ระบบต่อมไร้ท่อ13

คํานํา หนังสือเล่มนีจัดทําขึนเพือเปนส่วนหนึงของรายวิชา พ33101 สุขศึกษาและพลศึกษา มีวัตถุประสงค์เพือให้ทราบ ถึงระบบต่อมไร้ท่อ โครงสร้าง หน้าที การดูแล และโรคทีเกิด จากระบบต่อมไร้ท่อ ผู้จัดทําหวังว่าหนังสือเล่มนีจะมีประโยชน์กับผู้อ่านและผู้ที ต้องการจะศึกษาเรืองระบบต่อมไร้ท่อ หากมีข้อผิดพลาด ประการใด ผู้จัดทําต้องขออภัยมา ณ ทีนีด้วย นางสาวกนกรดา แสงกําพลี ผจู้ ดั ทํา ก

สารบัญ คํานาํ ก ระบบต่อมไรท่อ 1 1 - ระบบต่อมไรท่อ 1 - ต่อมไรท้ ่อ 2 โครงสร้างและหน้าทีของระบบต่อมไร้ท่อ 2 - ต่อมใต้สมอง 3 - ต่อมไทรอยด์ 4 - ต่อมพาราไทรอยด์ 4 - ต่อมหมวกไต 6 - ต่อมไพเนียล 6 - ต่อมไทมัส 7 - ตับอ่อน 8 - ต่อมเพศ 9 การสร้างเสริมและดํารงประสิทธิภาพการทํางานของ ระบบต่อมไร้ท่อ 10 โรคทีเกิดจากต่อมไร้ท่อทํางานผิดปกติ ข

ระบบตอ่ มไรท้ ่อ (Endocrine System) ระบบต่อมไรท้ ่อ (Endocrine System) คือระบบภายในทีมีหน้าทีควบคุมการ เปลียนแปลงของรา่ งกายและควบคุม กระบวนการต่าง ๆ ทีสาํ คัญภายในเซลล์ ของสิงมีชีวิต ซึงเปนระบบทีทํางานสอด ประสานรว่ มกับระบบประสาท (Nervous System) ในด้านต่าง ๆ เช่น การควบคุมปฏิกิรยิ าเคมี หรอื การขนส่ง สารเข้า – ออกภายในเซลล์ ซึงส่งผลต่อ การสรา้ งและการใช้พลังงานของรา่ งกาย ทีนาํ ไปสู่การเจรญิ เติบโตในด้านต่าง ๆ ทังการพัฒนาของโครงสรา้ งอวัยวะ และ ระบบภายในอืน ๆ รวมไปถึงการรกั ษา สมดุล และการตอบสนองทางด้าน อารมณ์ของสิงมีชีวิต ต่อมไรท้ ่อ (Endocrine Gland) คือ กลุ่มเซลล์หรอื กลุ่มเนือเยือทีทําหน้าทีสรา้ ง และผลิตสารเคมี พิเศษทีเรยี กว่า “ฮอรโ์ มน” (Hormone) ให้กับรา่ งกาย ซึงสารดังกล่าวไม่ สามารถผลิตได้จากต่อมอืน ๆ โดยสารเคมีหรอื ฮอรโ์ มนเหล่านีจะถูกส่ง เข้าสู่กระแสเลือดโดยตรง โดยไม่ผ่านท่อลําเลียงภายนอก ดังนัน ต่อมไร้ ท่อจึงเปนอวัยวะทีประกอบด้วยเส้นเลือดจาํ นวนมาก เพือทําหน้าทีลําเลียง สารทีต่อมผลิตได้ไปยังอวัยวะต่าง ๆ ผ่านการไหลเวียนของนาํ เลือดหรอื นาํ เหลืองทัวรา่ งกาย ซึงฮอรโ์ มนแต่ละชนิดมีหน้าทีเฉพาะเจาะจงต่ออวัยวะ เปาหมาย (Target Organ) ทีแตกต่างกันออกไป 1

