พระราชวังบวรสถานมงคล

พระราชวังบวรสถานมงคล (วังหนา )

สารบัญ ๒ ๑. คํานํา ๓ ๒. บทนาํ ๑๒ ๓. พื้นทวี่ งั หนา ๑๒ ๔. อาคารและส่งิ ปลูกสรา งสมัยรัชกาลท่ี ๑ ๑๕ ๑๕ - พระที่น่ังศวิ โมกขพิมาน ๒๗ - พระที่นัง่ พทุ ไธสวรรยและจติ รกรรมฝาผนังภายใน ๓๑ - พระทน่ี ั่งพุทไธสวรรย ๓๑ - หมพู ระวมิ าน ๓๒ - หอแกว ศาลพระภมู ิ ๓๒ - กาํ แพงวังหนา ๓๘ ๕. อาคารและส่งิ ปลูกสรางสมัยรัชกาลที่ ๓ - พระที่นง่ั อศิ ราวนิ จิ ฉัย ๔๓ - พระอุโบสถวดั บวรสถานสุทธาวาส (วดั พระแกววังหนา ) ๔๓ และจติ รกรรมฝาผนังภายใน พระอโุ บสถวัดบวรสถานสุทธาวาส ๔๔ ๖. อาคารและสิ่งปลกู สรา งสมัยรชั กาลที่ ๔ ๔๗ - ตาํ หนักแดง ๔๗ - พระท่ีน่งั อิศเรศราชานสุ รณ ๔๘ - พระทนี่ ่งั มังคลาภเิ ษก ๔๙ - เกงนกุ จิ ราชบริหาร ๗. บทสรปุ ๘. บรรณานกุ รม

๓ พระราชวังบวรสถานมงคล : ที่ต้งั และอาณาบรเิ วณ นางสาวเดนดาว ศลิ ปานนท สมัยกรุงรัตนโกสินทร เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราชมหาราชเสด็จ ปราบดาภเิ ษกข้ึนเถลิงถวลั ยราชสมบตั ิเปนปฐมกษัตริยแหงราชจักรีวงศแลว ทรงสถาปนาสมเด็จพระ เจา นอ งยาเธอ พระเจาสุรสหี พ ศิ ณวาธิราช เปนกรมพระราชวังบวรสถานมงคลฝา ยหนา และโปรดฯ ใหยายพระนครจากกรุงธนบุรีมาสรางกรุงเทพมหานคร เปนพระนครแหงใหมยังฝงตะวันออกของ แมนา้ํ เจา พระยา ใหสรางวังหลวงและวังหนาข้ึนในเขตกรุงธนบุรีเดิม โดยใชคลองคูเมืองธนบุรี เปน คลองคูเมืองช้ันใน และใหขุดคลองใหมเปนคลองคูเมืองของกรุงเทพฯ เรียกวาคลองรอบกรุง สราง วังหลวงท่ีตอนใตของพระนคร ระหวางวัดโพธิ์ (วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม) กับวัดสลัก (วัด มหาธาตุยุวราชรังสฤษฏิ์) และตั้งวังหนาขึ้นทางตอนเหนือระหวางวัดสลักกับคลองคูเมืองเดิม กําหนดใหทองที่อาณาบริเวณฟากเหนือของพระนคร ตั้งแตแนวถนนพระจันทร นับแตทานํ้าตรงไป ทางตะวันออกจนถึงประตูสําราญราษฎร (ถนนบํารุงเมือง) อันเปนท่ีตั้งของวังหนา เปน แขวงอําเภอ พระราชวังบวร เปนเขตปกครองของวังหนา คือ ปกครองก่ึงพระนคร ตามธรรมเนียมประเพณีสืบ มาแตครง้ั กรุงศรอี ยธุ ยา “วังหนา” มีประวัติการสรางพรอมกับวังหลวง โดยสมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท พระมหาอปุ ราชในรชั กาลท่ี ๑ โปรดใหส รา งขนึ้ เมือ่ ปข าล พ.ศ. ๒๓๒๕ แลวเสร็จเปนเบื้องตนเมื่อราว พ.ศ.๒๓๒๘ จากนั้นไดม ีการกอ สรางอาคารสถาน ตลอดจนการบูรณะปฏิสังขรณสืบมาเปนลําดับ วัง หนาเมอ่ื แรกสรางสมยั ตนกรุงรัตนโกสินทร คงยดึ ถือแบบแผนการสรางวังแตคร้ังกรุงเกา กลาวกันวา วังหนาไดรับแบบอยางมาจากพระราชวังหลวง รวมถึงแบบแผนบางประการจากพระราชวังจันทร เกษมหรือวังหนาในสมัยกรุงศรีอยุธยา กลาวคือแผนท่ีต้ังของวังตั้งอยูบริเวณดานหนาวังหลวงและ สรางหันหนาวังไปทางทิศตะวันออกเชนเดียวกับพระราชวังจันทรเกษม สวนอาคารพระท่ีน่ังพระราช ม ณ เ ฑี ย ร ส ถ า น บ า ง แ ห ง ว า ง ผั ง ต า ม แ บ บ พ ร ะ ร า ช ม ณ เ ฑี ย ร ส ถ า น ภ า ย ใ น พ ร ะ ร า ช ห ล ว ง พระนครศรอี ยุธยา พระราชวังบวรสถานมงคล มีกําแพงและปอมปราการลอมรอบทั้ง ๔ ดาน เปนกําแพงใบ เสมาตามธรรมเนียมวังพระมหาอุปราช ปอมท่ีมุมท้ัง ๔ ของพระราชวังบวรฯ ทําเปนปอมรูปแปด เหล่ียม หลังคาทรงกระโจม สวนปอมตามแนวกําแพงสรางเปนรูปหอรบ หลังคาทรงคฤห นอก กําแพงมีคูและถนนรอบวังทุกดาน โดยท่ีดานทิศตะวันตกมีลําน้ําเจาพระยาแทนคู และใชกําแพง พระนครเปนกําแพงวังช้ันนอก สวนทิศเหนือเปนคูพระนครเดิม มีถนนตัดผานพระราชวังตามแนว ทิศเหนือ – ใต ๓ สาย สายตะวันตก คือ ถนนริมพระนครดานใน สายกลาง คือ ถนนหนาพระธาตุ เปนเสนทางพระมหาอุปราชเสด็จไปพระราชวังหลวง และถนนสายทิศตะวันออก คือ ถนนดานหนา พระราชวัง ดา นเหนอื จรดสะพานเสี้ยว ใกลกับแนวถนนราชดําเนนิ ทุกวันน้ี

๔ ภายในเขตวังหนาแบงเปนพระราชวังชั้นใน ช้ันกลางและชั้นนอก พระราชวังช้ันในและชั้น กลางเม่ือแรกต้ังจะมีขอบเขตเทาใดไมอาจทราบไดเดนชัด เน่ืองจากในสมัยรัชกาลท่ี ๔ มีการขยาย พ้ืนท่ีของพระราชวังช้ันในออกไปทางทิศเหนือ และขยายพระราชวังชั้นกลางออกไปทางทิศ ตะวันออก พระราชวังช้ันกลางและชั้นนอกเปนท่ีอยู ท่ีทําการของขาราชการฝายชาย พระราชวัง ชัน้ ในเปนท่ีอยูข องฝา ยใน คอื ฝา ยหญงิ ขอบเขตของพระราชวังช้ันในมีพ้ืนท่ีอยูทางดานทิศใตและทิศตะวันตก ประกอบดวยอาคาร สถานท่ีสําคัญ พระราชมณเฑียรท่ีประทับตําหนักฝายในและพระราชอุทยานที่ประทับสําราญราช อิริยาบถในพระมหาอปุ ราช เปน ตน พระราชวังชั้นกลางอยูบริเวณสวนกลาง เปนที่ตั้งของพระท่ีนั่งทองพระโรง พระท่ีน่ัง ประดิษฐานพระพุทธรูปสําคัญประจําวังหนา อาคารสถานสําหรับราชการในพระมหาอุปราชอ่ืนๆ เชน โรงทหาร โรงชาวที่ ศาลาโถงทีข่ ุนนางเขา เฝา เปนอาทิ สวนพระราชวังช้ันนอกอยูบริเวณทิศตะวันออกหรือสวนหนาของพระราชวัง ประกอบดวย อาคารสถานสําหรบั ราชการ เชน โรงชาง โรงมา ศาลาลูกขุน คลัง โรงปน ตึกดิน ฯลฯ และลาน กวา งอนั เปน ท่ีฝก หัดทหาร ชาง มา กําลังรบฝายวงั หนา แผนผงั ท่ตี งั้ พระราชวงั บวรสถานมงคล (วงั หนา) ท่บี ริเวณตอนเหนือของเกาะกรุง รตั นโกสินทร

๕ อาณาเขตของวังหนา เดิมมีอาณาบริเวณกวางขวาง ดานทิศใตตั้งแตแนวถนนพระจันทร ทิศเหนือจรดคลองโรงไหม (ปากคลองคูเมืองธนบุรี) ทิศตะวันตกจรดกําแพงพระนครและแมนํ้า เจาพระยา ทิศตะวันออกถึงบริเวณสะพานเสี้ยว (สะพานชางวังหนา) เกือบถึงแนวถนนราชดําเนิน ปจจุบันครอบคลุมพื้นท่ีกึ่งหนึ่งของสนามหลวง มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ พระนคร อนสุ าวรยี ทหารอาสา โรงละครแหง ชาติ สํานักการสังคตี และสถาบนั บณั ฑิตพัฒนศลิ ป วังหนา เปนท่ีเฉลิมพระราชมณเฑียรในสมเด็จพระมหาอุปราชกรมพระราชวังบวรสถาน มงคล สบื เนอื่ งมาถงึ ๕ รัชกาล ตามธรรมเนียมจารตี สมยั กรุงเทพมหานคร เม่ือพระบาทสมเด็จพระ เจาอยูหัวเถลิงถวัลยราชสมบัติราชาภิเษกในพระบรมมหาราชวังแลว ยอมเลือกสรรพระราชวงศานุ วงศพระองคหนึ่งพระองคใด ซ่ึงประกอบดวยพระวัยวุฒิ มีวิริยาธิคุณสามารถ รอบรูในราชกิจ สถาปนาขนึ้ เปนกรมพระราชวงั บวรสถานมงคลฝา ยหนา ดํารงราชอิสริยยศเปนท่ีเฉลิมพระเกียรติคุณ สบื ตือเนอ่ื งมาทกุ รชั กาล รวม ๖ พระองค คือ ๑. สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสิหนาท สมเด็จพระอนุชาธิราชในพระบาทสมเด็จพระพุทธ ยอดฟา จฬุ าโลกมหาราช รชั กาลท่ี ๑ ทรงดํารงพระราชอิสริยยศเปนพระมหาอุปราช เม่ือ พ.ศ.๒๓๒๕ – ๒๓๔๖ ๒. สมเด็จพระเจาลูกยาเธอ เจาฟากรมหลวงอิศรสุนทร (พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลา นภาลัย) พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงดํารงพระราช อิสริยยศเปนพระมหาอุปราช เม่ือ พ.ศ.๒๓๔๙ – ๒๓๕๒ แตมิไดเฉลิมพระราชมณเฑียรในพระราชวัง บวรสถานมงคล ๓. สมเด็จพระบวรราชเจา มหาเสนานรุ กั ษ สมเด็จพระอนุชาธริ าชในพระบาทสมเด็จพระพุทธ เลิศหลานภาลัย รัชกาลที่ ๒ ทรงดํารงพระราชอิสริยยศเปนพระมหาอุปราช เมื่อ พ.ศ.๒๓๕๒ – ๒๓๖๐ ๔. สมเด็จพระบวรราชเจามหาศักดิพลเสพ พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟา จุฬาโลกมหาราช สมเด็จพระปตุฉาธิราชในพระบาทสมเด็จพระน่ังเกลาเจาอยูหัว รัชกาลท่ี ๓ ทรง ดํารงพระราชอิสริยยศเปน พระมหาอปุ ราช เมอื่ พ.ศ.๒๓๖๗ – ๒๓๗๕ ๕. พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว พระอนุชาธิราชในพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจา อยูหัว รัชกาลท่ี ๔ ทรงดํารงพระราชอิสรยิ ยศเสมอพระเจาแผนดิน เม่อื พ.ศ.๒๓๙๔ – ๒๔๐๘ ๖. สมเด็จกรมพระราชวังบวรวิชัยชาญ พระโอรสองคใหญในพระบาทสมเด็จพระปนเกลา เจาอยูหัว ทรงดํารงพระราชอสิ ริยยศเปนพระมหาอุปราช เมอ่ื พ.ศ.๒๔๑๑ – ๒๔๒๘

๖ ตอมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๕ พ.ศ.๒๔๓๐ โปรดฯ ใหยกเลิกตําแหนงพระมหาอุปราช กรมพระราชวังบวรสถานมงคล และสถาปนามงกุฎราชกุมารข้ึน แทน กอปรกับพระราชวังหนามีสภาพชํารุดทรุดโทรมเกินกําลังจะซอมบูรณะใหคงคืนสภาพเดิมได จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหรื้อปอมปราการตลอดจนอาคารบางสวนเพื่อใชในราชการเม่ือ พ.ศ. ๒๔๔๓ ขอบเขตพระราชวงั หนา จงึ เปล่ยี นไป ผงั พระราชวังบวรสถานมงคล เขียนในป พ.ศ. ๒๔๖๑ ตามการสาํ รวจเมอื่ พ.ศ. ๒๔๓๐ ปจจุบันพระราชวังหนา คงปรากฏอยูเฉพาะสวนท่ีเปนพระท่ีนั่งและพระราชมณเฑียรสถาน สําคัญภายในพระราชวังชั้นกลางและช้ันใน ทุกวันนี้เปนที่ต้ังของพิพิธภัณฑสถานแหงชาติ พระนคร อุโบสถวัดบวรสถานสุทธาวาส พระอารามภายในพระบวรราชวัง ปจจุบันต้ังอยูภายในสถาบัน บัณฑิตพัฒนศิลป และบางสวนของแนวกําแพงดานทิศใต เปนกําแพงมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ซาก แนวกําแพงดานทิศตะวันตก ซ่ึงพบจากการขุดคนทางโบราณคดีในป พ.ศ.๒๕๔๐ – ๒๕๔๑ จัด แสดงเปนอนุสรณสถาน อันเปนเครื่องรําลึกถึงรากฐานความเปนมาและความรุงโรจนของวังหนาครั้ง กระโนนท่สี บื รอยมาจนถึงปจจุบัน

๗ ผังพระราชวงั บวรสถานมงคล สว นพระราชมณเฑยี รสถานสาํ คญั ปจ จุบนั เปน ท่ตี ั้งของ พิพธิ ภัณฑสถานแหงชาติ พระนคร

๘ สถาปตยกรรมสกลุ ชา งวังหนา พระราชมณเฑียรสถานวงั หนา สรางขน้ึ ตามฐานานุศักด์ิพระราชวังอันเปนทป่ี ระทบั แหง พระ มหาอุปราช ซง่ึ มีศกั ด์ติ ่าํ กวาพระเจาแผนดิน และโดยแบบแผนพระราชนยิ มในสมเดจ็ กรม พระราชวังบวรสถานมงคล สถาปตยกรรมท่ีสรางข้นึ ในพระราชวังบวรสถานมงคลจึงมคี วามแตกตา ง ไปจากสถาปต ยกรรมในพระราชวังหลวง นับเปนลักษณะเฉพาะอันมเี อกลกั ษณโดดเดน เปนแบบฉบบั ของตนเอง อาจจาํ แนกไดเ ปน “สถาปต ยกรรมสกลุ ชางวงั หนา ” ดังมรี ายละเอยี ด ดงั น้ี สถาปต ยกรรมวังหนา ไมม ปี ราสาท อาคารสถาปตยกรรมวงั หนาทาํ หลงั คาทรงจว่ั ไมม มี ขุ ลด หรอื มกี ารลดชัน้ ของหลังคา มุขหนา และมขุ หลังเพยี ง ๒ ชั้น ตา งจากพระราชวังหลวง ซ่ึงทํา อาคารทรงปราสาท คือ อาคารมเี รือนยอด ถือเปน เกียรติยศสูงสดุ สําหรบั พระเจา แผน ดนิ หลงั คาทํา มุขลดซอ นลดหลัน่ รองรบั เรือนยอดหลายช้นั วสั ดุมงุ หลงั คา ในสถาปต ยกรรมวงั หนา มงุ ดว ยกระเบือ้ งดนิ เผาไมเคลอื บสี ในขณะทส่ี กุล ชางวังหลวง มักใชกระเบ้อื งทาํ ดว ยดบี กุ กระเบือ้ งหมุ ดีบุก หรือกระเบื้องเคลือบสีตัดกันตัดกนั หลายสี สถาปต ยกรรมสกุลชางวังหลวง หลังคาทรงปราสาท สถาปต ยกรรมสกลุ ชา งวงั หนา หลงั คาทรงจวั่ มุขลดซอนหลายช้ัน นยิ มมงุ กระเบอื้ งเคลอื บสี ไมม ีมุขลด หรือลดมุขดา นหนาและดา นหลงั เพียง ๒ ช้นั และมงุ กระเบอ้ื งดนิ เผาไมเ คลือบสี กรอบคหู าหนา บัน สกลุ ชา งวงั หนา ทาํ เคร่ืองรวยระกามอญ คือทํากรอบคูหาหนาบนั ทอด ตรงลงมาจากชอ ฟาถึงหางหงส ไมท ํานาคสะดุง สกลุ ชางวงั หลวง นิยมทํากรอบคหู าหนาบันแบบ เครือ่ งลาํ ยอง มนี าคสะดุง

๙ สถาปตยกรรมสกุลชา งวงั หลวง กรอบคูหาหนาบัน สถาปตยกรรมสกุลชา งวังหหนา กรอบคูหาหนาบนั ตกแตง เครือ่ งลาํ ยอง ประกอบดวยนาคสะดุง ตกแตงเครื่องรวยระกา ไมมนี าคสะดุง ชอฟา ทําชอ ฟา แบบปากปลา คอื มจี งอยปากแหงนข้นึ สกุงชา งวังหลวงนิยมทําชอฟาปาก ครุฑ มจี งอยปากงุมลง ชอ ฟา สกลุ ชางวงั หลวง นิยมทําแบบ ชอ ฟาสกุลชางวงั หนา นิยมทําแบบ ปากครฑุ คอื ทําจะงอยปากงมุ ลง ปากปลา คอื ทาํ ปากหงายขนึ้ หนา บนั สถาปต ยกรรมสกลุ ชา งวังหนา มกั ประดบั ดว ยไมแกะสลกั เปนรปู เทวดา สว นวัง หลวงนิยมแกะสลกั เปนรูปพระนารายณท รงครุฑ แสดงใหเ หน็ วา เปนท่ีประทับของเทพเจา หมายถงึ องคพ ระมหากษตั ริย

๑๐ คนั ทวย สถาปตยกรรมวังหนาทําดวยไมแ กะสลกั เปนรปู นาคหอ ยเศียรลง มลี ายกระหนก เครอื วัลยพ นั เก่ียวอยางวจิ ิตร ขณะทส่ี กลุ ชา งวังหนาจําหลักเฉพาะลายนาค คันทวยสกลุ ชา งวงั หนา ซมุ พระทวารและซุมบัญชร ธรรมเนยี มวงั หนาไมทําซมุ พระทวารหรือซมุ บัญชร ทําแต เพียงชอ งเปลาไมม ซี มุ แตต กแตง งานฝม ือประณีตบรรจงทห่ี ยอ งกบั หูชา งกรอบพระบัญชร ตกแตง เปนลวดลายยกั เยื้องตา งๆ กนั เปนลักษณะเฉพาะของชา งวังหนา หรอื หากมซี มุ พระทวารหรอื ซุม พระบัญชรทีซ่ อ มสรา งขนึ้ ในช้ันหลัง กจ็ ะทาํ เปน ซมุ บนั แถลงหรอื ซมุ ทรงจั่ว ขณะท่ีสกุลชา งวงั หลวง ทําเปนซมุ ยอดทรงปราสาท ซุมพระทวารพระทีน่ ั่งดสุ ติ มหา พระทวารหมพู ระวมิ าน สกลุ ชางวงั พระบญั ชรหมูพระวิมาน สกลุ ปราสาท สกุลชา งวงั หลวง หนา ทําชองเปลาไมมซี ุม ชา งวังหนา ตกแตงไมแกะสลักท่ี ทาํ เปนซุมทรงปราสาท พนักและหูชางกรอบพระบัญชร ตกแตงดวยหชู า งกรอบพระทวาร

