carpet museum 50

Xurcun. Qazax, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Khurjun. Gazakh, Azerbaijan. Early 20th century. Хурджун. Газах, Азербайджан. Начало XX века. Əriş – yun, arğac – yun, pambıq. Warp – wool, weft – wool, cotton. Основа – шерсть, уток – шерсть, хлопок. Keçirtmə, dolama texnikası. Interweaving, wrapping. Переплетение, обматывание. 47x135 sm. İnv. № 643 47x135 cm. Inv. No. 643 47x135 см. Инв. № 643 Xurcun. Xızı, Bakı, Azərbaycan. XIX əsr. Khurjun. Khizi, Baku, Azerbaijan. 19th century. Хурджун. Хызы, Баку, Азербайджан. XIX век. Əriş, arğac – yun, naxış ipi – yun, pambıq. Keçirtmə, Warp, weft – wool, cotton. Interweaving, wrapping. Основа, уток – шерсть, хлопок. Переплетение, dolama texnikası. 36x103 sm. İnv. № 666 36x103 cm. Inv. No. 666 обматывание. 36x103 см. Инв. № 666

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ HEYBƏ. Heybə kənd və dağlıq rayonların məişətində istifadə edilən, əsasən xovsuz xalça texnikasında toxunan xalça məmulatıdır. Çiyindən, bəzən də atın tərkindən aşırılan heybə formasına görə xurcuna bənzəyir. Lakin ondan təqribən iki dəfə kiçikdir. Cecimdən tikilmiş növləri və nadir halda xovlu xalça texnikasında da toxunan heybələr də vardır. Heybənin ağız hissəsi bədii tikmə, bafta və s. ilə bəzədilir. Onunla yaxın səfərə çıxarkən xırda əşyalar, azuqə daşınır. Heybənin üzərində xalçaçılıqda işlədilən motivlərin kiçildilmiş, lakin uzaqdan seçilə bilən formaları işlənir. “S” şəkilli, qarmaqlı, həndəsi ornamentli heybələrlə yanaşı, nəbati ornamentliləri də vardır. Onlara misal olaraq, kolleksiyamızda yer alan XX əsrin əvvəlində Bakıda toxunan stilizə olunmuş rəngarəng gül təsvirləri ilə bəzədilmiş yaraşıqlı heybəni (inv. № 3807) göstərmək olar. HEYBA. Heyba is a carpet item woven with the flat-woven technique that was used for everyday life in the villages and mountainous regions. It looks like a khurjun that was carried on the shoulder or loaded on a horse. However, it is almost half the size of a khurjun. Some types of heyba were woven using the jejim technique, and more rarely woven using the pile woven technique. The mouth of a heyba was decorated with embroidery and galloon. It was used to transport small objects or foodstuffs. Heyba was designed with small-scale motifs that can nevertheless be interpreted from a distance. Besides heyba decorated with S- shaped, hooked, and geometric patterns, there were also those with floral ornaments. Our collection houses a heyba (Inv. No. 3807) dating from the early 20th century with a stylized colorful image of a flower, which was woven in Baku. Heybə. Bakı, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. ХЕЙБЯ. «Хейбя» — переметная сума, ковровое изделие, Əriş, arğac – pambıq, naxış ipi – yun, pambıq. Keçirtmə, использовавшееся в деревенском быту в горных районах. dolama texnikası. 28x83 sm. İnv. № 3807 Ткали ее в основном в безворсовой технике. Такую суму для мелких вещей или запасов еды в дорогу вешали Heyba. Baku, Azerbaijan. Early 20th century. через плечо или перебрасывали через круп лошади. По Warp, weft – cotton, pattern yarn – wool, cotton. Interweaving, форме она напоминает «хурджун», но вдвое меньше. wrapping. 28x83 cm. Inv. No. 3807 Существуют также «хейбя», сшитые из «джеджима» или сотканные в ворсовой технике. Внешнюю часть Хейбя. Баку, Азербайджан. Начало XX века. «хейбя» украшали вышивкой, «бафтой» (тесьмой) и т.д. В Основа, уток – хлопок, узорообразующая нить – шерсть, орнаменте использовались характерные для ковроделия хлопок. Переплетение, обматывание. 28x83 см. Инв. № 3807 мотивы — уменьшенные, но различимые издалека. Кроме экземпляров с S-образными, крючкообразными, 150 геометрическими элементами имеются также «хейбя» с растительными узорами. Один из таких примеров — «хейбя» (инв. № 3807), сотканная в начале XX века в Баку и украшенная стилизованными разноцветными изображениями цветов. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 151

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ QAŞLIQ. Qaşlıq biçimi heybə ilə eyni, ölçüsünə görə isə ondan kiçik olan və əsasən xovsuz texnikada toxunan xalça məmulatıdır. Yun, pambıq və kecidən hazırlanan qaşlıq yəhərin qabaq hissəsinə, yəni qaşına taxıldığına görə belə adlanırdı. Son dövrlərə qədər səfərə çıxarkən yola götürülən yemək onun içinə qoyulurdu. Muzey kolleksiyasında XX əsrin əvvəlində Qarabağda hazırlanan, bədii tərtibatı alabəzək dar və enli zolaqların harmonik növbələşməsindən ibarət qaşlıq (inv. № 3181) cecim texnikasında toxunmuşdur. Qaşlıq. Qarabağ, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Əriş, arğac – ipək. Keçirtmə texnikası. 24x78,5 sm. İnv. № 3181 Gashlig. Karabakh, Azerbaijan. Early 20th century. Warp, weft – silk. Interweaving. 24x78.5 cm. Inv. No. 3181 Гашлыг. Карабах, Азербайджан. Начало XX века. Основа, уток – шелк. Переплетение. 24x78,5 см. Инв. № 3181 GASHLIG. A gashlig takes the same form as a heyba, but it is smaller in size and was woven mainly using a flat woven technique. A gashlig was woven with wool, cotton, and keji (a raw silk). It took its name from the front part of the saddle, called the gash, from which it was hung. Until recently, food was carried in these bags during travel. The museum’s collection includes an early 20th-century gashlig (Inv. No. 3181) with narrow and wide strips from Karabakh, woven using the jejim technique. ГАШЛЫГ. «Гашлыг» — ковровое изделие, кроем напоминающее «хейбя», но меньше его размерами. «Гашлыг» изготавливали в основном в безворсовой технике из шерсти, хлопка или шелка-сырца и прикрепляли его к луке седла, называемой «гаш», — откуда и название предмета. Вплоть до недавнего времени в «гашлыгах» возили еду, которую брали в путь. В коллекции музея хранится «гашлыг» (инв. № 3181), сотканный в Карабахе в начале XX века в технике «джеджим», особенность которой — гармоничное чередование узких и широких разноцветных продольных полос. 152 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ ÇUVAL. Çuval Azərbaycanda böyük kisəyə, Çuval. Bakı, Azərbaycan. XIX əsr. Əriş, arğac – yun, naxış ipi – xarala deyilir. Kiçik çuvallara qulp əlavə olunurdu. yun, pambıq. Keçirtmə, dolama texnikası. 75x81 sm. Hələ X əsrdə Muğan öz çuvalları ilə məşhur idi. İnv. № 2467 Çuvaldan əsasən taxıl və digər dənli bitkilərin saxlanılması üçün istifadə olunurdu. Eyni zamanda, Chuval (sack). Baku, Azerbaijan. 19th century. Cənubi Azərbaycanda bucaq çuvalı adlandırılan Warp, weft – wool, pattern yarn – wool, cotton. Interweaving, geyim, ev avadanlığının saxlanılması və interyerin wrapping. 75x81 cm. Inv. No. 2467 gözoxşayan dekorativ bəzəyi kimi işlədilmiş çuvallar da toxunurdu. Dəvə ilə yük daşımaq üçün onun Чувал (мешок). Баку, Азербайджан. XIX век. Основа, səciyyəsindən asılı olaraq, iri ölçülü dəvə çuvalından уток – шерсть, узорообразующая нить – шерсть, хлопок. istifadə edilirdi. Ərzaq məhsulları (taxıl, un, dən, Переплетение, обматывание. 75x81 см. Инв. № 2467 qənd və s.) çuvala doldurulub dəvəyə yüklənirdi. İri ölçülü, düzbucaqlı formalı, iki hissədən tikilmiş çuval əsasən palaz texnikasında, nadir halda zili üsulu ilə toxunurdu. Belə unikal çuvallardan (inv. № 2467) biri kolleksiyada yer alan XIX əsrdə Bakıda toxunmuş, rənglərin harmonik növbələşməsinə əsaslanaraq üfüqi cərgələr və təsvirləri xüsusi energetik ritm yaradan çuvaldır. Öz bədii tərtibatına görə tovuz quşlarının özünəməxsus üslublaşdırılmış təsvirləri, buta elementi və s. ilə zəngindir. Əski türk inamında tovuz quşu günəşi təmsil edirdi. Ulu əcdadlarımızın təsəvvürünə görə günəş pis ruh və təhlükələrdən qoruyurdu. Özündə gözəllik, şərin təcəssümü olan ilanlarla mübarizədə cəsarət kimi keyfiyyətləri birləşdirən tovuz quşu xalqımızın nəzərində bu qədər əzəmətli və müqəddəs idi. Çox vaxt buta elementinin tovuz quşunun stilizə edilmiş təsviri olduğu hesab olunur. CHUVAL. Another carpet product is a chuval, a big bag that was used in Azerbaijan. A small version has a handle. It was mainly used to store grain and other crops. In the 10th century, Mughan was famous for its chuval. At the same time, in Southern Azerbaijan, a bujag chuval was woven to store clothing, household items, and equipment, and for interior decoration. Depending on the load, a large camel’s chuval was woven. Food products (wheat, flour, grain, sugar, etc.) were filled into chuval that was loaded onto camels. Large rectangular chuval consisted of two parts, and was generally woven using the palas technique, and more rarely the zili technique. A 19th-century chuval (inv. № 2467) from Baku within the museum’s collection creates an energetic rhythm with its horizontal rows and images based on a harmonious alternation of colors. It was decorated with stylized images of peacocks and the buta. According to ancient Turkic belief, a peacock symbolizes the sun. Our ancestors believed that the sun protected against evil spirits and dangers. A peacock is considered to be a sacred and magnificent motif that embodies beauty and courage in conquering evil snakes. In most cases, the buta is like a stylized peacock. ЧУВАЛ. «Чувалом» в Азербайджане называют мешок. Маленькие «чувалы» имеют ручки. Их используют для хранения пшеницы и других зерновых. Еще в X веке чувалами славилась Мугань. Кроме того, в Южном Азербайджане ткали «буджаглы чувал» (угловые чувалы), в которых хранили одежду и домашний инвентарь, их использовали также в качестве украшения интерьера. Для перевозки на верблюдах служили, в зависимости от размера груза, большие верблюжьи «чувалы». Их наполняли продуктами питания (мука, зерно, сахар и т.д.) и навьючивали на верблюда. Большой прямоугольный «чувал», сшитый из двух частей, ткут обычно в технике «палас», реже − в технике «зили». Одним из таких уникальных «чувалов» (инв. № 2467) является экземпляр XIX века, выполненный в Баку и хранящийся в коллекции музея. Горизонтальные ряды орнаментальных мотивов в этом образце, основанные на гармоничном чередовании цветов, создают особый энергичный ритм. Художественное оформление «чувала» богато своеобразно стилизованными изображениями павлина и орнаментального элемента «бута». В древних тюркских поверьях павлин символизировал солнце. Согласно представлениям наших предков солнце защищало от злых духов и других опасностей. Павлин, соединяющий в своем образе красоту и смелость в борьбе со змеями, олицетворяющими зло, считался величественным священным существом. «Буту»также часто считают стилизованным изображением павлина. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 153

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ MƏFRƏŞ. Məfrəşlər maldarlıqla məşğul olan insanların gündəlik həyatında geniş istifadə olunaraq zili, kilim, bəzən də xovlu xalça texnikası ilə toxunan, ağzını gözəmək məqsədi ilə ilgəklər tikilmiş təqribən yarım metr hündürlüyündə, 1 metr enində, 1,2 metr uzunluğunda olan bəzəkli məişət əşyasıdır. Formaca hündür sandığa bənzəyir. Yorğan-döşək, paltar və s. saxlamaq, həmçinin onları dağdan arana və ya arandan yaylağa daşımaq üçün çox qədim zamanlardan istifadə edilir. Dahi Nizami Gəncəvinin “Xosrov və Şirin” poemasında Xosrovun ov səhnəsində ipəkdən toxunmuş məfrəşlər barəsində məlumat verilmişdir. Köç zamanı ən əhəmiyyətli əşyaların başında gələn məfrəşlər dolu olduğu zaman ağır olur. Ona görə də əsasən böyük və ən güclü heyvanlara – dəvə, at və qatır kimilərə yüklənir. Ağzı əksər halda cecimlə örtülür, örkənlə atın sağ və sol tərəfinə bağlanılır. Adətən çuvallar kimi, heyvanlara yükləmək asan olsun deyə cüt toxunurdu. Gəlinlərin yataq dəstləri, örtüləri və paltarları məfrəş içinə yerləşdirilərək ər evinə göndərilirdi. Hər ailədə ən az bir cüt olan bu məfrəşlər varlı ailələrdə dörd və daha çox olurdu. Məfrəşlərin bədii tərtibatında stilizə edilmiş heyvan və quş fiqurları, astral və bitki mənşəli motivlər yer alır. Şirvan və Abşeronda toxunan məfrəşlər xüsusi zərifliyi ilə fərqlənir. XIX əsrin sonunda Şirvanda toxunmuş nəfis məfrəş (inv. № 5095) ekspozisiyamızın incilərindən biridir. Məfrəşin bədii tərtibatında işlənən damğa xarakterli naxışlar özlərinin simvolik ifadəsində insan təfəkkürünün şüurüstü sakral qatlarını daşıyır. MAFRASH. A mafrash is a household item that was widely used by people engaged in cattle breeding. It was made using zili, kilim, and sometimes pile-woven techniques. This patterned bag with loops has a height of 0.5 meter, a width of 1 meter, and a length of 1.2 meters. Its form is similar to that of a tall trunk. It was used to store blankets, mattresses, and clothes, and also to transport them from the mountains to the lowlands in winter, and vice versa in spring. Nizami Ganjavi’s poem Khosrov and Shirin gives detailed information about a silk mafrash that features in Khosrov’s hunting scene. During migration, the most necessary items were gathered into the mafrash, making them very heavy. Therefore, the mafrash was loaded only onto the biggest and most powerful animals, such as camels, horses, and mules. The mouth of the mafrash was mainly covered with a jejim (a small rug) and tied to a horse with an orkan (a narrow rope) on the right and left. Mafrash was woven in pairs like chuval, making them easy to load onto animals. A bride’s bedding, bedcover, and clothing were sent to her husband’s house in these bags. Every family owned at least one pair of these bags, while wealthy families had four or more. The decoration of mafrash consists of stylized images of animals and birds, and astral and plant motifs. Mafrash from Shirvan and Absheron are distinguished by a specific delicacy. A late 19th-century mafrash (inv. № 5095) from Shirvan is the pearl of the museum’s exposition. It was decorated with tamga (a tribal symbol of tirkic people) patterns that illustrate the sacred thoughts of the human mind. МАФРАШ. В кочевом быту скотоводов широко использовались орнаментированные «мафрашы», формой напоминающий высокий сундук, размерами полметра в высоту, метр в ширину и 1,2 метра в длину. Их ткали в технике «зили», «килим», иногда в ворсовой технике; в верхней части по периметру их обшивали петлями, через которые пропускали веревку, закрывающую «мафраш». С древних времен «мафраши» используются для хранения и перевозки постельных принадлежностей, одежды и прочих предметов обихода при перемещении с гор в долины с наступлением зимы, а весной — с низменностей на летние пастбища в горах. В поэме «Хосров и Ширин» великого Низами Гянджеви в сцене охоты Хосрова упоминаются шелковые «мафраши». Во время переезда с места на место «мафраши», наполняясь вещами, становились очень тяжелыми. Поэтому ими навьючивали самых больших и сильных животных — верблюдов, лошадей, мулов. «Мафраши» покрывали безворсовым ковром − «джеджимом» и с помощью веревки «оркен» закрепляли на боках лошади. Обычно «мафраши», как и «чувалы», ткали парными, чтобы удобно было навьючивать ими животных. В «мафрашах» также отправляли приданое в дом жениха — постельные принадлежности, покрывало, одежду невесты. В каждой семье обязательно имелась хотя бы одна пара «мафрашей», в обеспеченных же семьях их было не менее четырех. В художественном оформлении «мафрашей» использовались стилизованные фигуры животных и птиц, астральные символы и растительные мотивы. Образцы, сотканные в Ширване и на Абшероне, отличаются особым изяществом. «Мафраш» (инв. № 5095), сотканный в Ширване в конце XIX века, — одна из жемчужин коллекции нашего музея. Узоры в виде клейма-тамги в оформлении этого мафраша восходят к архетипическим образам, живущим в подсознании человека (тамга — родовой знак у тюркских народов). 154 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Məfrəş. Suraxanı, Bakı, Azərbaycan. XIX əsr. Əriş, arğac – yun, naxış ipi – yun, pambıq. Keçirtmə, dolama texnikası. 100,5x69x48 sm. İnv. № 566 Mafrash. Surakhani, Baku, Azerbaijan. 19th century. Warp, weft – wool, pattern yarn – wool, cotton. Interweaving, wrapping. 100.5x69x48 cm. Inv. No. 566 Мафраш. Сураханы, Баку, Азербайджан. XIX век. Основа, уток – шерсть, узорообразующая нить – шерсть, хлопок. Переплетение, обматывание. 100,5x69x48 см. Инв. № 566 Məfrəş. Qarabağ, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Əriş, arğac, naxış ipi – yun, pambıq. Keçirtmə, dolama texnikası. 53x54,5x106,5 sm. İnv. № 3935 Mafrash. Karabakh, Azerbaijan. Early 20th century. Warp, weft, pattern yarn – wool, cotton. Interweaving, wrapping. 53x54.5x106.5 cm. Inv. No. 3935 Мафраш. Карабах, Азербайджан. Начало XX века. Основа, уток, узорообразующая нить – шерсть, хлопок. Переплетение, обматывание. 53x54,5x106,5 см. Инв. № 3935 Məfrəş. Şirvan, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Mafrash. Shirvan, Azerbaijan. Early 20th century. Мафраш. Ширван, Азербайджан. Начало XX века. Əriş, arğac – yun, naxış ipi – yun, pambıq. Warp, weft – wool, pattern yarn – wool, cotton. Основа, уток – шерсть, узорообразующая нить – Keçirtmə, dolama texnikası. Interweaving, wrapping. шерсть, хлопок. Переплетение, обматывание. 109x48x50,5 sm. İnv. № 5095 109x48x50.5 cm. Inv. No. 5095 109x48x50,5 см. Инв. № 5095

