ศัพทานุกรมวรรณกรรมถิ่นใต้

อกั ษรย่อบอกไวยากรณ์ ศพั ทานกุ รมภาษาถนิ่ ใต้ แตล่ ะคำ� มอี กั ษรยอ่ บอกไวยากรณ์ ดังน้ี ก. = กรยิ า น. = นาม บ. = บุพบท ว. = วิเศษณ์ ส. = สรรพนาม สนั . = สนั ธาน ส�ำ. = ส�ำนวน อ. = อทุ าน รศ. ประพนธ์ เรืองณรงค์ 9



๑ ศัพทานกุจรามกวครำ� รกณลอกนรรมถนิ่ ใต้ บทหนงั ตะลุง หนังกั้น ทองหล่อ หนังจนั ทร์แก้ว บญุ ขวญั หนังทวศี ิลป์ บางตะพง หนังประทิน่ บัวทอง หนังพมุ่ ศกั ดศ์ิ รี หนงั ล้อม สระกำ� หนงั สมพงษ์น้อย หนังเขียน โทวันจะ บทโนรา โนราฉลวย โรจนเมธากลุ - กระบี่ โนราเตมิ ออ๋ งเซง่ - ตรัง รศ. ประพนธ์ เรอื งณรงค์ 11

เพลงบอก เพลงบอกปานบอด (ปาน ชีชา้ ง) - นครศรธี รรมราช เพลงบอกรอดหลอ (บางตำ� เสก ปากพนงั ) - นครศรธี รรมราช บทนิราศ นริ าศเมอื งกระบ่ี - ขนุ สมานนุกรกิต นิราศช่ืน (นริ าศเรือนจำ� ) - นายช่นื เกอ้ื สกลุ นิราศเมืองปะเหลียน - พระยาโสภณพัทลงุ กลุ (สว่าง ณ พัทลุง) นิราศไปตรงั - คล้งิ สขุ ะปณุ ณะพนั ธ์ นิราศรบั พัชน์ิ - พระครูวิจารณ์ศลี คณุ (ช)ู นิยายกลอน กล่ินกรอบแก้ว - ส. ชำ� นาญภักดี บทคำ� สอน คำ� กลอนสอนใจ - ทอง นวลศรี 12 ศพั ทานกุ รมวรรณกรรมถ่ินใต้

ก กด ก. สะกด แลว้ กดจิตภาวนาอาคมขลัง โอมปะตริ ะปงั คาถงั ใหญ่ เสกเขฬะลบู กายหายทันใจ ลกุ ขน้ึ ไวจบั กระบองของสำ� คญั (กลิ่นกรอบแกว้ ) กระชงิ น. ตน้ ไมต้ ระกลู ปาลม์ คลา้ ยตน้ กะพอ้ แตโ่ ตกวา่ ใบตดิ กนั , ชงิ กว็ ่า พวกบา่ วไพรส่ ะพายดาบกระชงิ กนั้ กพ็ รอ้ มกนั เดนิ เรยี งเคยี งสลอน พลายสนั เดนิ ออกหนา้ สองงางอน พงั แปน้ จรตามหลงั บา่ วพรงั่ พรู (นริ าศเมืองปะเหลยี น) กลว้ ยเถอ่ื น น. กลว้ ยปา่ ปา่ กลว้ ยเถอ่ื นเหมอื นหนงึ่ แกลง้ ปลกู สรา้ ง แลสรา้ งสละสลวยดสู วยสม เยย่ี งดงั แสรง้ แต่งไว้ใหค้ นชม ผอ่ นอารมณเ์ รา่ รอ้ นใหผ้ อ่ นคลาย (นริ าศเมอื งปะเหลียน) รศ. ประพนธ์ เรืองณรงค์ 13

