ARC-บทความการทำซอกะปี๊บบ้านโนนรัง

การทำซอกะป๊ีบบา้ นโนนรัง ตำบลสาวะถี อำเภอเมือง จังหวดั ขอนแก่น Making sokka beep at Ban Non Rang Sawatee Subdistrict, Mueang District, Khon Kaen Province ทรงภพ บงสีดา นกั ศกึ ษาปริญญาโท หลกั สตู รวิจยั วัฒนธรรม ศลิ ปกรรมและการออกแบบ มหาวิทยาลัยขอนแก่น บทนำ ซอ เปน็ เคร่อื งสายท่ที ำให้เกิดเสียงด้วยการใชค้ ันชักสีเข้ากับสายในดนตรไี ทย เรียกว่า ซอ ซ่ึง มีอยู่ 3 ชนิด ดว้ ยกนั คอื ซอสามสาย ซออู้ และซอด้วงทีเ่ ปน็ เคร่อื งดนตรพี ้ืนบา้ นไดแ้ ก่ สะล้อ เปน็ ต้น (พงษ์ ศิลป์ อรุณรัตน์, 2550) ซอกะปี๊บเกิดจากการนำวัสดุในพื้นที่มาทำโดยนำลักษณะของซอด้วง และซออู้ เป็นแบบอยา่ ง ซอด้วง เปน็ ซอสองสาย เปน็ ซอทมี่ เี สยี งแหลมเลก็ ที่สดุ ในเวลาเข้าประสมวง จะทำหน้าทเี่ ป็นผนู้ ำวง โดยบรรเลงทำนองหลกั ดว้ ยทำนองหวานบ้าง เกบ็ บา้ ง หรอื เรว็ บา้ ง ตามความ เหมาะสมที่มีอยู่ในเพลง เหตุที่เรียกว่า ซอด้วง ก็เพราะมีรูปร่างคล้ายเครื่องดักสัตว์ เพราะตัวด้วงดัก สัตว์ ทำด้วยกระบอกไม้ไผ่เหมือนกัน จึงได้เรียกชื่อไปตามลักษณะนั้นนั่นเองสายซอด้วงนั้น มีเพียง สองสายและมเี สยี งอยู่ สองเสยี ง คือสายเอกจะเปน็ เสยี ง “เร” สว่ นสายทุ้มจะเปน็ เสยี ง “ซอล” โดยใช้ สายไหมฟั่นหรือว่าสายเอ็นก็ได้ ที่เรียกว่า ด้วง มีส่วนประกอบ ดังนี้ กระบอก คันซอ ลูกบิด รัดอก หยอ่ ง คนั ชกั การเทยี บเสียง เทียบเสียงให้ตรงกับเสยี งขลยุ่ เพียงออ ทัง้ สายเอกและสายทมุ้ โดยใชส้ าย เอกเป็นหลัก ซออู้ เป็นซอสองสาย ตัวกะโหลกทำด้วยกะลามะพร้าว โดยตัดปาดกะลาออกเสียด้าน หนงึ่ เหตทุ เ่ี รยี กวา่ ซออู้กเ็ พราะ เรยี กตามเสยี งที่ได้ยนิ นั่นเองซอดว้ งและซออู้ ซออู้ เป็นซอท่ีมีเสียงทุ้ม กังวาน ลกั ษณะโดยทัว่ ไปคล้ายซอด้วง มสี ่วนประกอบ ดังนี้ กะโหลก คันซอ ลูกบิด รดั อก หมอน คัน ชัก การเทียบเสียง สายเอกมีระดับเสียงตรงกับสายทุ้มของซอด้วง สายทุ้มมีเสียงต่ำกว่าสายเอก 5 เสียง (อัษฎาวธุ สาคริก, 2550)