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ ÇANTA. Çanta xovlu və xovsuz xalça texnikası ilə toxunan, əsasən dördbucaqlı formaya malik, kiçik ölçülü əl torbasıdır. Az miqdarda və xırda əşyalar qoyub daşımaq üçün istifadə olunur. Qədimdə “qovluq” da adlandırılmışdır. Çiyinə salmaqdan ötrü aşırma bağı olur. Muzeyin kolleksiyasında ölkəmizin müxtəlif bölgələrində toxunan əlvan, mükəmməl bədii tərtibata malik çantalar saxlanılır. Onlar eyni funksiya daşısalar da, hər bir bölgənin özünəməxsus ornamental tərtibatı vardır. Damğa, totem və nişan xarakterli naxış və təsvirlərin mücərrəd, ümumiləşdirilmiş forması belə tipli məmulatların əsas bəzək ünsürlərini təşkil edir. Onların harmonik quruluşuna – nizamlılıq, sistemlilik, tarazlılıq düzümünə heyrətlənməyə bilmirsən. CHANTA. A chanta is a small handbag in the form of Çanta. Bakı, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Əriş, arğac, naxış ipi – a quadrangle made using pile and flat-woven techniques. yun. Keçirtmə, dolama texnikası. 36x39 sm. İnv. № 3975 It was used for carrying small objects. In ancient times, it was also known as a govlug. It has a strap for hanging on Chanta. Baku, Azerbaijan. Early 20th century. Warp, weft, pattern the shoulder. The museum’s collection stores varicolored yarn – wool. Interweaving, wrapping. 36x39 cm. Inv. No. 3975 and exquisitely decorated bags from different regions of Azerbaijan. They have the same function, but each Чанта. Баку, Азербайджан. Начало XX века. Основа, уток, region has its unique ornamental design. Abstract and узорообразующая нить – шерсть. Переплетение, обматывание. generalized forms of tamga, totemic, and symbolic 36x39 см. Инв. № 3975 patterns and images are characteristic for such products. It is impossible not to wonder at their harmonious compositions, characterized by regular, systematic, and balanced arrangements. ЧАНТА. «Чанта» — ручная сума, чаще всего Çanta. Qarabağ, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Əriş, arğac – yun, naxış квадратная, которую ткали в ворсовой или ipi – yun, pambıq. Keçirtmə, dolama texnikası. 37x43 sm. İnv. № 5502 безворсовой технике и использовали для ношения мелких предметов. В древности ее также называли Chanta. Karabakh, Azerbaijan. Early 20th century. Warp, weft – wool, pattern «говлуг» (папка). «Чанта» имеет ремешок для yarn – wool, cotton. Interweaving, wrapping. 37x43 cm. перебрасывания через плечо. В коллекции музея Inv. No. 5502 хранятся пестрые, оформленные с безупречным вкусом «чанта», сотканные в различных регионах Чанта. Карабах, Азербайджан. Начало XX века. Основа, уток – нашей страны. Все они имели одно и то же шерсть, узорообразующая нить – шерсть, хлопок. Переплетение, функциональное назначение, но в каждом регионе обматывание.37x43 см. Инв. № 5502 выполнялись по-своему. Основные элементы орнаментации подобных изделий — абстрактные узоры или восходящие к обобщенным формам «тамги», тотемических символов и знаков. Восхищает гармоничность их построения − регулярность, сбалансированность, упорядоченность орнаментов. 156 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ Maraqlı nümunələrdən biri Şirvanda toxunmuş, bədii tərtibatına görə fərqlənən, üzərində sakral xarakter daşıyan rəmzlər (damğa, daraq, aftafa və s.) və milli geyimli, stilizə olunmuş kişi və qadın fiqurlarının ön görünüşlü təsviri olan çantadır (inv. № 1402). Kişi fiqurunun yuxarısında quş təsvirləri, qadında isə ikitərəfli daraq təsvir olunub. Bu ailə xoşbəxtliyini isə haşiyə qurşağını təşkil edən elementlər qoruyur. Ola bilsin ki, bu çanta toy münasibətilə toxunmuş və onu ailədə xoş günlərin xatirəsi kimi saxlamışlar. One of the most interesting examples Çanta. Şirvan, Azərbaycan. XIX əsrin sonu. (Inv. No. 1402) is a Shirvan’s chanta with images of Əriş, arğac – yun, naxış ipi – yun, pambıq. stylized male and female figures in traditional costume, which was designed with sacred symbols such as tamga Keçirtmə, dolama texnikası. (a stamp), darag (a comb), and aftafa (a water pitcher). 21x28 sm. İnv. № 1402 At the top of the male figure are motifs in the shape of a bird, while at the bottom of the female figure is a motif in Chanta. Shirvan, Azerbaijan. Late 19th century. the shape of a two-sided comb. Elements on the border Warp, weft – wool, pattern yarn – wool, cotton. illustrate the protection of family happiness. Perhaps this Interweaving, wrapping. 21x28 cm. Inv. No. 1402 bag was woven for a wedding and kept as a memory of Чанта. Ширван, Азербайджан. Конец XIX века. happy days. Основа, уток – шерсть, узорообразующая Один из интереснейших образцов — «чанта» нить – шерсть, хлопок. Переплетение, (инв. № 1402), сотканная в Ширване. Она отличается обматывание.21x28 см. Инв. № 1402 изображенными на ней сакральными символами (клеймо-тамга, гребень, кувшин-афтафа), а также 157 стилизованными женской и мужской фигурами в национальной одежде. Над мужской фигурой изображены птицы, а над женской − двухсторонние гребни. Элементы, организующие кайму, призваны охранять семейное счастье этой пары. Возможно, эта «чанта» была соткана к свадьбе и хранилась дома как память о счастливых днях. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ DUZ TORBASI. Duz torbası duzluq və ya duzqabı da adlandırılan məişət məmulatı olub, duz saxlamaq üçün istifadə edilən ornamental torbadır. Duz torbasından Azərbaycan və Türkmənistanda duzu müəyyən müddət saxlamaq və həmçinin daşımaq üçün istifadə edilirdi. Xüsusi naxış və ornamentlərlə bəzədilmiş duz torbası uzun, dar boğazlı olmaqla müxtəlif rəngli yun, pambıq və həmçinin ipək ipliklərdən hazırlanıb və əsasən zili (qayıq) və ya qarışıq toxunuşlu olurdu. Duz torbasının naxışları dəqiq, həndəsi şəkilli və zəngin rəngli olurdu. Daha çox dolğun qırmızı tonlara üstünlük verilirdi. Məhz bu kiçik məmulatların bəzədilməsində xalçaların arxaik tərtibat metodları öz əksini tapır. Kolleksiyamızda təqdim olunan gözəl duz torbasından (inv. № 3942) biri XX əsrdə Qarabağda toxunmuş maraqlı bədii tərtibata malik eksponatdır. Onun ara sahəsi və dar yuxarı hissəsi üfüqi zolaqlara bölünmüş və hər biri müxtəlif ornamentlərlə bəzədilmişdir. Onlardan “çəkic”, “kərki”, “təbər”, “sakar” (ikiağızlı saka-skif baltası) adlandırılan  damğa tipli təsvirlər, “S”şəkilli suyun rəmzi, əqrəbin stilizə edilmiş rəsmi, müstəqillik və igidliyin simvolu olan buynuz motivi xüsusi mütənasibliklə bu zolaqlara yerləşdirilmişdir. DUZ TORBASI. Duz torbasi is a patterned salt bag that was Duz torbası. Qarabağ, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. also called duzlug or duzgabi. It was used to store and transport Əriş, arğac, naxış ipi – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. salt in Azerbaijan and Turkmenistan. The salt bag, decorated 41x43 sm. İnv. № 3009 with different patterns and ornaments, had a narrow-necked shape that was made from wool, cotton, and silk yarns and Duz torbasi. Karabakh, Azerbaijan. Early 20th century. woven using the zili (gayig) or mixed techniques. People usually Warp, weft, pattern yarn – wool. Interweaving, wrapping. preferred to decorate their geometric-shaped salt bags with red 41x43 cm. Inv. No. 3009 colors. These bags reflect archaic carpet design. Дуз торбасы. Карабах, Азербайджан. Начало XX века. A 20th-century example (Inv. No. 3942) from Karabakh Основа, уток, узорообразующая нить – шерсть. housed within the museum’s collection has a delicate design. Переплетение, обматывание. 41x43. Инв. № 3009 Its upper and central parts consist of horizontal strips with various components, such as types of tamga elements called chakij (a hammer), karki (a hoe), tabar (an ax), and sakar (double- bitted saka – a Scythian ax); S-shaped motifs symbolizing water; an image in the shape of a stylized scorpion; and a motif in the shape of a horn, which is a symbol of independence and courage. ДУЗ ТОРБАСЫ. «Дуз торбасы» («дузлуг», «дуз габы») – орнаментированный мешок, который в Азербайджане и Туркменистане использовали для хранения и перевозки соли. «Дуз торбасы», украшенный особыми узорами, имеет удлиненную форму, изготовляется из шерстяной, хлопковой, шелковой пряжи различных цветов в технике «зили» или методом смешанной техники. Узоры имеют правильную геометрическую форму и богатый колорит с преобладанием насыщенного красного цвета. В украшении «дуз торбасы» отражаются архаические приемы оформления ковров. Один из самых красивых экземпляров в коллекции музея соткан в XX веке в Карабахе (инв. № 3942). Его срединное поле и узкая верхняя часть разделены горизонтальными линиями, каждая из которых украшена различными орнаментами. В эти линии вписаны тамгообразные изображения таких предметов, как молоток, тяпка, секира, сагарис (двусторонний сако-скифский топор), а также S-образный символ воды, стилизованное изображение скорпиона и рога, символизирующие независимость и храбрость. 158 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Duz torbası. Qarabağ, Azərbaycan. 1950-ci illər. Əriş, arğac, naxış ipi – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. 42х57 sm. İnv. № 3942 Duz torbasi. Karabakh, Azerbaijan. 1950s. Warp, weft, pattern yarn – wool. Interweaving, wrapping. 42х57 cm. Inv. No. 3942 Дуз торбасы. Карабах, Азербайджан. 1950-е гг. Основа, уток, узорообразующая нить – шерсть. Переплетение, обматывание. 42х57 см. Инв. № 3942 Duz torbası. Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsr. Əriş, arğac, naxış ipi – yun. Keçirtmə, dolama texnikası. 38x57 sm. İnv. № 6913 Duz torbasi. Karabakh, Azerbaijan. 19th century. Warp, weft, pattern yarn – wool. Interweaving, wrapping. 38x57 cm. Inv. No. 6913 Дуз торбасы. Карабах, Азербайджан. XIX век. Основа, уток, узорообразующая нить – шерсть. Переплетение, обматывание. 38x57 см. Инв. № 6913

