััตถุุประสงค์์ของการขอเข้า้ ถึงึ ทรััพยากร 1) วััตถุุประสงค์เ์ พื่่�อการค้า้ ส่่วนใหญ่่จะพบในกรณีีผู้ข� อใช้ฯ้ เป็น็ บริษิ ัทั ที่ม�่ีี การซื้อ� ขายและจ่่ายค่่าตอบแทนอย่่างเป็น็ รูปู ธรรม ทั้้ง� นี้� ประเภทของผลประโยชน์ท์ ี่ม�่ ักั ถูกู นำ�ำ มาใช้้ในการเจรจาข้้อตกลงจะพบได้้ทั้้�งแบบที่�เ่ ป็็นตััวเงิิน และแบบที่�ไ่ ม่่ใช่่ตััวเงิิน 2) วััตถุุประสงค์์ที่่�ไม่่ใช่่เพื่่�อการค้้า ส่่วนใหญ่่จะพบในกรณีีผู้�้ขอใช้้ฯ เป็น็ หน่่วยงานของภาครัฐั ซึ่ง่� มักั เป็น็ การขอความอนุุเคราะห์ม์ ากกว่่าทำ�ำ การซื้อ� ขาย แบบปกติิ ทั้้�งนี้้� ประเภทของผลประโยชน์์ที่�่มัักถููกนำ�ำ มาใช้้ในการเจรจาข้้อตกลง จะเป็น็ แบบที่�่ไม่่ใช่่ตััวเงินิ  ชุุมชนควรมีีการปรึึกษาหารืือระหว่่างชุุมชนกัันเองก่่อนว่่าคนส่่วนใหญ่่ ต้อ้ งการอะไร เพื่่�อกำ�ำ หนดเป็น็ แนวทางก่่อนมีีการเจรจากับั ผู้�้ขอใช้้ฯ ทั้้ง� ที่เ�่ ป็็นบริษิ ััท หรืือหน่่วยงานภาครััฐต่่าง ๆ  ชุุมชนควรอาศััยผู้้�เชี่�่ยวชาญทางด้้านการเงิินมาให้้คำ�ำ แนะนำ�ำ ปรึึกษา ในการเจรจาต่่อรองผลประโยชน์์ที่�่เป็็นตััวเงิิน เพื่่�อให้้การเจรจาต่่อรองของชุุมชน เกิิดผลประโยชน์์ต่่อชุุมชนมากที่่ส� ุุด  ชุุมชนควรวางแนวทางในการแบ่่งปัันผลประโยชน์์ระหว่่างสมาชิิก ของชุุมชนด้้วยกัันเอง เพราะอาจเป็็นประเด็็นความขััดแย้้งกัันเองระหว่่างสมาชิิก ในชุุมชนในอนาคตได้้ 22

จตาัวกอกยาา่ รงใสชถ้ทารนัพกยาราณกร์กชาวี รภทาำพ�ข้อตกลงแบง่ ปันผลประโยชน์ 1. วัตถุประสงคเ์ พ่ื อการค้า ลงุ เอ สะระแหนต่ รงนี้ นกั ธุรกจิ ลงุ เอ ตกลงกันก่อนว่าจะให้อะไร... นกั ธรุ กิจ ปลูกต้นสะระแหน่ไว้ 100 ต้น เคา้ แอวา่ลยชาะว่ ผกยขลทอติ�ำ ใเขหอาก้ ายลไน่ิหปปนวาจิอ่กยัยหอม ลงุ ขอท�ำ ขอ้ ตกลง สว่ ลจนงุาแขกบอกเ่งำ�ปไ1ร็น% เขา้ ถงึ และแบง่ ปัน ผลประโยชนจ์ ากการ ใชท้ รัพยากรชีวภาพ ได้รบั ควผาลมิตนภยิ ัณมมฑา์ยกาใสนีฟทนั อ้ งตลาด นกั ธุรกิจ ลุงเอ เงิน 10 ล้าตนาบมาทที่เตค้อยงตแกบล่งงใกหัน้กไับวน้ ายเอ 1% นักธรุ กิจ มรี ายไดจ้ ากยาสีฟัน ปีละ 10 ลา้ นบาท 2. วัตถุประสงคท์ ่ีไมใ่ ชเ่ พื่อการค้า ป้าทองบี คณุ ป้าครับ นักวจิ ยั ป้าทองบี ถ้าอนาคต นกั วจิ ยั ปลูกต้นสะระแหน่ไว้ สะระแหนข่ องคุณป้า มกี ารเอาสะระแหน่ นา่ จะมีสรรพคณุ ที่ดี ปา้ ขอทำ� ไปใช้ท�ำ อย่างอื่น ?100 ต้น ผมอยากขอเอาไป สัญญาการเข้าถึง ผมจะกลบั มาทำ�สญั ญา ทรัพยากรชวี ภาพ แบ่งปันผลประโยชน์ ? ท�ำ วจิ ัย โดยไม่ได้มีวัตถปุ ระสงค์ อกี ครั้งนะครับ เพ่ือการค้า ค้นพบสรรพคุณทางยาและเข้าสู่ขัน้ ตอนการทำ�สญั ญา การเข้าถงึ และแบง่ ปนั ผลประโยชน์เพอื่ การคา้ เวลาผา่ นไป นกั วิจยั กลบั ไปทีช่ ุมชนตน้ ทาง ป้าทองบี นักวิจยั นกั วิจัยค้นพบสรรพคณุ อยากพฒั นาตอ่ เปน็ ยาเพือ่ ขาย 23

กลมุ่ กิจการพัฒนาทรพั ย์สินทางปญั ญา ส�ำ นกั งานพฒั นาเศรษฐกิจจากฐานชีวภาพ (องคก์ ารมหาชน) ศูนยร์ าชการเฉลมิ พระเกียรติ ๘๐ พรรษา ๕ ธนั วาคม ๒๕๕๐ อาคารรฐั ประศาสนภกั ดี (อาคาร B) ชั้น9 เลขที่ 120 หมทู่ ่ี 3 ถนนแจ้งวัฒนะ แขวงทุง่ สองห้อง เขตหลักส่ี กรุงเทพฯ 10210 โทรศพั ท์ 0 2141 7800 โทรสาร 0 2143 9202 www.bedo.or.th