กลอนมตุ โต น. กลอนปฏิภาณ หรือกลอนสด มาถงึ วดั แจง้ พน่ี อ้ งเหอพรานแมงมาโต้ เอากลอนมตุ โตเปน็ อกั ษร ฟังดใู หแ้ ทใ้ หแ้ น่นอน วา่ เปน็ นกั สนุ ทรใครกลอนเดน่ (โนราเตมิ - ตรงั ) พรานแมง = ตัวแสดงคนส�ำคัญประจ�ำคณะโนราเติม ท่ี ออกพราน (มีหน้ากากพราน) และเลน่ บทตลก ประจำ� คณะ มัก เรียก “พราน” น�ำหน้าช่ือ กาหวี น. เกาะลงั กาวี ทะเลอนั ดามนั เขตมาเลเซีย เกาะทงั้ หลายเราไมร่ จู้ ักชอื่ ทร่ี คู้ อื เกาะกาหวตี ง้ั อยขู่ า้ งหนา้ เมอื งปะหลิดเหน็ ชัดถนดั ตา จับแสงฟ้าแสงนำ้� งามดูเพลิน (นริ าศเมอื งปะเหลยี น) เมอื งปะหลิด = ปัจจบุ นั คอื รฐั ปะลิสของมาเลเซยี กนิ ยอ สำ� . หลงคำ� เยินยอ, เช่อื งา่ ย, บ้ายอ, กินลูกยอ ก็ว่า ปานเหมือนเรือล�ำเล็ก แตว่ า่ เป็นเดก็ กินยอ ตัวรอดหลอเหมอื นมหาสมทุ ร เรือปานจะมดุ ม้วย (เพลงบอกรอดหลอ) 14 ศพั ทานุกรมวรรณกรรมถิน่ ใต้

กมุ มือ ก. จบั มือ ชกั นำ� ให้ได้เรียนเขียนหนังสือ แกกุมมือแนะนำ� ปล�ำ้ เสดสา เร่ิมนโมกอขอและกอกา แลว้ ให้ข้าสอนอา่ นช�ำนาญดี (กลน่ิ กรอบแก้ว) ปล�ำ้ = พยายาม เสดสา = ล�ำบากอย่างยิ่ง เกาะหมาก น. เกาะปนิ งั (คำ� ยืมภาษามลายู - ปูเลาปนิ ัง) ขึน้ บนบา้ นพานพบจีนย่ีจา่ ย อธบิ ายบอกแจง้ แถลงไข ขุนพาณชิ บิดาขา้ ลาไกล จากแดนไทยสเู่ กาะหมากฝากธรุ ะ (นริ าศเมอื งปะเหลยี น) แกรนกราด ว. ไมเ่ จรญิ งอกงาม หวา่ งบา้ นคนมปี า่ พฤกษาชาติ ลว้ นแกรนกราดกงิ่ กอ้ ยมนั รอ่ ยหลอ ย่านเชอื กมัดรดั พนั ต้นมนั งอ คดทง้ั กอคดก่ิงก้านกค็ ด (นริ าศเมอื งกระบี)่ หวา่ ง = ระหวา่ ง ย่านเชือก = เถาวลั ย์ รศ. ประพนธ์ เรืองณรงค์ 15

โก้ น. พ่ีชาย (ค�ำยืมภาษาจนี ) โก กว็ า่ ถงึ ทบั เทีย่ งเบีย่ งบา่ ยใกลจ้ ะค�่ำ อาทติ ย์ต่ำ� ลับเงาภูเขาขร แลว้ ลงจากรถไฟครรไลจร ไปพกั ผอ่ นบา้ นโกเ้ ซง่ ดเู กง่ ครนั (นริ าศไปตรงั ) ทบั เทยี่ ง = ที่ตัง้ ตวั เมืองตรงั ปัจจุบนั (ตำ� บลทับเทย่ี ง) ภเู ขาขร = ภเู ขา + สิงขร โกป้ ี้ น. กาแฟ (ค�ำยืมภาษาองั กฤษ - Coffee) ตามบ้านช่องสองข้างทางถนน เห็นผูค้ นไปมาเขาค้าขาย บา้ งเช่าห้องเขาอยดู่ สู บาย ลางกว้านขายโกป้ ขี้ นมปัง (นริ าศเมอื งกระบี่) กว้าน = ตกึ , บ้าน ไกลหายหู ว. ไกลมาก ใชค้ นจา้ งถางปา่ ไปอกี เลา่ นานคงเข้าดไู ปไกลหายหู ทางแห่งหนึง่ ถงึ เหวเปน็ เปลวค ู เม่ือแลดูปลายไมอ้ ยใู่ ตท้ าง (นริ าศรับพชั นิ์) 16 ศพั ทานุกรมวรรณกรรมถิน่ ใต้