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ QAŞIQDAN. Qaşıqdan və ya çömçədan Azərbaycanda üz tərəfi zili, arxa tərəfi isə sadə palaz toxunuşlu mətbəx ləvazimatlarını saxlamaq üçün toxunan xüsusi uzunsov torbadır. Onda qaşıq, çömçə, oxlov və digər bu tip məişət əşyaları saxlanılırdı. Qaşıqdan müxtəlif ölçülərdə toxunsa da əsasən, 15x30–35 sm olçüdə olanlara daha çox təsadüf edilir. Onun qıraqları saçaqlarla bəzədilir. Bədii tərtibatlarına gəldikdə isə qeyd edək ki, əsasən həndəsi naxışlara daha çox üstünlük verilir. Belə nümunələrdən biri (inv. № 3990) üzərində səkkiz rəqəmini xatırladan təsvir və onun boyunca ziqzaq şəkilli ornamentlərə malik XX əsrin əvvəlində Bakıda toxunan qaşıqdandır. Naxışlar əşyanın uzunsov formasına uyğun olaraq yüksək peşəkarlıqla işlənmişdir. GASHIGDAN. A gashigdan or chomchadan is a Qaşıqdan. Bakı, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. longish bag that was used for keeping kitchenware. Əriş, arğac – yun, naxış ipi – yun, pambıq. Keçirtmə, The front was woven utilizing the zili technique, while dolama texnikası. 13x28 sm. İnv. № 3990 the reverse side used the palas technique. It holds spoons, ladles, rolling pins, and other kitchenware Gashigdan. Baku, Azerbaijan. Early 20th century. accessories. A gashigdan was mainly produced in Warp, weft – wool, pattern yarn – wool, cotton. Interweaving, sizes of 15x30–35 cm. It was generally decorated with wrapping. 13x28 cm. Inv. No. 3990 geometric patterns and its borders were adorned with fringes. Гашигдан. Баку, Азербайджан. Начало XX века. Основа, уток – шерсть, узорообразующая нить – шерсть, One example of this fascinating artifact хлопок. Переплетение, обматывание. 13x28 см. (Inv. No. 3990) was decorated with an 8-like motif Инв. № 3990 and elements in the shape of a zigzag, and was woven in Baku in the early 20th century. The patterns were skillfully embroidered on this longish gashigdan. ГАШИГДАН. «Гашигдан», или «чомчадан» – специальный удлиненный мешок для хранения кухонных принадлежностей. Его лицевую часть выполняли в технике «зили», а оборотную — в технике простого «паласа», края украшали бахромой. В нем держали ложки, половники, скалки и другие предметы кухонного обихода. Гашигдан бывает разных размеров, но в основном — 15×30–35 см. В художественном оформлении преобладают геометрические узоры. Один из таких образцов — «гашигдан» (инв. № 3990), сотканный в Баку в начале прошлого века, украшенный орнаментом в форме восьмерки, внутри линий которой размещены зигзагообразные элементы. Орнамент мастерски вписан в форму длинного прямоугольника. 160 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ LƏMƏQABAĞI. Yaxın keçmişə qədər Ləməqabağı. Şirvan, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Əriş, arğac – yun, ev interyerinin bəzək elementlərindən biri naxış ipi – yun, pambıq. Keçirtmə, dolama texnikası. 76x153 sm. İnv. № 3957 ləməqabağı olmuşdur. Ləmələr adətən, insan boyu hündürlüyündə, divar boyunca kərpicdən, Lamagabaghi (curtain for decoration). Shirvan, Azerbaijan. Early 20th century. taxtadan, palçıqdan qab-qacaq düzmək üçün Warp, weft – wool, pattern yarn – wool, cotton. Interweaving, wrapping. hazırlanmış rəflərdir. Rəflərin üst və ya alt hissəsini 76x153 cm. Inv. No. 3957 bəzəmək üçün və ya dəyələrin bir küncündə ağartı saxlanan yerin qabağına çəkmək üçün yun Лямaгабагы (занавес для декора). Ширван, Азербайджан. Начало XX века. və pambıqdan torlama və zili toxunuşlu yaraşıqlı Основа, уток – шерсть, узорообразующая нить – шерсть, хлопок. Переплетение, pərdələr hazırlanırdı. Ləməqabağının aşağı hissəsinə обматывание.76x153 см. Инв. № 3957 bəndi-rumi kompozisiyalı torlama tikilir. Tor isə qotazlarla tamamlanır. Kolleksiyamızda Şirvan, Qarabağ və ölkəmizin digər guşələrində hazırlanmış ləməqabağıların gözoxşayan nümunələri qorunub saxlanılır. Onların birinin (inv. № 3957) yuxarı hissəsi qayıq toxunuşlu olub, ağac motivli təsvirlərlə bəzədilmişdir. Ağac simvolu türk şamançılığının, əsatir və folklorunun, xalq sənətinin əsasını təşkil edir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanındakı dünya ağacının variantlarından olan “Qaba ağac”ın kökləri yeraltı dünya və keçmişi, budaqları, səma və gələcəyi ifadə edir. LAMAGABAGHI. Until recently, one of the components of a home’s interior decoration was lamagabaghi. A lama was a wall shelf of human height that was used for kitchen utensils that were made of brick, wood, and clay. A cotton curtain, made using the zili technique, decorated the top or bottom of a shelf, or created a separate place to store milk products in a tent. At the bottom of lamagabaghi, a grid with a bandi-rumi composition was sewn and completed with tassels. Our collection houses diverse specimens of lamagabaghi from Shirvan, Karabakh, and other regions of the country. The top of one (Inv. No. 3957) was woven using the gayig technique and decorated with motifs in the shape of a tree. The tree motif forms the basis of Turkic shamanism, myth, folklore, and folk art. The roots of the Gaba Tree, one of the variations of the World Tree, which was mentioned in the epos Kitabi Dede Gorgud (Book of Dede Korkut), symbolizes the underground world and the past, while the branches express the sky and the future. ЛЯМЯГАБАГЫ. Одним из важных элементов украшения дома в прошлом служила «лямягабагы» (занавеска). «Лямя» — полки для посуды высотой в человеческий рост, изготовленные из кирпича, дерева или глины. Красивыми хлопковыми сетчатыми занавесками, сотканными в технике «зили», украшали верхнюю или нижнюю часть полок (зачастую предназначенных для хранения молочных продуктов). К нижней части «лямягабагы» пришивалась сетчатая ткань с композицией «Бенди-руми», с которой свисали кисти. В коллекции музея хранятся красивейшие образцы «лямягабагы», изготовленные в Ширване, Карабахе и других регионах нашей страны. Верхняя часть одного из них (инв. № 3957) соткана в челночной технике и украшена изображениями деревьев. Символ дерева — основа тюркского шаманства, мифов, фольклора и народного искусства. Корни «Габа ахадж» (одного из вариантов Мирового древа из эпоса «Китаби-Деде Горгуд») воплощают подземный мир и прошлое, а его ветви — небо и будущее. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 161

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ DƏSTƏRXAN. Dəstərxan keçmiş zamanlarda azərbaycanlıların və digər türk xalqların süfrə əvəzinə işlətdikləri ağ rəngli və nazik toxunuşlu palazın adı olmuşdur. Orta Asiyada istehsal edilən dəstərxanlar çox zəngin bədii tərtibata malikdir. Azərbaycanda isə düzbucaqlı formaya malik dəstərxanın ara sahəsi əsasən saya olur, kənarlarına qabarıq naxışlar toxunurdu. Süfrə təkcə masa örtüsü və sadə bir əşya olmayıb, sakral mənaya da malikdir. Süfrələrdəki ornamentlər nəinki onun üstündəki yeməyi, ümumilikdə ailənin xeyir-bərəkətini, ruzi bolluğunu, eləcə də bu xeyir və bərəkəti hasil edənlərin qoruyucusudur. DASTARKHAN. A dastarkhan is a white and thin palas that was used in the past as a tablecloth by Azerbaijanis and other Turkic peoples. A dastarkhan produced in Central Asia is distinguished by the richness of its design. The central field of Azerbaijani dastarkhan, which were rectangular in shape, was usually plain, while the borders were vividly decorated. It was not only a tablecloth or simple object, but it also held a sacred meaning. The ornaments on the dastarkhan protect not only the food and the earner but also bring abundance to the family. Dəstərxan (süfrə). Qarabağ, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. ДАСТАРХАН. «Дастархан» – тонкий Əriş, naxış ipi – yun, arğac – pambıq. Keçirtmə, dolama texnikası. белый палас, который азербайджанцы и 90x188 sm. İnv. № 6298 другие тюркские народы использовали в качестве скатерти. Если «дастарханы» Dastarkhan (tablecloth). Karabakh, Azerbaijan. Early 20th century. Средней Азии имеют богатое Warp, pattern yarn – wool, weft – cotton. Interweaving, wrapping. художественное оформление всей 90x188 cm. Inv. No. 6298 поверхности, то у прямоугольных азербайджанских дастарханов срединное Дастархан (скатерть). Карабах, Азербайджан. Начало XX века. поле гладкое, а по краям вытканы Основа, узорообразующая нить – шерсть, уток – хлопок. Переплетение, рельефные узоры. Скатерть — это не обматывание. 90x188 см. Инв. № 6298 просто покров, она имеет сакральный смысл. Орнаменты дастарханов не только охраняют еду, но и обещают изобилие и достаток, а также оберегают добытчиков хлеба насущного. 162 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ SÜFRƏ. Kolleksiyamızda nəfis toxunuşlu süfrələr qorunub saxlanılır. Onlardan biri haşiyə bəzəyinin əsas elementini ox təsviri təşkil edən süfrədir. “Ox” Azərbaycan xalçalarının geniş yayılmış elementlərindən biridir. Köməkçi element kimi tez-tez rast gəlinir. Orta və kiçik ölçülərdə, ən müxtəlif rəng çalarlarında və bir neçə elementin kompleksində toxunur. Bir qayda olaraq, doldurucu bəzək rolunda çıxış edən ox elementini toxucular enerji yönümünün, arzuların istiqamətinin simvolu kimi qiymətləndirirlər. Oxların arasında olan üçbucaq təsviri bəd qüvvələr və pis gözdən qoruyan magiya ilə əlaqədardır. Üçbucaq formalı amuletlər alaçığa, geyimə, heyvanın boynuna göz qaytarmaq üçün taxılırdı. TABLECLOTH. Our collection retains exquisite tablecloths. A key element in the shape of an okh (an arrow) decorates the border of one. The okh is one of the most widespread elements on Azerbaijani carpets. This component was mainly used as an auxiliary element. It was woven in different colors in medium and small sizes and covered with a number of complex details. Weavers considered this element to be a symbol of energy’s orientation and the direction of dreams. The image of a triangle between arrows represents magic against evil forces and the evil eye. An amulet in the shape of a triangle was hung from tents, clothes, and the necks of animals to protect against the evil eye. Süfrə. Xızı, Bakı, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. СКАТЕРТЬ. В коллекции музея хранятся Əriş, naxış ipi – yun, arğac – pambıq. Keçirtmə, несколько изысканных скатертей. Кайма dolama texnikası. 85x187 sm. İnv. № 5279 одной из них украшена изображением стрел — широко распространенного Tablecloth. Khizi, Baku, Azerbaijan. Early 20th century. орнаментального элемента азербайджанских Warp, pattern yarn – wool, weft – cotton. ковров. Скатерти ткут средних и маленьких Interweaving, wrapping. 85x187 cm. Inv. No. 5279 размеров, с орнаментами разного цвета, используя помимо стрелы и другие Скатерть. Хызы, Баку, Азербайджан. Начало XX века. мотивы. Как правило, ткачи считают Основа, узорообразующая нить – шерсть, уток – хлопок. стрелу, если она является заполняющим Переплетение, обматывание. 85x187 см. Инв. № 5279 элементом, символом направления энергии и желаний. Изображенные между AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА стрелами треугольники связаны с магией, оберегающей от дурного глаза и нечистой силы. Амулеты треугольной формы вешали на палатку «алачыг», одежду, шею животных в качестве оберега от сглаза. 163

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ KEÇƏ. Azərbaycanda maldarlığın, xüsusən də qoyunçuluğun inkişafı keçəçilik sənətinin təşəkkül tapmasına zəmin yaratmışdır. Keçələr yunun tərkibindən asılı olaraq ağ, qara və qəhvəyi rəngdə olmuşdur. Bununla yanaşı, qırmızı, yaşıl, mavi, narıncı rənglərə boyanmış nəmənd adlanan bəzəkli keçələr də hazırlanmışdır. Evin döşəməsinə, çarpayı və ya taxt üstünə salınan nəmənd düzbucaqlı formada olurdu. Kənarları isə xalçalarda olduğu kimi yelənlə əhatə olunurdu. Naxışlı keçəni hazırlamaq üçün yerliyi təşkil edən yun layının aralarına bu və ya digər rəsmin kontur xətləri boyunca fərqli rəngdə yun döşənirdi. Nəmənd basılıb hazır olanda fərqli rəng çalarına malik yun layı onun səthində müvafiq bəzək ünsürü əmələ gətirirdi. Kolleksiyamızda saxlanılan XX əsrin əvvəlinə aid nəbati ornamentdən ibarət mükəmməl kompozisiyalı və zərif rəngli nəmənd (inv. № 1416) ən gözəl nümunələrdəndir. FELT. The development of cattle breeding and Nəmənd. Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. especially sheep breeding in Azerbaijan held a Yun, naxış ipi – yun. Keçə, təkəlduz texnikası. major place in the creation of crafts that employed 94x123 sm. İnv. № 1416 felt. Depending on the wool, felt could be white, black, or brown. However, a patterned felt called Namand. Azerbaijan. Early 20th century. namand was made from red, green, blue, and Warp, pattern yarn – wool. Felt, tambour embroidery. orange colors. A namand in the shape of a rectangle 94x123 cm. Inv. No. 1416 was used as a cover for a floor, bed, or takht (a type of bed). As with carpets, the borders were Нямянд. Азербайджан. Начало XX века. covered with yelan (stripe). To make patterned Основа, узорообразующая нить – шерсть. Войлок, felt, different-colored wools were matted between тамбурная вышивка. 94x123 см. Инв. № 1416 layers of wool, while repeated pressing caused the colored layers to create patterns on the surface. A specimen within the museum’s collection is an early 20th-century namand (Inv. No. 1416) decorated with floral patterns of gentle colors. ВОЙЛОК. Развитие в Азербайджане скотоводства, особенно овцеводства, создало предпосылки для становления здесь войлочного ремесла. В зависимости от состава шерсти войлок мог быть белого, черного или коричневого цветов. Кроме того, существовал расписной войлок красного, зеленого, голубого, оранжевого цветов, который назывался «нямянд». Им устилали пол в доме, кровать или тахту. «Нямянд» имел прямоугольную форму, по краям шла широкая кайма. Для изготовления узорчатого войлока слои шерсти, составляющие основу, дополнялись вдоль контура того или иного рисунка шерстью различных цветов. «Нямянд» (инв. № 1416), относящийся к XX веку и хранящийся в коллекции музея, отличается совершенной композицией с растительным орнаментом нежнейших оттенков. 164 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ BALIŞÜZÜ. Məişətdə istifadə olunan xalça məmulatlarından biri də balışüzüdür. Yastığa keçirilən balışüzü kətan, ipək və s. materiallardan hazırlanmaqla yanaşı, həm də xalça toxunuşlu da ola bilərdi. Muzey kolleksiyasındakı XX əsrin əvvəlində Şirvanda toxunmuş balışüzü (inv. № 3359) çeşni gözəlliyi və rəng əlvanlığı ilə fərqlənir. Onun ara sahəsi diaqonal xətlər əmələ gətirən və bu xətlər üzərində sıra ilə həndəsi ornamentlər düzülmüş kompozisiyaya malikdir. Balışüzünün haşiyə hissəsi qoruyucu xarakter daşıyır. BALISHUZU. Another household carpet product is a balishuzu (a pillowcase). It was made from linen or silk and would also have employed a carpet-weaving technique. A 20th-century balishuzu (Inv. No. 3359) from Shirvan is distinguished by its beauty and the richness of its colors. Its central field consists of a composition with elements in the shape of a diagonal decorated with geometric patterns. The border of the balishuzu has a protective meaning. БАЛЫШУЗЮ. Одним Balışüzü. Şirvan, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. из видов изделий, широко Əriş, arğac, naxış ipi – yun. использовавшихся в быту, была Keçirtmə, dolama texnikası. «балышузю» (наволочка). Такие 54x91 sm. İnv. № 3359 изделия не только шили из льна, шелка и других материалов, но и Balishuzu. Shirvan, Azerbaijan. Early 20th century. ткали в ковровой технике. Warp, weft, pattern yarn – wool. Interweaving, wrapping. В коллекции музея хранится 54x91 cm. Inv. No. 3359 «балышузю» (инв. № 3359), сотканная в Ширване в Балышузю. Ширван, Азербайджан. Начало XX века. XX веке. Она радует глаз красивым Основа, уток, узорообразующая нить – шерсть. рисунком и россыпью оттенков. Переплетение, обматывание. Композиция срединного поля 54x91 см. Инв. № 3359 состоит из диагональных линий и выстроенными рядами между ними геометрических орнаментов. Кайма «балышузю» носит характер магического оберега. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 165

XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ CORAB. Keçmişdə Azərbaycanın bütün bölgələrində yun, iplik Corab. Şəki, Azərbaycan. 1970-ci illər. və ya kecidən toxunmuş rəngarəng naxışlı qadın corabları dəbdə Yun. Toxuma texnikası. 11x35 sm. İnv. № 5380 olmuşdur. Hörmə ayaq geyimlərinin ən kütləvi növü olmaq etibarı ilə corab həm şəhər, həm kənd, həm də elat əhalisi arasında geniş Jorab. Sheki, Azerbaijan. 1970s. yayılmışdı. Onu hər bir ailədə qadınlar özləri toxuyurdu. Xammal Wool. Knitting. 11x35 cm. Inv. No. 5380 kimi həm qoyun, həm də dəvə yunundan istifadə edirdilər. Soyuq zonalarda uzunboğaz, mülayim iqlimi olan yerlərdə isə qısaboğaz Джорабы. Шеки, Азербайджан. 1970-е гг. corablar toxunurdu. Corablar həm adi, həm də təntənəli günlər üçün Шерсть. Вязание. 11x35 см. Инв. № 5380 nəzərdə tutulurdu. Qarabağda xalça ornamenti ilə toxunan “gəbə corabı”, adətən, gəlinin cehizində olardı ki, onların gözəlliyinə xüsusi diqqət yetirirdilər. Görkəmli şair Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” şeirində “adaxlı qız bəy corabın toxurdu” deməklə adətin son zamanlara qədər davam etməsinə işarə etmişdir. Adətən, corab naxışları al-əlvan boyalı iplərdən hörülməklə, çox vaxt hər bir bölgənin xalça naxışlarının bəzək elementlərini təkrar edirdi. Məsələn, kolleksiyada olan Şirvan, Qarabağ corabları rəng çalarlarına, ornament tərtibatına görə həmin qrupun xalçalarına bənzəyir. JORAB. In the past, women’s socks with colorful patterns, which were woven with wool, yarn, or keji (a row silk), were fashionable in all regions of Azerbaijan. The most popular clothing item, jorab (socks) were commonly worn by those in cities and villages, as well as by the pastoralists. In each family, women knitted their own jorab from the wool of camels or sheep. In cold regions, long-necked jorab were woven, while short jorab were made in areas with good climates. Jorab were worn on both ordinary and ceremonial days. Gaba jorabi, decorated with Karabakh carpet ornaments and woven with special attention, took their rightful place in the bride’s dowry. The outstanding poet Mahammadhuseyn Shahriyar said in his poem Heydarbabaya Salam, “The fiancée is weaving the groom’s socks,” referring to the tradition of weaving socks for the groom, which continued until recently. Jorab were knitted with dyed yarns and adorned with the elements of decorative carpets from each region. For example, the collection houses jorab from Shirvan and Karabakh whose colors and ornaments match the carpets from those same groups. ДЖОРАБЫ. В древности во всех регионах Азербайджана Corab. Şirvan, Azərbaycan. 1970-ci illər. были широко распространены узорчатые женские «джорабы», Yun. Toxuma texnikası. 14x46 sm. İnv. № 5392 вязанные из шерстяной пряжи. Этот вид чулочно-насочных изделий был популярен среди как городского, так и сельского Jorab. Shirvan, Azerbaijan. 1970s. населения, особенно у скотоводов. Женщины каждой семьи Wool. Knitting. 14x46 cm. Inv. No. 5392 сами вязали «джорабы». Сырьем служила овечья и верблюжья шерсть. В регионах с холодным климатом изготавливали длинные Джорабы. Ширван, Азербайджан. 1970-е гг. «джорабы», в более теплых — короткие. Их носили и в обычные, Шерсть. Вязание. 14x46 см. Инв. № 5392 и в праздничные дни. Карабахские «гебе джорабы», выполненные с использованием ковровых элементов орнамента, были частью приданого невесты, что требовало особого внимания к их красоте. Слова «невеста вязала джорабы для жениха» в стихотворении выдающегося поэта Мамедгусейна Шахрияра «Хейдярбабая салам» («Приветствие Гейдар-Бабе») свидетельствуют о том, что эта традиция жива и поныне. Узоры «джорабов» выполнялись из разноцветных нитей и воспроизводили ковровые элементы, характерные для каждого региона. Например, ширванские и карабахские «джорабы», хранящиеся в коллекции, оттенками цветов и орнаментальным решением напоминают ковры соответствующих групп. 166 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Naməlum el sənətkarları tərəfindən XALÇA MƏMULATLARI / CARPET PRODUCTS / КОВРОВЫЕ ИЗДЕЛИЯ böyük ilham və məhəbbətlə yaradılan xalça məmulatları misilsiz incəsənət nümunələri 167 olub, özünün milli-etnik mənsubiyyətini bədii tərtibatı vasitəsi ilə dünyaya bəyan edir. Azərbaycan Xalça Muzeyinin xalça məmulatları kolleksiyası əsrlər boyu qazanılan maddi dəyər nümunələrinin zaman keçdikcə daha çox yüksək mənəvi- estetik dəyərlər kateqoriyasına keçməsini bariz surətdə əks etdirir. Carpet products were woven by unknown artisans with love and enthusiasm, and are priceless artifacts that demonstrate their personal national-ethnic artistic design to the world. The Azerbaijan Carpet Museum’s collection of carpet products reveals that these specimens of material value acquired high aesthetic and spiritual values over time. Ковровые изделия, с любовью и вдохновением созданные народными мастерами, будучи ценнейшими образцами народного искусства, заявляют миру о своей этнической принадлежности, выраженной в художественных образах. Коллекция Азербайджанского музея ковра наглядно показывает, как предметы из материального мира бытовых вещей переходят в категорию высоких эстетических и духовных ценностей.

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА 168 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА PARÇA, GEYİM, TİKMƏ TEXTILE, CLOTHING, AND EMBROIDERY ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 169

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Muzey fəaliyyət göstərdiyi 50 il müddətində xalça və xalça məmulatlatları ilə yanaşı, parça, ənənəvi geyim və tikmə sənəti nümunələrinin toplanması ilə də məşğul olmuş, nəticədə elmi, tarixi və bədii cəhətdən çox böyük dəyərə malik bir kolleksiya əldə etmişdir. 1159 saxlama vahidindən ibarət olan bu inventarlar “Parça, geyim, tikmə” kolleksiyasında mühafizə olunmaqdadır. Naxçıvandakı Xaraba Gilan abidəsindən arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunmuş XII–XIII əsrlərə aid edilən tikmə nümunəsini çıxmaq şərtilə, qalan materiallar XIX–XX əsrləri əhatə edir. Parça bölməsi Kəşmir və Kirmanda istehsal olunmuş tirmələrdən, məxmər, yerli istehsala məxsus qanovuz, darayı və Rusiyadan gətirilən böyük miqdarda zərxara nümunələrindən ibarətdir. Darayı və qanovuz parçalar XX əsrin əvvəllərinə qədər istehsal edilmiş, məişətdə geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. Kolleksiyanın böyük hissəsini dekorativ-tətbiqi sənətin geniş yayılmış sahəsi olan tikmə sənəti nümunələri təşkil edir. Bura 345 inventar daxildir. Azərbaycanda geniş inkişaf etmiş 50-dən çox sənət növü arasında tikmə sənəti özünəməxsus yer tutur. Yurdumuzun zəngin və əsrarəngiz təbiəti, insanların yüksək zövqü, tükənməz istedadı, maddi-məişət ehtiyacları və xammal bolluğu tikmə sənətinin yaranıb inkişaf etməsini şərtləndirmişdir. Keçmiş məişətdə çöl-təsərrüfat işləri və ictimai həyatdan kənarda qalan qadınlar öz boş vaxtlarını tikmə ilə ötürürdülər. Demək olar ki, məişətdə istifadə olunan əksər ev müxəlləfatı qadın əllərinin, göz nurunun bəhrəsi idi. Qızlar cehizliklərinin, oğlan anaları isə nişan hazırlığı üçün əsasən tikmə və toxuma üsulundan istifadə edirdilər. Onu da qeyd edək ki, tikmə sənəti yalnız tələbatdan doğan ehtiyac deyil, həmçinin yüksək bədii zövqə malik qadınların öz duyğularını, hisslərini ifadə etmək vasitəsi də olmuşdur. Throughout its 50 years, the museum has collected carpet and carpet items, as well as traditional costumes and embroidery, eventually amassing a collection of scientific, historical, and artistic value. Consisting of 1159 items, these objects are stored in the collection of Embroidery, Clothing and Textiles. Besides embroidery examples from the 12th and 13th centuries, the rest of the materials are from the 19th and 20th centuries, and were found during the archaeological excavations in the area called Kharaba Gilan in Nakhchivan. The textile part of the collection consists of locally produced kanaus (a dense silk cloth) and darai (a delicate silk fabric); zarkhara imported from Russia in great quantity; as well as examples made of termeh and velvet, which were produced in Kashmir and Kirman. Most of the collection consists of embroidery artifacts that are common in decorative applied art. It includes 345 objects. The art of embroidery holds an important place among more than 50 types of arts in Azerbaijan. Embroidery art developed owing to our country’s rich and mysterious environment, people’s refined taste, inexhaustible talent, household needs, and an abundance of raw materials. In the past, women who did not maintain economic and social life, spent their leisure time embroidering. Almost every domestic item used in the household was produced from women’s hands. Girls used embroidery and knitting to make their dowries, and the mothers of boys embroidered when making gifts for wedding ceremonies. Notably, the art of embroidery was not only a need arising from demand, but also a means of expressing the feelings of women with a high artistic sensibility. На всем протяжении полувековой деятельности музея его фонд пополнялся не только коврами и ковровыми изделиями, но и фрагментами тканей, предметами традиционной одежды и образцами вышивки, составившими со временем коллекцию, имеющую большую научную, историческую и художественную ценность. Коллекция «Ткани, одежда, вышивка» Азербайджанского музея ковра насчитывает 1159 экспонатов. В основном они относятся к XIX– XX векам – исключением является образец вышивки, найденный при археологических раскопках в руинах города Хараба Гилан близ Нахчывана и относящийся к XII–XIII векам. Коллекция тканей состоит из образцов канауса и дараи (тонкая шелковая ткань) местного производства, ткани «зархара», в большом количестве привозимой из России, а также изготовленных в Кашмире и Кирмане бархата и тирме. Дараи и канаус производились вплоть до начала XX века и широко использовались в быту. Значительную часть коллекции – 345 экспонатов – составляют образцы такого широко распространенного вида декоративно-прикладного искусства, как вышивка. Этот вид творчества занимает особое место среди более чем пятидесяти видов искусств и ремесел, распространенных в Азербайджане. Его развитию способствовали богатая природа нашей страны, тонкий вкус и неисчерпаемый талант людей, материально-бытовые потребности и изобилие сырья. Женщины прошлого, отстраненные от участия в экономической и общественной жизни, все свое свободное время проводили за вышиванием. Изрядная часть предметов, используемых в быту, являлась плодами их труда. Занимаясь вышивкой и ткачеством, девушки готовили себе приданое, а матери сыновей пополняли запасы всего необходимого для помолвки. Отметим, что вышивание не только служило сугубо бытовым нуждам – оно позволяло женщинам, обладающим высоким художественным вкусом, выражать свои чувства и переживания. 170 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА



PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Qarabağ xanlarının nəslindən olan şairə Xurşudbanu Natəvanın əl işləri öz heyrətamiz gözəlliyi, yüksək texnikası ilə insanı valeh edir. Vaxtilə Azərbaycanda olmuş Aleksandr Dümaya öz əli ilə tikdiyi pul kisəsini bağışlayan Xurşudbanu Natəvan özünün yüksək qabiliyyəti ilə yazıçını heyran qoymuşdu¹. Şuşanın zəngin ailələrindən birinə mənsub olan Böyükxanım Əbrəxanovanın tikdiyi güləbətin namazlıq XIX əsrin sonlarında Tiflisdə keçirilən sərgidə böyük marağa səbəb olmuşdu. Muzey kolleksiyasında toplanmış tikmə sənəti nümunələri istehsal texnikasına görə güləbətin, muncuq, pilək, təkəlduz, zərənduz, məlilə, örtmə növlərini əhatə edir.Tikmə nümunələrini tətbiq sahələrinə görə isə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar: 1. Geyim elementləri (küləcə, araqçın, örpək, rübənd, başmaq); 2. Evlərin daxili interyerinin bəzədilməsi üçün istifadə olunan tikmələr (divar bəzəyi, örtük, balışüzü, mütəkkəüzü, yük örtüyü, pərdə, pərdəbaşı, taxça pərdəsi, gərdək pərdəsi, güzgü pərdəsi, çıraqaltı, üzərlik torbası, divar qovluğu, pərdə qotazı); 3. Müxtəlif məişət əşyaları (süfrə, boxça, gərdək torbası, qayçı qabı, üzərlik qabı, iynədan, qələmdan, mürəkkəbqabı üçün qovluq, kitab üzlüyü, manqal yelpiyi və s.); 4. Qadın və kişi aksessuarları (saatqabı, sürmədan, daraqqabı, yelpik, əl çantası, gül torbası, ətir qabı, pul kisəsi, tənbəki kisəsi, qobur, patrondaş, bığ bağı); 5. Dini ayin ləvazimatları (namazlıq, quranqabı, möhürqabı); 6. At bəzəkləri (çul). 172 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА The handiworks of poet Khurshudbanu Natavan, descended from the Karabakh khans, impress people with their amazing beauty and high degree of technique. Indeed, Alexander Dumas, who spent time in Azerbaijan, was fascinated by a purse gifted by Khurshudbanu Natavan. A prayer gold embroidery made by Boyukkhanim Abrakhanova, who was from a wealthy family of Shusha, sparked great interest at a late 19th-century exhibition in Tbilisi. Specimens of embroidery within the museum collection are categorized based on their techniques: gulabatin (gold embroidery), munjug (beads), pilek (sequins), takalduz (chain stitch embroidery), zerenduz (stamped plaques), malila (cannetille), doldurma (satin stitch embroidery), and gurama (patchwork). According to how they are used, embroidery samples can be classified as follows: 1. Clothing elements: kulaja (women’s outerwear), aragchin (a skullcap), orpak (a silk shawl), ruband (a veil with a mesh screen over the eyes), bashmag (shoes); 2. Embroidery used in home interior decoration: wall decorations, pillowcases, bolster cases, covers for beddings, curtains, perdebashy (a lambrequin), niche curtains, gerdek perdesi (canopy bed curtains), curtains for mirrors, doilies for oil lamps, uzerlik kisesi (a pouch for harmal to protect against bad eye), divar kisesi (a wall hanging), and curtain tassels; 3. Miscellaneous household items: tablecloths, bokhcha (a needlework bag), gerdek torbasi (a pouch for covering proving the bride’s virginity), scissors cases, needle-cases, pencil- cases, inkwell cases, book covers, and fans for braziers; 4. Women’s and men’s accessories: watch-cases, surmadan (an eyeliner container), comb-cases, hand-fans, handbags, gul torbasy (a sachet), perfume cases, purses, tobacco pouches, holsters, cartridge cases, mustache guard; 5. Religious ritual supplies: namazlig (an embroidered prayer rug), cases for the Koran, cases for praying stones; 6. Horse decorations: horseclothes. Так, работы Хуршудбану Натаван – поэтессы из рода карабахских ханов – пленяют своей удивительной красотой и высоким мастерством исполнения. Александр Дюма, некогда побывавший в Азербайджане, был восхищен ее талантом, а она подарила ему собственноручно вышитый кошелек. А на выставке, состоявшейся в Тбилиси в конце XIX века, большой интерес публики вызвал намазлык (молитвенный коврик), украшенный вышивкой в технике «гюлябятин» (золотое шитье) – работа Бёюкханым Абрахановой, принадлежавшей к одной из самых богатых семей в Шуше. По технике исполнения образцы, собранные в коллекции музея, охватывают такие виды вышивок, как «гюлябятин» (золотое шитье), «мунджуг» (вышивка бисером), «пиляк» (вышивка блестками), «текелдуз» (тамбурный шов), «зерендуз» (вышивка штампованными бляшками), «мялиля» (канитель), «долдурма» (вышивка гладью), «гурама» (лоскутное шитье). В зависимости от сферы применения образцы вышивки можно классифицировать следующим образом: 1) предметы одежды: кюляджа (верхняя женская одежда), арахчын (тюбетейка), орпек (шелковый платок), рубенд (покрывало для лица с ажурной сеткой для глаз), башмаки; 2) предметы домашнего интерьера: настенные украшения, чехол для подушки, чехол для мутаки, покрывало (в том числе и для постельных принадлежностей – подушек, матрацев и т.д.), занавес, пярдябашы (ламбрекен), занавес для ниши, гердек пердеси (полог), шторка для зеркала, салфетка под настольную лампу, узерлик кисеси (мешочек для хранения засушенной степной руты – растения, которое, по поверью, оберегает от дурного глаза), дивар кисеси (настенный мешочек для мелочей), кисти для штор; 3) предметы быта: скатерть, бохча (сумочка для рукодельных принадлежностей), гердек торбасы (мешочек для простыни, демонстрируемой для доказательства девственности невесты после первой брачной ночи), футляр для ножниц, игольница, пенал, футляр для чернильницы, обложка для книги, опахало для мангала и т.д.; 4) женские и мужские аксессуары: футляр для часов, сурмадан (футляр для флакона сурьмы), футляр для гребня, веер, женская сумочка, гюль торбасы (саше), футляр для флакона духов, кошелек, кисет для табака, кобура, патронташ, наусник; 5) принадлежности для религиозных обрядов: намазлык (молитвенный коврик), футляр для Корана, футляр для молитвенной печати, футляр для компаса; 6) украшения для лошадей: попона. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 173

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА 174 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 175