๑๑ เสานางจรลั เสารองรับไขราทาํ เปนเสารปู กลม ภายในอาจเปน เสาไมกอเครอ่ื งปนู ทับ บวั หวั เสาเปน บัวกลมุ แบบบวั หวั เสาสมัยอยุธยาตอนตน แตกตา งจากเสาในวังหลวง ซง่ึ ทาํ เปน เสายอ มุม ไมส บิ สอง บัวหวั เสาเปน บัวจงกลหรือบัวกลบี ยาวแบบบัวหัวเสาสมัยอยุธยาตอนปลาย เสาพระอโุ บสถวัดพระศรรี ัตนมหาธาตุ เปน เสาระเบยี งหมพู ระวิมาน พระราชวังบวร เสาเครอื่ งกอ ยอมมุ ไมส ิบสอง บัวหวั เสา สถานมงคล เปนเสากลม เคร่ืองกอ บัวหัว แบบบัวจงกล เสาแบบบัวกลมุ สถาปต ยกรรมสกลุ ชา งวงั หนา แสดงเอกลกั ษณโดดเดน เปนลักษณเ ฉพาะของตนเอง โดยเฉพาะอยางยงิ่ ในสถาปต ยกรรมในรชั สมัยสมเด็จกรมพระราชวงั บวรสถานมงคลในรชั กาลท่ี ๑ ตอ มาแบบสถาปต ยกรรมมีความเคลอ่ื นคลอยไปตามความนยิ มรว มสมยั ความนยิ มแบบสกลุ ชา งวงั หลวงไดปรากฏอยูในพระราชวงั หนา ดวย เนอ่ื งจากเจา นายฝายวงั หลวงไดรบั สถาปนาอุปราชาภิเษก ข้นึ เปน สมเด็จพระมหาอปุ ราชกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ประกอบกับความเปลีย่ นแปลง เคลอ่ื นไหวทางศิลปกรรมทพี่ ฒั นาไปตามความกาวหนา ของสงั คม ทาํ ใหร ปู แบบอาคารสถาปต ยกรรม วงั หนา เปล่ยี นไปโดยลําดับ เทาที่คงเหลืออยูในปจจุบัน อาจแบง ไดเปน ๓ ระยะ ดงั นี้

๑๒ พระราชมณเฑยี รสถาน อาคาร และสงิ่ กอ สรา งสมยั รชั กาลท่ี ๑ พระทน่ี ั่งศิวโมกขพมิ าน เปน พระทีน่ งั่ ทสี่ รางขน้ึ ในชัน้ แรกสมยั พระบวรราชเจามหาสุรสงิ หนาท (พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๓๔๖) ทรงสรา งพระราชวังบวรฯ เม่ือ พ.ศ. ๒๓๒๕ ในรชั กาลที่ ๑ เดมิ เปนพระท่ีนัง่ โถง (ไมมีฝา) สรางดว ยเครื่องไม มขี นาดเลก็ กวา พระท่ีนัง่ ปจ จุบนั ลกั ษณะการสรา งกลาววา ถายแบบมาจาก “พระ ทนี่ ัง่ ทรงปน” คือ พระทีน่ ่ังทอ งพระโรงขา งทา ยพระราชวังหลวงพระนครศรีอยุธยา โดยมขี นาดและ ผงั ตําแหนทตี่ งั้ เปนอยางเดียวกนั 0๑ ตามตําแหนง เมอ่ื แรกสรางพระที่นั่งศิวโมกขพมิ านตงั้ อยูบ รเิ วณ ดา นหนาสระนํา้ ขนาดใหญ ทก่ี ง่ึ กลางสระเปน ท่ีต้ังของพระพิมานดุสติ า1๒ หอพระทปี่ ระดษิ ฐาน พระพทุ ธรปู เชน เดยี วกบั พระทน่ี ่ังทรงปน ท่ตี ั้งอยทู างหนา สระน้ําอนั เปน ที่ตง้ั ของพระท่ีนั่งบรรยงกรตั นาศน ดวยเหตนุ ค้ี นท้ังหลายจึงเรียกพระทน่ี ่ังศิวโมกขพมิ านมาแตกอนอกี ช่อื หนงึ่ วา “พระท่ีน่งั ทรง ปน”2๓ สมัยรัชกาลท่ี ๑ พระท่ีน่ังศวิ โมกขพมิ านใชเปนพระทีน่ ่งั ทองพระโรง (แหงแรก) ลกั ษณะใช สอยสนั นษิ ฐานวา เปนเชนเดียวกันกับพระทน่ี ง่ั อมรนิ ทรวนิ ิจฉยั ทอ งพระโรงของพระราชวังหลวง คือ ใชเ ปน ที่ตง้ั พระทีน่ ง่ั เศวตฉัตร (วังหนา) สาํ หรับสมเดจ็ พระมหาอปุ ราชประทบั เสร็จออกขุนนาง และ ใชเ พ่ือการบําเพญ็ พระราชกุศลตา งๆ ในการบําเพ็ญพระราชกศุ ลคงพระราชทานพระท่นี งั่ เศวตฉัตรที่ ตัง้ อยนู ้นั เปน ท่ีพระสงฆถ วายพระธรรมเทศนา3๔ ตอ มาเมื่อมกี ารสรา งหมูพระวมิ านท่ปี ระทับใหมราว พ.ศ. ๒๓๓๒4๕ สมเดจ็ พระมหาอปุ ราชจึง เสด็จออกขุนนางที่มขุ เดจ็ หมูพระพิมานแทน พระทนี่ งั่ ศวิ โมกขวิมานจึงใชเปนแตทีบ่ าํ เพญ็ พระราช กุศลตา งๆ ตอมาดังเดมิ เม่ือสมเดจ็ พระบวรราชเจามหาสรุ สิงหนาทเสด็จสวรรคต ในป พ.ศ. ๒๓๔๖ ๑ หลวงบริบาลบุรภี ัณฑ. พิพิธภัณฑสาร เลม ๔ เร่ืองตาํ นานพิพิธภณั ฑสถานแหงชาตใิ นกรงุ เทพฯ (กรม ศิลปากร, ๒๔๗๙), ๓. ๒ พระพิมานดุสิดารอ้ื ไปในรชั กาลที่ ๒ แลว สรา งพระท่นี ่ังรังสรรคจ ุฬาโลกข้ึนแทนในรัชกาลที่ ๓. ๓ สมเดจ็ พระเจาบรมวงศเ ธอ กรมพระยาดาํ รงราชานุภาพ. “ตาํ นานวงั หนา ,” ประชุมพงศาวดาร เลม ๑๑ (ประชมุ พงศาวดารภาคที่ ๑๓ – ๑๔), (องคก ารคา ของครุ สุ ภา, ๒๕o๗), ๒๔. ๔ สมเดจ็ พระเจาบรมวงศเ ธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ. “ตาํ แหนงวงั หนา,” ประชุมพงศาวดาร เลม ๑๑ (ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๑๓ – ๑๔), ๑๕๙. ๕ เรือ่ งเดียวกนั , ๒๙.

๑๓ กไ็ ดใชเปน ทปี่ ระดิษฐานพระศพ5๖ ตงั้ แตรัชกาลท่ี ๒ พระที่น่ังศวิ โมกขพมิ านใชเ ปน ท่ีประกอบพระ ราชพธิ พี เิ ศษตางๆ ตลอดมา จึงเปนเหตใุ หเ รียกวา “พระทนี่ งั่ ทรงธรรม” กม็ 6ี๗ ถงึ สมัยรัชกาลท่ี ๓ สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาศกั ดพิ ลเสพ โปรดใหปฏสิ ังขรณพ ระทน่ี งั่ ศิว โมกขพมิ าน หรอื เรียกไดวา สรางขึน้ ใหมเ นอื่ งจากทรงเปลี่ยนแปลงแกไ ขมาก ครงั้ นนั้ ทรงใหร อ้ื พระที่ น่ังหลงั เดมิ ออกและขยายขนาดสรางใหมเปนเคร่อื งกออฐิ ถือปนู ลักษณะทางสถาปต ยกรรมทป่ี รากฏ ในปจ จุบนั จงึ เปน แบบอยางฝมือชา งครัง้ รัชกาลท่ี ๓7๘ คือทาํ แบบอาคารโถง (มาทาํ ฝาคร้งั จดั ตง้ั เปน พพิ ธิ ภัณฑในรัชกาลที่ ๕) มฝี าเฉพาะดา นใตและดานตะวันตกเพราะเปนเขตตดิ ตอ กบั ฝายใน8๙ มหี อง ระหวา งเสา ๑๒ หอง เสาในประธานเปนเสาขนาดใหญ ทรงสเี่ หลยี่ มหลบมมุ ไมม บี ัวหัวเสาสวนเคร่ือง อาคารคงเลียนแบบมาจากพระทนี่ ั่งองคเ ดิม เห็นไดจ ากยงั คงรกั ษาแบบแผนสถาปตยกรรมสกุลชา งวงั หนา ครั้งรัชกาลที่ ๑ ไวไ ด คอื โครงสรางหลงั คาทําดว ยไม ทาํ หลงั คาชนั้ เดียว (ไมม มี ขุ ลด มขุ ลด ทางดานหนามาสรา งเพ่มิ เติมในสมยั รชั กาลที่ ๕) มงุ กระเบ้ืองไมเ คลอื บสี ผนื หลังคาและปก นกลาดตาํ่ ซอ นลดหล่ันกนั ลงมา ๔ ชั้น ทั้งนีเ้ พราะเหตุวาสรางเปน พระท่นี ่งั โถงจึงทาํ ปก นกกวา งเพ่ือปอ งกันแดด และฝน เครื่องประดบั หลงั คาแสดงฐานานศุ กั ด์ิของอาคารชน้ั สงู โดยตกตางดวยชอ ฟา ใบระกา และ หางหงส เพราะเปน พระที่นง่ั ทอ งพระโรงท่ีประดษิ ฐานพระที่น่ังเศวตฉัตรมาแตเ ดมิ และแสดง เอกลักษณอ ันเปนลกั ษณะพเิ ศษเฉพาะสําหรบั พระราชวงั หนา คอื ทําเปน เคร่อื งรวย มแี ต “รวย” ทอดลงมาจากริมหัวไมอ กไกม าสดุ ทีแ่ ปหัวเสาไมม ีนาคสะดุง แบบท่เี รยี กวา “รวยระกามอญ” และมมุ ชายคาปก นกทาํ เปน นาคปก แทนหางหงส สวนหนาบันทาํ ดวยไมแกะสลกั ลงรักปดทองประดบั กระจกผกู ลายเปนภาพเทพเจาผูย่งิ ใหญ ในศาสนาพราหมณทรงเทพพาหนะ ดานหนาทางทศิ ตะวันออกทาํ เปน รูปพระนารายณ ๔ กร หัตถ บนถอื สงั ขแ ละดอกบวั หัตถล างประคองอัญชลี ทรงครฑุ หยดุ นาค พน้ื หลงั เปนลายเครอื เถา กระหนกเปลวและกา นขดออกเปน รูปครฑุ พืน้ ประดับกระจกสีนํา้ เงินดานทิศตะวันตกเปน ภาพพระ พรหมทรงหงสม ี ๔ พักตร ๔ กร หัตถบ นถอื หนงั สือและพวงประคํา เคลา ลายเครอื เถากระหนก เปลวและกา นขดออกเปน รูปหงส ปดทองรองกระจกสนี ํา้ เงนิ เปนพนื้ ความหมายภาพ คงสรา ง ๖ เจาพระยาทิพากรวงศ (ขํา บนุ นาค) เรยี บเรียง, สมเดจ็ ฯกรมพระยาดาํ รงราชานุภาพ ทรงตรวจชาํ ระ และทรงนิพนธอธบิ าย, พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสนิ ทร รัชกาลท่ี ๑ (กรงุ เทพฯ กรมศิลปากร, ๒๕๓๑), ๙๑. ๗ สมเด็จพระเจาบรมวงศเ ธอ กรมพระยาดํารงราชานภุ าพ.“ตาํ แหนงวังหนา,” ประชมุ พงศาวดาร เลม ๑๑ (ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๑๓ – ๑๔), ๑๒๒. ๘ สมเดจ็ ฯ เจาฟา กรมพระยานรศิ รานุวดั ตวิ งศ และสมเด็จฯ กรมพระยาดาํ รงรานภุ าพ. สาสน สมเด็จเลม ๑ (องคการคา ของครุ สุ ภา, ๒๕o๕), ๓o. ๙ สมเด็จพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดาํ รงราชานุภาพ.“ตําแหนงวังหนา,” ประชุมพงศาวดาร เลม ๑๑ (ประชุมพงศาวดารภาคท่ี ๑๓ – ๑๔), ๑๖๗.

๑๔ ถวายเปน พทุ ธบชู า หมายถงึ เหลาเทพเจาท่ยี ง่ิ ใหญก ระทําการสักการบชู าตอพระสัมมาสมั พทุ ธเจา เน่อื งจากทําเปนเคร่ืองตกแตง “พระที่นงั่ ทรงธรรม” ตอ มาสมยั รัชกาลที่ ๔ ปรากฏหลักฐานเอกสารวา ดว ย “ลกั ษณะการพระราชพิธฝี า ย พระราชวงั บวรสถานมงคล” ระบุวา สมัยพระบาทสมเด็จพระปน เกลาเจาอยหู ัว โปรดใหใ ชพระท่ี น่ังศิวโมกขพิมานในการบาํ เพ็ญพระราชกศุ ลหลายประการ เชน นกั ขตั ฤกษสงกรานต ในวนั เถลิง ศกใชเ ปน ทพ่ี ระสงฆฉ นั และสดัปกรณพระบรมอัฐแิ ละพระอฐั ิ ถวายพระราชกุสลแกพ ระบวรราชวงศ การพระราชพิธีวิสาขบูชา ใชเ ปน ท่ีพระสงฆส วดมนต สดปั กรณพระบรมอัฐแิ ละรับถวายสลากภตั ร การบวชนาคหลวงเดอื น ๘ ใชเปนทที่ ําขวญั นาคและเปน สถานท่พี ระสงฆในการพระราชพธิ ีสารทเปน ตน 9๑๐ นับตัง้ แต พ.ศ. ๒๔oo เมือ่ พระบาทสมเดจ็ พระปน เกลาเจาอยหู วั โปรดใหอัญเชญิ พระเสรมิ ลงมาจากหนองคาย ประดษิ ฐานไวยังพระแทนเศวตฉตั รภายในพระทีน่ ่งั ศวิ โมกขพิมาน นบั เปน พระพทุ ธรูปสําคญั องคหน่งึ ของพระบวรราชวงั กม็ ีการพระราชกุศลเนือ่ งดวยพระเสรมิ เพมิ่ เติมข้ึนอีก ดงั โปรดใหหลอเทียนพรรษา (ขีผ้ ง้ึ หนกั ๑๕ ช่งั ตวั เทยี นรูปหกเหลีย่ มลายทรงขาวบิณฑท อง ปลาย เปนบวั กลมปด ทองมฉี ตั รทององั กฤษปก ยอด) ถวายเปน พทุ ธบูชาไวย ังพระท่นี ั่งศิวโมกขพิมานเลม ๑ พรอมถวายเครอ่ื งเขา พรรษา คือ พมุ อยา งใหญค ู ๑ ตน ไมแ กวคู ๑ กระถางบัวคู ๑ รูปสตั วขีผ้ ึ้งปด ทอง เงนิ คู ๑ กบั ธูปเทยี นแพ10๑๑ ในการพระราชพิธีวสิ าขบูชาโปรดใหตงั้ เครือ่ งนมัสการทองใหญ มตี ะเกยี ง เจือนํ้ามันหอม นํา้ มันจนั ทน นาํ้ มันกระดังงา นํ้ามันงา นํา้ มนั มะพราว วนั ละ ๕ ตะเกยี งต้งั ทพ่ี ระเสริม เดมิ มแี ขวนโคมบูชาเนอ่ื งในพระราชพิธีวิสาขบชู า ณ พระอุโบสถวดั บวรสถานสทุ ธาวาสและทข่ี า งพระ ทน่ี ง่ั พธุ ไธสวรรยแต ๒ แหง ภายหลังเมอื่ อัญเชิญพระเสรมิ มาแลวกโ็ ปรดใหม ีการประกวดประขันโคม ที่พระท่นี ่ังศวิ โมกขพิมานดว ย11๑๒ ตอ มาเม่ือพระบาทสมเด็จพระปน เกลา เจา อยหู ัวสวรรคตในป พ.ศ. ๒๔o๘ มกี ารอญั เชิญ พระเสริมไปประดิษฐานยงั พระวหิ ารวัดปทุมวนาราม พระทนี่ ั่งศวิ โมกขพมิ านจึงวางลง ภายหลังคง มไิ ดใ ชใ นการพระราชพิธีเปน พิเศษอกี เนื่องจากมพี ระทน่ี ั่งอิศราวนิ ิจฉัยทอ งพระโรงท่ีสรางขึ้นใหมใ น รชั กาลท่ี ๓ เปน ทีป่ ระกอบการพระราชกศุ ลแทนอยแู ลว แตไดใชในราชการอน่ื ๆตอ มา ดังมผี ูทันเหน็ กลาววาในปลายรชั กาลท่ี ๔ ใชเ ปน ท่ที ําพิธกี งเตก เมือ่ งานพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปนเกลา ๕ ๑๓ เจา อยูห ัว และใชเ ปนทห่ี ัดทหารแตร ครัง้ เมอื่ สมเด็จกรมพระราชวงั บวรวิไชยชาญ ในรัชกาลที่ 12 ๑๐ กรมศิลปากร. ลัทธิธรรมเนยี มตางๆ เลม ๑, พมิ พคร้งั ที่ ๔ (พระนคร : สาํ นักพมิ พคลงั วิทยา, ๒๕๑๕), ๕๔๙ – ๕๗๔. ๑๑ เรือ่ งเดียวกัน, ๕๖๑ – ๕๖๒. ๑๒ เร่ืองเดียวกนั , ๕๖o – ๕๖๑. ๑๓ ประชุมพงศาวดารเลม ๑๑, ๑๖๗.