โครงสรา้ งและหนา้ ทีของระบบต่อมไร้ทอ่ ต่ อมใต้ สมองหรือต่ อมพิทูอู ทารี ต่อมใต้สมองเปนต่อมไรท้ ่อทีมีขนาดเล็ก ตังอยู่ ใต้สมองเปนต่อมทีมีความสาํ คัญมาทีสุด แบ่ง ออกเปน 2 ส่วน 1.ต่อมใต้สมองสว่ นหนา้ จะทําหนา้ ทีผลิตฮอรโ์ มนต่าง ๆ คือ ฮอรโ์ มนควบคุมการเจรญิ เติบโตของรา่ งกาย ทําหน้าทีควบคุมการ เจรญิ เติบโตของรา่ งกายให้เปนปกติ หากผลิตฮอรโ์ มนมากเกินไป จะทําให้ รา่ งกายสูงใหญ่ผิดปกติ หากเกิดขณะทีเปนผู้ใหญ่ อาจทําให้หัวใจโต เกิด โรคความดันโลหิตสูงได้ หากผลิตฮอรโ์ มนน้อยเกินไป จะทําให้รา่ งกายเตีย แคระแกรน็ การเจรญิ เติบโตของอวัยวะต่าง ๆ หยุดชะงัก ฮอรโ์ มนทีกระตุ้นต่อมไทรอยด์ ทําหน้าทีควบคุมการเจรญิ เติบโตและ กระตุ้นให้ต่อมไทรอยด์และตับอ่อนทํางานเปนปกติ ฮอรโ์ มนทีกระตุ้นต่อมหมวกไตส่วนนอก ทําหน้าทีควบคุมและกระตุ้น ต่อมหมวกไตส่วนนอกให้ทํางานได้ตามปกติ ฮอรโ์ มนเพศ ทําหน้าทีควบคุมและกระตุ้นการเจรญิ เติบโตการทํางาน ของต่อมเพศ ฮอรโ์ มนแลคโตจีนิคหรอื โปรแลคติน ทําหน้าทีกระตุ้นการเจรญิ เติบโต ของเต้านมและต่อมนาํ นมขณะตังครรภ์ 2

โครงสร้างและหนา้ ทีของระบบต่อมไรท้ ่อ 2. ต่อมใต้สมองสว่ นหลัง จะผลิตฮอรโ์ มน2ชนิด คือ ออกซิโตซิน (Oxytocin) ซึงเปนฮอรโ์ มนที มีผลต่อการบีบตัวของมดลูกขณะคลอดบุตรและช่วยกระตุ้นการหลังของ นาํ นมด้วยและวาโซเพรสซิน (Vassopressin) เปนฮอรโ์ มนทีมีผลต่อการ ทํางานของไต การควบคุมนาํ ในรา่ งกายระบบขับถ่ายปสสาวะและช่วยเพิม ความดันโลหิต ต่อมไทรอยด์ (Thyroid gland) เปนต่อมไรท้ ่อทีใหญ่ทีสุดของรา่ งกายมี 2 ข้างอยู่ด้านข้างส่วนบน ของหลอดลมตรงลําคอบรเิ วณลูกกระเดือกข้างละต่อม ทําหน้าทีผลิต ฮอรโ์ มนไทรอกซิน (Thyroxin) ซึงจะช่วยควบคุมการเผาผลาญภายใน รา่ งกาย การเจรญิ เติบโตของอวัยวะต่างๆในรา่ งกายแลกเปลียนนาํ และ เกลือแรค่ วบคุมกรดไขมันช่วยเปลียนกรดอะมิโนเปนกลูโคส หากรา่ งกาย ผลิตไทรอยด์ฮอรโ์ มนมากเกินไปจะทําให้เกิดโรคคอพอก หากผลิตน้อย เกินไป จะทําให้ระบบเผาผลาญในรา่ งกายผิดปกติการเจรญิ เติบโตผิดปกติ รา่ งกายเตียแคระแกรน็ ผิวหนังหยาบกรา้ น 3