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Kolleksiyanın ən qədim eksponatı Xaraba Gilandan tapılan tikmə nümunəsidir (inv. № 9281). Tikmənin bir hissəsi vaxtilə arxeoloq Bəhlul İbrahimli tərəfindən Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinə, digər hissəsi isə Azərbaycan Xalça Muzeyinə təhvil verilmişdir. Tikmədə doldurma üsulundan istifadə edilmişdir. Doldurma üsulu isə öz növbəsində müxtəlif tikişlərlə həyata keçirilirdi ki, bu tikmədə “su” tikişindən istifadə olunmuşdur. Bu tikiş üsuluna Mingəçevirdən əldə olunmuş III–XII əsrlərə aid edilən maddi dəlillər üzərində rast gəlmək mümkündür. Həmin tikiş üsuluna fondun XIX–XX əsrin əvvəllərinə aid edilən tikmə nümunələrində də rast gəlinir. Araqçın və şəbkülahları bəzəyən “quşgözü” tikmənin kənar dairələri də su tikişi üsulu ilə ərsəyə gətirilmişdir. Fraqment Azərbaycan tikmə sənəti tarixinin öyrənilməsi üçün mühüm mənbə kimi qiymətləndirilə bilər. Eyni zamanda, islam dəyərlərinin, Azərbaycan məişət ənənələrinin öyrənilməsi baxımından da tikmə nümunələri böyük elmi əhəmiyyətə malikdir. The oldest of the collection’s exhibits is embroidery Parça fraqmenti. Xaraba Gilan, Azərbaycan. XII–XIII əsrlər. (Inv. No. 9281) that was found in Kharaba Gilan. One part of Yun, kətan. Əl işi. 13x30 sm. İnv. 9281 the embroidery was handed to the National Museum of History of Azerbaijan and the other part to the Azerbaijan Carpet Fabric fragment. Kharaba Gilan, Azerbaijan. 12th–13th century. Museum by the Institute of Archaeology and Ethnography Wool, linen. Handmade. 13x30 cm. Inv. No. 9281 of ANAS. The embroidery was made using the satin stitch embroidery. The method was applied using various stitches, Фрагмент ткани. Хараба Гилан, Азербайджан. XII–XIII века. and this embroidery was decorated with a su tikishi (stem stitch Шерсть, лен. Ручная работа. 13x30 см. Инв. № 9281 embroidery). This method of stitching occurs in the design of 3rd to 12th-century materials that were found in Mingachevir. This technique is also found in embroidery samples from the museum’s repository, dating back to the 19th and 20th centuries. The stem stitch embroidery also decorates the outside circles of the gushgozu (\"Bird's Eye\") stitch, which was applied to the aragchin (a skull cap) and shabkulah (a headdress). Such fragments are considered an important source for learning the history of Azerbaijani embroidery. At the same time, the embroidery patterns have great scientific importance in terms of learning the values of Islam and the traditions of Azerbaijan. Наиболее древним экспонатом в коллекции является образец вышивки (инв. № 9281), найденный в Хараба Гилане. Одна часть этой вышивки была отдана Институтом Археологии и Этнографии НАНА в Национальный музей истории Азербайджана, а другая – в Азербайджанский музей ковра. Вышивка выполнена в технике «долдурма» (гладь). Для этой техники характерны различные виды швов. В данном образце использован «су тикиши» – стебельчатый шов. Такой вид вышивки встречается на материальных образцах, найденных в Мингячевире и относящихся к III–XII векам. Его можно встретить и на образцах вышивки XIX–XX веков, хранящихся в фонде музея – стебельчатым швом «су» вышиты внешние окружности орнамента «гуш гёзу» («птичий глаз»), украшающего аракчины (тюбетейки) и шебкюлахи (ночные колпаки). Этот фрагмент можно расценивать в качестве важного источника изучения истории азербайджанской вышивки. В то же время экспонаты, украшенные вышивкой, имеют большое научное значение для изучения исламских ценностей и бытовых традиций Азербайджана. 176 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Tikmə nümunələrinin üzərinə salınan naxışlar adətən Daraqqabı və daraq. Bakı, Azərbaycan. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəli. materialın təyinatına uyğun seçilir, ya da sadəcə olaraq Məxmər, sümük. Güləbətin, sərmə. 6x14 sm, 4x8 sm. İnv. № 5730, 1007 nəbati təsvirlər salınırdı. Tikmə nümunələrindən daha çox daraqqabıların üzərində rast gəldiyimiz ilahə Humay təsvirləri Comb case with comb. Baku, Azerbaijan. Late 19th – early 20th century. xalqımızın mifoloji dünyagörüşü ilə bağlıdır. Bildiyimiz Velvet, bone. Gold embroidery. 6x14 cm, 4x8 cm. Inv. No. 5730, 1007 kimi, türk xalqları arasında Humay qadınların və uşaqların himayəçisi hesab olunurdu. Üçbucaq, ay, ox və qayçı ilə Футляр для расчески и расческа. Баку, Азербайджан. yanaşı, daraq da Humay ananın simvollarından biri olaraq Конец XIX – начало XX века. təsvir olunurdu. Təsadüfi deyil ki, Humayın adlarından Бархат, кость. Золотошвейная вышивка. 6x14 см, 4x8 cм. Инв. № 5730, 1007 biri “daraqvari başlı Umay ana” deyə anılır. Humay ana ilə eyniləşdirilən Albastının əlində daim daraq, sikkə təsvir edilir. Xalçalarla yanaşı, daraqqabılarda Humay təsvirlərinin tətbiq olunması qoruyucu funksiya daşıyaraq türk xalqlarına məxsus qədim dini inancları özündə yaşadır. Qadın aksessuarlarından olan sürmədanın üzərində də Humay ananın stilizə olunmuş təsvirini müşahidə edə bilərik. Kolleksiyanın maraqlı nümunələrindən olan üzərlik kisəsinin üzərindəki bəzək- amulet də əşyanın təyinatına uyğundur. Onun səthinə salınmış xaç elementi ibtidai dini inanclar sistemində günəşi simvolizə etmiş, sonralar xalça və tikmə nümunələrində bədnəzərdən qorunma vasitəsi kimi tətbiq edilmişdir. The patterns applied on the embroidery samples were Daraqqabı. Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. usually selected based upon the material; otherwise, only Mahud, pambıq. Təkalduz. 8,5x11 sm. İnv. № 6727 floral patterns were used. The images of Humay (the bird of happiness), which we find on comb cases, are related to the Comb case. Azerbaijan. Early 20th century. mythology of our people. As we know, the Turkic people Cloth, cotton. Chain stitch embroidery. 8.5x11 cm. Inv. No. 6727 considered Humay to be a protector of women and children. A comb — a symbol of Humay — also appeared on art samples, Футляр для расчески. Азербайджан. Начало XX века. along with triangles, the moon, and scissors. It is no coincidence Сукно, хлопок. Тамбурная вышивка. 8,5x11 см. Инв. № 6727 that one of Humay’s names is “mother Umay with the comb- shaped head”. A comb and a coin are always illustrated in the hands of the Al Basty – female demonic character, who is likened to the mother Humay. The use of Humay images as a protective function in both carpets and comb cases is based on the ancient religious beliefs of the Turkic people. We can also observe the stylized image of the mother Humay on surmadan (eyeliner container). The decorative-amulet on a case for harmal, which is one of the most interesting pieces of the collection, is also in line with the use of the item. The cross symbolized the sun in primitive religious beliefs, and later was applied to carpets and embroidery to protect against the evil eye. Узор вышивки обычно зависел от назначения предмета (либо же выбирался нейтральный растительный орнамент). Так, изображения Хумай (птицы счастья), чаще всего встречающиеся на дараггабы (футлярах для гребней), связаны с мифологическими воззрениями нашего народа. У тюркских народов Хумай (Умай) считалась покровительницей женщин и детей. Помимо треугольников, луны, стрелы и ножниц, на вышивках также изображался гребень, как еще один символ матери-Хумай. Не случайно Хумай также называют «Мать- Умай с гребнеобразной головой». В руках Албасты – женского демонического персонажа, уподобляемого матери-Хумай, – изображаются гребень и монета. Образ Хумай на коврах и футлярах для гребней служил оберегом, являясь отражением древних религиозных поверий тюркских народов. Стилизованное изображение матери-Хумай можно наблюдать и на таком женском аксессуаре, как сурьмадан (футляр для флакона сурьмы). Соответствует назначению предмета и орнамент-амулет на одном из интереснейших экспонатов в коллекции – узерлик кисеси (мешочке для хранения засушенной степной руты – средства от дурного глаза). Крестообразный символ в системе первобытных религиозных верований обозначал солнце. Позднее он использовался в коврах и вышивке с целью защиты от сглаза. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 177

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Kolleksiyada toplanmış evlərin daxili interyerinin bəzədilməsində istifadə olunan tikmə nümunələri öz gözəlliyi ilə diqqəti cəlb edir. Keçmiş məişətdə evlərin daxili interyerinin tikmə və xalça məmulatları ilə bəzədilməsi ənənəvi hal almışdı. Buna görə də belə tikmələrin bədii-estetik görünüşünə mühüm əhəmiyyət verilir, onların üzərinə daha çox qoruyucu, dini inanclar sisteminə uyğun naxışlar salınırdı. Muzeyin kolleksiyasında bir neçə kifayət qədər böyük, düzbucaqlı formada, astarı adi parça, üz tərəfi isə tünd rəngli mahuddan olan və təkəlduz texnikasında işlənmiş divar pannoları vardır. Ekspozisiyada nümayiş olunan Gəncə tikməsi (inv. № 5585) bu tip divar bəzəklərindəndir. Bu, mahud üzərində təkəlduz və pilək işləməli, badamvari formada həyat ağacının hər iki tərəfində quş təsviri olan mükəmməlliyinə görə nadir tikmədir. Ağacın üzərində az nəzərə çarpan tağ verilmişdir. Qırmızı fon 3 tərəfdən sürməyi haşiyə ilə əhatələnib. Haşiyə də islamın rəmzi olan gülabdan təsvirləri ilə bəzədilib. Tikmənin yuxarı hissəsi hər iki tərəfindən qotazlı iplərin sallandığı qurama ilə işlənilib, aşağısına isə saçaqlar tikilib. Ümumiyyətlə, divar bəzəklərinin əksəriyyətində ya dini-mifoloji elementlər, ya da təbiət təsvirləri həkk edilərək evlərin estetik gözəlliyini təmin etmək, bəd ruhlardan qorunma, ruzi-bərəkət diləyi ön plana çəkilmişdir. Beauty distinguishes the embroidery examples that decorated home interiors. It was popular in the days of old to decorate houses with carpets and embroidery items. The aesthetic appearance of such structures was very important, which is why they were decorated with patterns relating to religious beliefs. The museum’s exhibition features one such example, a Ganja wall panel (Inv. No. 5585). It is decorated with a rare and perfect almond-shaped tree of life with birds at the sides, using chain stitch embroidery and sequins on the cloth. Above the tree of life, there is a barely noticeable embroidered thin arch. The red background on the three sides is framed by a blue border, also embroidered with patterns (there you can see, for example, the image of gulabdan, a pitcher for rose water and a symbol of Islam). On top of the panel, there is a band of patchwork, with cords on both sides from which brushes descend. A fringe is sewn along the bottom edge. Generally, either religious or mythological elements, or nature paintings, illustrate most wall decorations, providing homes with aesthetic beauty, protecting them from evil spirits, and expressing the inhabitants’ desire for prosperity. Образцы вышивок в коллекции музея, предназначенные для декора интерьера, восхищают своей красотой. Для быта наших предков было характерно украшение домашнего интерьера вышивками и коврами, поэтому художественно-эстетическому облику подобных изделий придавалось огромное значение, а орнаменты на них, соответствующие системе религиозных верований, выполняли функцию оберегов. Одним из красивейших образцов художественной вышивки является гянджинское настенное панно (инв. № 5585). Его украшает редкая по совершенству вышивка тамбуром и пайетками по сукну – древо жизни миндалевидной формы и птицы по сторонам от него. Над древом жизни вышита еле заметная тонкая арка. Красный фон с трех сторон обрамлен синим бордюром, также расшитым узорами (там можно увидеть, например, изображение гюлабдана – кувшинчика для розовой воды, символа ислама). По верху изделия идет полоса лоскутного шитья, с обеих сторон которой спускаются шнуры с кистями. По нижнему краю пришита бахрома. В целом, в большинстве настенных украшений присутствуют религиозно-мифологические или растительные элементы орнамента, призванные не только обеспечивать эстетическую красоту жилища, но также защищать его от злых духов и привлекать достаток. 178 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Tikmə (pərdə). Gəncə, Azərbaycan. XIX əsrin sonu. Mahud, pambıq. Qurama, təkəlduz, pilək. 78x104 sm. İnv. № 5585 Embroidery (curtain). Ganja, Azerbaijan. Late 19th century. Cloth, cotton. Patchwork, chain stitch embroidery, sequin. 78x104 cm. Inv. No. 5585 Вышивка (занавес). Гянджа, Азербайджан. Конец XIX века. Cукно, хлопок. Гурама (лоскутное шитье), тамбурная вышивка, вышивка блестками. 78x104 см. Инв. № 5585

Namazlıq. Cənubi Azərbaycan. 1261 hicri / 1845. Namazlig. Southern Azerbaijan. 1261 AH / 1845. Намазлык. Южный Азербайджан. İpək, qanovuz. Doldurma, güləbətin. 80x116 sm. Silk, kanaus. Satin stitch embroidery, gold embroidery. 1261 г. по хиджре / 1845 г. Шелк, канаус. İnv. № 2502. Üzərindəki yazı: \"Məhəmməd 80x116 cm. Inv. No. 2502. Вышивка гладью, золотошвейная вышивка. Peyğəmbərə və onun ailəsinə salam olsun. Inscription on: \"Holy Prophet Muhammad. Peace be 80x116 см. Инв. № 2502. Надпись: \"Мир пророку 1261 hicri\" upon him and his family. 1261 AH\" Мухаммеду и его семье. 1261 по хиджре\"

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА XIX əsrdə son dərəcə məşhur olan tikmə növü təkəlduz olmuşdur. İpək saplarla tünd rəngli mahud üzərində icra olunan təkəlduz tikmələri Şəkidə ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdır. Təkəlduz tikmənin başlıca xüsusiyyəti rəng ahənginin incəliyidir. Burada məmulatın mükəmməlliyi onun rəng həllindən asılıdır. Təbii boyaq maddələrinin çoxluğuna görə bu tikmə növündə müxtəlif rənglərdən istifadə olunur və bu rənglərin birləşməsi ahəngdar rəng qamması yaradırdı. Bu texniki üsul ilə bəzədilmiş məmulatlarda əşyanı bütövlüklə örtən yüngül ajur ornament əldə etmək olurdu. Məmulatlar çox vaxt kişilər tərəfindən xüsusi emalatxanalarda hazırlanırdı. Emalatxanaların yanında ixtisaslaşmış dükanlarda fərqli məmulatlar satılırdı (məsələn, bir dükanda təkəlduzla bəzədilmiş namazlıq, digərində başmaqlar, üçüncüsündə çullar və s.). Yalnız Şəkidə hər bir tikmə məmulatı üçün onlarla dükan fəaliyyət göstərirdi! Qeyd etdiyimiz dövrdə təkəlduz tikmələri yalnız Azərbaycanın özündə tezsatılan mal olmayıb, həm də ixracın mühüm hissəsi idi. Əl işi məmulatlarının yüksək qiymətləndirildiyi bir dövrdə böyük alıcı kütləsi üçün kişi sənətkarlar tərəfindən axına qoyulmuş peşəkarcasına hazırlanan tikmələr bizə çoxsaylı gözəl nümunələr bəxş edən ev tikmələri ilə yanyanaşı idi. An extremely popular type of embroidery in the 19th century was chain stitch silk embroidery on dark cloth, which reached the peak of its development in Sheki in the first quarter of the century. The main feature of stitch embroidery is the subtlety of its color combinations, where the perfection of the product completely depends on its color resolutions. Due to the presence of the huge number of natural dyes, stitch embroidery employed the rich spectrum of colors in its designs. Products embroidered in this technique result in an airy openwork ornamentation, which often covered the entire surface and were produced by men, often in workshops that were also shops and that specialized in specific items (for example, some sold chain stitch-embroidered boots; some sold namazlyk; and some sold blankets). Even in Sheki there were dozens of such shops for each kind of embroidered product! At the time, chain stitch embroidery was not only one of the most popular goods in Azerbaijan itself, but also a significant export item. The professional production and mastery of embroidery by men during that period – when handmade products were valued highly and also produced widely for a large circle of buyers – together with home embroidery, has left us many remarkable examples. Чрезвычайно популярным видом вышивки в XIX веке была тамбурная вышивка шелком по темному сукну. Главная особенность тамбурной вышивки – тонкость цветовых сочетаний, где совершенство изделия полностью зависит от его колористического решения. Благодаря наличию огромного количества натуральных красителей в тамбурной вышивке использовалось множество цветов, которые создавали сочную цветовую гамму. Изделия, расшитые в этой технике, изготовлялись мужчинами – часто в особых мастерских, при которых имелись и лавки для продажи, причем сугубо специализированные (например, в одних продавались расшитые тамбурным швом башмаки, в других – намазлыки, в третьих – попоны и пр.). В одном только Шеки были десятки таких лавок для каждого вида вышитого товара! Тамбурная вышивка в указанный период являлась не только одним из наиболее ходовых товаров в самом Азербайджане, но и значительной статьей экспорта. Поставленное на поток профессиональное изготовление вышивок мастерами-мужчинами в ту эпоху, когда изделия ручной работы не только ценились высоко, но и производились достаточно широко, соседствовало с домашним вышиванием, которое также оставило нам множество блестящих образцов. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 181