ซอด้วงและซออู้ ได้เข้ามามีบทบาทในวงดนตรีเครื่องสายต้ังแต่ปลายรัชกาลที่ 4 นี่เอง โดยได้ ดัดแปลงมาจาก วงกลองแขกเครื่องใหญ่ ซึ่งมีเครื่องดนตรีท่ีทำลำนำประกอบด้วย ซอด้วง ซออู้ จะเข้ ปละ ปอ่ี อ้ ตอ่ มาได้เอากลองแขก ปีอ่ อ้ อก และเอา ทบั กบั รำมะนา และขลยุ่ เข้ามาแทน เรียกวงดนตรี ชนดิ น้ีวา่ วงมโหรเี คร่ืองสาย มีคนเล่นทัง้ หมด 6 คน รวมทัง้ ฉ่งิ ดว้ ย (อทุ ศิ นาคสวสั ด์ิ, 2546) วัตถปุ ระสงคก์ ารวจิ ัย 1.เพื่อศึกษาประวัติความเป็นมาของซอกะปี๊บบ้านโนนรัง ตำบลสาวะถี อำเภอเมือง จังหวดั ขอนแก่น 2.เพื่อทราบถงึ ข้ันตอนการทำซอกะปีบ๊ บ้านโนนรงั ความเป็นมาของซอกะปีบ๊ บ้านโนนรงั จากการลงพนื้ ทีร่ ะหว่างวนั ท่ี 18 สิงหาคม 2564 ผู้เขยี นได้สมั ภาษณ์นายโกศล แสงสเี รอื งผูส้ ืบ ทอดการทำซอกะปี๊บ บ้านโนนรัง ตำบลสาวถี อำเภอเมือง จังหวัดขอนแก่น กล่าวว่า คนพาทำซอกะ ปี๊บคนแรกคือครูคำ ซึ่งเป็นครูประชาบาล บ้านโนนรัง เป็นผู้ก่อตั้งคนแรก เมื่อประมาณปี 2483 โดย ครูคำเป็นหัวหน้าคณะซอปี๊บมีผู้เล่นประกอบอยู่ 3-5 คน ด้วยการรวมตัวกันขึ้นมา ซึ่งทำเพื่อเล่น กันเองในหมู่คณะ ซอปี๊บที่ครูคำ นำไปแสดงนั้นประกอบด้วย ซ่อปี๊บที่มีขนาดปี๊บต่างกัน สองถึงสาม อนั กลอง และฉงิ่ ด้วยการบรรเลงอย่างเดยี วไมม่ เี สยี งคนรอ้ ง ภาพที่ 1 แสดงรูปซอกะปบี๊ ทีเ่ พม่ิ เตมิ ภาพที่ 2 แสดงรูปซอกะปีบ๊ ทำจาก โดยการตีเหลก็ แผน่ เปน็ ปี๊บ ป๊ีบใส่ของดั่งเดิม

ผู้สืบทอดการทำซอกะปี๊บซึ่งทำและดัดแปลงต่อยอดมีประมาณ 5 คน ปจั จบุ นั เหลือนายโกศล แสงศรี เรือง อายุ 74 ปี อาชีพทำนา บ้านเลขที่ 251 หมู่ 22 บ้านโนนรัง ตำบลสาวะถี อำเภอเมือง จังหวัด ขอนแก่น ได้เริ่มหัดทำเครื่องดนตรีกับคนในหมู่บ้านตั้งแต่อายุประมาณ ๑๕ ปี เครื่องดนตรีที่ทำ ประกอบไปด้วย แคน พิณ และซอ เป็นต้น และนอกจากนี้คุณพ่อโกศลยังชอบทำงานด้าน หัตถกรรม ทุกประเภทอีกดว้ ย เช่น กระติ๊บขา้ ว ไซ ตะกล้า เป็นต้น คุณพ่อโกศลทำทั้งจำหน่าย และทำเพือ่ ใชใ้ น ครอบครัว คุณพ่อโกศล แสงศรีเรืองมีความภูมิใจมากในการทำเครื่องดนตรีประเภทซอ ซ่ึงซอกะป๊บี ก็ ไม่ได้มีความสวยงาม แต่เป็นการสืบทอดของบรรพบุรุษของคนในหมู่บ้านไว้ ซึ่งหาดูได้ยาก ราคาการ ทำซอกะป๊บี ในปัจจุบัน หากวสั ดุเป็นของคณุ ภาพดีเช่นไมพ้ ยุง คอ่ นขา้ งมรี าคาสูง ปัจจบุ นั คุณพ่อโกศล ไม่ไดท้ ำขายแลว้ หากแตใ่ ครสนใจเรยี นร้ทู า่ นจะสอนให้ ภาพท่ี 3 แสดงรปู ผู้สัมภาษณแ์ ละ นายโกศล แสงศรเี รือง