๑๕ ในป พ.ศ. ๒๔๒๘ เมอื่ สมเด็จกรมพระราชวังบวรวไิ ชชาญ เสด็จทิวงคต พระที่น่งั ศวิ โมกข พิมานเปน ท่ีวางมาจนจดั เปน พพิ ธิ ภัณฑสถานขนึ้ ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓o เรยี กในคร้ังนั้นวา “มวิ เซียมหลวงทวี่ ังหนา” หรือ “ROYAL MUSEUM” จึงไดม กี ารดดั แปลงทําฝาพระที่น่งั และ เพ่ิมเตมิ มุขลดดานหนาข้นึ ในครั้งนั้น13๑๔ สมยั รัชกาลที่ ๗ พระบาทสมเดจ็ พระปกเกลา เจา อยหู ัว โปรดเกลา ฯ พระราชทานพระราช มณเฑยี รสถานทงั้ หมดในวงั หนา ต้งั ข้ึนเปน หอสมุดวชริ ญาณและพพิ ิธภัณฑสถานสําหรบั พระนคร จงึ พระราชทานพระที่นั่งศิวโมกขพิมานเปนหอพระสมดุ ฯ ท่ีเกบ็ รวบรวมหนังสือประเภทเขียน อาทิ เอกสารใบลาน สมดุ ขอ ยและศลิ าจารึก และเสด็จพระราชดําเนนิ เน่ืองในการเฉลมิ พระชนมพรรษา ในป พ.ศ. ๒๔๖๙14๑๕ เมื่อครัง้ เปด เปน หอพระสมดุ ฯคงไดมกี ารตอเติมหลงั คามุขลดซง่ึ สรา งข้ึนเม่อื ครง้ั รัชกาลท่ี ๕ ซอ นสงู ขนึ้ อีก เพือ่ รับกบั แนวหลังคาพระท่นี ่งั ทมี่ มี าแตเดิมในรชั กาลท่ี ๓ ตอ มาสมยั รัชกาลปจ จบุ นั ไดมกี ารปรบั ปรงุ พระท่ีนั่งศิวโมกขพมิ านเปน หองจดั แสดงนิทรรศการกอ น ประวัตศิ าสตรและหอ งประวติ ศิ าสตรช าตไิ ทยสําหรบั พิพิธภัณฑสถานแหงชาติ พระนคร ตามลาํ ดบั สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาททรงสรางข้ึน เม่อื สรางพระราชวงั บวรสถานมงคลในป พ.ศ. ๒๓๒๕ ตัง้ อยูบ ริเวณดา นหนาสระนาํ้ ใหญเ ชน เดียวกับพระทนี่ ่ังทรงปน ในพระราชวงั หลวงที่ พระนครศรีอยุธยา จึงเปน เหตุใหค นท้ังหลายเรียกกนั มาแตก อนอกี ช่ือหนึ่งวา “พระท่ีนง่ั ทรงปน”๑๖ พระทน่ี ัง่ พทุ ไธสวรรย สรา งขึน้ โดยสมเดจ็ พระบวรราชเจามหาสรุ สงิ หนาท (พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๓๔๖) พระมหา อุปราช กรมพระราชวงั บวรสถานมงคลในรชั กาลท่ี ๑ เดิมเขาใจวา ทรงดํารใิ หสรา งข้ึนสาํ หรับ ประกอบการพระราชพธิ ตี างๆ เชนเดียวกบั พระมหาปราสาทในวังหลวง16๑๗ แตในเวลาท่ียังไมไ ดล งมือ สรา งหรือกําลงั สรา งอยูน้นั ในป พ.ศ. ๒๓๓๘ สมเด็จพระบวรราชเจาไดเ สด็จนาํ ทพั ไปขบั ไลพมาทยี่ ก มาตัง้ ลอมเมอื งเชยี งใหมมีชยั ชนะ เม่ือเสด็จกลบั ไดอัญเชญิ พระพุทธสหิ ิงคพ ระพทุ ธรูปสาํ คัญครง้ั กรงุ เกา อนั เปนศรีเมืองเชียงใหมใ นขณะนน้ั ลงมายงั พระนคร17๑๘ จึงทรงอทุ ศิ พระท่ีนง่ั องคน ้ีถวายเปนท่ี ประดิษฐานพระพทุ ธสิหิงค ขนานนามตามนมิ ิตซึง่ เปน ท่ีประดษิ ฐานพระพทุ ธรูปวา “พระทีน่ ั่งพทุ ธา ๑๔ หลวงบรบิ าลบรุ ีภณั ฑ. พิพิธภัณฑสาร เลม ๔ เร่ืองตํานานพพิ ิธภณั ฑสถานแหงชาตใิ นกรุงเทพ, ๓. ๑๕ กรมศิลปากร. ของเกาเลาเรื่อง (พระนคร : กรมศลิ ปากร, ๒๕๔๔), ๑๑๕ – ๑๑๘. ๑๖ ประชมุ พงศาวดารภาคท่ี ๑๓ (พมิ พเ ปน อนุสรณในงานพระราชทานเพลงิ ศพพลโท พระยาศรสี รราช ภักดี ณ เมรหุ นาพลบั พลาอิศรยิ าภรณ วดั เทพศริ ินทราวาส เดอื นมีนาคม พ.ศ.๒๕๐๙), ๑๙. ๑๗ สมเด็จฯ กรมพระยาดาํ รงราชานภุ าพ ทรงสนั นิษฐานไวใ นพระนิพนธเ ร่อื งตาํ นานวงั หนา ดู ประชุม พงศาวดาร เลม ๑๑, (พระนคร : องคการคาของครุ ุสภา, ๒๕๐๗), ๑๕๖. ๑๘ กรมศลิ ปากร, พระราชพงศาวดาร ฉบบั พระราชหัตถเลขา เลม ๒ (กรงุ เทพฯ : โรงพิมพเจรญิ ธรรม, ๒๕๑๖), ๕๖๔ – ๕๖๕.

๑๖ สวรรย”18๑๙ (หมายถึงทีป่ ระทับของพระพทุ ธเจา) หรอื ในหนังสือเกา บางแหงออกนามวา “พระท่ีนง่ั สทุ ธาสวรรย”19๒๐ คร้งั น้นั โปรดใหส รา งบุษบกจัตรุ มุขยอดปรางคถวายเปนทปี่ ระดิษฐานพระพุทธสิหงิ ค20๒๑ บุษบกหลงั น้ีสรา งข้ึนดวยฝมือประณีต ภายหลังเมอื่ มกี ารอัญเชิญพระพุทธสิหงิ คไปประดิษฐานยังวัง หลวงแลว สมเด็จพระบวรราชเจามหาศกั ดิพลเสพ พระมหาอุปราช กรมพระราชวังบวรสถานมงคลใน รัชกาลท่ี ๓ จงึ ถวายไปไวยังวัดไพชยนตพ ลเสพทท่ี รงสรางขน้ึ ท่ปี ากลดั นครเขอื่ นขนั ธ (คลองลดั หลวง อาํ เภอพระประแดง จงั หวัดสมทุ รปราการ) คร้ังราชบัณฑิตยสภาทําการปฏิสงั ขรณพระทนี่ ่งั เม่อื พ.ศ. ๒๔๖๗ คงพบแตร ากฐานบุษบกทําเปนหอ งกออฐิ ถือปนู ท่บี ริเวณใตถ นุ พระทน่ี ่ังสูงจากพ้นื ดินขึน้ ไป จรดพ้นื พระทน่ี งั่ ณ บริเวณหอ งซึ่งประดษิ ฐานบษุ บกเดมิ สันนษิ ฐานวาสรา งขน้ึ เพื่อรบั นา้ํ หนักบษุ บก สอ ใหเห็นวาเปนบุษบกขนาดใหญแ ละมีนาํ้ หนักมาก21๒๒ ทั้งนคี้ งสรางขน้ึ พรอมกบั พระท่นี ่ัง ซง่ึ หมายถึง พระทีน่ ง่ั องคน ี้สรา งสําเร็จภายหลังจากอัญเชิญพระพุทธสหิ ิงคล งมาจากเมืองเหนือแลว นอกจากนส้ี มเด็จพระบวรราชเจามหาสรุ สิงหนาทยงั โปรดใหเ ขยี นภาพจติ รกรรมเทพชมุ นุม และพระพทุ ธประวตั ิถวายเปน พุทธบูชา และคงใชพ ระทน่ี งั่ พุทไธสวรรยเ ปนที่ประกอบการพระราชพิธี ในวังหนาตามพระราชดํารเิ ดิมสบื มา เชน ใชใ นการพระราชพธิ ีตรษุ สารทและโสกันตล กู เธอ22๒๓ รวมถงึ ใชเ ปน ท่ีทรงเคร่อื งใหญ (ตดั ผม) ดังปรากฏความในหนังสือนพิ พานวังหนา คราวสมเดจ็ พระ บวรราชเจาตรัสลาพระที่น่ังเมื่อใกลจ ะเสดจ็ สวรรคตวา “...จงึ โศกสัง่ พระทน่ี ่ังสทุ ธาสวรรย วา แตว ันน้ีจะลาระหาโหย เคยจําเริญเมาฬีสวสั ดิโ์ ดย โอจะโอยโอษฐรา่ํ ระกําครวญ...23๒๔ เมอ่ื สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาสรุ สิงหนาทเสดจ็ สวรรคตใน พ.ศ. ๒๓๔๖ พระราชวังบวร สถานมงคลวา งมาจนถึง พ.ศ. ๒๓๕๒ เปนเวลากวา ๗ ป ระหวางนี้พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟา ๑๙ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจา อยูหัว, ประชุมประกาศรัชกาลที่ ๔ เลม ๑, (กรงุ เทพฯ : โรงพิมพคุรุ สภาลาดพราว, ๒๕๒๘), ๓๓ – ๓๔. ๒๐ สุจิตต วงเทศ, นิพพานวังหนา, (กรงุ เทพฯ : บรษิ ัทพิฆเนศ พรนิ้ ตงิ้ เซ็นเตอร จาํ กดั , ๒๕๔๓), ๒๐. ; สมเดจ็ ฯ เจาฟา กรมพระยานริศรานวุ ัดติวงศ และ สมเด็จฯ กรมพระยาดาํ รงราชานภุ าพ, สาสนสมเด็จ เลม ๑, (พระนคร : องคการคา ของคุรสุ ภา, ๒๕๐๕), ๑๐๗ – ๑๐๘. ๒๑ สมเดจ็ ฯ เจา ฟากรมพระยานริศรานุวดั ตวิ งศ และ สมเดจ็ ฯ กรมพระยาดํารงราชานภุ าพ, สาสน สมเด็จ เลม ๒ (พระนคร : องคการคาของคุรสุ ภา, ๒๕๐๕), ๕๗. ๒๒ สมเดจ็ ฯ เจาฟากรมพระยานรศิ รานุวัดติวงศ และ สมเดจ็ ฯ กรมพระยาดํารงราชานภุ าพ, สาสนสมเด็จ เลม ๖ (พระนคร : องคก ารคา ของคุรุสภา, ๒๕๐๔), ๑๐๔. ๒๓ ประชุมพงศาวดาร เลม ๑๑, ๑๕๗. ๒๔ สจุ ิตต วงษเ ทศ, นิพพานวังหนา, ๒๐.

๑๗ จฬุ าโลกมหาราชมีพระราชดําริวา พระพทุ ธรูปเงนิ ทองของบชู ามอี ยใู นพระทนี่ ั่งพุทไธสวรรยม าก ทง้ิ ไว ผรู า ยจะลักเอาไปเสยี จงึ โปรดใหเชญิ พระพุทธสหิ งิ คก บั ทงั้ พระพทุ ธรปู อื่นๆลงมาไวในพระอุโบสถวัด พระศรรี ัตนศาสดาราม24๒๕ พระพุทธสิหงิ คยังคงประดิษฐาน ณ วงั หลวงมาจนถึงรชั กาลที่ ๔ จงึ โปรดให อัญเชิญกลบั มายังวงั หนา ในรชั กาลที่ ๒ สมเดจ็ พระบวรราชเจา มหาเสนานุรกั ษ (พ.ศ. ๒๓๕๒ – ๒๓๖๐) ดําริวาพระที่ นง่ั พทุ ธาสวรรยว า งอยู จึงโปรดใหย ายบบุ ยกยอดปรางคท ่ปี ระดิษฐานพระพุทธสหิ ิงคเ ดิมไปไว ณ ที่ แหง อ่ืน แลวใหต งั้ พระทน่ี ่งั เศวตฉตั ร แปลงพระทีน่ ่ังพทุ ไธสวรรย เปนทอ งพระโรงทเ่ี สดจ็ ออกแขก เมอื ง และเปน ทสี่ ําหรบั พระสงหถวายพระธรรมเทศนาในวนั อโุ บสถหรือในการพระราชพิธที างศาสนา ตอมาเมอื่ สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาเสนานุรักษส วรรคต ก็ประดษิ ฐานพระศพบําเพ็ญพระราชกศุ ล ณ พระทีน่ ่ังพุทธาสวรรย25๒๖ สมยั รัชกาลท่ี ๓ สมเดจ็ พระบวรราชเจา มหาศักดิพลเสพ (พ.ศ. ๒๓๖๗ – ๒๓๗๕) ไดร บั พระราชทานอุปราชาภเิ ษกข้ึนเปน พระมหาอปุ ราชกรมพระราชวงั บวรสถานมงคล วงั หนา สรางขน้ึ มาแลวเปนเวลา ๔๐ ปเ ศษ เวลานน้ั พระราชมณเฑียรสถานคงชาํ รดุ ทรดุ โทรมไปโดยมาก จาํ เปน ตอง บรู ณปฏสิ งั ขรณครงั้ ใหญ พระท่ีนง่ั พทุ ธาสวรรยก็คงมกี ารซอมแซมขน้ึ ใหมใ นคราวเดยี วกนั จึงปรากฏ รอ งรอยฝม ือชางครั้งรัชกาลที่ ๓ ปะปนอยมู าก สมเดจ็ ฯ กรมพระยาดาํ รงราชานุภาพทรงต้งั ขอสงั เกต แบบอยางมือชางท่ที าํ ครง้ั นนั้ วา มกี ารร้อื เครือ่ งบนทาํ ใหม เปลี่ยนหลังคาพาไล ตอเปน เฉลยี งเสาลอย สว นผนงั ขา งบนทําคอสองโดยรอบ ซุมประตหู นา ตางทําใหมทงั้ หมด และตรสั ชมวาการปฏสิ งั ขรณค รงั้ น้ันทาํ ไดอยา งนาชม คือ ของเดิมส่ิงใดทีด่ ีกร็ ักษาไวไดห มดทกุ อยาง เปน ตน วาเคร่ืองไมกรอบและบาน ประตูหนา ตาง คันทวยทีร่ ับชายคา เพดานไมจ ําหลัก และภาพจติ รกรรมฝาผนังยังคงอยูครบถวน มี การซอมเติมแตเ ฉพาะสวนทชี่ าํ รุดขาดหายไป จงึ ยงั คงเห็นของเดมิ ท่ที ําโดยประณตี บรรจงมาจนถึง ปจ จุบัน26๒๗ ครัง้ นัน้ สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาศักดิพลเสพโปรดใหสรา งพระทนี่ ั่งทอ งพระโรงขนึ้ ใหมท ่ี บริเวณมขุ หนา หมูพ ระวมิ านทางทศิ ตะวันตกของพระทน่ี ่งั พุทธาสวรรย พระราชทานนามวา พระท่ี น่ังอศิ ราวนิ ิจฉัย จึงโปรดใหย ายพระแทน เศวตฉตั รจากพระท่นี ัง่ พุทธาสวรรยไ ปไวยงั พระท่ีนั่งทองพระ โรงแหง ใหม27๒๘ ทงั้ นค้ี งโปรดใหพ ระทน่ี ่ังพทุ ธาสวรรยเปนทปี่ ระดิษฐานพระพุทธรูปดังเดิม ยงั ปรากฏ วา โปรดใหสรา งตูพระธรรมสําหรบั ใสพระไตรปฎ กตงั้ ในพระท่ีน่ังพุทธาสวรรยข ึน้ ใหม ๓ ใบ เปน ตู ๒ ๒๕ ประชุมพงศาวดาร เลม ๑๑, ๑๕๗ ; สมเดจ็ ฯ เจาฟา กรมพระยานรศิ รานุวดั ตวิ งศ และ สมเดจ็ ฯ กรม พระยาดาํ รงราชานภุ าพ, สาสนสมเดจ็ เลม ๑๑, (พระนคร : องคก ารคา ของคุรุสภา, ๒๕๐๔), ๑๒๑ – ๑๒๒. ๒๖ ประชุมพงศาวดาร เลม ๑๑, ๖๙, ๑๕๗ – ๑๕๘. ๒๗ เรื่องเดียวกัน, ๗๖, ๑๕๙ – ๑๖๐. ๒๘ เรอ่ื งเดียวกัน, ๑๖๐.

๑๘ ตอน ขนาดใหญ ประดับดว ยลายเขียนสแี ละลายรดนํา้ เร่อื งรามเกียรติ์ ซง่ึ ยังคงอยใู นพระทน่ี ง่ั มาจนถงึ ทุกวันน้ี สนั นษิ ฐานวาครง้ั น้นั ไดใชพ ระทีน่ ่งั พทุ ธาสวรรยเ ปน ทสี่ ําหรับสงฆเ ลาเรียนหนงั สือเชน เดียวกับ วงั หลวงใหบ อกหนังสอื พระสงฆส ามเณรท่ีในพระมหาปราสาทดวย28๒๙ สมยั รัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา เจาอยหู วั ทรงสถาปนาพระอนชุ าธิราช เจาฟา จฑุ ามณี กรมขนุ อิศเรศรงั สรรคข น้ึ เปนที่สมเด็จพระมหาอุปราช แตใ หพระเกยี รตยิ ศอยาง พระมหากษัตริย เฉลิมพระนามวาพระบาทสมเด็จพระปน เกลาเจา อยูหัว (พ.ศ. ๒๓๙๔ – ๒๔๐๘) ดงั นัน้ ในพระราชวังบวรสถานมงคลจึงเกดิ ธรรมเนยี มอยา งใหม สรางขนึ้ เปนพระเกยี รติยศเฉพาะ สําหรบั พระบาทสมเดจ็ พระปนเกลาเจา อยหู ัวเหนอื กวา สมเดจ็ พระบวรราชเจา แตกอนมาหลาย ประการ สิง่ หน่ึงคอื มกี ารสรางปราสาทข้นึ เปนครง้ั แรกในวังหนา โดยพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา เจาอยูหวั โปรดใหสราง “พระท่ีน่งั คชกรรมประเวศ” เปน พระท่ีน่งั ทรงปราสาทเครอ่ื งยอดซอน ๕ ช้ัน สรางดวยเครอื่ งไม มลี กั ษณะเชน เดยี วกับพระที่นั่งอาภรณพโิ มกขในพระบรมมหาราชวงั โดยตอชาลา หนา มขุ พระทน่ี ง่ั พุทธาสวรรยสรางขึน้ เปนฐานปราสาท พระท่ีนง่ั คชกรรมประเวศอยูมาจนสมยั รัชกาล ท่ี ๕ กลาววา พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา เจา อยหู วั โปรดมาก เคยทําพระราชพธิ ีพชื มลคลบน พระท่นี ัง่ องคน ้ีคร้ังหนงึ่ ตอมาชาํ รดุ ผพุ งั จนไมส ามารถบรู ณปฏสิ ังขรณไ ด จึงโปรดใหรือ้ ลง ยังคงเหลอื แตฐานพระทน่ี งั่ กับเกยชางอยูขางหนา ถงึ บดั นี้29๓๐ การซึ่งมีข้นึ สําหรบั พระเกียรตยิ ศของพระบาทสมเด็จพระปน เกลา เจาอยูหวั น้ัน ยงั ปรากฏวา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจา อยหู ัวโปรดใหอญั เชิญพระพุทธสิหิงคกลบั มาประดิษฐานยังพระทน่ี ่งั พุทธาสวรรย เพ่ือเปน พระพุทธรูปสาํ คัญสาํ รบั วงั หนา แตเดมิ เมอื่ อัญเชญิ พระพทุ ธสหิ ิงคลงไปอยวู ัง หลวงในรชั กาลที่ ๑ – รัชกาลท่ี ๓ น้ัน ทางวงั หนาไดร ้ือบุษบกยอดปรางคทเ่ี คยประดิษฐานพระพุทธ สหิ งิ คยา ยไปท่อี น่ื เสียแลว เมอ่ื อญั เชิญพระพุทธสหิ งิ คกลบั ข้นึ มา จงึ ปรากฏวา ตองประดิษฐานพระ พุทธสหิ ิงคไ วบนแทน ดาดเพดาน30๓๑ เปน การชวั่ คราว ประจวบกบั สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาศักดพิ ล เสพ ทรงสถาปนาวดั บวรสถานสุทธาวาส (วัดพระแกว วงั หนา) ข้ึนใหมในวังหนา วัดนน้ั ยังไมมีพระ ประธานเพราะการสรา งยงั คางอยู สนั นษิ ฐานวา พระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยูห ัว ทรงดําริให บรู ณปฏสิ ังขรณเ พื่อจะอัญเชญิ พระพทุ ธสหิ งิ คไปประดิษฐานเปนพระประธาน จึงโปรดใหเจาฟา อิ ศราพงศอ ํานวยการปฏสิ งั ขรณพ ระอโุ บสถ31๓๒ โดยใหกอ ฐานชุกชที ี่จะตงั้ บุษบกกลางพระอโุ บสถ และ ๒๙ เร่ืองเดียวกัน, ๑๖๑ ; ราชบัณฑติ ยสภา, อธบิ ายวาดวยหอพระสมุดวชิรญาณแลพิพธิ ภัณฑสถาน สาํ หรับพระนคร, (พระนคร : โรงพิมพโสภณพิพรรฒธนากร, ๒๔๗๐), ๑๒. ๓๐ ประชมุ พงศาวดาร เลม ๑๑, ๘๖ – ๘๗, ๑๗๐ ; สมเดจ็ ฯ เจาฟา กรมพระยานรศิ รานวุ ัดตวิ งศ และ สม เดจ็ ฯ กรมพระยาดํารงราชานภุ าพ, สาสนสมเด็จ เลม ๒, ๑๗๙. ๓๑ สมเดจ็ ฯ เจา ฟา กรมพระยานริศรานุวดั ตวิ งศ และ สมเดจ็ ฯ กรมพระยาดํารงราชานภุ าพ, สาสนสมเด็จ เลม ๑, ๑๔๗. ๓๒ เร่ืองเดียวกนั , ๑๔๕ – ๑๔๖.