ข ขันหมาก น. การท�ำสัญญาระหว่างผู้ว่าจ้างโนราและโนรา โดยใช้ ขนั หมากแทนการทำ� นติ กิ รรม สง่ แตศ่ ษิ ยพ์ ากนั แกข้ นั หมาก รบั ไวม้ ากตลอดหญามนอนถามหา ตวั ตอ้ งนอนถอนสะอนื้ กลนื นำ้� ตา รบั แตย่ าฉดี และกนิ จนเหมน็ เบอ่ื (โนราฉลวย - กระบ)่ี หญาม = ฤดกู าล ขยุ ถ้าใครตัดเสียฉนั ใหข้ ยุ มอี ยลู่ ยุ ในเขตนเิ วศวง ก. ด่า อันเรื่องราวเช่นขา้ นสี้ าหัส (นิราศช่นื ) บางคนใจยิ่งกวา่ ตดิ ฝอยปุย ลยุ = มาก ขลว้ั ก. รัว, สับสน ก็ตา่ งคนตา่ งอย่างพดู ปากขล้ัว หยบิ เปล่ียนตวั กันจบั ขยบั เหวย่ี ง ขา้ งหนงึ่ จบั ขา้ งหนง่ึ จอ้ งตามองเมยี ง กลวั จะเพลยี งเพอื่ นพลกิ ถกู หยกิ เอน็ (นิราศเมอื งกระบ่)ี เพลยี ง = เสยี ที รศ. ประพนธ์ เรอื งณรงค์ 17

แขก น. ค�ำท่ีชาวไทยถิ่นใต้เรียกมุสลิม เช่น แขกมลายู แขก อาหรับ แขกเปอร์เซีย กลับออกบา้ นนานชา้ จนพระแปลก จะวา่ แขกก็ไมใ่ ช่ไมส่ เุ หร่า คนเชน่ นัน้ แหละหนาศรัทธาเต่า หวั ใจถอื ไวอ้ ย่าให้เป็น (คำ� กลอนสอนใจ) ไมส่ เุ หร่า = ไมม่ สี ุเหร่าท�ำพิธีกรรม แขกกลงิ ค์ น. เรยี กชาวอนิ เดยี ใตพ้ วกหนงึ่ ทม่ี ผี วิ ดำ� (เดมิ คำ� นี้ หมายถงึ ชาวอนิ เดยี ทม่ี าจากแคว้นกลิงคราษฎร์) เขา้ ในตึกแขกกลงิ ค์ผ้หู ญงิ เทศ มีหลายอยา่ งตามเพศวิเศษโส ตวั ด�ำขลับเหมอื นกับตอตะโก ผ้ายะโฮนงุ่ ห่มพอสมทรง (นิราศเมอื งปะเหลยี น) ผ้ายะโฮ = ผา้ ทสี่ ่งมาจากเมืองยะโฮ มาเลเซยี ไขแจ ก. ไขกญุ แจ เหน็ ผู้คมุ ยืนอยู่ประตหู อ้ ง นกึ สยองเกรงอำ� นาจราชสีห์ ไขแจสากขา้ งนอกออกทนั ที ถอดพวกทก่ี รอบรอ้ ยปลอ่ ยใหเ้ ดนิ (นริ าศชน่ื ) 18 ศพั ทานกุ รมวรรณกรรมถ่นิ ใต้