วธิ กี ารเดนิ ทางไปบา้ นพอ่ โกศล แสงศรีเรอื ง เพอื่ ศกึ ษาการทำซอกะปบ๊ี มงุ่ หน้าไปถนนสายมะลวิ ัลย์ ขอนแก่น-ชมุ แพ เรมิ่ ต้นเดนิ ทางจากจุดแรก ศาลากลางจังหวัดขอนแก่น จนถึงปา้ ยหมบู่ า้ น ถึงสแี่ ยกบ้านทมุ่ โนนรงั เลยี้ วขวาแลว้ ตรงไป ผา่ นปา้ ยหมู่บ้านโนนรัง ขบั มาประมาณ 150 เมตร เล้ยี วซา้ ยสามแยกแรก บา้ นคุณพ่อโกศล แสงศรีเรอื งผ้ทู ำซอป๊บี

ข้นั ตอนการทำซอกะปบ๊ี วัสดุอุปกรณใ์ นการทำซอกระปี๊บ 1.1 วัสดุและอุปกรณด์ ้ังเดมิ 1. ปี๊บ ทบึ แบบไมม่ ีกระจก 2. ไม้เบญจพรร ณ ไมส้ ัก หรือไมพ้ ยุง ใช้ทำคันทวน คันชัก และมา้ หยอ่ ง 3. คนั ชกั สำเรจ็ รปู หรือคนั ชักซอ 4. ลวดสายเบรก หรือสายซอ 5. หรอื หางม้า 6. กอ้ นยาง 7. มดี พร้า 8. ฉาก ไมบ้ รรทัด 9. ดินสอ 10. กาว หรือขผี้ ้งึ ชนั โรง ภาพท่ี 4 แสดงรปู วสั ดุในการทำซอกะปี๊บ 1.2 วสั ดุและอปุ กรณทื เ่ี พิ่มเข้ามาในการทำคร้ังนี้ 3 1 1.สว่านใชเ้ จาะรูป๊บี 5 2.หนิ เจยี ร์ หรือลกู หมูใบขัดใช้เจยี ร์แต่ง 2 3.เลื้อยจ๊กิ ซอว์ 4 4.ดอกสว่านเจาะ ภาพที่ 5 แสดงรูปวัสดุในการทำซอกะปบี๊ เพิ่มเตมิ

ข้นั ตอนการทำซอกะปบ๊ี 1. วดั ขนาดเพื่อทำหลักคนั ทวน ความสงู 80 เซนติเมตร จากน้นั ทำการผ่าไม้ และตัดตามขนาด การผา่ หรือการตดั ไม้ แบบดัง่ เดมิ จะใช้เลือ้ ยผา่ ตามรปู เปน็ งานฝีมอื 2. ทำการวาดแบบคันทวน หลักซอ และทำการเหลาไม้ให้ได้ตามแบบ จากนั้นเจาะรูด้านบน 2 รูเพอื่ ใส่ลกู บิด การเหลาไม้แบบดงั่ เดมิ จะใชม้ ดี เหลา

3. ทำการวาดแบบลูกบดิ และทำการเหลาไม้ใหไ้ ด้ตามแบบ สามารถเข้ารูบนหวั คันทวนที่เจาะไว้ ไดโ้ ดยปลายจะเลก็ ด้ามจบั จะอ้วนกลมหรืเหล่ียม การเหลาไมแ้ บบดัง่ เดิมจะใชม้ ีดเหลา ในรูปภาพใชห้ ินเจยี ร์ในการตกแตง่ เพื่อความรวดเรว็ 4. ทำความสะอาดป๊บี และเจาะรูตรงกลางปบี๊ แนวนอน บนและล่าง เพื่อใส่คนั ทวน การเจาะรดู งั้ เดิมจะใช้ เหลก็ ตอกรู รูปท่แี สดงผู้ศึกษาได้นำสว่านมาใช้ เพือ่ ความรวดเร็ว