๑๙ เขยี นเรอ่ื งตาํ นานพระพทุ ธสหิ งิ คท ีฝ่ าผนงั แตการคา งอยูจนกระท่ังพระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยหู วั เสด็จสวรรคต จงึ มิไดอ ญั เชญิ พระพุทธสหิ ิงคไป32๓๓ พระพทุ ธสหิ งิ คจึงยงั คงประดิษฐาน ณ พระท่นี ัง่ พทุ ธาสวรรยสืบตอมาถึงปจ จุบนั บษุ บกซึง่ ประดิษฐานพระพทุ ธสิหิงคบดั น้ีอาจเปนของสรา ง ขน้ึ ใหม ครงั้ สมเด็จกรมพระราชวงั บวรวไิ ชยชาญ (พ.ศ. ๒๔๑๑ – ๒๔๒๙) ในรชั กาลท่ี ๕ เนือ่ งจาก สมัยรชั กาลท่ี ๔ ทรงเตรียมอญั เชิญพระพุทธสหิ งิ คไ ปประดิษฐานยังวดั พระแกว วงั หนา จงึ อาจจะยังคง ประดษิ ฐานพระพทุ ธสหิ ิงคบ นพระแทนดาดเพดานเปนอยา งชั่วคราว ถงึ สมัยสมเด็จกรมพระราชวงั บวรวไิ ชยชาญซง่ึ ทรงชาํ นาญการชางอยางย่ิงพระองคห น่งึ เมือ่ มมี ีเหตุดาํ รจิ ะยา ยพระพุทธสิหงิ คไ ปไว ยังท่อี นื่ ใดแลว จึงนาจะโปรดใหส รา งบษุ บกองคป จจบุ นั ถวายไวเ ปน พทุ ธบูชาในเวลาตอมา เมอ่ื พทุ ธศกั ราช ๒๓๙๖ ครนั้ อัญเชญิ พระพทุ ธสหิ ิงคกลับมาประดษิ ฐานยงั พระทน่ี ่ังพทุ ธา สวรรยแ ลว พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา เจาอยหู วั โปรดใหเ ปลีย่ นนามพระท่นี ่งั พุทธาสวรรยเ ปน “พระท่ีน่งั พุทไธสวรรย” ตามความในประกาศ ๒ ฉบับ ฉบับหนง่ึ ประกาศแจงแกพ ระบรมวงศานุวงศ และขา ราชการทราบฉบับหนง่ึ แจงแกพระสงฆผมู สี มณศกั ด์ิ มีความคลา ยคลงึ กัน คือ ประกาศนามพระทน่ี ั่งสทุ ไธสวรรย แลพระทนี่ ่ังพทุ ไธสวรรย ดวยพระธรรมการบดี ศรวี สิ ทุ ธสาสนวโรประการ จางวางกรมธรรมการ รบั พระบรมราช โองการใสเ กลาฯ ทรงพระกรุณาโปรดเกลา ฯ สั่งวา พระทน่ี ่ังสุทธาสวรรย33๓๔ ท่ีเรียกกนั มาแตก อนนั้น หาถูกไม ทรงพระราชทานนามใหมวาพระทนี่ งั่ สุทไธสวรรย แปลเปนคาํ ไทยวา พระท่นี ่งั ไอสวรรยโ ถง ไมม ีฝาบัง อนง่ึ พระทีน่ ั่งพุทธาสวรรยใ นพระบวรราชวงั น้นั ถาขาราชการทูลละอองธลุ พี ระบาทในพระ บรมราชวงั จะกราบบงั คมทูลพระกรณุ าในพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกลา เจา อยูหวั จะตอ งออกนาม พระทน่ี ั่งน้ันแลว ใหก ราบทลู วาพระที่นั่งพุทไธสวรรย อยา ทูลวาพระทนี่ ัง่ พุทธาสวรรย ตั้งแตน้ไี ปให เจา ตา งกรมแลยงั ไมไ ดตง้ั กรม แลขาราชการผูใหญผ นู อ ย ฝา ยทหารพลเรอื น กรมฝา ยหนา ฝายใน ให เรยี กนามพระที่น่งั สุทธาสวรรยน้ันวาพระที่น่งั สุทไธสวรรยใ หเรยี กนามพระท่ีนงั่ พุทธาสวรรยนั้นวา พระที่นง่ั พุทไธสวรรยตามรบั ส่งั อยากราบทูล อยาเรยี กใหผ ดิ พระราชบัญญตั นิ ้ีไป ถา กราบทูล ถา เรยี กใหผดิ นามพระราชบญั ญัติไปแลว จะมีโทษแกผ นู ้ันหมายตามรบั สั่ง ๓๓ ประชุมพงศาวดาร เลม ๑๑, ๑๒๘ – ๑๒๙. ๓๔ พระทีน่ ่งั บนกาํ แพงพระบรมมหาราชวังดานทิศตะวนั ออก

๒๐ ประกาศใหเ รยี กชือ่ พระทน่ี ง่ั สุทธาสวรรยวาพระที่นัง่ สทุ ไธสวรรย พระทน่ี ่ังพทุ ธาสวรรยใ หเ รียกวา พระทน่ี ั่งพุทไธสวรรย ดว ยพระธรรมการบดศี รีวิสทุ ธสาสนวโรประการ จางวางกรมพระธรรมการ รบั พระบรมราช โองการใสเกลา ฯ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลาฯ สัง่ วา พระทีน่ ง่ั สทุ ธาสวรรยท เ่ี รยี กกันมาแตก อ นนนั้ หา ถูกไม ทรงพระราชทานนามใหมวาพระท่ีนง่ั สทุ ไธสวรรย แปลเปนคําไทยวา พระท่ีนั่งไอสวรรยโ ถงไมม ี ฝาบัง อนงึ่ พระทนี่ ง่ั พทุ ธาสวรรยในพระบวรราชวงั นั้น ถาพระราชาคณะ พระครู ฐานา เปรยี ญ เจา อธิการอนั ดบั จะถวายพระพะในพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลาเจาอยหู ัว จะตองออกนามพระท่ีน่งั น้ัน แลว ใหถวายพระพรวา พระที่น่งั พทุ ไธสวรรย อยาถวายพระพรวา พทุ ธาสวรรย ตั้งแตน ้ไี ปให พระราชาคณะ พระครู ฐานา เปรยี ญ อันดบั เรยี กนามพระที่นง่ั สุทธาสวรรยน น้ั วา พระทน่ี ่งั สทุ ไธ สวรรย ใหเรยี กนามพระทีน่ ่งั พุทธาสวรรยน ้ันวา พระทีน่ ่งั พุทไธสวรรยตามรบั สง่ั อยา ใหพระราชา คณะ พระครู ฐานา เปรียญ อนั ดับ ถวายพระพรเรยี กใหผดิ พระราชบัญญตั นิ ไี้ ปไดเปนอันขาด ถา ถวายพระพรเรียกใหผ ิดนามไปแลว จะมโี ทษกบั พระราชาคณะ ฐานานุกรม เปรยี ญ อันดบั ผนู ั้น หมายมา ณ วนั พธุ เดือน ๖ แรม ๑๒ ค่าํ ปฉ ลเู บญ็ จศก34๓๕ สมัยรัชกาลท่ี ๕ เม่อื สมเด็จกรมพระราชวังบวรวไิ ชยชาญทิวงคตในป พ.ศ. ๒๔๒๘ พระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกลาเจา อยูหวั ทรงประกาศยกเลิกตําแหนง พระมหาอปุ ราช กรม พระราชวงั บวรสถานมงคล จงึ สิ้นสดุ ตําแหนง วงั หลา ลงแตเ พยี ง ๕ รัชกาล ครน้ั พระราชวังบวรสถาน มงคลวางลงใน พ.ศ. ๒๔๓๐ พระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลาเจา อยูหัวจงึ โปรดใหใ ชพระทน่ี ง่ั ๓ องค ดา นหนา คอื พระทน่ี ัง่ ศิวโมกขพิมาน พระทน่ี ง่ั พทุ ไธสวรรยและพระท่ีนง่ั อศิ ราวนิ จิ ฉยั เปนทต่ี ้งั ของหอ พระสมดุ วชิรญาณและพพิ ิธภณั ฑสถาน พระท่นี ัง่ พทุ ไธสวรรยเมือ่ ดัดแปลงเปนพพิ ิธภัณฑสถานยงั คง เปน ที่ประดษิ ฐานและจดั แสดงพระพทุ ธรปู ตพู ระไตรปฎ ก ฯลฯ และเปน สถานประกอบการพธิ ตี อ มา ดังเดมิ ถึงสมัยรัชกาลที่ ๗ เม่อื พงศ. ๒๔๗๖ พระทนี่ ั่งพุทไธสวรรยทรุดโทรมลงมาก ราชบัณฑติ ย สภาซ่ึงเปน ผูจดั การดูแลพพิ ิธภัณฑสถานจึงจดั การซอ มบูรณะขนึ้ ใหม ครง้ั น้ันคงมีการซอมเคร่อื งบน หลังคา ดงั ปรากฏในเอกสารวามีการเจาะตรวจดูเสาหลงั คาพาไล ตลอดจนซอมพ้ืนพระที่นัง่ ทง้ั ปวง เปน เหตุใหพ บฐานพระที่นัง่ บุษบกยอดปรางคดงั กลา วมาแลวในขา งตน ในรัชกาลปจจบุ นั (รชั กาลที่ ๙) มีการซอ มบรู ณะพระทีน่ ง่ั พทุ ไธสวรรยหลายครั้ง คือ พ.ศ. ๒๕๐๐ มกี ารเขยี นซอ มลายรดน้าํ บานประตูดานหนา ขึ้นใหม พ.ศ. ๒๕๑๒ เขียนซอนลายรดน้าํ และ บายเขียนสหี นา ตา งพระท่ีน่งั ทงั้ หมด พ.ศ. ๒๕๑๔ เขยี นซอ มจติ รกรรมภายในผนังดา นทิศใต พ.ศ. ๓๕ พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา เจาอยหู ัว, ประชุมประกาศรชั กาลท่ี ๔ เลม ๑, ๓๓ – ๓๔.

๒๑ ๒๕๑๖ เขียนซอ มจิตรกรรมฝาผนังทิศเหนอื และทิศใต พ.ศ. ๒๕๒๕ ในวาระครบรอบกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป มีการบรู ณปฏสิ ังขรณคร้ังใหญ โดยซอ มแซมเครอ่ื งบนหนา บนั ทาสแี ละเปลยี่ นกระจกใหม เขียนซอมจติ รกรรมภายใน และ พ.ศ. ๒๕๔๓ กรมศลิ ปากรไดท ําการซอมลงรักปด ทองลายรดนํา้ บาน ประตหู นาตางใหมท้ังหมด ดงั ทีเ่ หน็ กนั อยทู ุกวนั น้ี ลักษณะทางศลิ ปกรรมของพระทน่ี ัง่ พุทไธสวรรยแมวา จะสถาปนาขนึ้ ตงั้ แตครั้งรชั กาลที่ ๑ แตจ ากรปู ลกั ษณะภายนอกแสดงถงึ ศิลปกรรมซึง่ ไดซ อ มแปลงแลว เม่อื ครงั้ รัชกาลท่ี ๓ ดังสมเด็จฯ เจา ฟา กรมพระยานรศิ รานวุ ดั ตวิ งศ ทรงวินจิ ฉยั ไวในพระนิพนธสาสน สมเด็จตอนหนึ่งวา “พระที่น่ังพุทไธ สวรรยด ูทว งทีไมเ ปนฝม ือรชั กาลที่ ๑ เสียเลย เพราะมเี สาระเบียงส่ีเหล่ยี มโตๆ กอ อิฐทบั หลังบน ตะพานไมไวคอสองท่หี ลงั คาตอ ชางเหมือนวัดบวรสถานเสยี จริงๆ แตฝ ม อื ปรากฏแนอ ยูท ี่เขยี นขา งใน เปนฝมอื ชา งรัชกาลท่ี ๑ แท แลเปน ฝมอื อยา งเอกนาชมอยางย่ิง (มีซอ มเสยี แลว หลายหอง แตผซู อมก็ เปน ชางฝม ือดีๆพอดไู ด) ถา ไมม ีรปู เขยี นขา งในนน้ั เปน พยานอยแู ลว อยากจะคา นวา ทํารัชกาลที่ ๓ ถา จะมีใครมาบอกวา กรมพระรางวังบวรมหาศักดพิ ลเสพทรงทาํ ระเบียงตอออกมาแลวจะตองรองเออ ยาวทีเดยี วดวยความโลงใจ”35๓๖ พระทน่ี ่งั พทุ ไธสวรรยมขี นาด ๑๑ หอ ง ตั้งในแนวทศิ ตะวันออก – ตะวนั ตก ตวั อาคารยกพืน้ สงู เชงิ ผนงั ดานนอกทําเปน ฐานปท มทํานองเดยี วกับพระมหาปราสาทในพระบรมมหาราชวัง ประกอบดว ยพาไลและเสาเหลย่ี มตามแบบพระราชนิยมในสมยั รชั กาลที่ ๓ สมเดจ็ ฯ เจาฟากรมพระ ยานรศิ รานวุ ดั ตวิ งศ สันนิษฐานวา เดมิ ในรชั กาลที่ ๑ นา จะเปน เสาไมหรือเสาไมผ นวกกับปูนปน และ บัวปลายเสาเปนบวั คลุมอยา งเดยี วกบั พาไลหมูพระวิมาน แตข องเดิมคงจะผุพังไปจงึ กอเปน เสา สีเ่ หลย่ี มขนาดใหญขน้ึ ใหมเ มอื่ รชั กาลที่ ๓36๓๗ คันทวยมลี กั ษณะพิเศษเฉพาะของสกลุ ชางวงั หนา ครง้ั รัชกาลท่ี ๑ ทาํ เปน รปู นาคพันเก่ยี วดวยเถาพนั ธุพฤกษาเปนจังหวะอยางงดงาม พบไดใ น สถาปต ยกรรมซึ่งสมเด็จพระบวรราชเจา มหาสรุ สงิ หนาททรงสถาปนาข้นึ หลายแหง อาทเิ ชน พระ อโุ บสถวดั มหาธาตยุ วุ ราชรังสฤษฎิ์ พระอุโบสถวดั ชนะสงคราม กรงุ เทพฯ และพระอุโบสถวดั สวุ รรณ ดาราราม จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา เปนตน ดานหนา พระท่นี ง่ั มีชาลากวา งเดมิ เปนฐานพระที่นง่ั คชกรรมประเวศ ดา นหลงั มรี ะเบียง แคบๆ มบี นั ไดทางขน้ึ ๒ ขา งทงั้ ดา นหนาและดา นหลงั มปี ระตทู างเขา ออกดา นละ ๓ ประตู ประตู ขนาดใหญทกี่ ่ึงกลางดานหนา กลาวกันวาเปนทางเสด็จของพระมหาอปุ ราช ทเ่ี ชิงบันไดดา นขวาของ พระที่นัง่ ยงั มเี กยพระราชยานปรากฏสถาปนาขึ้นหลายแหง อาทเิ ชน พระอุโบสถวัดมหาธาตยุ ุวราช ๓๖ สมเด็จฯ เจาฟากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ และ สมเดจ็ ฯ กรมพระยาดํารงราชานภุ าพ, สาสนสมเด็จ เลม ๑, ๓๐. ๓๗ สมเด็จฯ เจา ฟากรมพระยานริศรานุวัดตวิ งศ และ สมเด็จฯ กรมพระยาดาํ รงราชานภุ าพ, สาสนสมเดจ็ เลม ๒, ๒๙๒.

๒๒ รงั สฤษฎ์ิ พระอโุ บสถวดั ชนะสงคราม กรุงเทพฯ และพระอุโบสถวดั สวุ รรณดาราม จงั หวัด พระนครศรอี ยธุ ยา เปนตน ดานหนาพระท่ีน่งั มชี าลากวางเดิมเปนฐานพระที่นั่งคชกรรมประเวศ ดานหลังมีระเบียง แคบๆ มีบันไดทางขึน้ ๒ ขา งท้งั ดานหนาและดานหลัง มปี ระตูทางเขา ออกดา นละ ๓ ประตู ประตู ขนาดใหญท ่กี งึ่ กลาวดานหนากลาวกันวา เปนทางเสดจ็ ของพระมหาอปุ ราช ทเ่ี ชิงบนั ไดดา นขวาของ พระทีน่ ั่งยงั มเี กยพระราชยานปรากฏอยเู ปนสาํ คญั สว นประตูดา นขา งซาย – ขวา เปนทางเขาออก สาํ หรบั ขาราชบริพาร ประตดู านหลังเขา ใจวา เปน ทางเขาออกของฝา ยใน ดงั นนั้ ในการพระราชพธิ ีจึง ปรากฏวาฝายหนา (ฝายชาย) อยทู างดานนอก และฝา ยใน (ฝายหญิง) อยูทางดานหลงั ยําเปนสัดสว น จากกนั ดวยการก้ันฉากแบแล ท้งั น้ีคงเปนเหตุใหต ง้ั บษุ บกพระพทุ ธสหิ งิ คค อนไปทางดานหนาเกอื บถึง ก่งึ กลางพระที่นงั่ องคประกอบอื่นๆของอาคารมลี ักษณะสืบเน่อื งมาจากสมยั อยธุ ยาตอนปลาย เชน นยิ มเจาะ หนาตางถี่ มหี นา ตางขางละ ๑๑ บาน เพอ่ื ใหแ สงสวางเขาสภู ายในไดเ ต็มท่ี ในสมัยรชั กาลที่ ๑ เชอื่ วา ยังไมท ําซุมหนา ตา งเชน เดียวกบั หมูพระวิมาน37๓๘ ตอมาในสมยั รชั กาลที่ ๓ คงมาตอ เติมขน้ึ เปนซุม บัน แถลงดังปจจบุ นั ลวดลายประดับบานประตูหนา ตา งดานนอกและดานในมีลักษณะสอดคลองกับการ ใชส อยอาคาร โดยทบ่ี านประตหู นา ตางดานนอกเขยี นลายรดน้ํารูปตนไมและเชงิ เทยี นเครอ่ื งบูชา เปน ทาํ นองตน ไมเ งินตนไมท องอันถวายเปนพทุ ธบชู าแดพระพุทธสิหงิ คซ งึ่ ประดิษฐานอยูภ ายใน สวนดา น ในบานประตเู ขียนสีเปน รปู เทวดายืนเหนือมารแบกถอื อาวุธตางๆอยูในฐานะเทพผพู ิทกั ษ สวนบาน หนาตา งทาํ เปนเทวดายนื แทน ถวายอญั ชลี แสดงถงึ เหลา เทพยดาซง่ึ เสด็จมาบูชาพระพุทธเจา อันมรี ปู จาํ ลองอยูภายในพระท่นี ัง่ สาํ หรบั เครอ่ื งบนอาคารมีการซอ มแปลงโดยกออฐิ ถือปนู เปนผนังคอสองโดยรอบ มีลวดลาย ปน ปนู ประดบั เปนลายเฟอ งอยา งจีนคลา ยคลงึ กบั คอสองพระอุโบสถวดั บวรสถานสทุ ธาวาสซง่ึ สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาศกั ดพิ ลเสพทรงสถาปนาขึ้น ดงั นน้ั จึงเปนสวนท่ีแกไขแลวในรชั กาลท่ี ๓ ลักษณะ เดิมในรัชกาลที่ ๑ นาจะไดแ กก ารทําหลังคาซอ น ๒ ชน้ั ซงึ่ แตกตางไปจากพระท่ีนงั่ ภายในวงั หนา ทัว่ ไปท่ีมกั ทําหลังคาเพยี งชนั้ เดยี ว ท้งั นี้คงเน่ืองจากสรา งถวายเปนพุทธบูชา จึงสรางซอ นชน้ั ขึ้นเปน พิเศษ มกี ารประดับตกแตง ตามฐานานุศักด์ดิ วยชอฟา ใบระกา หางหงส การประดบั เครอื่ งบนอาคาร เปน แบบอยา งของสกุลชางวงั หนาโดยแท คอื ทําแบบเครอื่ งรวย ไมมนี าคสะดงุ หนา บนั ไมแกะเปน ของเดมิ ในรชั กาลที่ ๑ แตละดานทาํ เปนรูปพระพรหมสถติ ในพิมาน ๓ หลัง แวดลอ มดวยลายกา นขด สวนปลาย ของลายออกเปน รปู หงส (พาหนะของพระพรหม) และรูปพระพรหมถวายอญั ชลี เรียงซอ น ตอ เน่อื งข้ึนไปจนถงึ สว นยอดของหนาบัน นอกจากน้ียังมรี ปู พระพรหมจําหลกั ลอยตวั ประดบั อยเู หนือ ๓๘ สมเดจ็ ฯ เจา ฟา กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ และ สมเดจ็ ฯ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ, สาสน สมเด็จ เลม ๑, ๑๘๙.