โครงสร้างและหน้าทีของระบบตอ่ มไร้ท่อ ต่อมพาราไทรอยด์ (Para Thyroid gland) เปนต่อมไรท้ ่อทีเล็กทีสุด มีอยู่ 2 คู่อยู่ด้านหลังของต่อมไทรอยด์ ทําหน้าทีผลิตพาราฮอรโ์ มนเพือควบคุมระดับแคลเซียมและฟอสเฟตใน กระแสเลือด หากต่อมพาราไทรอยด์ผลิตฮอรโ์ มนมากเกินไปจะไปละลาย แคลเซียมและฟอสเฟตออกจากกระดูกเข้าสู่กระแสเลือด ทําใหเลือดมี ระดับแคลเซียมสูงขึนอาจทําให้เกิดนิวทีไต กระดูกพรุน ปวดกระดูกและข้อ แต่หากผลิตฮอรโ์ มนน้อยเกินไปจะทําให้ระดับแคลเซียมในเลือดตํา มีผล ต่อระบบกล้ามเนือและระบบประสาท เช่น กล้ามเนือกระตุก เปนต้น ต่อมหมวกไต (Adrenal gland) มี2ต่อม อยู่ข้างบนและข้าง หน้าทีปลายด้านบนของไต ทัง2ข้าง ต่อมหมวกไตด้านขวา มีรูปรา่ งคล้ายพีระมิด ด้านซ้าย มีขนาดใหญ่และอยู่สูงกว่ามีรูป รา่ งคล้ายพระจันทรเ์ สียว ซึง แบ่งได้ดังนี 4

โครงสรา้ งและหน้าทีของระบบตอ่ มไรท้ อ่ บรเิ วณชันนอก ทําหน้าที สรา้ งฮอรโ์ มนกลูโคคอรต์ ิคอยด์ (Glucocorticoid) ช่วยควบคุม เมตาบอลิซึมและการเผาผลาญ ในรา่ งกายและการเผาผลาญใน รา่ งกาย และฮอรโ์ มนไมเนอราโล คอรต์ ิคอยด์ (Mineralocorticoid) ช่วย ควบคุมสมดุลของนาํ และเกลือ แรใ่ นรา่ งกาย ซึงถ้าผลิต ฮอรโ์ มนน้อยจะมีอาการ อ่อนเพลีย เหนือยง่าย คลืนไส้ เวียนศีรษะ หากผลิตฮอรโ์ มน มากเกินไป จะทําให้เกิดความ สมดุลของเกลือแรใ่ นรา่ งกาย บรเิ วณชันใน ทําหน้าทีสรา้ งฮอรโ์ มนอะดรนี าลิน (Adrenalin) หรอื เอพิเนฟรนิ (Epinephrin) อาจเรยี กว่าฮอรโ์ มนฉุกเฉิน เพราะจะมีผล จากการถูกกระตุ้น เช่น ตกใจ ตืนเต้น เปนต้น และสรา้ งฮอรโ์ มนนอร์ อะดรนี าลินหรอื นอรเ์ อพิเนฟรนิ มีผลทําให้เส้นเลือดแดงทีไปเลียงอวัยวะ ภายในหดและบีบตัว 5

โครงสรา้ งและหนา้ ทขี องระบบต่อมไรท้ อ่ ต่อมไพเนียล(Pineal gland) เปนต่อมเล็กๆ ช่วยสรา้ งฮอรโ์ มน เมลาโตนิน (Melatonin) ทําหน้าที ยับยังการเจรญิ เติบโตของต่อมเพศใน ช่วยระยะก่อนหนุ่มสาว แต่เมือเข้าสู่วัย รุน่ อาจมีผลต่อการตกไข่และประจาํ เดือนในเพศหญิง หากต่อมไพเนียล ผลิตฮอรโ์ มนมากเกินไป จะทําให้เปน หนุ่มสาวช้ากว่าปกติ แต่หากต่อมนีถูก ทําลาย เช่น เกิดเนืองอกในสมอง จะ ทําให้เปนหนุ่มสาวเรว็ กว่าปกติ เปนต้น ต่อมไทมสั (Thymus gland) อยู่บรเิ วณด้านหน้าทรวงอก มี ขนาดเปลียนแปลงไปตามอายุ เด็ก ระยะในครรภ์มารดาต่อมนีจะโต มาก และจะมี ขนาดใหญ่ทีสุดเมือ อายุ6ป จากนันจะเจรญิ ช้าๆและ ค่อยๆหายไป เชือว่าต่อมนีสามารถ สรา้ งภูมิต้านทานโรคให้แก่รา่ งกาย ได้ 6