ค คนการ น. คนทีเ่ อางานเอาการ ผทู้ ไ่ี ม่ทำ� งานผมเคยหมาย นางเมียมักยกพายพากายหนี อ้ายน้ไี มอ่ า้ ยหนู้หมดอดทุกป ี นางเมยี หนบี ากหนา้ หาคนการ (ค�ำกลอนสอนใจ) ยกพาย = หอบผ้าหอบผ่อนหนี (พาย = สะพาย) คนมี ไมผ่ ดิ คลองงามดเี หมือนปขี่ ลุ่ย อย่าเดนิ คุยกับคนมีแลมิงาม น. คนม่ังมี, คนฐานะดี ถา้ ผัวท�ำเมยี ทำ� ปล�้ำท้งั สอง (คำ� กลอนสอนใจ) รวู้ า่ ขดั ต้องหัดทำ� ใหล้ ยุ ปลำ้� = พยายาม ลุย = มาก ค�ำ่ โพรก ค่ำ� โพรกตอ้ งมาแลแต่หัวคำ่� แกคิดทำ� โรงเรียนไดเ้ พียรมา น. คืนพรุ่งนี้ จะส่งั คนเฒ่าจะเตือนคนแก ่ (โนราเตมิ - ตรงั ) เรยี กวา่ เจ้าคณุ ผลบญุ น�ำ หวั ค�่ำ = ย่�ำค่ำ� รศ. ประพนธ์ เรืองณรงค์ 19

คมุ สนั . ตราบเท่า ถึงคราวแรกเรียมมาดสวาทนชุ จนทสี่ ุดไดช้ มสมสนทิ มิไดม้ ีใจสองลำ� พองคิด หมายจะชดิ ชมกันคมุ วนั ตาย (นิราศเมอื งกระบ่ี) เคง น. หวอดทป่ี ลาท�ำไวเ้ พือ่ วางไข,่ ลกั ษณะการแสดงอาณา- เขตของปลากัดด้วยการท�ำฟองให้ปรากฏ หากศัตรูบุกเข้ามา ในเคงหรอื ในถิ่นตนจะส้ไู ม่ถอยหนี เปน็ ผู้ชายลายไมผ่ ดุ ดจุ มสู ัง ชอ่ื ไมด่ งั เหมอื นฆอ้ งกลองทใ่ี หญ่ เพื่อนมากัดในเคงเกรงมนั ไย ไมว่ ัวไถอดข้าวเทา่ แต่ตาย (ค�ำกลอนสอนใจ) มูสัง = ชะมด ไม่วัวไถ = ไม่มีวัวไถ เคยจี น. กะปเิ ผา กบั อกี อย่างหนง่ึ ท่มี นั ทำ� นา้ รอดยังจำ� ได้ดี มนั เอาเคยจวี ันละเพาะ ใหเ้ หนาะกบั ลกู ถนิ (เพลงบอกรอดหลอ) เพาะ = พอก เหนาะ = การกนิ โดยมผี กั แกลม้ ผกั ทแี่ กลม้ เรยี ก “ผกั เหนาะ” ลกู ถิน = กระถนิ , สะตอเบา กเ็ รียก 20 ศัพทานกุ รมวรรณกรรมถิ่นใต้

เค่ียวหนอง ก. กลดั หนอง ปวดศีรษะข้างเดยี วเหมือนเค่ยี วหนอง จนพน่ี อ้ งแมพ่ อ่ กส็ งสยั หลายนายแพทย์รกั ษาระอาใจ ฉดี เท่าใดเหมอื นยาค่าไมม่ ี (โนราฉลวย - กระบ่ี) ไคลนำ�้ ศลิ าซ้อนซบั แทรกแตกระส่�ำ เป็นไคลน้�ำยอ้ ยหยดั อยูอ่ ัตรา น. ตะไครน่ �ำ้ มีเขาเขินเนนิ ดินหนิ ชะง่อน (นริ าศเมืองกระบี)่ ใตช้ ะวากเว้งิ วงุ้ ชอุ่มชะอ�ำ ง งวน ว. รบกวน, หาเรอ่ื ง นวดแลว้ ขายนวดแล้วขายหวังได้ผล ย่ิงขายมากยง่ิ จนน่าบัดสี ผู้ท่ใี หเ้ พอื่ นติดผิดหรือดี ยกคนมีขน้ึ บ่าเราอย่างวน (ค�ำกลอนสอนใจ) นวด = การนวดข้าวเปลือกเพื่อให้เมล็ดข้าวเปลือกแตก จากรวง ติด = ตดิ หน้ี รศ. ประพนธ์ เรืองณรงค์ 21