๒๓ ฐานกระจงั รวมรูปพระพรหมทห่ี นา บนั ทั้งสน้ิ ดานละ ๒๐ องค ท้ังน้อี าจหมายถึงรูปพรหม ๑๖ และ อรปู พรหม ๔ หรืออาจมคี ตเิ กีย่ วเนื่องกับนามพระท่ีน่งั “สุทธาสวรรย” อนั เปนนามเดิม ซงึ่ มี ความหมายโดยนยั วา “ท่ีประทบั อันวสิ ุทธ์ิ” โดยอาจหมายถึงพรหมชน้ั สทุ ธาวาส (สทุ ธาวาสหมายถึงที่ อยูของผูบริสุทธ)ิ์ อนั เปนช้นั สูงสุดของรูปพรหมก็เปนได การประดบั ท่นี บั วา เปน ของแปลกคือ บรเิ วณกึ่งหนาบันท้งั ดา นหนาและดานหลงั ติดยันต อรหนั ตแปดทิศหรอื คนจนี เรยี กวา “โปย กวย” (ภาษาจีนกลางเรยี กวา “ปากวั้ ”) ตามความเช่ือของจีน ใชเ ปน เครื่องรางปอ งกันภยันตรายจากภตู ผีปศ าจ ทัง้ ยังบนั ดาลใหเ กดิ โชคลาภและความเจรญิ รงุ เรือง เปน ของสรางขึ้นสมัยใดไมปรากฏ อาจทําข้นึ ใหมเ ม่ือซอมบรู ณะใหญครงั้ รัชกาลท่ี ๓ ซง่ึ เปน ชว งท่ีนิยม ศลิ ปะและคตกิ ารประดบั สถาปต ยกรรมตามแบบจีน จติ รกรรมพระทีน่ ั่งพทุ ไธสวรรย จติ รกรรมฝาผนังภายในพระท่นี งั่ พุทไธสวรรยนบั ถอื กันวา มฝี มอื ชางเปนเย่ยี มแหงหนง่ึ ใน กระบวนจติ รกรรมท่สี รา งขึ้น เมือ่ ครั้งรัชกาลท่ี ๑ งานจติ รกรรมทนี่ ี่แสดงออกถงึ การรเิ ร่ิมสรา งสรรค อยา งใหมข องสกลุ ชา งตนกรุงรัตนโกสินทรอ ันตา งไปจากงานจิตรกรรมครัง้ กรุงศรอี ยุธยา โดยนยิ มใชสี เขม คล้าํ เปน พ้นื และเขยี นภาพบุคคลดวยสีออ นนวล ขณะที่จิตรกรรมสมยั อยุธยามักนยิ มใชสอี อ นจาง เปน พนื้ และเขยี นภาพบคุ คลดว ยสีเขม เพ่อื ขับเนนใหภ าพเดน ชดั ภาพบุคคลแสดงถงึ บุคลกิ ที่โออ า ผา เผย ออ นหวาน สงางามเปนผดู ี ขณะเดยี วกนั กแ็ สดงความเขมแข็ง ความเปน นักรบ สะทอนใหเห็นถงึ จิตวญิ ญาณทหี่ าวหาญภาคภมู ขิ องบรรพบุรษุ ในยคุ แหง การกอ บา นสรางเมืองไดเปนอยางดี การวางภาพสบื เนอื่ งจากจิตรกรรมสมยั อยธุ ยา โดยนิยมเขียนภาพเทพชุมนมุ เหนือกรอบ ประตูหนา ตา งและผนังสวนลา งเขยี นเปนเรื่องพุทธประวัติ ภาพเทพชมุ นุม แบง ตามลําดับภพภมู เิ ปน ๔ ชัน้ ชน้ั ลาง ๓ ชน้ั เขยี นเปน เทพยดา แสดงถงึ เท วโลกท้ัง ๖ มพี ระอนิ ทรเ ปนประธานเหนือเทพทั้งปวงแสดงอยูในช้ันท่ี ๓ ชัน้ ลา งสดุ เขียนเปน ภาพ เทพยดา ครุฑ ยกั ษและนาค หมายถงึ สวรรคช ัน้ จาตุมหาราชิกา (สวรรคช ัน้ ตํ่าสุด) ซ่ึงมที าวจาตุ มหาราช (จาวแหงภมู ิ เทวดา ยกั ษแ ละนาค) ครอบครองเปนใหญ ชั้นบนเขยี นเปน รูปพรหม ๔ หนา หมายถงึ พรหมโลกทัง้ ๑๖ ตอ จากชั้นพรหมเขยี นเปน รปู ฤษี นกั สิทธิ์ วทิ ยาธร และคนธรรพ ซง่ึ นับถอื กนั วา เปน ผูมฤี ทธ์หิ รือเปนพวกก่งึ เทพ สามารถเหาะเหนิ ไปในอากาศและเทวโลกดวยอํานาจฌานหรือ วิชา ภาพพระพุทธประวัตลิ าํ ดับเร่อื งจากภาพอภิเษกพระพทุ ธบดิ าและพระพุทธมารดา ท่บี ริเวณ ผนงั สกัดหลงั ระหวางชองประตูกลางกบั ชองประตูดา นทศิ เหนือ เวียนทักษิณาวตั รมาจนจบถงึ ภาพ ถวายพระเพลิงและแจกพระบรมสารรี กิ ธาตุ รวม ๒๘ หอง ซงึ่ นับวา รวบรวมเร่อื งราวพระพทุ ธประวตั ิ ไวไ ดมากทส่ี ดุ แหง หนง่ึ ดังน้ี

๒๔ หองที่ ๑ อภิเษกสทุ โธทนะราชกมุ ารกบั พระนางสริ มิ หามายา พระนางสิรมิ หามายารับมณีปลันธควี าลังกาภรณ ประทับพระราชยานไปยังสวนอโศก อโศก กรงุ เทวหะ ทรงอภเิ ษกกับสทุ โธทนะราชกุมาร หองที่ ๒ ประสตู พิ ระโพธิสตั ว พระอินทรทูลอัญเชญิ สนั ตุสติ เทวราชจตุ ิ พระนางสริ ิมหามายาทรงพระสุบินนิมิต ทรงมีพระ ประสูติกาลภายใตร มสาละ สวนลุมพนิ ี หองท่ี ๓ สทิ ธัตถะกุมารในปฐมวยั พระสิทธัตถะกมุ ารแสดงปาฏิหารยิ เหยยี บอยเู หนือชฎาพระพอสติ ดาบส ทรงไดป ฐมฌานคร้งั เสด็จไปในพระราชพิธีพชื มงคล เม่ือพระชนมายไุ ด ๗ พรรษา ทรงอภเิ ษกกบั พระนางยโสธราและ กระทําราชาภิเษก หองที่ ๔ มหาภิเษกกรมณ เจา ชายสทิ ธัตถะพบนิมิตแหงเทวทูตท้งั สี่ ทรงเสด็จเยยี่ มพระนางยโสธราและราหุลกมุ าร ทอดพระเนตรเหน็ นางบรเิ วณนอนหลับ ไมมีสติเกิดสังเวชสลดพระทัย จึงเสดจ็ ออกมา มหาภิเนษกรมณ โดยอธฐิ านบรรพชาตทิ ี่รมิ ฝงน้าํ อโนมา หองที่ ๕ พระสมณโคดมกระทําความเพยี รเพอื่ ความหลดุ พน พระสมณโคดมสดบั พิณสามสาย นางสุชาดากวนขาวมธุปายาส ถวายขา วมธปุ ายาส ทรงลอย ถาดเส่ียงพระบารมี หองที่ ๖ มารวชิ ัย พระยาวัสวดีมารยกพลมาผจญ พระสมณะทรงระลกึ พระบารมี ๑๐ ทัศ และตั้งพระแมธ รณี เปนพยาน นางพสุนธรแี มธรณีผุดข้นึ หลั่งทกั ษโิ ณทกจากมวยผมเกดิ เปนมหาสาครพดั ทวมหมูมารจม หายไป หองท่ี ๗ เสวยวมิ ตุ ติสุข พระพทุ ะเจา เสดจ็ เสวยวมิ ตุ ติสุข ณ สถานท่ี ๗ แหง เปนเวลา ๗ สปั ดาห หอ งที่ ๘ ปฐมเทศนา พระพทุ ธเจา ทรงรับอาราธนาทาวสหมั บดพี รหมประกาศพระศาสนา และเสด็จไปโปรดปญจ วคั คยี  หอ งท่ี ๙ โปรดยสกลุ บตุ รและสหาย โปรดสหายภัททวัคคีย

๒๕ พระพุทธเจาทรงประทานธรรมโปรดยสะกุมารและสหาย ๕๔ คน โปรดภทั ทวคั คยี หรอื เจาชายแหงแควนโกศล ๓๐ พระองค หองที่ ๑๐ โปรดชฎลิ อุรุเวลกสั สป และมหาบังสกุ ุล พระพทุ ธเจา เสด็จไปโปรดชฎิลกัสสปโคตร ๓ พ่ีนอง อรุ เุ วลปส สปผูพ่ี ทลู ขออปุ สมบทพรอ ม บรวิ ารทงั้ ๕๐๐ แลวชวนกันลอยเครือ่ งชฎิลทง้ิ ไปตามลาํ น้าํ เนรัญชรา พระอนิ ทรถวายแผนศิลาเพื่อ ขยาํ ผามหาบังสกุ ุล หองที่ ๑๑ โปรดนทกี ัสสปและคยากสั สปและเสด็จกรงุ ลงกา โปรดชฎลิ นทีกสั สปกับบรวิ าร ๓๐๐ และคยากสั สป บริวาร ๒๐๐ และเสด็จไปยังทวปี ลังกา ทรงทรมานหมยู ักษแ ละรากษส ใหห นีไปยังเกาะครี ที ปี ะ เพอ่ื ยงั ใหเ กาะลงั กาเปน ที่อาศัยสาํ หรับมนุษย หองที่ ๑๒ ทรมานพระยามหาชมพู พระพุทธเจาเนรมิตพระองคเ ปนพระมหาจกั รพรรดแิ ละพระเวฬุวนั วิหารเปนมหานครเพือ่ ทรมานพระยามหาชมพู หองที่ ๑๓ พระยามหาชมพรู ะรานพระเจา พมิ พิสาร พระยามหาชมพุกระทืบทาํ ลายยอดปราสาทพระเจาพิมพิสาร หอ งท่ี ๑๔ หามญาติ พระพุทธเจา เสด็จระงบั กรณพี พิ าทระหวางพระญาตศิ ากยะฝา ยพุทธบาและพระญาตโิ กสิยะ ฝา ยพทุ ธมารดาเรอื่ งแยงนาํ้ ทํากสกิ รรม หองที่ ๑๕ โปรดพระพุทธบิดา พระพทุ ธเจา เสด็จกรงุ กบิลพัสดุ ทรงเทศนาโปรดพระพทุ ธบดิ าและพระญาติ เสดจ็ ถวายพระ เพลิงพระศพพระพุทธบิดา หองที่ ๑๖ โปรดพระเจาพิมพิสาร โปรดสจั จกนิครนถ และพระตสิ สะนพิ พาน พระเจาพิมพสิ ารถวายพระเวฬุวนั วิหาร ทรงปราบสัจจกนคิ รนถ และทรงปฏิบตั ิรกั ษาพระติส สะซ่งึ ปว ยเปน โรคเร้อื น ทรงประทานธรรมจนบรรลุอรหนั ต เมอ่ื พระตสิ สะนพิ พานโปรดใหบ รรจพุ ระ ธาตุในพระเจดีย หอ งท่ี ๑๗ นางจิญจมาณวกิ า ทรมานขางนาฬาคีรี และโปรดองคลุ มี าลย นางจิญจมาณวกิ ากลาวบริภาษพระพุทธเจา พระพุทธเจา ทรงทรมานชา งนาฬาครี ใี หสงบ และเสด็จไปโปรดโจรองคลุ ีมาลย หอ งท่ี ๑๘ ยมกปาฏิหาริย โปรดพระพทุ ธมารดา และทรมานพระยานาคนนั โทปนันทะ

๒๖ พระพุทธเจา ทรงแสดงยมกปาฏหิ าริยใ ตต นมะมว งหนา เมืองสาวตั ถี โปรดใหพ ระโมคคลั ลานะ ปราบนนั โทปนันทะนาค และเสด็จไปโปรดพระพทุ ธมารดาท่ีดาวดงึ สวรรค หองที่ ๑๙ เสดจ็ ลงจากดาวดงึ ส พระพุทธเจา เสด็จลงจากดาวดึงสทเี่ มืองสงั กัสสะ ทรงแสดงปาฏหิ าริยเ ปดโลกใหท ุกภพภมู ิแล เหน็ กันไดต ลอด หองที่ ๒๐ พระโมคคลั ลานะนพิ พาน พระเจาสุปปพุทธถูกธรณสี ูบ พระโมคคัลลานะถกู โจรทาํ รา ยรมุ ตีจนอัฐิแหลกละเอียด ไดท ําปาฏิหาริยประสานกระดูก เสด็จไปทลู ลาพระพทุ ธเจาเขาสนู พิ พาน พระเจา สุปปพทุ ธปด ก้นั ทางสัญจรไมใ หพระพทุ ธเจาเสดจ็ ไป บณิ ฑบาต ถกู ธรณีสูบใน ๗ วัน หอ งที่ ๒๑ พระสารบี ุตรนิพพาน และโปรดอาลวกะยักษ พระสารบี ุตรเขาสูป รนิ ิพพานภายในหองประสูติยังบานเกดิ ท่ีนาลันทคาม พระพุทธเจาเสด็จ ไปประทบั ยังบัลลังกอาลวกะยักษ หองท่ี ๒๒ พระนางยโสธรา พระนางสามาวดแี ละพระนางมาคณั ฑยิ า พระนางยโสธราทูลลาปรินิพพาน นางขุชชุตตราแสดงธรรมแกพระนางสามาวดีและบรวิ าร พระนางมาคัณฑิยาผกู พยาบาท จางเหลา มิจฉาทฏิ ฐิไปบรภิ าษพระพทุ ธเจา หอ งท่ี ๒๓ กษตั ริยล จิ ฉวี กษตั ริยลจิ ฉวเี ขาเฝา พระพุทธเจา หองที่ ๒๔ พระยามารทลู เตอื นใหเ สดจ็ เขาสปู รนิ พิ พาน พระยามารทูลขอใหพ ระพุทธเจาปรนิ พิ พาน ทรงปลงอายสุ ังขาร หอ งที่ ๒๕ พระราหุล พระราหลุ ถวายบิณฑบาตแดพ ระพทุ ธเจาทรงบรรพชา เม่อื สนิ้ อายุเสดจ็ ไปปรินพิ พานบน บัณฑกุ มั พลศิลาอาสนใ นดาวดงึ สเทวโลก หองท่ี ๒๖ ปจ ฉมิ บณิ ฑบาต นายจุนทะถวายสกู รมัททวะ หอ งที่ ๒๗ เสดจ็ ดับขันธปรินิพพาน พระพทุ ธเจาทรงประทานบรรพชาแกส ภุ ทั ทปรพิ ายก เสดจ็ ปรินิพพาน พระอานนทแ จง ขา ว ปรนิ พิ พาน และพระมหากัสสปสดับขาวปรินพิ พานจากอาชีวก หองท่ี ๒๘ ถวายพระเพลงิ พุทธสรรี ะ และแบง พระบรมธาตุ

๒๗ พระมหากัสสปถวายบังคมพระศาสดาโทณพราหมณแ บงพระบรมสารีรกิ ธาตุ พระอินทร อัญเชญิ พระเข้ยี วแกวไปจากมวยผมโทณพราหมณ หมพู ระวิมาน พระราชมณเฑยี รสถานทป่ี ระทับในพระมหาอปุ ราช สมเด็จพระบวรราชเขามหาสุรสิงหนาท สรา งขึ้นราว พ.ศ.๒๓๓๒ เปนสําคัญยงิ่ กวาพระราชมณเฑียรองคอน่ื ๆทัง้ สน้ิ เพราะใหญโ ต รวมพระที่ น่ังอยูใ นหมเู ดียวกันถึง ๑๑ องค สรางดวยฝม อื ประณตี บรรจง ตัวพระวิมานนัน้ ยาว ๗ หอ ง สรางเปน ๓ หลัง ตามคตโิ บราณซง่ึ ถอื ทปี่ ระทบั ของพระราชา ควรมีพระราชมณเฑยี ร ๓ หลงั เปนทีป่ ระทับใน ฤดรู อนหลงั ๑ สาํ หรบั ประทบั ในฤดฝู นหลงั ๑ สาํ หรบั ประทบั ในฤดหู นาวหลัง ๑ ท้งั นค้ี ติการสรา ง พระราชมณเฑยี รดงั กลา ว ปรากฏอยแู ลวในวังหนา พระนครศรอี ยุธยา คือ มีอยูในพระราชวังจนั ทร เกษม บรเิ วณพระทน่ี ั่งพิมานรัตยาปจ จุบัน ตวั พระวิมานทําเปน ๒ ช้ัน ตงั้ เรยี งหา งจากกนั โดยมีชาลา คน่ั หันดา นสกดั มาขางหนาท้งั ๓ หลงั พระวิมานหลังใตขนานนามวา พระท่ีนงั่ วสันตพมิ าน หมายความวาเปน ท่ปี ระทับในฤดฝู น หลงั กลางขนานนามวา พระท่นี ่งั สายุสถานอมเรศ เปนทป่ี ระทับ ในฤดหู นาว และหลังเหนอื ขนานนามวา พระทน่ี ง่ั พรหมเมศธาดา เปน ทป่ี ระทับในฤดรู อน (เดิมคงมี ชอ่ื เปนอยา งอ่ืนซ่ึงสอดคลอ งกับการเปน ทีป่ ระทบั ในฤดรู อ น” ชาลาระหวา งพระวิมานขางหน่ึงสรา ง เปนหองสรง ขา งหน่งึ สรางเปนตกึ ท่ลี งบังคน ในชาลาทั้ง ๒ ขางนัน้ ยงั มีเกย กอ เปนแทนมพี นักเปน ท่ี ประทบั สาํ ราญพระราชอิรยิ าบถ ตอพระวิมานออกมาขางหนาขา งหลงั สรางพระราชมณเฑยี รชน้ั เดยี วเปนหลงั ขวางตลอด แนวพระวิมานทั้ง ๒ ดาน แลว ทาํ มุขผานหลงั ขวางตรงออกไปท้ังดา นหนา และดา นหลังยาว ๑๐ หอ ง ปนเปน ๒ ตอน ตอนใน ๕ หอ ง เหมอื นกันทง้ั ดานหนา ดา นหลัง ที่สุดมขุ ดานหนา ตอ ออกไปขา งนอก เปน มุขโถง มีพระที่น่งั บุษบกเกริน (บษุ บกราชบลั ลงั ก) ตงั้ ตรงพระทวารในออกมาเปน ทอ งพระโรงท่ี พระมหาอุปราชเสด็จออกแขกเมอื ง เรยี กวา ทอ งพระโรงหนา (เดมิ เขาใจวาเรียกพระท่พี รหมพกั ตร) มุขหลงั พระวิมานเรียกวา ทอ งพระโรงหลงั ในรัชกาลท่ี ๓ สมเด็จพระบวรราชเจามหาศักดิพลเสพย แกไ ขมขุ หนาเปนพระทนี่ งั่ ทอ งพระ โรง ครอบบุษบกเกรนิ ไวภ ายใน พระราชทานนามวา พระท่นี ัง่ อิศราวินิจฉยั ใชม ุขหนา เดิมเปน มขุ กระสนั (ทางเดินเช่อื มระหวางพระท่ีนั่ง) และตอ มุขหลงั พระวมิ านองคกลางออกไปเปน ทอ งพระโรง หลงั มขุ ๑ ใหไ ดสัดสว นกัน ครง้ั น้ันคงไดข นานนามพระราชมณเฑยี ร เรียกเปนมขุ ตางๆตามทศิ ท่ตี ัง้ คอื ดา นทิศตะวนั ออกเฉยี งเหนอื เรียกพระท่นี ่ังบรู พาภิมขุ ทศิ ตะวันออกเฉียงใต เรียกพระท่ีน่งั ทกั ษิณาภิมขุ ทิศตะวนั ตกเฉยี งใต เรยี กพระทน่ี ่ังปจ ฉมิ าภมิ ขุ ทิศตะวนั ตกเฉียงเหนอื เรียกพระท่ีนง่ั อุตราภิมขุ และเรียกมุขหนา วา ภิมุขมณเฑยี ร เรยี กมุขหลงั วา พระท่นี ่งั ปฤษฎางคภมิ ุข (มุขโถงหลัง เรียกวา มุขเด็จทา ย หรอื ทอ งพระโรงหลงั ) รวมพระทนี่ ั่งในหมูเดียวกัน ๑๑ หลัง ดงั นี้