โครงสรา้ งและหน้าทีของระบบตอ่ มไรท้ ่อ ตับอ่อน เปนไดท้ ังต่อมมที ่อและต่อมไรท้ ่อ ทําหนา้ ทีดงั นี ต่อมมีท่อ ทําหน้าทีสรา้ ง นาํ ย่อย เพือใช่ในการย่อยอาหาร เรยี กว่านาํ ย่อยแพนครตี ิค ต่อมไรท้ ่อ สรา้ งฮอรโ์ มนของตับอ่อนบรเิ วณเนือเยือทีเรยี กว่า ไอสเลตออฟลางเกอรฮ์ านส์ (Panccreatic juice) ทําหน้าทีสรา้ งฮอรโ์ มน อินซูลินและกลูคากอน อินซูลิน (Insulin) เปนฮอรโ์ มนทีช่วยควบคุมเมตาบอลิซึม ของคารโ์ บไฮเดรตโปรตีนและไขมัน หากรา่ งกายขาดฮอรโ์ มนนีจะทําให้ ปรมิ าณนาํ ตาลในเลือดสูงผิดปกติ ปรมิ าณกรดไขมันและคีโตนบอดี (Ketone bodies) ในเลือดเพิมขึน ปสสาวะมากกว่าปกติ กลูคากอน (Glucagon) เปนฮอรโ์ มนทีทําหน้าทีกระตุ้น ไกลโคเจนทีสะสมในตับให้เปลียนเปนกลูโคสสู่ระบบหมุนเวียนเลือด และ กระตุ้นเบตาเซลให้หลังอินซูลินทีลําไส้เล็กและกระเพาะอาหาร หากขาดออร์ โมนนีมาทําให้เกิดโรคเพราะมีฮอรโ์ มนหลายชนิดสามารถทําหน้าทีแทนได้ 7

โครงสร้างและหนา้ ทขี องระบบต่อมไร้ทอ่ ต่อมเพศ อัณฑะ (Testest) มีหน้าทีสรา้ งตัวอสุจิซึงเปนเซลล์สืบพันธุ์เพศชาย และสรา้ งฮอรโ์ มนเพศชาย คือ เทสโทสเตอโรน (Testosterone) ซึงทําให้ เกิดการเปลียนแปลงของเพศชายในวัยหนุ่ม เช่น มีเสียงห้าว มีหนวด เครา มีกล้ามเนือเปนมัด มีขนขึนตามแขน ขา รกั แร้ อวัยวะเพศ และมี ความรูส้ ึกทางเพศ เปนต้น รงั ไข่ (Ovary) มีหน้าทีสรา้ งไข่ซึงเปนเซลล์สืบพันธุ์เพศหญิง และ สรา้ งฮอรโ์ มนเพศหญิง คือ เอสโตรเจน (Estrogen) และโปรเจสเตอโรน (Progesterone) ซึงทําให้เกิดการเปลียนแปลงทีแสดงลักษณะของเพศ หญิง เช่น เสียงแหลม ผิวพรรณเปล่งปลัง เต้านมเจรญิ เติบโต สะโพก ผาย มีขนบรเิ วณรกั แรแ้ ละอวัยวะเพศมีประจาํ เดือน และมีความรูส้ ึกทาง เพศ เปนต้น 8