5. ใส่คนั ทวนลงไปในรูที่เจาะบนปบ๊ี ให้ทะลุไปอกี ฝงั่ โพล่ประมาณ 3 เซนตเิ มตร 6. ใสส่ ายเบรก หรอื สายซอโดยใส่สายที่ลกู บิดด้านล่างก่อน จากน้ัน นำคนั ชกั มาสอดสายด้านบน เขา้ ไประหว่างหางมา้ และทำการขึงโดยหมนุ ลูกบดิ ไปคนละดา้ น ในภาพใชส้ ายซออู้สองสาย ด้ังเดิมใชส้ ายเบรกจกั รยาน

7. นำลวดมาเป็นหัวจับสายซอทั้งสองเส้น ด้านบนคันทวนลงมาประมาณ 5 เซนติเมตร และบดิ ลอ็ กทา้ ยลวด 8. ผ่าไมเ้ ปน็ ลักษณะสามเหล่ยี ม หรอื ตวั A ดา้ นบนทำร่อง 2 ร่อง เพอื่ ไว้สายซอรอ่ งละเสน้ นำมาใส่ขึงสายดา้ นล่างจากปบี๊ แนวนอน 5 เซนตเิ มตร ไม้สองขา้ รองสายซอน้เี รียกว่า มา้ หยอ่ ง หรือหยอ่ ง

9. ใส่กาวปิดตรงช่องระหว่างคันทวนและปี๊บ จากนั้นทำการปรับสาย และใช้ก้อนยางชาติถูกับ หางม้าเพอ่ื ความเหนยี วและเพิ่มการเสียดสี เปน็ อนั เสรจ็ การทำซอกะป๊ีบ ตามภูมปิ ัญญาพื้นถิ่น เสร็จขั้นตอนการทำซอกะป๊ีบ. ภาพที่ 6 ซ้ายซอกะป๊บี แบบทำปบี๊ จากเหล็กแผ่น ขวาซอกะปบ๊ี ที่ทำ เสร็จตามขั้นตอน

วิเคราะห์สรปุ ผลภมู ิปญั ญาการทำซอกะปบี๊ ดา้ นรูปธรรม - การนำปี๊บหรือกระป๋องซึงเป็นกล่องใส่ของ เก็บอาหาร เช่นของหมักดองที่ใช้แล้วนำมาทำให้ เปน็ เครอ่ื งดนตรีขนึ้ ใหม่ - การนำหางมา้ มาใชเ้ ปน็ เครอื่ งสายซง่ึ เป็นวตั ถุทางธรรมชาติ - การนำวัสดุหาง่ายในพน้ื ท่ีมาประยุกตใ์ ชใ้ หม้ ีคุณคา่ - การนำสายเบรกรถจกั รยานมาใชใ้ ห้เปล่ียนเป็นสายซอ ด้านนามธรรม - หากใชไ้ หมฝนั่ แบบโบราณ เสยี งจะนมุ่ นวน - เบรกรถจกั รยาน จะใหเ้ สยี งกระด้าง สนกุ สนาน เสยี งโลหะ - เสียงจากปบี๊ ทำใหเ้ กดิ เสียงกอ้ งกงั วาน และเสยี งโลหะ ภาพที่ 7 แสดงรูปซอกะปี๊บจากการทำขา้ งต้น

เอกสารอา้ งองิ พงษ์ ศลิ ป์ อรุณรัตน์. ปฐมบทดนตรไี ทย : นครปฐม : โรงพิมพม์ หาวิทยาลัยศิลปากร, 2550 อษั ฎาวธุ สาครกิ . เครื่องดนตรไี ทย : กรุงเทพฯ : สำนักงานอุทยานการเรียนรู้, 2550. นันทิวัฒน์ น้อยกอ และคณะ, ม.ป.ป.,2558 ดนตรีพื้นบ้านภาคอีสาน เครื่องดนตรีประเภทสี. แหล่งที่มา http://student.nu.ac.th/thaimusicclub/esan2.htm.(1 กันยายน 2558) วิกิพีเดียสารานุกรมเสรีแก้ไขล่าสุดเมื่อวันที่ 22 มกราคม 2564 เวลา 00:04 น.สารานุกรมออนไลน์ เข้าถงึ ได้จากhttps://th.wikipedia.org/wiki/ซอ.เขา้ ถงึ เมอื่ 9 กนั ยา 2564