๒๘ แผนผังพระวมิ านวังหนา สาํ รวจ พ.ศ.๒๔๖๑ ในสมัยรชั กาลที่ ๖ มขุ กระสนั หองระหวา งพระทน่ี ่งั อิศราวินิจฉัยกับพระวิมาน เดิมคงไดแกม ุขเดจ็ ทองพระโรง หนา ในรชั กาลที่ ๑ – ๒ แกเปน ทองพระโรง “พระท่ีนัง่ อิศราวินจิ ฉัย” ในรัชกาลท่ี ๓ พระทน่ี ่งั ภิมุขมณเฑียร เปน เหมือนกบั หองดา นนอกของพระวิมานหลังกลาง สันนิษฐานวา เปน ท่เี สวยและทพี่ ระสนมกาํ นลั เฝา พระทนี่ ่ังบูรพาภิมุข พระทีน่ ั่งมุขดานทิศตะวันออกเฉยี งเหนือของหมพู ระวิมาน ใชเปน ที่ ประทบั ในสมเดจ็ พระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาท กรมพระราชวงั บวรฯ ในรชั กาลที่ ๑ โดยทรงมีพระ ท่ีบรรทมทั้งที่บนพระวิมานและท่มี ขุ ไมบรรทมแหงใดเปน ที่ยตุ ิแตแหงเดยี ว ในหนังสอื พระราช พงศาวดารของพระเจา ยาทิพากรวงศว า สวรรคตท่พี ระที่น่งั บูรพาภมิ ุข (แตช าววังยืนยันวา สวรรคตที่ พระที่นั่งอตุ ราภมิ ุข) ในรัชกาลท่ี ๓ สมเด็จพระบวรราชเจามหาศกั ดิพลเสพ ใหแ กม ุขดา นหนาทงั้ พระ ที่นงั่ บูรพาภิมุขและพระท่นี ั่งทักษณิ าภิมุขเปนท่ีประทับ เสดจ็ ประทบั จนสวรรคตทีพ่ ระทนี่ ่ังบูรพาภิมขุ ลักษณะการทแ่ี กไ ขร้งั นนั้ ใหย กพ้ืนขึ้นตามยาวตลอดขา งดา นตะวันออกจนกลางหอ ง แลวกนั้ ฝาเฟย ม เปน หอ งทปี่ ระทับตอนยกพืน้ ทําหองลงบังคลในพระทน่ี ั่งบูรพาภิมุขขา งหนง่ึ ทาํ หองสรงที่พระทีน่ ัง่ ทักษิณาภมิ ุขขา งหนึ่ง ถังนาํ้ สรงและฐานทีล่ งบงั คลยังปรากฏอยูจนตัง้ เปนพพิ ิธภณั ฑสถาน38๓๙ เมื่อคร้ัง ๓๙ ประชุมพงศาวดารภาคท่ี ๑๓, ๑๑๐ – ๑๑๑.

๒๙ รชั กาลที่ ๕ สมเด็จกรมพระราชวังบวรวชิ ัยชาญ โปรดฯใหเ ปน ท่ปี ระทับของเจาคณุ จอมมารดาเอม จนถงึ อสญั กรรมทนี่ ั่น พระทน่ี ัง่ ทกั ษณิ าภมิ ุข มขุ ดา นทศิ ตะวนั ออกเฉียงใตของหมพู ระวมิ าน ในรชั กาลที่ ๓ สมเด็จพระบวรราชเจามหาศักดิพลเสพ ใหแ กพ ระที่นั่งทกั ษณิ าภมิ ุขเปน ทีป่ ระทบั ในรชั กาลที่ ๔ ใช เปนท่เี ก็บเครอื่ งแตงพระองคและสง่ิ ของ ทง้ั ของจีนและของฝร่งั ของพระบาทสมเด็จพระปนเกลา เจาอยูหวั เนื่องจากทรงโปรดสะสมสิ่งของตา งๆ (รวมทั้งมขุ ตางๆใชเปน หองเกบ็ สง่ิ ของดว ย) พระทนี่ ง่ั วสนั ตพมิ าน พระท่นี ั่งวสันตพมิ าน พระวมิ านหลงั ใต มนี ามหมายถงึ ทป่ี ระทบั ใน ฤดูฝน ตวั พระวมิ านยาว ๗ หอง สูง ๒ ชั้น เดิมใชเ ปนที่ประทบั ของสมเด็จพระมหาอปุ ราช กรม พระราชวังบวรมหาสุรสงิ หนาท ในรัชกาลที่ ๑ ดงั ปรากฏในหนังสือนิพานวงั หนา ทรงตรสั ลาพระที่ นัง่ วสนั ตพิมานเปน การเฉพาะวา “ตรัสส่งั วสนั ตพมิ านแกว จะลาแลวแรมรา งอยา หมางหมอง จะไกลหอ งทิพเยศนเิ วศนว ัง”๔๐ เคยสาํ ราญเนาสถานพมิ านทอง ตอมาเช่อื วาใชเ ปนทีเ่ ฉลมิ พระราชมณเฑียรในการอปุ ราชาภเิ ษกครัง้ หลัง แตม ิไดใ ชเ ปน ท่ี ประทับ เนื่องจากสมเด็จพระบวรเจาในรัชกาลที่ ๒ เสด็จประทบั ทพ่ี ระที่นั่งวายุสถานอมเรศ และ สมเดจ็ กรมพระราชวังบวรฯ ในรัชกาลท่ี ๓ เสดจ็ ประทบั ยงั พระทีน่ ่ังมุขดานหนา ๒ องคท างทิศ ตะวนั ออก แทนการประทับบนพระวิมาน จนกระทง่ั ในรัชกาลที่ ๔ เมอื่ ทาํ การบวรราชภิเษกพระบาท สมเด็จพระปน เกลา เจาอยหู ัว เสด็จเฉลมิ พระราชมณเฑียรในพระท่นี ัง่ องคน ี้และจัดใหเปน ทบี่ รรทม ประทบั อยูตอมา การจดั ท่พี ระบรรทมไดกนั้ ฝาเฟยมตามยาวตลอดพระทน่ี ่งั แลว ต้งั พระแทน แขวน เศวตฉตั รขา งใน เหมือนหอ งบรรทมทพ่ี ระท่นี ่งั จักรพรรดิพิมานในพระราชวังหลวงจนเมอ่ื สรา งพระ ราชมณเฑยี รใหม จึงเสด็จไปประทับทีพ่ ระราชมณเฑียรใหมต อมาจนตลอดพระชนมายุ ในรัชกาลที่ ๕ เมอื่ สมเดจ็ กรมพระราชวงบวรวชิ ัยชาญอุปราชาภเิ ษก ไดเสด็จประทบั บนพระทน่ี งั่ วสนั ตพิมาน ๓ วนั แลว เสด็จไปประทับยงั พระทน่ี ัง่ บวรบริวัติ ปจ จุบันพระที่นัง่ วสันตพิมานยังมอี ัจกลบั คอื โคมทองเหลือง มรี ะยา หอ ยเปนเคร่ืองแตง เพดาน สนั นิษฐานวาแตง ไวค รง้ั รชั กาลที่ ๔ คงอยูจนทุกวนั น้ี วายุสถานอมเรศ พระวมิ านองคน ี้เปน หลงั ใหญกวา เพื่อนอยตู รงกลาง แตเ ดมิ กเ็ ห็นจะใช เปนท่ีประทบั ในสมเด็จพระมหาอุปราช ดว ยปรากฏในหนงั สือพระราชพงศาวดาร วา กรมพระราชวงั บวรฯ ในรัชกาลท่ี ๒ สวรรคตทพ่ี ระท่นี ั่งวายุสถาน ในรัชกาลที่ ๔ มีพระราชประสงคจะเฉลิมพระ เกียรติยศกรมพระราชวังบวรฯแตกอ นมา จงึ ถวายพระวิมานกลาง อันเปนสําคัญยิง่ กวา พระราช มณเฑียรท้ังปวง เปน ทป่ี ระดษิ ฐานพระอัฐิ โดยเชิญพระอฐั ไิ วใ นปราสาททอง จนเชิญไปไวใ นวหิ ารพระ ธาตุ ทว่ี ัดพระศรีรตั นศาสดารามเม่อื ในรัชกาลที่ ๖ สิ่งสําคญั ที่อยมู ากบั พระทีน่ ่ังวายุสถานอมเรศ คอื ๔๐ พระองคเ จาหญิงกมั พุชฉัตร, นพิ พานวังหนา, พิมพครัง้ ท่ี ๒ (กรงุ เทพฯ : สาํ นกั พิมพมติชน, ๒๕๔๓).

๓๐ บุษบกพรหมพกั ตร ยอดมีหนา พรหม และตวั บุษบกมมี ุขลดพืน้ ๒ ขา ง จงึ เปน ๓ หอง (เรยี ก ในหนังสือนพิ พานวังหนา วา พระท่นี ง่ั พรหมพักตร) สนั นษิ ฐานวาเดิมคงตงั้ ท่มี ุขพระวิมานกลาง ดา นหลัง คกู บั บษุ บกเกรินท่อี ยูมุขหนา เปนที่ประทบั เวลาเสดจ็ ออกใหส ตรีมบี รรดาศกั ดเ์ิ ฝา ในงานพธิ ี ท่ีมมี ขุ ลดพื้น ๒ ขางนั้น เหน็ วา เปนที่ประทับสาํ หรบั เจาศริ ริ จจาองคพ ระอัครชายาขา ง ๑ เจาฟา พิกุล ทอง พระราชธิดาขา ง ๑ ดว ยในสมยั ของกรพระราชวังบวรฯพระองคนน้ั ๆ พวกประเทศราชในมณฑล พายพั ซง่ึ เปน ญาติของเจา ศิริรจจามาเฝาเนอื งๆ ครั้นภายหลงั ยายบษุ บกพรหมพกั ตร ขน้ึ ไวบ นพระวมิ านกลาง แปลงเปน ทตี่ ้งั พระอฐั ิกรม พระราชวงั บวรฯ รัชกาลท่ี ๑ รัชกาลท่ี ๒ รชั กาลท่ี ๓ ครัง้ ๓ พระองคจะยายขึ้นไปเมือ่ ใดขอ นี้ไม ปรากฏ แตเม่อื ในรชั กาลท่ี ๒ กรมพระราชวงั บวรเสดจ็ ประทับและสวรรคตในพระวิมานกลาง เมอ่ื สวรรคตแลว พระอฐั ิกอ็ ยูในหอพระอฐั ิวงั หลวงตลอดรัชกาลท่ี ๒ รชั กาลท่ี ๓ เพง่ิ เชิญขนึ้ ไปไวว ังหนา ตอในรชั กาลที่ ๔ จงึ เหน็ วา บษุ บกพรหมพกั ตรเหน็ จะตงั้ อยทู ีม่ ุขพระมานดานหลังมาตลอด ๓ รชั กาล จนถงึ รชั กาลท่ี ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยหู ัวจงึ ทรงพระดาํ ริใหย า ยข้นึ ไปไวพ ระวิมานหลัง กลาง และใหแ ตง เปนทป่ี ระดิษฐานพระอฐั กิ รมพระราชวังบวรทั้ง ๓ พระองค40๔๑ พระทน่ี ่ังพรหมเมศธาดา เดมิ ในรัชกาลท่ี ๑ เรียกวา พระที่นง่ั พรหมเมศรังสรรค มาเปลีย่ น สรอ ยเปนพระท่ีนั่งพรหมเมศธาดา ในรชั กาลที่ ๓ นามไมม คี วามหมายเก่ยี วของกับฤดูท่ปี ระทบั เหตุ นั้นจงึ อาจมกี ารเปลย่ี นนามดวยเหตุหนึง่ เหตใุ ดในภายหลัง พระวมิ านหลังน้ี ไมมีเร่อื งราวปรากฏวาได ใชเปน ที่สําหรบั การอยางไร สันนษิ ฐานวาเดิมเห็นจะใชเ ปนหอพระ บางทีกรมพระราชวังบวรมหา สรุ สงิ หนาท จะทรงอุทิศเปน ทป่ี ระดิษฐานพระอฐั มิ าแตใ นรัชกาลท่ี ๑ ดว ยไมป รากฏวาในวงั หนา หอ พระอฐั ิมที ีอ่ ืน่ เพราะฉะน้นั เม่อื กรมพระราชวังบวรฯ รัชกาลท่ี ๑ สวรรคตแลว จึงเชญิ พระอฐั ไิ ปไวใน พระที่น่ังพรหมเมศธาดา โดยเปนหออัฐิอยกู อนแลว ดว ยไมปรากฏในพงศาวดารวาใชการอ่ืน (พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลา เจาอยูหัว ทรงพระราชนิพนธพระบรมราชาธบิ ายหนังสือนิพพานวัง หนา วา พระทน่ี ง่ั เปน ท่ไี วพ ระอัฐกิ รมพระราชวงั บวรมหาสรุ สิงหนาท มเี จา นายผลัดเปล่ยี นกันจดั ธูป เทยี นขนึ้ ไปเฝาบชู า)41๔๒ มาจนถงึ ครง้ั พระบาทสมเดจ็ พระปน เกลาเจาอยูหวั จึงเชิญพระอัฐิไปไวใ นพระ ทีน่ ่ังวายุสถานอมเรศ พระวิมานหลงั เหนอื นี้ กใ็ ชเ ปน แตท่เี กบ็ ของตอมาจนตลอด พระทนี่ ั่งปจ ฉมิ าภิมุข พระทนี่ ง่ั หลงั ขวางดานทศิ ตะวนั ตกเฉียงใต เมอ่ื คร้ังรชั กาลท่ี ๓ คง เปน ที่ประทบั ของพระองคเจา ดาราวดี พระราชธิดาในสมเด็จพระบวรราชเจามหาสรุ สิงหนาท พระ อัครชายาของกรมพระราชวังบวรมหาศักดพิ ลเสพย ในรัชกาลที่ ๔ เปนท่ีพักของเจา คุณจอมมารดา เอม จนถึงสมยั รชั กาลท่ี ๕ พรมกระราชวงั บวรวชิ ัยชาญโปรดใหเจา คณุ จอมมารดาเอม พระชนนียาย ไปอยทู พ่ี ระทนี่ ัง่ บูรพาภมิ ขุ อนั เปน มุขทางตอนหนา ๔๑ สมเดจ็ พระเจา บรมวงศเธอ เจา ฟากรมพระยานริศรานุวดั ติวงศ และสมเดจ็ พระเจาบรมวงศเธอ กรม พระยาดํารงราชานภุ าพ, สาสน สมเดจ็ เลม ๒ (องคการคา ของคุรุสภา, ๒๕๐๕), ๘๖ – ๘๗. ๔๒ พระองคเจา หญิงกมั พุชฉัตร, นพิ พานวังหนา , ๗.