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Xalqımızın islam dəyərlərinə böyük sevgi ilə Quranqabı. Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. yanaşmasının nəticəsi olaraq dini ayin zamanı Məxmər, pambıq. Güləbətin. istifadə edilən atributların nəfis bəzədilmiş 23x23 sm. İnv. № 2503 futlyar və kisəciklərdə saxlanmasına ciddi fikir verilmişdir. Bu üzdən muzey kolleksiyalarında Case for the Koran. Azerbaijan. qorunan materiallar arasında namazlıqlar, Early 20th century. Velvet, cotton. quranqabılar, möhür qabılar öz nəfis tərtibatı ilə diqqəti cəlb edir. Kolleksiyada yer alan güləbətin Gold embroidery. tikməli quranqabı (inv. № 4013), möhürqabı 23x23 cm. Inv. No. 2503 (inv. № 7321), Təbrizdə yüksək zövqlə tikilmiş namazlıq (inv. № 2502) buna misaldır. Dini Футляр для Корана. Азербайджан. məzmunlu materialların üzərində müqəddəs Начало ХХ века. Бархат, хлопок. kəlamlarla yanaşı, nəbati ornamentlərin salınması insanların cənnət təsəvvürləri ilə Золотошвейная вышивка. 23x23 см. əlaqədardır. Bu gün də təbiət gözəlliklərindən Инв. № 2503 vəcdə gələrkən “elə bil cənnətin bir guşəsidir” – deyə səslənirik. Because of our people’s great love for Islamic Quranqabı. Bakı, Azərbaycan. values, serious consideration has been given to XIX əsrin sonu. keeping attributes in delicate decorated cases Atlas, qanovuz. Güləbətin. that were used in the religious ritual. Therefore, 23x15 sm. İnv. № 4013 the specimens that the museum has stored include namazlig (an embroidered prayer rug), Case for the Koran. Baku, Azerbaijan. gurangabi (a case for the Koran), and mohur gabi Late 19th century. (a case for prayer stone) that are notable for their Satin, kanaus. Gold embroidery. delicacy. Examples include the Koran case 23x15 cm. Inv. No. 4013 (Inv. No. 4013) and a case for a prayer stone (Inv. No. 7321), made in gold embroidery, as Футляр для Корана. well as a tasteful prayer rug from Tabriz Баку, Азербайджан. Конец XIX века. (Inv. No. 2502). Besides sacred sayings the use Атлас, канаус. of floral patterns on items of religious content Золотошвейная вышивка. expresses how people imagine paradise. Today, 23x15 см. Инв. № 4013 when we speak about nature’s beauty, we say, “It is a corner of heaven.” Möhür qabı və möhür. Bakı, Azərbaycan. XIX əsr. Məxmər, ipək, gil. Güləbətin. Dm-15 sm, 13 sm İnv. № 7321, 6273/2 Prayer stone with case. Baku, Azerbaijan. 19th century. Velvet, silk, clay. Goldwork embroidery. D-15 cm, 13 cm. Inv. No. 7321, 6273/2 Футляр для молитвенной печати и молитвенная печать. Баку, Азербайджан. XIX век. Бархат, шелк, глина. Золотошвейная вышивка. Диаметр -15 см, 13 см. Инв. № 7321, 6273/2 Ввиду традиционного почитания нашим народом исламских ценностей особое внимание уделялось хранению атрибутов, предназначенных для религиозных обрядов – их хранили в изящно украшенных футлярах и мешочках. В этом смысле интересны имеющиеся в коллекции музея намазлыки (молитвенные коврики), гурангабы (футляры для хранения Корана) и мохургабы (футляры для хранения молитвенной печати). К примеру, гурангабы (инв. № 4013) и мохургабы (инв. № 7321), выполненные в технике «гюлябятин» (золотое шитье), а также изысканный намазлык из Тебриза (инв. № 2502). Помимо религиозных изречений, на предметах, имеющих обрядовое назначение, изображали растительный орнамент, связанный с представлениями людей о рае. Даже сегодня, говоря о красоте природы, мы используем выражение «райский уголок». 182 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Balış. Şəki, Azərbaycan. XIX əsr. Pillow. Sheki, Azerbaijan. 19th century. Подушка. Шеки, Азербайджан. XIX век. Məxmər, pambıq. Təkəlduz. Velvet, cotton. Chain stitch embroidery. Бархат, хлопок. Тамбурная вышивка. 45x45 sm.İnv. № 7435 45x45 cm. Inv. No. 7435 45x45 см. Инв. № 7435

Tikmə. Şirvan, Azərbaycan. XVIII əsr. Embroidery. Shirvan, Azerbaijan. 18th century. Вышивка. Ширван, Азербайджан. XVIII век. Yun, ipək. Sadə örtmə, doldurma. Wool, silk. Satin stitch embroidery. Шерсть, шелк. Вышивка гладью. 80x83 sm. İnv. № 9483 80x83 cm. Inv. No. 9483 80x83 см. Инв. № 9483

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Azərbaycan Xalça Muzeyinin kolleksiyasındakı maraqlı interyer tikmələri arasında yeni eksponatlarından biri – XVIII əsrə aid nadir gözəliyyə malik tikmə nümunəsi (inv. № 9483) xüsusi yer tutur. Bu tikmə 2017-ci ilin aprel ayında Heydər Əliyev Fondu tərəfindən Christie's Auction hərrac evindən alınaraq Azərbaycan Xalça Muzeyinə hədiyyə edilmişdir. Ehtimal olunur ki, tikmə dekorativ örtük kimi işlənmiş və peşəkar sənətkarlar tərəfindən karxanada hazırlanmışdır. Buna sübut olaraq pastel rənglərin nəfis ahəngi, icra məharəti və kompozisiyanın tamlığını göstərmək olar. Tikmə yun əsas üzərində ipək saplarla birtərəfli saya texnikasında yerinə yetirilmişdir. Sentrik kompozisiya stilizə edilmiş islimi ilə əhatələnən mərkəzdəki səkkizbucaqlı medalyonun xarici sərhədini təşkil edən dörd kətəbə elementi ilə qapanmışdır. Bu mərkəzi kompozisiya dörd tərəfdən kiçik ölçüdə medalyonlarla cinahlanmışdır. İslam mədəniyyətində geniş yayılmış girih ornamentindəki bu sxem özündə incəsənət və riyaziyyat sintezi nəticəsinin əsl təntənəsini göstərir. Radial simmetriya prinsipinə əsasən şaxələnən girih naxışları modul tipli çoxbucaqlılardan toplanır, həyat enerjisinin, zamanın əbədi axarının və kainat sonsuzluğunun rəmzidir. An 18th-century rare Azerbaijani interior design embroidery (Inv. No. 9483) occupies a special place in the Azerbaijan Carpet Museum’s collection. In April 2017, the Heydar Aliyev Foundation purchased this embroidery at Christie’s Auction and donated to the Carpet Museum. The rich workmanship, an exquisite combination of pastel shades, and the integrity of composition assume that it was probably a decorative coverlet performed in the workshop by professional masters. Embroidery is made in the satin stitch technique with silk threads on a cotton basis. The centric composition with an eight-pointed medallion, surrounded by stylized islimi and enclosed with four ketebe ornaments, is forming its outer limits. This centric composition is flanked by small-sized medallions on four sides. This is a scheme of widespread girih ornament in the Islamic culture, the result of a genuine triumph of the synthesis of art and mathematics. Girikh ornament is assembled from modular polygons diverging according to the radial symmetry principles and symbolizing the energy of life, the eternal flow of time and the infinity of the universe. Среди интерьерных вышивок в коллекции Азербайджанского музея ковра особое место занимает новейший экспонат – редкой красоты азербайджанская вышивка (инв. № 9483) XVIII века. Она была куплена в апреле 2017 года на аукционе Christie’s и подарена музею Фондом Гейдара Алиева. Вероятно, это изделие служило декоративным покрывалом и было создано в мастерской профессиональными мастерами, о чем говорит изысканное сочетание пастельных цветов, мастерство исполнения и цельность композиции. Вышивка выполнена в технике односторонней глади шелковыми нитями на шерстяной основе. Центрическая композиция с восьмиконечным медальоном в центре, окруженным стилизованными «ислими» замыкается четырьмя орнаментами «кетебе», образующими внешнюю границу медальона. По четырем сторонам эта центрическая композиция фланкирована медальонами меньшего размера. Эта схема широко распространенного в исламской культуре орнамента «гирих», являющего собой результат подлинного торжества синтеза искусства и математики. Узоры «гириха» собираются из модульных многоугольников, расходящихся по принципу радиальной симметрии, символизируя энергию жизни, вечное течение времени и бесконечность Вселенной. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 185

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Azərbaycan tikmə sənətinin inkişafında yerli ipəkçilik təsərrüfatı başlıca rol oynamışdır. Quşgözü tikmə üsulunda istifadə olunan “vaz” adlı ipək sapı kümdarlıqla məşğul olan qadınlar ev şəraitində çıxdaş baramalardan hasil edirdilər. XX əsrin əvvəllərinə qədər təkəlduz tikmənin hazırlanmasında da vaz saplardan istifadə olunmuşdur. XX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycana gətirilən muline saplar təkəlduz tikmənin bədii-dekorativ üslubunda dəyişikliklərə səbəb oldu. Kolleksiyaya daxil olan tirmə araqçının təkəlduz tikməsində, eyni zamanda vaz sapdan istifadə olunmuşdur. Tikmə sənətində xam ipəkdən də geniş şəkildə istifadə edilmişdir. Local silkworm breeding has played a major role in the development of Azerbaijani embroidery art. Women engaged in silkworm breeding produced the silk thread called vaz, used in the qushgozu (\"Bird’s Eye\") stitch, from spoiled silk cocoons at home. Prior to the early 20th century, the silk thread vaz was also used in the takalduz. Muline threads, brought to Azerbaijan at the beginning of the 20th century, have changed the artistic and decorative styles of takalduz embroidery. There is a termeh aragchin within the museum collection made in takalduz embroidery with vaz threads. In embroidery art, people widely used raw silk, too. Ключевую роль в развитии искусства Panno. Qarabağ, Azərbaycan. 1331 hicri/1913. вышивки в Азербайджане сыграла Məxmər. Təkəlduz. 77x43 sm. местная шелковая промышленность. İnv. № 2367 Женщины, занимающиеся разведением шелкопряда в домашних условиях, Panel. Karabakh, Azerbaijan. A.H. 1331/1913. получали из бракованных коконов Velvet. Chain stitch embroidery. 77x43 cm. тонкую шелковую нить, называемую Inv. No. 2367 «ваз» – ее применяли в вышивке «гушгёзу» (птичий глаз). Вплоть Панно. Карабах, Азербайджан. 1331 по хиджре/1913. до начала XX века нити «ваз» Бархат. Тамбурная вышивка. 77х43 см. использовались и в вышивке «текелдуз». Инв. № 2367 Но в начале XX века в Азербайджан стали ввозить мулине, что явилось AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА причиной изменений в художественно- декоративном строе вышивки «текелдуз». В коллекции музея имеется аракчин из тирме с вышивкой «текелдуз» нитями «ваз». В искусстве вышивки также широко использовался шелк-сырец. 186

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Azərbaycanda tikmə sahələrinin inkişafında metalişləmə sənətinin də özünəməxsus payı olmuşdur. Belə ki, güləbətin, zərənduz və pilək tikmə üsulları bilavasitə metalişləmə sənəti ilə bağlı olaraq yaranıb inkişaf etmişdir. Qədim tarixə malik olan güləbətin tikmə üsulu üçün əsas xammal hesab olunan tellər (simlər) qızıl, gümüş, tunc və misdən “həddə” adlanan alət vasitəsilə çəkilirdi. Zərənduz tikmə üsulunda istifadə olunan bəzək elementləri isə zərgərliyin geniş yayılmış üsullarından biri olan çaxmaqəlib (döyməqəlib) üsulu ilə hasilə gətirilirdi. Zərənduz tikmə üsulu adətən pərdəbaşı, pərdə və taxça bəzəklərində tətbiq edilirdi. Bu üzdən bəzən həmin məmulatlar elə tikmə növünün adına müvafiq olaraq “zərənduz” adlandırılırdı. Maraqlı cəhət ondan ibarətdir ki, bütün taxça pərdələrinin aşağı hissəsinə mütləq “mədaxil” və ya xalça haşiyələrində geniş şəkildə rast gəldiyimiz “mollabaşı” elementi düzülmüşdür. Metalwork also played a major role in the Taxça bəzəyi. Azərbaycan. XIX əsr. development of embroidery art in Azerbaijan. Məxmər, pambıq. Çaxma pilək. 22x29 sm. İnv. № 4497 Embroidery techniques such as gold embroidery, zerenduz, and pilek developed directly from the craft of Decoration for a niche. Azerbaijan. 19th century. metalwork. The wires that were the main raw materials Velvet, cotton. Stamped plaques. 22x29 cm. Inv. No. 4497 for ancient gold embroidery were made of gold, silver, bronze, and copper, using a tool called a hadda. Украшение для ниши. Азербайджан. XIX век. Бархат, хлопок. Вышивка штампованными бляшками. 22x29 см. Инв. № 4497 The decoration elements, which were in the zerenduz technique, were made using stamping technique, the most widespread jewelry techniques. The zerenduz technique was applied to lambrequins, curtains and decorations for a niche. Because of this, some of the products were called zerenduz, echoing the type of embroidery. An interesting fact is that the lower part of all niche curtains was decorated with the madakhil elements or mollabashi elements that we commonly find in carpet borders. Зарождению и развитию некоторых видов Taxça bəzəyi. Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsrin əvvəli. азербайджанской вышивки, таких, как «гюлябятин», Məxmər, pambıq. Çaxma pilək. 36x65 sm. İnv. № 8011 «зерендуз» и «пиляк», способствовало искусство металлообработки. Основным материалом в Decoration for a niche. Karabakh, Azerbaijan. Early 19th century. золотошвейной вышивке «гюлябятин», имеющей Velvet, cotton. Stamped plaques. 36x65 cm. Inv. No. 8011 древнюю историю, являются золотые, серебряные, бронзовые или медные нити (струны), которые Украшение для ниши. Азербайджан. Начало XIX века. вытягивали (волочили) инструментом, называемым Бархат, хлопок. Вышивка штампованными бляшками. 36x65 см. «хедда». Инв. № 8011 Для изготовления элементов, используемых в вышивке «зерендуз» использовался широко распространенный в ювелирном искусстве метод штамповки. Назывались эти металлические штампованные бляшки, как и сам вид вышивки, «зерендуз», и применялись для отделки таких деталей интерьера, как ламбрекен, занавеси, и украшения для ниши. Интересно, что по нижнему краю всех занавесей для ниш расположен «медахил», он же широко распространенный в бордюрах ковров элемент «моллабаши». AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 187

Bığ bağı. Qarabağ, Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Saatqabı. Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Məxmər, pambıq. Güləbətin. Uz-13 sm. Məxmər. Güləbətin. 7x5 sm. İnv. № 3976 İnv. № 5737 Moustache guard. Karabakh, Azerbaijan. Early 20th century. Watch case. Azerbaijan. Early 20th century. Velvet, cotton. Gold embroidery. L-13 cm. Velvet. Gold embroidery. 7x5 cm. Inv. No. 3976 Inv. No. 5737 Наусник. Карабах, Азербайджан. Начало XX века. Футляр для часов. Азербайджан. Начало XX векa. Бархат, хлопок. Золотое шитье. Длина 13 см. Бархат. Золотое шитье. 7x5 см. Инв. № 3976 Инв. № 5737 Tütün kisəsi. Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Tütün kisəsi. Azərbaycan. XIX əsr. Gülməxmər, ipək. Güləbətin. 18x15 sm. İpək, məxmər, bafta, xara. Güləbətin. 17x15 sm. İnv. № 1025 İnv. № 1041 Tobacco pouch. Azerbaijan. Early 20th century. Tobacco pouch. Azerbaijan. 19th century. Velvet, silk. Gold embroidery. 18x15 cm. Silk, velvet, galloon, moire. Gold embroidery. 17x15 cm. Inv. No. 1025 Inv. No. 1041 Табачный кисет. Азербайджан. Начало XX века. Табачный кисет. Азербайджан. XIX век. Бархат, шелк. Золотое шитье. 18x15 см. Шелк, бархат, золотая тесьма, муар. Инв. № 1025 Золотое шитье. 17x15 см. Инв. № 1041