เงนิ ราด น. เงนิ คา่ ตอบแทนการแสดง (คา่ จ้าง) คอื โดยมากขันหมากเตมิ ไมพ่ ลาด เลน่ เทยี่ วหาเงนิ ราดอยหู่ าดใหญ่ ออกบา้ นนอกคอกนาระยะไกล นกึ กวนใจไอเ้ รอ่ื งเคร่อื งมากมี (โนราเตมิ - ตรงั ) จ จิม ว. จวน, เกือบ, รมิ , ขอบ ยง่ิ ตรองตรึกนึกเหน็ ย่ิงเป็นห่วง จนเลยลว่ งคอ่ นขา้ มยามปจั ฉมิ ครั้นราตรีน้ียงั อยจู่ งั จมิ ใกล้ร่งุ รมิ เริดร้างสว่างวนั (นิราศชน่ื ) จนุ จู๋ น. ผอู้ ำ� นวยการเรอื สำ� เภา, หวั หนา้ หรอื ผจู้ ดั การสนิ คา้ (คำ� ยืมภาษาจนี ) ดวงเดยี วดเู ดน่ โดดโชตแิ ลว้ หาย เดยี๋ วกระจายวนั วานเปลง่ ปลาบสี จนุ จ๋บู อกว่าไฟฟ้าตรงหน้าน้ี อยู่บนทเ่ี กาะหมากคอื ปากน�้ำ (นิราศเมืองปะเหลยี น) เกาะหมาก = เกาะปินงั 22 ศพั ทานุกรมวรรณกรรมถน่ิ ใต้

ฉ ฉาว ว. เสียงดงั อ้อื อึง อยา่ ใจเบาเอาแตต่ ติ ำ� หนวิ า่ ถา้ อยากผา่ นสายตาพนี่ อ้ งทา่ นอยา่ ฉาว เมื่อหนงั ตลกโหไ่ ปม่งั แตค่ รั้งคราว น่ไี ม่ใชส่ าวโนราท่มี ารำ� (หนังลอ้ ม สระกำ� ) แฉง น. กระบงั ศสั ตราวุธอยู่เหนอื ด้าม ก. เข้าถงึ ท่ีสุด ฝ่ายทรี่ ับกายอ่อนลงนอนหงาย ฝ่ายรุกไลแ่ ทงขม่ จนถึงแฉง ท้ังสองฝา่ ยด่าวดน้ิ กส็ น้ิ แรง ลม้ ตะแคงนอนเรยี งหวั เคยี งกนั (หนงั ลอ้ ม สระกำ� ) โฉ ก. สง่ เสียงดัง ครน้ั ดึกล่วงกลัวจะง่วงแล้วนอ้ ง ฉนั จะร้องใหฟ้ ังน่ังอย่าโฉ ถา้ ไม่ดกี อ็ ยา่ ด่าโนราโซ ถ้าไม่ดีกอ็ ยา่ โทษโกรธวา่ แก่ (โนราเติม - ตรงั ) โซ = ชัว่ ช้า รศ. ประพนธ์ เรอื งณรงค์ 23

ช ชัน้ น. ปิน่ โต ดึกสงัดจ�ำวดั คร้นั ร่งุ เชา้ เดก็ ชือ้ ขา้ วใส่ชั้นแลว้ ผันผ่อน ขน้ึ รถไฟเหมอื นกับวันก่อนก่อน จากชุมพรถงึ สถานนี าชะอัง (นิราศรบั พชั น)ิ์ ชาตรี น. โนรา เดอื นแปดคราวเขา้ พรรษาหนา้ สงกรานต์ พวกชาวบา้ นพรอ้ มหนา้ มามากหลาย ตามประทปี ไฟสวา่ งกระจา่ งพราย กองพระทรายชาตรมี ปี ระชนั (นิราศเมอื งปะเหลยี น) เชือน มพี วกเพือ่ นพร้อมพรดู ไู สว ผู้คมุ ไปก�ำกบั บงั คบั การ ก. ช้า, ไถล พอรุง่ ขน้ึ เชา้ ตรู่ไมอ่ ยเู่ ชอื น (นิราศชื่น) ไปทำ� การย่อยหินริมถน่ิ ไพร 24 ศพั ทานกุ รมวรรณกรรมถิ่นใต้