๓๑ พระทน่ี ั่งอุตราภิมขุ พระทีน่ ั่งมุขทิศตะวันตกเฉียงเหนอื หมพู ระวิมาน ชาววงั หนากลาววา เปน ทป่ี ระทับเสด็จสวรรคตของสมเด็จพระบวรราชเขา ในรัชกาลท่ี ๑ เมอื่ ครั้งรัชกาลท่ี ๓ เปนที่ ประทบั ของพระองคเ จาดาราวดี พระราชธิดาในสมเดจ็ พระบวรราชเจามหาสรุ สิงหนาท พระอคั ร ชายาของกรมพระราชวงั บวรมหาศกั ดิพลเสพย คอื ประทบั อยมู ขุ ตอนหลังทงั้ พระทน่ี ั่งปจฉิมาภมิ ุข และพระทีน่ ง่ั อตุ ราภิมขุ พระทน่ี ัง่ ปฤษฎางคภิมุข หองดานนอกขางหลังพระวิมานหลงั กลาง เดิมคงใชเ ปน ท่เี สวย และท่พี ระสนมกาํ นัลเฝา มุขเดจ็ ดา นตะวนั ตก (มุขเดจ็ ทา ย) เปน มุขดานหลังหมพู ระวิมาน เปน ทองพระโรง เหมอื นกบั ดา นหนา เรียกแตวาทองพระโรงหลัง เปนท่เี สดจ็ ออกใหผ หู ญงิ ชาวนอกวงั เขาเฝา ต้ังพระ แทน ราชบัลลงั ก แตเปนอยางสามัญไมเหมอื นทองพระโรงหนา เดิมเปนมุขโถง มากนั้ ฝาเมอื่ ต้ัง พพิ ิธภัณฑสถานสําหรบั พระนคร พ.ศ.๒๔๖๙ หอแกวศาลพระภมู ิ สรา งขนึ้ โดยสมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสงิ หนาท พระมหาอุปราชในรัชกาลท่ี ๑ แหงกรงุ รตั นโกสินทร (พ.ศ.๒๓๒๕ – ๒๓๔๖) สันนษิ ฐานวา สรา งขน้ึ พรอ มกับพระราชวังบวรสถานมงคล เม่อื พ.ศ.๒๓๒๕ หรอื หลงั จากนัน้ เล็กนอ ย เน่อื งจากสรา งข้นึ เปน ที่สถติ ของพระภมู เิ จาที่ ซงึ่ เชอื่ วา เปนเจา ของผนื แผนดนิ ท่สี รา งวงั ดงั นน้ั เมื่อสรางพระราชวังบวรสถานมงคลแลว จึงตองสรางศาล สาํ หรบั เทวดาเจาของทเ่ี ปนการทดแทนดวย ลกั ษณะการสรางเปน แบบพเิ ศษ คือ สรา งเปนหอ เหนือเขามอ หมายถึงเขาจาํ ลองขนาดยอ ม กอ ดว ยศลิ าเลยี นแบบโขดหนิ ในธรรมชาติตามแบบ อทิ ธิพลศิลปะจีน เรียกวา “หอแกว” เดมิ มรี ะเบยี งลอ มโดยรอบ ตอ มารอื้ ออกไปในสมยั รชั กาลท่ี ๒ ภายในหอแกวประดษิ ฐานรปู เจวด็ หรอื แผน ไมท รงเสมาเขียนรูปเทวดา ซึ่งนอกจากจะนบั ถอื เปน พระภมู ิเจา ทแ่ี ลว ยงั ไดร บั การนบั ถือเปนเทพเจา ผรู กั ษาพระราชวังบวรสถานมงคล อันเปนที่เคารพ สักการะของชาววังหนามาแตอ ดตี กาล ปจ จุบันนบั ถอื เปน สถานสงิ่ ศกั ด์ิสทิ ธแิ์ หง หนึ่งประจาํ กรม ศิลปากร กาํ แพงวงั หนา เขาใจวาแรกเรมิ่ สรา งเปนเคร่อื งไมเชนเดียวกับพระราชวงั หลวง ตอ มาภายหลงั เมือ่ สมเด็จ พระบวรราชเจามหาสุรสิงหนาทบวรราชาภิเษกแลวจงึ สรางใหส ถาวรขึน้ เปนกําแพงใบเสมาเครอ่ื งกอ อิฐ ตามฐานานุศกั ด์ิของพระราชวังอนั เปน ท่ปี ระทบั ของพระมหาอปุ ราช เปนกําแพงลอมรอบ พระราชวัง ๓ ดา น ดา นทศิ ตะวันตกเอากําแพงพระนครเปนกําแพงพระราชวงั ปจจบุ ันยงั คงเหลือ แนวกาํ แพงเมอื งพระราชวงั เดิมทางทิศตะวันตกภายในมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร และกาํ แพง มหาวทิ ยาลยั ดานทิศใต

๓๒ อาคารและสง่ิ ปลกู สรางสมัยรชั กาลที่ ๓ นางสาวนัยนา แยม สาขา พระทน่ี ง่ั อศิ ราวินิจฉยั พระทนี่ ัง่ อิศราวินจิ ฉัย ภายในพพิ ธิ ภัณฑสถานแหงชาติ พระนคร กรงุ เทพฯ เดมิ เปนพระทนี่ ่งั ทอ งพระโรงของพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหนา) สาํ หรบั พระมหาอุปราช กรมพระราชวงั บวร สถานมงคลเสดจ็ ออกฝายหนา (เสด็จออกวา ราชการ) หรือเสดจ็ ออกรับแขกเมือง (เสดจ็ ออกอยา งเต็ม ยศในการพระราชพธิ ีอันเปน มหาสมาคม) รวมทั้งใชเ พอื่ การพระราชพธิ ีและการบําเพ็ญพระราชกุศล ตางๆ อาทิ พระราชพิธีบวรราชาภิเษก อปุ ราชาภเิ ษก การเทศนมหาชาติในการพระราชพิธเี ขาพรรษา การพระราชพิธสี งกรานต และใชเปน ทป่ี ระดษิ ฐานพระศพของสมเด็จกรมพระราชวังบวรสถานมงคล และพระบรมศพพระบาทสมเดจ็ พระปนเกลาเจา อยูหวั เพื่อการบําเพญ็ พระราชกุศล เชน เดยี วกับพระ มหาปราสาทในพระบรมมหาราชวัง ประวตั ิการสรา ง สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาศักดิพลเสพ (พ.ศ.๒๓๖๗-๒๓๗๕) พระมหาอปุ ราชในรัชกาลท่ี ๓ โปรดฯ ใหส รา งพระท่นี ่งั อิศราวนิ ิจฉยั ขน้ึ ทบี่ ริเวณมุขหนา หมพู ระวมิ านดา นทศิ ตะวนั ออกซึง่ แตเดมิ เปน มขุ เด็จพระวมิ านสาํ หรบั สมเดจ็ พระมหาอุปราชเสด็จออกรบั แขกเมอื งมาตั้งแตคร้ังรัชกาลที่ ๑ สันนิษฐานวา มชี อื่ เรยี กในครง้ั นนั้ วา “พระท่นี ง่ั พรหมพักตร” มขุ เดจ็ ทองพระโรงครงั้ รชั กาลที่ ๑ สรา งข้นึ พรอ มหมพู ระวิมานเมอ่ื ราว พ.ศ.๒๓๓๒ เบอ้ื ง หนาเปนลานกวางสําหรบั ขาราชบริพารเฝากลางแจง เดิมลอ มรอบดว ยทมิ คด ๓ ดาน ซง่ึ คร้งั หนึง่ เคย ใชเ ปนทีป่ ระชมุ นกั ปราชญแปลมหาวงศพงศาวดารลงั กา ตอมาจึงเรยี กวา “ทมิ มหาวงศ” กลา วกันวา สมเด็จพระบวรราชเจามหาสุรสงิ หนาท พระมหาอุปราชในรัชกาลท่ี ๑ มักเสด็จออกทที่ ิมมหาวงศน ้ี เปน ทรี่ โหฐาน (เสด็จออกอยางไมเปนทางการ) ครั้นเม่ือสรา งพระท่ีนง่ั ทองพระโรงข้นึ ใหมใ นรัชกาลท่ี ๓ จาํ เปนตองร้อื มขุ เด็จและทมิ มหาวงศดานทศิ ตะวนั ออกทัง้ หมด แลว สรางพระที่น่ังครอบบุษบก บลั ลงั ก (บษุ บกเกริน) ทเี่ ดมิ ตงั้ อยูย ังมขุ เด็จไวข างทา ย พระท่นี ่ังทอ งพระโรงซึ่งโปรดฯ ใหส รางขนึ้ ใหม ในวังหนา มีลักษณะเชนเดยี วกบั พระท่นี ัง่ อมรนิ ทรวินจิ ฉัยทอ งพระโรงในวังหลวง ซ่ึงสันนิษฐานวามี การบูรณะซอ มแซมเปลี่ยนแปลงจากเคร่ืองไมเ ปน อาคารกออฐิ ถือปูนในรชั กาลท่ี ๓ เมอื่ ราว พ.ศ. ๒๓๗๓ ดงั นั้นพระทน่ี ง่ั ทอ งพระโรงวังหนาจึงอาจสรางขึน้ ในระยะเวลาไลเ ลยี่ กนั ระหวาง พ.ศ. ๒๓๗๓- ๒๓๗๕ เมือ่ แลว เสร็จ โปรดฯ ใหเ ปนท่ีต้ังพระที่นงั่ ราชบัลลงั กแ ละขนานนามวา “พระท่ีนั่งอิศรา วินจิ ฉยั ” นามพระท่ีนงั่ พรหมพักตรอ ันเปน นามพระที่นั่งมขุ เดจ็ จึงสญู ไปจากทําเนียบนามพระราช มณเฑยี รวังหนา มลู เหตทุ ่มี ีการสรา งพระทนี่ ั่งอิศราวนิ ิจฉัย สันนิษฐานวา เนอ่ื งมาจากสมเด็จพระบวรราชเจา มหาศักดพิ ลเสพ โปรดฯ ใหแปลงพระทนี่ งั่ ทองพระโรงในสมเด็จพระบวรราชเจา มหาเสนานรุ กั ษ พระ มหาอุปราชในรชั กาลที่ ๒ ซึ่งต้ังอยู ณ พระทน่ี ั่งพุทไธสวรรยก ลับคนื เปน ทป่ี ระดษิ ฐานพระพทุ ธรปู เชน

๓๓ ครั้งรชั กาลท่ี ๑ และโปรดฯ ใหใ ชมขุ โถงดานหนา หมพู ระวิมานเปนทเี่ สดจ็ ออก แตเนื่องจากพระองค เสดจ็ มาประทับท่ีพระที่น่ังมขุ ตอนหนา หมพู ระวิมาน คือ พระที่นง่ั บูรพาภิมุขและพระท่ีน่งั ทกั ษิณาภิ มุข แทนการประทบั บนพระวมิ าน โดยโปรดฯ ใหสรา งยกพน้ื ขนึ้ ในพระทนี่ ัง่ ตามยาวตลอดขางดาน ตะวันออกแลวก้นั เฟยมเปน หอ งทีป่ ระทับ ใหส รา งท่สี รงในพระท่ีนั่งทกั ษณิ าภิมขุ ทาํ หองลงพระบังคน ในพระทนี่ ่งั บูรพาภิมุข ยงั ปรากฏยกพืน้ ตอนทสี่ รา งขึ้นเปนท่ีประทับ ถงั น้ําสรงและฐานทล่ี งพระบงั คน เปนหลักฐานมาจนถงึ เมอื่ ครงั้ ตงั้ พพิ ิธภัณฑสถานขน้ึ ในวังหนา ดวยเหตุท่ีพระทน่ี ง่ั ที่ประทบั มาอยูชดิ กับมุขเดจ็ ทอ งพระโรงมาก จงึ ตองสรางพระทน่ี งั่ ทอ งพระโรงแหง ใหมตอ ออกมาทางดา นหนา และ ปรบั มุขพระทนี่ ่งั ทอ งพระโรงเดิมเปน มุขกระสัน (ทางเดนิ เชอ่ื มระหวา งหมพู ระวิมานและพระทนี่ งั่ ทอ ง พระโรง) พระท่นี ่ังอศิ ราวินจิ ฉัย ใชเปนพระทนี่ ่ังทองพระโรงสืบมาจนถงึ รชั กาลท่ี ๕ ครัน้ เมอื่ สมเดจ็ กรมพระราชวงั บวรวิชัยชาญเสด็จทวิ งคตแลว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจา อยูหวั ทรงประกาศ ยกเลิกตาํ แหนง พระมหาอปุ ราช และโปรดฯ พระราชทานพระที่นัง่ ตอนหนาในพระราชวังบวรสถาน มงคล คอื พระที่น่งั ศิวโมกขพมิ าน พระที่นง่ั พทุ ไธสวรรยและพระท่นี ั่งอิศราวนิ ิจฉัยใหเปน ท่ีตั้ง “มิว เซียมหลวง” เมอ่ื ป พ.ศ. ๒๔๓๐ ครั้งนนั้ พระทน่ี ั่งอิศราวนิ ิจฉัยใชเ ปนคลงั เกบ็ รักษาโบราณวัตถุ จน เมอ่ื มีการปรับปรงุ วังหนาเพ่ือจดั ตงั้ เปนพิพิธภัณฑสถานสาํ หรบั พระนคร พ.ศ.๒๔๖๙ จงึ ใชเ ปน ท่จี ดั แสดงโบราณวัตถปุ ระเภทเครอ่ื งสัมฤทธ์แิ ละโลหะ ปจ จบุ ันใชเ ปนหอ งจดั แสดงนทิ รรศการพิเศษใน วาระสําคัญตา งๆ ลักษณะทางสถาปต ยกรรม พระทน่ี ัง่ อิศราวนิ ิจฉยั สรา งขนึ้ เปนอาคารกออิฐถอื ปูน ทรงโรงชั้นเดยี ว ขนาด ๑๐ หอ ง หนั หนา ไปทางทศิ ตะวันออก มีลักษณะเชน เดียวกบั พระท่นี ั่งอมรนิ ทรวินจิ ฉยั ในพระบรมมหาราชวงั คือ ฝากน้ั ทบึ ทงั้ ๔ ดา น ดา นหนามีระเบยี ง เสาระเบยี งและเสาภายในอาคารกอ อิฐทรงสเ่ี หลีย่ มลบมมุ ขนาดใหญ แบบพระราชนิยมในรัชกาลท่ี ๓ เรียงเปน ๒ แถว แถวละ ๙ ตน แบง พน้ื ท่ภี ายในออกเปน สวนในประธานและสวนนอก มีพระทน่ี ั่งบษุ บกเกรินซึ่งตั้งอยูในตาํ แหนง เดิมเมอ่ื ครง้ั รัชกาลที่ ๑ เปน ประธาน ทก่ี งึ่ กลางตอนทา ยพระทนี่ ่งั แบบเดยี วกบั พระท่ีนง่ั บษุ บกมาลาในพระท่นี ัง่ อมรนิ ทรวนิ จิ ฉยั ทัง้ นคี้ งเปนเหตุใหเ รยี กพระที่นัง่ บษุ บกเกรนิ วังหนาสืบตอมาวา “พระทนี่ ่ังบุษบกมาลา” เชนเดียวกบั บุษบกเกรินวังหลวง ลกั ษณะของพระที่นงั่ บษุ บกเกรนิ วังหนา สวนฐานกลางบษุ บกเกริน เปนรปู สเ่ี หล่ยี มจัตุรสั กวา ง ๒๐๐ เซนติเมตร และมสี ว นท่ตี อ ย่ืน ออกไปทางดานทิศเหนือ และทศิ ใต คอื สว นเกรนิ ดา นละ ๑๐๐ เซนติเมตร ท้งั สองขา ง รวมความยาว ๔๐๖ เซนติเมตร ความสูงจากฐานถงึ ปลยี อดบุษบก ๗๔๖.๕ เซนติเมตร ยอดพุมขาวบิณฑ ๔๗ เซนตเิ มตร รวมสว นฐานถึงยอดพุมขา วบิณฑ ๗๙๓.๕ เซนติเมตร ฐานของบษุ บกดานทิศตะวนั ตกจะ อยูต ดิ กบั พืน้ ปูนทีก่ อสูงเสมอพระทวาร มชี านย่ืนและมบี นั ไดลงดา นทิศเหนือและทศิ ใต ซง่ึ ปูนจะอม พน้ื ผวิ สวนฐานดา นทิศตะวนั ตกเสมอชั้นท่ีประดบั ดว ยเทพพนม มีเตียงลาอยทู างดานน้ี

๓๔ ลักษณะของเกรินคลายเกรนิ ราชรถ แตส ว นปลายสดุ ของราชรถจะมลี ักษณะแหลม แตเกรนิ บษุ บกจะเปนดานสกัดตัดมมุ แหลมเปนดาน และใชว ธิ กี ารยอ มุมบนฐานแปดเหลี่ยมทกุ มุม และยกเกจ็ ทีด่ านสวนเกรนิ ทิศตะวนั ออกและทิศตะวนั ตก ตัง้ แตฐ านลางถงึ สวนบนของฐานจะทําลกั ษณะเชนนี้ เหมือนกันทุกชั้น ชั้นบนสุดจะมีขนาดเลก็ ยอลงตามขนาดสัดสว นโดยลาํ ดบั ชวงซอ นตอชัน้ จะเปน ทอ ง ไมป ระดับกระจกเปนลวดลายดอกสกี่ ลีบใสใ จกลบี ดอกสีขาวคลา ยลายประจํายาม วางเรยี งแนวต้ัง แซมขางตดั กระจกสามเหลย่ี มสีเขยี ววางสลบั และมตี ัวภาพยักษพนมจํานวน ๒๗ ตน ครุฑพนม จํานวน ๓๑ ตวั และเทพพนม ๒๔ องค การแกะสลกั ลวดลายประดับเครอ่ื งประดับตัวภาพ มีสังวาล และกรองพระศอลายตาบ มงกุฎยอดเกย้ี ว ผา นุงมชี ายไหวชายแครง ซ่ึงตัวภาพประดับทอ งไม วางอยู ขา งหนา ตั้งเรียงเปนระยะ ลกั ษณะของตัวภาพทีน่ ่ังแตละช้นั ดา นท่ปี ระดับสวนฐานบุษบกจะคกุ เขา สวนท่ีประดบั ชวง เกรนิ จะนงั่ พับเพียบจะเอียงไปทางซายหรือทางขวาตองขึ้นอยทู ีด่ านและทศิ ทศิ เหนอื ดา นตะวันออก น่งั พับเพียบเอียงไปทางขวา สว นดานตะวันตกจะเอยี งไปทางซาย หนากระดานชัน้ บนจะมแี ผงพนกั ราวพนัก จะแกะสลักลายกรอบบัวตวั แผงพนัก สอดดว ยกระจกเงาสีขาวแผนใหญ เหมอื นกระจกสอง หนา และประดับดวยกระจังปฏญิ าณตัวกลางจะมีขนาดสูงทส่ี ดุ แลว เรียงไป ขนาดที่เลก็ กวา จะอยตู ดิ กับเสายอ มมุ สบิ สอง เสายอ มมุ สว นโคนประดับดว ยกาบพรหมศร เหนือกาบจะแกะสลักลายเมด็ เนอื่ ง ไขป ลา ตรงกลางเสามมุ จะแกะลวดลายประจาํ ยามประดบั ทุกตน ตน ละสามตัว ปลายเสามคี ันทวย นาคสามเศยี รใชสว นหางนาคคาํ้ ยนั เตาเชิงชาย ตน ละสามตัว รวมคันทวย ๑๒ ตวั สวนทอ งเสาดาน นอกประดับดวยกระจกลายดอกสกี่ ลบี หรอื เรยี ก ลายดอกประจํายาม ตงั้ แตส วนโคนเสาจรดปลาย เสา ดา นในประดบั ดวยกระจกเงาแผนขนาดเทา กบั หนาของทองเสาดานใน ตอ เปน ชวง แตละชนิ้ จะ ยาว เสาจะมชี อ งรางลิน้ สําหรบั สอดกระจกไดพ อดี ทงั้ สต่ี นลีกษณะเหมอื นกนั สวนหลังคาภายในเพดานลงสีแดงชาดพ้ืนเพดานฉลุลายปดทอง มีดาวเพดาน เกา ดวง ดวง เลก็ ท่ลี อมรอบปดแกะสลักลายคลายดอกบัว เกสรบวั ประดับกระจกสีขาวลายหนามขนนุ ดนุ ยกดอก จาํ นวน แปดดวง ดวงกลางจะเปน ดาวดวงใหญ มีโคมแกว เจียระไนเจาะเปน รู ตรึงดว ยโลหะตรงกลาง มแี กวเจยี ระไนปลายแหลมครอบดวยรดั เกลาโลหะสลักดุนแปดกลบี มสี าแหรกเพือ่ หอ ย ลูกฟก ประดบั ดว ยใบโพธ์ิ หลงั คาเชิงกลอนเครือ่ งยอดเปนลายหนา กระดานมลี ายลูกฟก แกะสลักลายประจาํ ยามกามปู สวนลูกฟก ประดบั ดว ยกระจก ช้ันหลงั คาแตละชั้นจะเปน ชัน้ คหู นา กระดานจะเปน ลายบวั คว่ําอยูลาง มีบัวเชิงบาตรซอน รองรบั หนากระดานบน ซอนขนึ้ ไปสี่ช้ันจนถงึ ช้นั องคร ะฆัง ทกุ ชั้นประดบั ดวย กระจงั แซม บันแถลง บราลี กระจงั ตาออย นาคปก เหนือขนึ้ ไปเปนช้ันบัลลงั ก ชนั้ เหม และบวั กลุม ปลียอด ลกู แกว และ เมด็ นํ้าคางปลายสดุ เหนือขึน้ ไปมพี มุ ขา วบิณฑท าํ ดว ยโลหะ ทาํ เปน ทรงแวนแตละชัน้ มีลวดลาย ใบ เทศ กระแหนะลายดวยรกั ประดับปด ทอง