การสรา้ งเสริมและดาํ รงประสทิ ธภิ าพการทํางาน ของระบบตอ่ มไร้ทอ่ การสรา้ งเสรมิ และดาํ รงประสิทธิภาพการทํางานของระบบ ต่อมไรท้ ่อนัน สามารถดาํ เนินการได้ดังต่อไปนี 1. หมันสาํ รวจและดูแลสุขภาพตนเองอย่างสมาํ เสมอ โดยการตรวจสมรรถภาพทีเกียวข้องกับระบบต่อมไรท้ ่อ ซึงทํา หน้าทีประสานงานรว่ มกับระบบต่าง ๆ รว่ มกัน เช่น การชังนาํ หนัก วักส่วนสูง เพือดูความสัมพันธ์และพัฒนาการเจรญิ เติบโตทีเปน ไปตามมาตรฐาน 2. ควรเลือกรบั ประทานอาหารทีมีประโยชน์และได้ สัดส่วนทีเหมาะสมอย่างพอเพียง โดยพยายามหลีเลียงอาหารทีมี ไขมันสูงและคอเลสเทอรอลสูง อาหารทีมีรสจัด เปนต้น 3 .ออกกําลังกายอย่างสมาํ เสมอ เพือช่วยให้รา่ งกาย แข็งแรง 4. ควรดืมนาํ สะอาด วันละ 6-8 แก้ว และนาํ ผลไม้ แทนการดืมเครอื งดืมประเภทนาํ อัดลม ตลอดจนหลีกเลียงเครอื ง ดืมทีมีแอลกอฮอล์ 5. ควรพักผ่อนอย่างเพียงพอ เช่น การนอน การ เลือกกิจกรรม เพือคลายความเครยี ดด้วยกิจกรรมนันทนาการ และงานอดิเรกต่าง ๆ เปนต้น 6. กรณีเกิดความผิดปกติของรา่ งกาย ควรรบี ไปพบ และปรกึ ษาแพทย์ทันที 9

โรคทเี กดิ จาก “ตอ่ มไรท้ ่อ” ทํางานผิดปกติ โรคเบาหวาน - เกิดจากการทํางานผิดปกติของเซลล์ต่อมไรท้ ่อของตับ อ่อน โรคพีซีโอเอส หรือกลุ่มอาการทีรังไข่มีถุงนาํ หลายใบ ประจาํ เดือนมาผิดปกติ ไม่สมาํ เสมอ หรอื มากเกินไป - เกิดจากการทํางานผิดปกติของเซลล์ต่อมไรท้ ่อของ รงั ไข่ ภาวะนกเขาไม่ขัน - เกิดจากการทํางานผิดปกติของเซลล์ต่อมไรท้ ่อใน อัณฑะ ต่อมไทรอยด์เปนพิษ - เกิดจากการทํางานผิดปกติของเซลล์ต่อมไรท้ ่อในต่อม ไทรอยด์ โรคอ้วน - อาจเกิดจากการทํางานผิดปกติของเซลล์ต่อมไรท้ ่อใน ต่อมหมวกไต หรอื ต่อมใต้สมอง โรคเนืองอกในสมอง - เกิดจากการทํางานผิดปกติของเซลล์ต่อมไรท้ ่อในต่อม หมวกไต หรอื ต่อมไต้สมอง 10

โรคร้ายทเี กิดจาก “ตอ่ มไร้ทอ่ ” ทาํ งานผดิ ปกติ โรคมะเร็งในตับอ่อน - เกิดจากการทํางานผิดปกติของเซลล์ต่อมไรท้ ่อในตับ อ่อน โรคออโต้อิมมูน หรือโรคภูมิต้านตัวเอง - เกิดจากการทํางานผิดปกติของเซลล์ต่อมไรท้ ่อในต่อม ไทรอยด์ โรคมะเร็งต่อมไทรอยด์ - เกิดจากการทํางานผิดปกติของเซลล์ต่อมไรท้ ่อในต่อม ไทรอยด์ โรคเนืองอกตับอ่อน - เกิดจากการทํางานผิดปกติของเซลล์ต่อมไรท้ ่อในตับ อ่อน 11