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Aparılan araşdırmalara görə Taxça bəzəyi. Azərbaycan. XIX əsr. xalçaların kənar haşiyəsinə salınan və Pambıq. Xanduz, zərənduz. 81x65 sm. İnv. № 4225 “mollabaşı” adlanan ornament rəqs edən insan təsvirlərinin sxematik şəklidir və Decoration for a niche. Azerbaijan. 19th century. onun ilkin izlərinə Qobustan qayaüstü Cotton. Khanduz (counted cross stitch), stamped plaques. 81x65 cm. Inv. No. 4225 rəsmlərində rast gəlirik. Tanrıçılıqla, şamanizmlə bağlı olan həmin rəqs Украшение для ниши. Азербайджан. XIX век. (əslində ritual) yaşayış tərzini ovçuluqla Хлопок. «Хандуз» (счетный крест), вышивка штампованными бляшками. tənzimləyən ibtidai insanların ovdan 81x65 см. Инв. № 4225 əvvəl enerjinin, işığın toplanmasına yönəlmiş bir ayinidir. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, istər xalçalarda, istərsə də taxça pərdələrində həmin elementin istifadə olunması qədim ibtidai inanclarla bağlıdır və ailə birliyini, isti ocağı, tanrıdan güc almağı, onun himayəsinə sığınmağı ifadə edir, eyni zamanda evin bəd ruhlardan qorumasına yönəlmişdir. Maraqlıdır ki, zərənduz tikmə üsulu ilə hazırlanmış bütün taxça pərdələrinin mərkəzi hissəsi qeyd etdiyimiz kimi eyni naxış dekoruna malikdir və o, kəmxa parçanın naxışlarını təkrarlayır. Fondun bu qəbildən yeganə saxlancı olan taxça bəzəyinin (inv. № 4225) üzərinə müəyyən ornament əsasında düzülmüş yarpaq və gül təsvirli bəzəklər daha çox xalça və tikmələrdə rast gəldiyimiz “su” elementini andıran çaxma piləklərdən ibarət haşiyəyə alınmışdır. According to research, the mollabashi that was used on the outer edge of carpets is a schematic image of people dancing, and its initial traces were found in the Gobustan rock paintings. Ancient people performed this dance (a ritual, in fact), associated with Tengrianism ornaments and shamanism, to receive energy and light before hunting. Thus, the use of this element in carpets and on niche curtains is related to ancient beliefs and expresses the unity of the family, warm places, getting power from God and being under his auspices, and protecting the house from evil spirits. The central part of all niche curtains, made using the zerenduz technique, has the same patterns of decoration, like those of kamkha (a dense silk fabric). Images of leaves and flowers on the single Decoration for a niche (Inv. No. 4225) within the repository were covered by borders of chakhma pilek (hammered metalic elements) that look like the su element that was used in carpet and embroidery designs. Наиболее ранние примеры изображений орнамента «моллабаши» отмечены среди наскальных рисунков Гобустана. Этот ритуальный танец, связанный с тенгрианством и шаманизмом, отражает один из элементов образа жизни древнего человека – подпитку энергией и светом в преддверии охоты. Можно сделать вывод, что подобный элемент в орнаменте ковров и занавесей для ниш связан с первобытными поверьями и отражает единство семьи, горящий очаг, получение силы и покровительства свыше, а также направлен на защиту дома от злых духов. Интересно, что центральная часть всех занавесей для ниш, украшенных в технике «зерендуз», заполнена одним и тем же тем же орнаментом, повторяющим узор камки (плотной шелковой ткани). Образец украшения для ниши (инв. № 4225) в коллекции музея украшен орнаментом, состоящим из элементов в форме цветов и листьев, обрамленных каймой из «чахма пиляк» (чеканных металлических элементов), напоминающей элемент «су», широко распространенный в коврах и вышивке. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 189

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Kolleksiyanın bir hissəsini geyimlər təşkil edir. İlk baxışdan gözəllik, rahatlıq, etik normaların tənzimləyicisi kimi qəbul etdiyimiz geyimlər, eyni zamanda hər bir xalqın milli identiklik göstəricilərindən biridir. Geyim hər bir xalqın milli xüsusiyyətlərini, iqtisadi və mədəni həyat səviyyəsini, estetik və bədii zövqünü, etnik və sinfi mənsubiyyətini müəyyənləşdirməkdə əhəmiyyətli mənbə rolunu oynayır. Bu baxımdan kolleksiyada geyim elementlərinin toplanması olduqca əhəmiyyətlidir. İlkin orta əsrlərdən etibarən Azərbaycanda ipək parça istehsalına başlanması geyim mədəniyyətinin inkişafına güclü təkan vermiş, onun forma və çeşidlərinin zənginləşməsini şərtləndirmişdir. XVIII əsrdən etibarən Azərbaycan ərazisində müstəqil xanlıqların yaranması milli geyimlərdə yeniliklərin baş verməsi ilə müşaiyət olundu. Azərbayсanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra feodal ara müharibələrinin səngiməsi sayəsində yaranan sakitlik bölgələrdə kənd təsərrüfatı və sənətkarlığın nisbətən dirçəldilməsi, kustar sənət sahələrinin inkişafı, Avropa və Asiya ölkələri ilə tiсarət-iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsinə imkan verdi. Baş verən proseslər milli geyimlərdə dəyişikliklərə və yeni geyim növlərinin dəbə gəlməsinə şərait yaratdı. One part of the collection consists of costumes. A costume is one indicator of national identity, and can be considered in terms of beauty, comfort, and a regulator of ethical norms. Costumes play an important role in identifying the national characteristics of each nation, its economic and cultural life, aesthetic tastes, and ethnic and class affiliation. In this regard, collecting costume examples is very important. The production of silk fabric in Azerbaijan since the early Middle Ages gave a powerful impetus to the development of making costumes and to enriching its forms and varieties. The creation of independent khanates in the territory of Azerbaijan in the 18th century caused innovations in traditional costumes. After the occupation of Azerbaijan by Russia, calm appeared as a result of the slowdown in feudal wars, leading to the partial revival of agriculture and craftsmanship in the regions, and the expansion of trade and economic relations with Asian and European countries. These processes engendered changes in traditional costumes and the emergence of new types of clothing. Часть коллекции музея составляют предметы одежды. Одежда предназначена не только для того, чтобы обеспечивать комфорт, красоту и соблюдение этических норм – она также является одним из признаков самоидентификации любого народа, важным показателем национальных особенностей, экономического и культурного положения, эстетического и художественного вкуса, этнической и классовой принадлежности. С этой точки зрения коллекция предметов одежды Азербайджанского музея ковра имеет огромное значение. Производство шелка в Азербайджане еще со времен раннего средневековья дало толчок к развитию культуры одежды, обусловив появление ее многочисленных форм и разновидностей. Образование на территории Азербайджана независимых ханств, начиная с XVIII века, тоже сопровождалось различными изменениями в национальной одежде. После завоевания Азербайджана Россией междоусобные войны между феодальными ханствами прекратились, что способствовало оживлению сельского хозяйства и ремесел, развитию кустарного производства, расширению торгово-экономических отношений со странами Европы и Азии. Эти процессы обусловили изменения в национальной азербайджанской одежде и появление новых ее разновидностей. 190 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 191

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Rusiya kapitalizminin müstəmləkələrdə apardığı iqtisadi siyasət yerli istehsalı boğmağa və həmin ərazilərdən xammal bazası kimi istifadə olunmasına yönəlmişdi. Bu siyasət nəticəsində XIX əsrin ortalarında inkişaf etmiş zərbaflıq sənəti əsrin sonlarına doğru xeyli geriləmişdi. Yerli istehlak bazarını ələ keçirməyə çalışan Rusiya kapitalistləri Azərbaycan alıcısının tələblərinə uyğun mallar istehsal edir və bu da yerli karxanaların iflasını sürətləndirirdi. Rusiyanın İ.N.Vşıvkin fabrikində istehsal olunmuş üzəri buta və müxtəlif gül-çiçək naxışlı, 94 əyarlı gümüş saplarla bəzədilmiş zərxara, xara parçalar sürətlə Azərbaycan bazarına daxil olur, kustar üsulla, baha qiymətə başa gələn parçaları sıxışdırıb aradan çıxarırdı. Artıq XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycanda belə parça istehsalı kəskin azaldı. XIX əsrin sonlarından etibarən Rusiya istehsallı məhsulların, xüsusən parçaların Azərbaycana geniş miqyasda ayaq açması yerli istehsala mənfi təsir göstərsə də, geyimlərin tikilməsi üçün parça seçiminin artmasına imkan yaratmışdır. Fond materiallarının təhlili yüksək təbəqəyə aid Azərbaycan qadınlarının həm də İran və Hindistan parçalarına üstünlük verdiyini deməyə əsas verir. Fondun geyim kolleksiyasına daxil olan materiallar xalqımızın yüksək bədii zövqə, zəngin dünyagörüşə malik olduğunun bariz göstəricisidir. Ekspozisiyada Azərbaycan qadınının əli ilə toxunan xalçalarla yanaşı, geyim mədəniyyətinin, eləcə də tikmə sənətinin nümayişi təqdirəlayiq bir hal kimi dəyərləndirilməlidir. Qadınların ərsəyə gətirdiyi hər üç maddi mədəniyyət göstəricisinin paralel olaraq nümayişi Azərbaycan qadını haqqında yerli və xarici ziyarətçilərdə dolğun təsəvvür yaratmaq imkanı verir. Dünyanı heyran qoyan bu misilsiz xalçaları toxuyan Azərbaycan qadını həm də incə zövqlə geyinib keçinmiş, həmin geyimlərə yüksək bədii çalar verməyi bacarmışdır. The economic policy of Russian capitalism in the colonies, which aimed to use them as a raw material base, strangled domestic production. As a result, the gold embroidery, which developed in the middle of the 19th century, significantly diminished toward the end of the century. Russian capitalists, trying to seize the local consumer market, produced goods corresponding to Azerbaijani buyers’ requirements, speeding up the destruction of local quarries. Buta and various flower-patterned 94 lb silver-embossed zarkhara (brocade) and khara (moire), produced by Russia’s Vshivkin factory, quickly penetrated the Azerbaijani market, squeezing out the most expensive pieces that were made by traditional methods. From the end of the 19th century to the beginning of the 20th century, the production of fabric weakened completely. At the end of the 19th century, Russia’s largescale production of products – especially fabrics – spread throughout Azerbaijan and had a negative impact on local production, yet simultaneously increased the selection of fabrics for the sewing of garments. A review of stock materials in the repository reveals that fabrics imported from India and Iran also played an important role in enriching the variety of clothing among the upper class. The materials within the costume collection‘s repository indicate the elevated artistic taste and rich outlook of our people. Together with handmade carpets woven by Azerbaijani women, the clothing and embroidery on display should be commended. The parallel presentations of all three handmade examples of material culture give a full picture of Azerbaijani women to local and foreign visitors alike. The same Azerbaijani woman who wove unique carpets that amazed the world also dressed with delicate taste, and added highly artistic designs to her clothes. Вместе с тем экономическая политика российского капитализма была направлена на подавление местного производства в колониях и использование данных территорий в качестве сырьевой базы. В результате этой политики к концу XIX века пришло в упадок позументное ремесло («зярбафлыг»), которое еще в середине столетия было достаточно сильно развито. Российские капиталисты, стремясь захватить местный потребительский рынок, производили более дешевые фабричные товары, отвечающие требованиям азербайджанского покупателя, разоряя тем самым местных ремесленников. Так на азербайджанском рынке появились, быстро вытеснив дорогостоящие местные кустарные аналоги, ткани российской фабрики И.Н.Вшивкина – муар и парча, расшитая цветочными узорами и орнаментом «бута» серебряными нитями 94-й пробы. В итоге к концу XIX – началу XX веков производство таких тканей в Азербайджане сильно сократилось. Широкое распространение российских товаров на азербайджанском рынке, наблюдавшееся с конца XIX века, оказало отрицательное влияние на местное производство. Вместе с тем российские ткани расширили местный ассортимент материалов для одежды (по данным, полученным при изучении коллекции фонда, у азербайджанских женщин из высшего общества большим спросом пользовались также иранские и индийские ткани). Коллекция одежды, собранная в фонде Азербайджанского музея ковра, отражает богатый художественный вкус и широту мировоззрения нашего народа. Помимо ковров, сотканных азербайджанскими женщинами, в экспозиции также представлены одежда и образцы вышивки. Демонстрация искусно выполненных руками мастериц образцов всех трех этих видов материальной культуры призвана создавать у зарубежных и отечественных посетителей полное впечатление об азербайджанских женщинах, из-под искусных рук которых выходили не только несравненные ковры, которыми восхищались во всем мире, но и изысканные наряды с высокохудожественной отделкой. 192 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Qadın geyim dəsti Women’s clothing set Женский костюм Arxalıq. Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsrin sonu. Arkhalig (women's outerwear). Karabakh, Azerbaijan. Архалыг (верхняя женская одежда). Məxmər, pambıq. Təkəlduz. Uz-45 sm. Late 19th century. Velvet, cotton. Chain stitch embroidery. Карабах, Азербайджан. Конец XIX в. Бархат, хлопок. İnv. № 8610 L-45 cm. Inv. No. 8610 Тамбурная вышивка. Длина 45 см. Инв. № 8610 Tuman. Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsrin sonu. Туман (юбка). Карабах, Азербайджан. Конец XIX в. Məxmər, pambıq. Təkalduz. Uz-84 sm. Tuman (skirt). Karabakh, Azerbaijan. Late 19th century. Бархат, хлопок. Тамбурная вышивка. İnv. № 8609 Velvet, cotton. Chain stitch embroidery. Длина 84 см. Инв. № 8609 L-84 cm. Inv. No. 8609

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Geyim kolleksiyasını kişi, qadın və uşaq geyimləri kimi qruplaşdırsaq, burada qadın geyimlərinin daha böyük çeşidlərinin toplandığını görərik. Xalq düşüncəsində yer alan “Gözəllik ondur, doqquzu dondur”, “Bəzənmək qadına yaraşır” mülahizəsi fondda kişi geyimlərinin azlıq təşkil etməsini şərtləndirən əsas amillərdən biridir. Azərbaycan milli geyimlərinin tədqiqi göstərir ki, kişi geyimlərinin çeşidi qadın geyimlərinə nisbətən azdır. Bu amil kolleksiyada kişi geyimlərinin kasadlığının digər bir səbəbi kimi xarakterizə oluna bilər. Kişi geyimlərindən fondda yapıncı, şalvar, çuxa, arxalıq və çarıqlar yer alır. Kişi papaqlarının kolleksiyada yox dərəcəsində olması bilavasitə xalqımızın mentalitetində papağa namus, qeyrət simvolu kimi baxılmasından irəli gəlir. Kişinin papağının satılması yolverilməz hesab olunur, ata rəhmətə getdikdən sonra belə, onun papağı əziz əşya kimi qorunub saxlanır və ya oğlanları tərəfindən geyilirdi. XX əsrin əvvəllərinə qədər kişilərin yaşından və ictimai mənsubiyyətindən asılı olmayaraq onların hamısı başına papaq qoyurdu. Kişi üçün başı açıq gəzmək ayıb sayılır, yolverilməz hesab olunurdu. Hətta gecə yatanda belə, başlarına “şəbkülah” adlanan gecə papağı qoyurdular. Şəbkülah Azərbaycanın bəzi etnoqrafik bölgələrində, xüsusilə Naxçıvanda “külah”, “təskülah” adı ilə məlumdur. “Külah” və ya “şəbkülah” sözlərinin fars mənşəli olduğundan bu geyim növünün yanlış olaraq farslara məxsus olduğu hesab edilir. Əslində isə türk xalqları hələ islamdan öncə də bu tipli baş geyimlərindən geniş şəkildə istifadə etmişdir. Qədim türk məzarlarından əksər hallarda şiş uclu papaqlar da tapılmışdır. Bu qisimdən fondun yeganə saxlancı olan şəbkülah cecimdən hazırlanmışdır. Azərbaycanın cecim istehsalı mərkəzlərindən biri olan Qarabağda cecimdən müxtəlif məqsədlər üçün, əsasən də ev müxəlləfatının hazırlanmasında istifadə edilirdi. Cecim şəbkülah nadir istisnadır. Bu baxımdan adı 9452 inventar nömrəli eksponat kolleksiyanın əhəmiyyətli materialları sırasındadır. If we classify clothes as men’s, women’s, or children’s clothing, we see that women’s clothing has more varieties. The proverbs “If beauty is 10, 9/10 of it is the dress” and “Dressing up suits woman” are key factors that explain the small amount of men’s jewelry stored in the repository. Research into Azerbaijani traditional costumes shows that the range of men’s costumes is smaller than that of women’s clothing. This is another reason for the shortage of men’s clothing in the collection. Men’s clothes within the repository include yapinji (burka), shalvar (trousers), chukha and arkhalig (men’s outerwear), and charig (shoes). The small number of men’s caps in the collection is directly related to the cultural significance of caps to our people as a symbol of honor and humility. It is impermissible to sell a man’s cap; even after a father’s death, his sons dearly protected or would wear his cap. Until the beginning of the 20th century, regardless of their age, all men wore caps. Walking without a cap was considered shameful and unacceptable for men. Even at night, they tied their heads with a nightcap called a shabkulah. In some ethnographic regions of Azerbaijan, especially in Nakhchivan, a shabkulah is known as a kulah or taskulah. Kulah or shabkulah are the words used in Persian; therefore, this type of clothing is incorrectly considered to be Persian. In fact, the Turkic people widely used these types of headdresses before Islam. In many cases, pointed caps were identified on the human remnants founded in ancient Turkic graves. A unique shabkulah from the repository was made from jejim. In one of Azerbaijan’s jejim production centers in Karabakh, jejims were used mainly for household purposes. This shabkulah (Inv. No. 9452) made from jejim is a rare exception, making it one of the most important objects in the collection. Коллекция одежды Азербайджанского музея ковра подразделяется на три группы – мужскую, женскую и детскую, однако преобладает все-таки женская. Причину этого отчасти отражают азербайджанские пословицы, касающиеся одежды – такие как «Одежда – девять десятых красоты», «Наряжаться к лицу лишь женщине». Да и исследования азербайджанского национального костюма показывают, что ассортимент мужской одежды был гораздо более скромным по сравнению с женскими нарядами. В фонде музея хранятся такие образцы мужской одежды, как япынджы (епанча, бурка), шалвар (штаны, шаровары), чуха, архалыг (разновидности плечевой верхней одежды), чарыки (обувь). Причиной скудости коллекции мужских головных уборов является характерное для азербайджанского менталитета отношение к головному убору мужчины как к символу чести и достоинства. Его продажа была немыслима для мужчины. После смерти отца его головной убор либо берегли как семейную реликвию, либо передавали сыновьям, и те продолжали носить его. Вплоть до начала ХХ века для мужчины любого возраста, вне зависимости от социальной принадлежности, считалось неподобающим показываться на людях с непокрытой головой. Даже на ночь мужчины надевали ночной колпак (шебкюлах). В некоторых этнографических зонах Азербайджана, в особенности в Нахчыване, его называли «кюлах» или «тяскулах». Из-за персидского происхождения этих слов данный головной убор также иногда ошибочно считают персидским. Однако такой тип головных уборов был широко распространен у тюркских народов еще в доисламскую эпоху – остроконечные шапки были обнаружены во многих древних тюркских захоронениях. Единственный экземпляр шебкюлаха, хранящийся в Азербайджанском музее ковра, сшит из джеджима. В Карабахе, одном из центров производства джеджимов в Азербайджане, этот материал использовался, в основном, для изготовления предметов домашнего обихода. Шебкюлах из джеджима (инв. № 9452) – редкое исключение, и с этой точки зрения он имеет важное значение для коллекции. 194 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Şəbkülah. Qarabağ, Azərbaycan. Eyni ilə uşaq geyimlərinin yox XIX əsr. Cecim, pambıq, bafta. dərəcəsində olması (bu qrup geyimlərin H-25 sm. İnv. № 9452 yeganə nümunəsi çuxadır) “Uşaq uşağın geyimi ilə böyüyər” deyimindən irəli Shabkulah (nightcap). gəlir. Belə ki, Azərbaycan ailələri əsasən Karabakh, Azerbaijan. 19th century. çoxuşaqlı olur və kiçiklər özündən Jejim, cotton, galloon. böyük uşaqların geyimi ilə təmin olunur, L-25 cm. Inv. No. 9452 evdə kiçik uşaq olmadıqda isə həmin geyimlər qohum-qonşulara ötürülür. Шебкюлах (ночной колпак). Beləliklə də, geyimlər cırılana qədər Карабах, Азербайджан. istifadə olunurdu. Bütün bu amillər XIX век. Джеджим, хлопок, золотая тесьма. uşaq geyimlərinin günümüzədək gəlib Высота 25 см. Инв. № 9452 çatmasını əngəlləmiş, nəticədə nəinki Azərbaycan Xalça Muzeyində, eləcə də ölkəmizin digər muzeylərində də uşaq geyim kolleksiyasının kasadlığına səbəb olmuşdur. The small amount of children’s clothing (only example is a chukha) can be explained by the view, “A child grows up with another child’s clothing.” Azerbaijani families often have many children, and the little ones received the clothes of older children or, when there were no small children in the family, the garments were given to relatives and were used until the clothes were torn. All of these factors prevented children’s clothing from surviving until today, ultimately causing a shortage of children’s clothing not only in the Carpet Museum, but also in our country’s other museums. Практически полное отсутствие Uşaq çuxası. Qarabağ, Azərbaycan. образцов детской одежды в коллекции XX əsrin əvvəli. (единственным экземпляром этой Yun. Uz-62,2 sm. İnv. № 3180 группы экспонатов является чуха) объясняется еще одной поговоркой Kids’ chukha (outerwear). Karabakh, Azerbaijan. азербайджанского народа – «Ребенок Early 20th century. растет в одежде другого ребенка». Wool. L-62.2 cm. Inv. No. 3180 Семьи в Азербайджане были в основном многодетные, и младшие Детская чуха (верхняя одежда). Карабах, Азербайджан. дети донашивали одежду за старшими. Начало XX века. А если в доме уже не оставалось Шерсть. Длина 62,2 см. Инв. № 3180 детей соответствующего возраста, одежда отдавалась родственникам или неимущим соседям и в конце концов изнашивалась полностью. Все это препятствовало сохранению детской одежды и привело в итоге к скудости коллекций подобных экспонатов не только в Азербайджанском музее ковра, но и в других музеях нашей страны. AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА 195

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Qeyd olunan amillər kolleksiyanın böyük hissəsini qadın geyimlərinin təşkil etməsinə səbəb olmuşdur. Kolleksiyaya qadın geyimlərinə aid olan 231 ədəd eksponat − canlıq, çəpkən, arxalıq, ləbbadə, küləcə, kürdü, köynək, tuman, rübənd, araqçın, kəlağayı, örpək, çarşab, çaxçur və döşlük kimi geyim nümunələri daxildir. Kolleksiyada yer alan Azərbaycanın etnoqrafik bölgələri arasında öz biçim tərzinə, şux rənglərinə görə seçilən Qarabağ geyimləri böyük üstünlük təşkil edir. Üst qadın geyimləri çiyini tikişsiz və düz biçimə malik üst köynəklərindən ibarət olmuşdur. Düz, uzun və enli qollar birbaşa qol yerinə tikilirdi: bəzən qolların çiyin sərhədində büzmələr qoyurdular. Qoltuq yerinə adətən, başqa rəng parçadan xiştək (qoltuqaltı) tikirdilər. Köynəklər boyunda bir düymə ilə düymələnirdi. Üst köynəyini adətən, ipək, qanovuz və ipək parça növü olan faydan tikirdilər. Köynəyin ətəyi, yaxa kəsiyi və qollarının ağzı sarıma üsulu ilə haşiyələnirdi. Köynəklərin qabaq tərəfinin ətəyinə basmaqəlib qızılı və gümüşü piləklər tikirdilər. Üst qadın geyiminin milli növü olan çəpkən Azərbaycanın bütün ərazisində geniş yayılmışdır. Azərbaycan Xalça Muzeyində saxlanılan çəpkənləri nəzərdən keçirərək belə nəticəyə gəlmək olar ki, hələ XVII–XVIII əsrlərdə məlum olan bu çiyin geyiminin forması XIX əsrədək dəyişiklik olmadan saxlanılmışdır. Azərbaycanın müxtəlif regional zonalarının çəpkənlərində də xüsusi yerli fərqlər olmamışdır. Çəpkən astar üstünə tikilir və bədənə kip otururdu. Çəpkənin yanlarında kiçik yarığı olurdu. Digər üst çiyin geyimləri ilə müqayisədə çəpkənin fərqləndirici cəhəti əlləri xatırladan əlcəklə − buruncuqla qurtaran yalançı qollarının olmasıdır. Bu cür qollar sərbəst şəkildə çiyinlərlə birləşirdi. Bəzən qolların kəsiyi boyu düymələr olurdu. Çəpkənin qollarına kontrast rəngli bahalı ipək parçalardan astar salınırdı. Çəpkəni tirmə, məxmər və müxtəlif cür zərli parçalardan tikirdilər. Çəpkəni şəridlə, başqa parçadan olan əyri köbə ilə və zərli krujevalarla bəzəyirdilər. The above-mentioned factors have led to women’s clothing forming the basis of the collection. The collection includes janlig (a vest); chepken and labbada (types of jacket); arkhalig (another type of jacket for women or men); kulaja (women’s knee-length outerwear without fasteners); kurdu (a quilted and sleeveless upper garment); koynak (shirt); tuman (skirt); orpak (silk scarf); charshab and ruband (a veil); kelaghai (a silk scarf for women); chahchur (silk pants for women); and doshluk (pinafore), totaling 231 items. Karabakh clothes comprise the majority of the collection and differ from clothes from other ethnographic regions of Azerbaijan in terms of their style and bright colors. Women’s outerwear includes ust koynayi (a top shirt), which had a straight cut and was sewn without a shoulder seam. It has straight, long, and wide sleeves. Sometimes, folds were placed on the sleeve from the shoulder. Under the arms, a khishtak (a gusset) was sewn in a different color. The shirt was buttoned at the neck with one button. Usually it was made of silk, kanaus, and faille. The cut of the collar, the edges of sleeves, and the hemline were decorated using the decorative stitching. Gold or silver sequins were sewn to the edges of a top shirt. Chepken is a traditional type of women’s outerwear that was widespread throughout Azerbaijan. When we look at the chepkens from the Azerbaijan Carpet Museum’s collection, it is clear that the shape of this clothing’s shoulder, which was used in the 17th and 18th centuries, remained unchanged until the 19th century. There were no marked differences between the chepkens from different regions of Azerbaijan. A chepken was lined and had a tight-fitting shape. There were small slits at either side. A distinctive feature of the chepken is the presence of long false sleeves covering the hands. Such sleeves were sewn to the shoulders. Sometimes there were buttons through the slits. The sleeves’ lining was made of expensive silk in contrasting colors. A chepken was made of termeh, velvet, and different gilded fabrics. It was adorned with sherid (flattened webbing), the kobe (curved edges) of other fabrics, and gilded lace. Вышеуказанные факторы явились причиной того, что большую часть коллекции составляет женская одежда. Группа экспонатов, относящихся к женской одежде, насчитывает 231 экземпляр, среди которых – такие виды одежды, как джанлык, чепкен, архалыг, лаббада, кюляджа, кюрдю, кёйнек (рубаха), туман (юбка), рубенд, аракчин, келагаи, орпек, чаршаб, чахчур и дошлук. Среди традиционных костюмов различных этнографических регионов страны, имеющихся в коллекции, существенно выделяется карабахский – своим необычным покроем и ярким колоритом. Верхняя женская одежда представляла собой прямую в крое рубаху без плечевого шва. В пройму вшивался прямой, длинный и широкий рукав, иногда присборенный по окату – как правило, с ластовицей другого цвета. Горловина застегивалась на одну пуговицу. Верхнюю рубаху обычно шили из шелковых тканей, таких, как канаус или фай. Подол, вырез горловины и края рукавов украшались декоративной строчкой. Спереди к подолу пришивали золотые и серебряные штампованные блестки («пиляк»). Такая разновидность верхней женской одежды, как чепкен, была распространена на всей территории Азербайджана. Анализируя чепкены, хранящиеся в Азербайджанском музее ковра, можно заметить, что покрой этой плечевой одежды, известной еще в XVII–XVIII веках, остался неизменным и в XIX веке. Региональных различий в крое чепкена также не наблюдалось. Этот вид одежды имел подкладку и плотно прилегал к телу. По бокам были небольшие разрезы с выступами. Отличительной чертой чепкенов были свободно свисающие ложные рукава, завершающиеся мыском, напоминающим кисть руки, и подбитые дорогой шелковой тканью контрастного цвета. Иногда разрезы рукавов украшались пуговицами. Шили чепкены из тирме, бархата или парчи, украшали тесьмой, косой бейкой и золотым кружевом. 196 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА

Çəpkən. Azərbaycan. XIX əsr. Chepken (women's outerwear). Azerbaijan. 19th century. Чепкен (верхняя женская одежда). Азербайджан. XIX век. Tirmə, qanavuz. Qaragöz, bafta. Uz-52 sm. Termeh, kanaus. Garagez, lace. Тирме, канаус. Шнур «гарагёз», тесьма. Длина 52 см. İnv. № 7455 L-52 cm. Inv. No. 7455 Инв. № 7455

PARÇA, GEYİM, TİKMƏ / TEXTILE, CLOTHING, EMBROIDERY / ТКАНИ, ОДЕЖДА, ВЫШИВКА Arxalıq. Azərbaycan. XX əsrin əvvəli. Məxmər, pambıq. Təkəlduz. Azərbaycan ərazisində geniş yayılmış üst Uz-49 sm. İnv. № 6810 çiyin qadın geyiminin digər növü arxalıq idi. Arxalıq tikmək üçün məxmər, tirmə və cürbəcür Arkhalig (women's outerwear). Azerbaijan. zərli parçalardan istifadə edir, müxtəlif cür Early 20th century. Velvet, cotton. Chain stitch embroidery. şərid, qızılı krujeva və s. bəzəyirdilər. Adından L-49 cm. Inv. No. 6810 göründüyü kimi (arxa-kürək), arxalıq qadınların sinə nahiyyəsini açıq saxlayaraq bədənin kürək Архалыг (верхняя женская одежда). Азербайджан. hissəsini tamamilə örtürdü. Geyimin döşündəki Начало XX века. Бархат, хлопок. Тамбурная вышивка. açıq yer çiyin tikişindən aşağıya doğru dərin kare Длина 49 см. Инв. № 6810 formasında biçilir və sinədən aşağı düymələnirdi. Tədqiq olunan dövrdə Azərbaycan qadın geyimlərində hələ alt paltarı olmadığından qadın arxalığının lifinə hər iki tərəfdən şaquli şəkildə qadın döşlərini tutan və paltara, korsetə tikilən sümük (quzu), metal və ya ağacdan düzəldilmiş mil qoyurdular. An arkhalig was the most common type of women’s outerwear throughout Azerbaijan. It was made from velvet, termeh and various gilded fabrics. An arkhalig was beautifully decorated with different types of sherid, golden lace, and so on. Its name (arkha, kurek — back) suggests that arkhalig exposed the chest of women and at the same time completely covered their backs. The open space of the garment was cut down in the form of a deep square and buttoned under the bust line. Because there was no underwear in women’s clothing at the time, lamb bones, or metal or wooden ribs, which lifted breasts vertically on both sides, were attached to the fiber of the arkhalig. Другим видом распространенной на всей Ləbbadə. Azərbaycan. XIX əsr. территории Азербайджана плечевой женской Məxmər, pambıq, tirmə, bafta. одежды был архалыг. Шили архалыги из Uz-43 sm. İnv. № 1861 бархата, тирме и парчи, украшали различными видами тесьмы и золотым кружевом. Как ясно Labbada (jacket). Azerbaijan. 19th century. из названия («арха» – задняя часть, спина), Velvet, cotton, termeh, galloon. архалыг полностью закрывал спину. На груди L-43 cm. Inv. No. 1861 же от плечевого шва кроился вырез в форме глубокого каре. Застегивался архалыг под Лаббада. Азербайджан. XIX век. грудью. Поскольку в описываемый период в Бархат, хлопок, тирме, золотая тесьма. Азербайджане еще не существовало женского Длина 43 см. Инв. № 1861 белья, то к лифу архалыга изнутри с обеих сторон пришивались вертикальные планки – костяные, деревянные или металлические – для поддержки груди. 198 AZƏRBAYCAN XALÇA MUZEYİ / AZERBAIJAN CARPET MUSEUM / АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ МУЗЕЙ КОВРА