๓๕ ลกั ษณะสว นประกอบเกรนิ เกรนิ บุษบก คอื สว นท่ีตอ ขนาดดานขางสว นฐานบษุ บกอยูทั้งสองขาง มีลกั ษณะคลายโขนเรอื ท่งี อนออ นข้ึน บนเกรนิ ประดับดวยลายกระหนก ซ่งึ เรยี กวา “กระหนกทา ยเกริน” กระหนกทายเกริน หมายถงึ แบบลวดลายทีผ่ กู ขน้ึ ดวยกระหนกประดับตกแตงสวนทา ยราช รถ หรอื ประกอบฐานดา นขา งทั้งสองขา งของพระทน่ี ั่งบษุ บก สวนทายราชรถ มกั ทาํ ตอทา ยออกไปคลา ยโขนเรอื ออนงอนยกขึน้ เรียกวา “เกรนิ ” บนขอบ เกรนิ ทั้ง ๒ ดาน ประกอบดวยตัวลายกระหนกเปน แถวเรียงไปโดยลาํ ดับ ขนาดเลก็ อยูต น แถวใกลก บั ตัวบุษบกประจาํ รถ ขนาดเขื่องอยูถ ดั ออกไปกระทั่งถึงกระหนกขนาดใหญจ ะอยตู รงปลายสุดหวั เกรนิ กระหนกทา ยเกริน ทป่ี ระดบั ตกแตงประกอบ ๒ ขาง พระที่น่งั บษุ บกเกรินกผ็ ูกทําตามแบบ เชน เดยี วกบั กระหนกทายเกรินราชรถ ตา งแตว ากระหนกทา ยเกรนิ พระท่นี ั่งบษุ บกเกรินทําเปนแบบ เดยี วกนั ทง้ั ๒ ขา ง ขนาดของตวั ลายทาํ ไตระดับตัง้ แตเลก็ ไปหาใหญต ามลําดบั ทาํ ใหแลเหน็ ฐานสว นน้ี ของพระทน่ี ่ังบุษบกเกรนิ คลา ยหวั เรือเชิดข้นึ ทัง้ ๒ ดาน ทาํ ใหเกดิ ความรูสกึ คลายกับวา บุษบกนัน้ ประดษิ ฐานบนทิพยาน สวนออกเกรินเหนอื หนา กระดานประดับดวยกระจังตาออย และลวดลายกระหนกจะวางเรยี ง ระดบั รายตามแนวเสนท่สี ูงเชิดขน้ึ กระหนกนางทีป่ ระดบั สว นดานสกดั จะแกะสลักลวดลายตวั พนมสัน กลางสวนปลาย สว นลา งโดนกระหนกดานสกดั มกี ระหนกเรียง ๓ ตวั ตวั กลางจะใหญ สว นดานตัวมุม จะเล็กลกั ษณะของลวดลายสว นปลายเบอื นบดิ เล็กนอ ย พนมสนั ปลายกระหนกสะบดั สง ยอดเหมอื น ลายไทยในยุคของกรงุ ศรอี ยธุ ยาตอนปลาย ดา นขางมหี อขนาดเล็ก ๒ หอ หันดา นสกดั เขา สูพ ระท่ีนง่ั ทําหลงั คาทรงเกงจีน หลังเหนือเปน “หออัฐ”ิ เปนท่ีประดษิ ฐานพระอัฐขิ องพระประยรู ญาติและเจานายวงั หนา ภายหลังคงเปนที่ ประดิษฐานพระอัฐขิ องสมเดจ็ พระบวรราชเจามหาศักดพิ ลเสพดวย หลงั ใตเปน “หอพระเจา” ท่ี ประดิษฐานพระพทุ ธรปู ตอ มาหออัฐิชํารุด รื้อไปในรชั กาลที่ ๕ ปจ จบุ ันคงเหลือเฉพาะหอพระเจา ซ่ึง ไดแปลงหลังคาเปน ทรงจั่ว กลา วกันวาเคร่ืองบนหลังคาทกุ วนั นเี้ ปน ของพระทน่ี งั่ เอกอลงกต ซึ่งเปน พระที่นั่งโถงสรางขึ้นเปนคูกบั พระทีน่ งั่ มังคลา ภิเษกบนกาํ แพงแกว ดา นหนา พระที่น่งั อิศราวนิ ิจฉัย เพ่อื เฉลมิ พระเกยี รตแิ กพ ระบาทสมเด็จพระปน เกลา เจาอยูหวั พระมหาอปุ ราชในรชั กาลท่ี ๔ ตอ มาร้อื ไป คงเกบ็ รกั ษาไวเฉพาะเครื่องบนหลงั คา โดย นาํ มาดัดแปลงเปนเครือ่ งบนหอพระเจา ดงั ปรากฏอยูบดั นี้ ตัวอาคารทผ่ี นงั สกดั หนา และสกัดหลัง มีประตทู างเขาออก ๓ ชอ งทาง บานกลางมขี นาด ใหญขนาบดวยประตูขนาดยอม ๒ ชอง เจาะหนาตางดานละ ๒ บาน ผนังดา นขา งมีประตเู ช่ือมกับหอ อฐั แิ ละหอพระเจา นอกจากนี้มปี ระตบู รเิ วณตอนหนาพระที่นัง่ ขางทศิ เหนอื และทศิ ใต ขา งละ ๑ ประตู เจาะหนาตางขางละ ๘ บาน รวมประตู ๑๐ และหนา ตา ง ๒๐ บาน การตกแตง ทําอยา งหมูพระ วิมาน คือ ไมมซี มุ ประตหู นา ตา ง และบานประตูหนา ตา ง ภายนอกเขียนลายทองรดนาํ้ เปน รูปตน ไม ลายพนั ธพุ ฤกษาเชน เดยี วกับหมูพ ระวมิ าน แตที่กรอบประตูหนาตา งไมม ีลายจาํ หลักตกแตง และ

๓๖ หยอ งหนา ตา ง จาํ หลักลายตา งออกไป โดยหมูพระวิมานจาํ หลักลายมังกรคู ขณะที่หยองหนา ตา งพระ ที่นั่งอศิ ราวนิ ิจฉัยจาํ หลักลายดอกพดุ ตานและลายประจาํ ยามกา มปู การตกแตง บานประตูหนา ตา ง ภายในมลี ักษณะเฉพาะเปนลวดลายแบบพระราชนิยมรว มสมยั คือ เขยี นเปน ลายกระบวนจนี ดว ย เทคนิคสีฝนุ ผสมรกั ตดั เสน โรยฝุนทองตามแบบศิลปะจีน หรอื เรยี กวาลายกํามะลอ มีการใชส ีเพยี ง ๓- ๔ สี คอื สแี ดง สีเขียว สที อง และใชสดี าํ เปนพนื้ หลงั ท่ีบานประตู – หนา ตา งดา นสกัดหลัง ซ่ึงเชอื่ มตอกบั หมูพ ระวิมาน เขยี นเปนลายพระวิสูตร และเคร่ืองตั้งจนี เฉพาะดานหนา มีเพยี งบานประตูกลางทางเสด็จออกของพระมหาอุปราช ซง่ึ ดานหลงั เขียนเปน ลายพนั ธุพฤกษา บานประตูผนังดา นขา งพระที่นง่ั เขยี นลายตนไมและลายสตั วมงคล เชน กิเลนและไกฟ า บานหนาตา งเขยี นลายกอบวั ประกอบลายรปู สตั ว แตละบานมลี ายภาพไมซ้ํากนั ลวดลายทีเ่ ขียนขึน้ มี ความหมายอนั เปน สิรมิ งคลตา งๆ สว นใหญล ายภาพเปน ลายกอบัว ดอกบัวเปนดอกไมมงคลในพทุ ธ ศาสนา มคี วามหมายถงึ ความบริสุทธิ์ ภาพดอกบวั และใบบวั ตามคติจีนมีความหมายถงึ ขนุ นางชน้ั สงู สุด ความมจี ติ ใจสะอาดไมดางพรอย ดังนนั้ ภาพดงั กลา วนอกจากเขยี นประดับเพ่อื ความงามแลว ยงั สรา งความหมายมงคลใหมีความเจรญิ รุงเรอื งในทางราชการอกี ดว ย บานประตูทางเขา หลกั บานกลางผนงั สกดั หนา ดานทศิ ตะวันออก มีภาพสําคญั เขยี นเปน ภาพตอเนื่อง คอื ภาพปลาหลี่กระโดดขา มประตมู งั กร แลว กลายรางเปน ปลามงั กรและมงั กรทะยานขึน้ เหนอื ทองฟา ภาพดังกลาวนี้มตี าํ นานกลาววา แมนํ้าเหลอื งที่ตําบลโหซิง จงั หวดั ซานซี ประเทศจีน มี แกง หนิ ยาวขวางกลางแมน าํ้ ขนาดสูงใหญ ทกุ ๆ ฤดูใบไมผ ลริ ะหวา งเดอื นท่ีสามของป ปลาหลน่ี บั พนั ตัวจะวายทวนน้าํ ขน้ึ มายงั แกง และพยายามกระโดดขา มแกงขนึ้ ไปยงั ตนนาํ้ เพอ่ื วางไข เลากนั วา มปี ลา ไมก ่ตี ัวสามารถกระโดดขามแกง หินกลางแมน ้ําไปได คนจีนโบราณไดนําความจรงิ ในธรรมชาตดิ งั กลาว มาเลาขานเพ่อื สั่งสอนอบรมลกู หลานสืบตอมาวาปลาหลเี่ หลา นีจ้ ะแหวกวายมายังประตูมังกรทีป่ าก ทางสวรรค ปลาตวั ใดที่สามารถกระโดดขา มประตมู งั กรไปไดจ ะกลายเปนมังกรทสี่ งา งาม เปน คติ สอนใจใหล กู หลานชาวจีนมคี วามอดทน ความเพยี รพยายามเอาชนะตอ อปุ สรรค มคี วามหมายมงคล ถึงความสําเรจ็ ความเจรญิ กา วหนา ตําแหนง ยศศักด์ิทางราชการทไี่ ดม าโดยไมค าดหมาย เหนอื ประตู มังกรมีอกั ษรจนี อา นวา “หยู เหมนิ ” หยู เปน นามของจักรวรรดจิ ีนผูส รา งทาํ นบกัน้ น้ําทแ่ี มน ้าํ เหลอื ง เหมิน แปลวาประตู ภาพดงั กลา วนี้มนี ัยพอ งกับพระประวตั ขิ องสมเดจ็ พระบวรราชเจามหาศกั ดิพล เสพ ซ่ึงเปน แตเ พยี งเจานายชั้นพระเจา บรมวงศเธอที่พระปตจุ ฉา (อา) ในพระบาทสมเดจ็ พระนั่งเกลา เจาอยหู วั หากแตท รงพากเพียรปฏิบตั ชิ อบในทางราชการตลอดมาจงึ ไดรับพระราชทานอุปราชาภิเษก ข้นึ เปน พระมหาอปุ ราช กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล ภาพนจี้ ึงอาจเขยี นข้ึนเพ่ือเฉลิมพระเกยี รติ สมเด็จพระบวรราชเจามหาศกั ดิพลเสพ หรอื เขยี นข้ึนเปน คตอิ ุทาหรณแกข าราชการในสงั กัดกรม พระราชวังบวรสถานมงคลใหเปนผทู าํ ราชการดว ยความวิริยะอตุ สาหะเพอ่ื ความชอบในภายภาคหนา นอกจากนี้บนบานประตยู งั เขยี นภาพสงิ่ ของมงคลของจีนหลายชนิด อาทิ เหรยี ญทองโบราณ หมายถงึ ความมั่งคงั่ กระจกเหลยี่ ม หมายถงึ ชัยชนะและความยั่งยืน ขนหางนกยูง หมายถึง ยศศกั ด์ิ

๓๗ นํ้าเตาและพดั ใบกลว ย หมายถงึ ความมีอายยุ ืนยาว ฉัตร หมายถึง การปกปอ งคมุ ครอง กงั สดาล หมายถึง โชคลาภ ระฆงั หมายถึง สริ ิมงคล การต่นื จากกเิ ลสตณั หา การเขา ถงึ สัจธรรม เขาสตั ว หมายถงึ ชัยชนะ ความสุขและความมง่ั คั่งร่าํ รวย ดาบ หมายถึง การตดั กเิ ลสตัณหา มว นภาพวาด หมายถงึ ความเปนผมู ศี ลิ ปวชิ า พรสวรรคและความรกั ในสจั ธรรม ขมิ จนี หมายถึง การทําจิตใจให บรสิ ทุ ธิ์ และคทาศกั สิทธิ์ หมายถึง ความสมปรารถนา ภาพสิง่ ของวิเศษเหลา นี้ เชื่อวา มอี ํานาจในการ ขจัดภูตผปี ศ าจและชวยใหสมปรารถนาในประการตางๆ สว นบานประตูสกัดหนาขนาบบานใหญทง้ั สองขาง เขียนเปนภาพหงสก ับดอกโบต๋ันและนกนานาชนิด เบ้อื งลา งเปน กอบวั เบ้ืองบนเปนดวง อาทิตย นบั ถือเปนภาพมหามงคลทําใหเกดิ ความเจริญรงุ เรือง ภาพจติ กรรมบนบานประตู – หนาตา ง เหลา น้ี เขยี นขน้ึ ในการสรา งพระทีน่ ั่งคร้ังรัชกาลที่ ๓ ตอ มามหี ลกั ฐานจารกึ ทีบ่ านประตกู ลางผนงั สกัดหลงั วา ขุนประสทิ ธจ์ิ ิตรกรรม (อยู ทรงพนธุ) เขียน เมอ่ื พ.ศ. ๒๔๖๙ คงเปนการเขยี นซอ มครง้ั ปรบั ปรงุ อาคารหมพู ระวมิ านเปน พิพธิ ภัณฑสถานสาํ หรับ พระนคร ภายหลงั มบี ันทกึ การซอมอีกคร้ังหนึ่งเมื่อ พ.ศ. ๒๕๑๒ สําหรับเครอ่ื งบนพระทน่ี ั่งอิศราวนิ ิจฉัย มกี ารสรางขึ้นใหมพ รอ มการปฏิสังขรณเครอื่ งบนหมู พระวมิ านทั้งสน้ิ ในรัชกาลท่ี ๓ สมเด็จพระเจา บรมวงศเธอ กรมพระยาดํารงราชานุภาพ กลาววา ทรวดทรงหลังคาของเดิมท่ีสรา งขึ้นในคร้ังรชั กาลที่ ๑ นาจะงามกวา สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาศักดิ พลเสพสรา งใหมอ ยา งทีแ่ ลเหน็ ทุกวนั นี้ หลังคาพระท่นี ง่ั อศิ ราวินิจฉัยทป่ี รากฏในปจ จุบันเปน เครือ่ งไม ทรงจ่ัวชน้ั เดยี ว มงุ กระเบื้องดินเผาไมเ คลอื บสี ตกแตง ดวยเครื่องลํายองแบบรวยระกามอญ ซ่ึงนยิ ม สรางข้ึนในวังหนา คอื มีแต “รวย” ทอดจากริมหัวไมอ กไกล งมาสุดที่แปหวั เสา ไมมนี าคสะดงุ ประกอบดวยชอฟา ใบระกา หางหงส หนาบัน ทาํ ดว ยไมจาํ หลกั ปดทองประดับกระจกรูปเทพนม ประทบั บนฐานบวั แกมชอ กระหนกเปลว

๓๘ วดั บวรสถานสุทธาวาส (วดั พระแกว วังหนา) วดั บวรสถานสทุ ธาวาส หรือเรยี กกนั เปน สามญั วา “วัดพระแกว วงั หนา ” เปน วัดท่ี อยูในเขตพระราชวังบวรสถานมงคล เชน เดียวกบั วัดพระศรรี ตั นศาสดาราม อยูใ นเขต พระบรมมหาราชวัง คือตงั้ อยูในบริเวณอทุ ยานชั้นนอกดานทศิ เหนือของพระราชวังบวรสถานมงคล หรือวังหนา อทุ ยานวังหนา บรเิ วณน้ี สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาสุรสงิ หนาท กรมพระราชวงั บวรสถาน มงคล (พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๓๔๖) ในรัชกาลที่ ๑ ทรงสรางพระตาํ หนักภายในอทุ ยาน ตอ มาทรงโปรด พระราชทานอทุ ศิ แกนักชนี ักนางแมน ผเู ปน มารดาของนกั องคอแี ละนกั องคเ ภา พระสนมเอก ซ่ึงเปน พระธดิ าของสมเด็จพระอไุ ทยราชา พระเจากรงุ กัมพูชา พรอ มทง้ั ชอี ่นื ทเ่ี ปนบรวิ าร อยจู าํ ศลี ภาวนา คร้งั น้นั เรยี กวา วัดหลวงชี ถงึ สมัยรชั กาลท่ี ๒ ไมม ีชีอนั สมควรแกก ารอปุ การะ วัดหลวงชีชํารุดทรุด โทรม สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาเสนานรุ กั ษ กรมพระราชวังบวรสถานมงคล (พ.ศ. ๒๓๕๐ – ๒๓๖๐) ในรชั กาลที่ ๒ จึงโปรดใหร้ือวัดหลวงชีออกปรับทาํ เปน สวนเลย้ี งกระตาย ในสมยั สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาศกั ดพิ ลเสพย กรมพระราชวังบวรสถานมงคล ในรัชกาลที่ ๓ พระราชวงั บวรสถานมงคล หรือวงั หนา ทรดุ โทรม สมเดจ็ พระบวรราชเจามหาศักดิ พลเสพย กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล จงึ ทรงโปรดใหบ ูรณะหมดทง้ั พระราชวงั พระองคไ ดทรง อทุ ศิ ทสี่ วนกระตาย หรอื วัดหลวงชีเดมิ สรา งวัดขึน้ ใหมบ วรสถานสุทธาวาสเปน พุทธบชู า พระราชทานนามวา “วดั บวรสถานสุทธาวาส” แตม ักเรยี กกันเปนสามญั วา “วัดพระแกววงั หนา” เพือ่ เปนพทุ ธบูชา และเพื่อทรงแกบนหรอื เฉลิมพระเกียรติเม่ือคร้งั เสดจ็ ยกทพั ไปปราบกบฏ เวียงจนั ทน ในพทุ ธศักราช ๒๓๖๘ พระอโุ บสถวดั บวรสถานสทุ ธาวาสน้ี แตเ ดมิ สมเด็จพระบวรราช เจามหาศกั ดพิ ลเสพย กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล มพี ระดําริจะสรางเปนยอดปราสาท แต พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา เจาอยหู ัว ทรงโปรดใหหา มเพราะไมมธี รรมเนียมที่จะสรา งยอดปราสาท ในพระราชวงั บวรสถานมงคลมากอ น สมเด็จพระบวรราชเจา มหาศักดิเสพย กรมพระราชวังบวร สถานมงคล จงึ ทรงเปล่ียนเปนหลังคาจัตุรมุข ทรงเสาะหาพระพทุ ธรปู และเครอื่ งศลิ าโบราณตา งๆ มาตกแตง เชน พระเจดยี ก ็ไดถ า ยแบบอยางพระเจดยี ธาตุพนมมา เปน ตน ทรงสรางพระพุทธรูปยืน องคหนึ่งประดิษฐานในพระอุโบสถ แตยังไมท นั แลวเสร็จบริบูรณพระองคก็เสดจ็ สวรรคต พระบาทสมเดจ็ พระปนเกลา เจา อยูห วั (พ.ศ. ๒๓๙๔ – ๒๔๐๙) กรมพระราชวงั บวรสถานมงคล ในรัชกาล ท่ี ๔ ทรงดาํ รงพระอิสรยิ ยศดุจพระมหากษตั รยิ พระองคท ่ี ๒ ไดทรงสรา งวัดบวรสถานสุทธาวาสตอ ระหวางนั้น พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลาเจาอยหู วั ทรงโปรดใหอญั เชิญพระพทุ ธสิหงิ คจ ากพระอุโบสถ วัดพระศรรี ัตนศาสดารามกลับไปประดษิ ฐานที่พระท่ีน่ังพุทไธสวรรยดังเดมิ ดวยทรงมีพระราชดํารวิ า เปน พระพุทธปฏมิ าที่เคยประดษิ ฐานอยูท ี่พระราชวงั บวรสถานมงคลมาตั้งแตแ รกสรา งพระที่นง่ั พุทไธสวรรย ซึ่งพระบาทสมเดจ็ พระปน เกลา เจา อยูหัว มพี ระราชดาํ รจิ ะอัญเชญิ พระพทุ ธสหิ ิงคไ ปประดิษฐานทีพ่ ระ อุโบสถวดั บวรสถานสุทธาวาส จึงทรงโปรดใหส มเดจ็ พระเจา ลูกยาเธอ เจาฟาอศิ ราพงศ ทรงกํากับ การสรางพระอุโบสถวัดบวรสถานสุทธาวาส ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหก อฐานชุกชีสาํ หรับต้ัง

๓๙ บุษบกกลางพระอโุ บสถ และทรงโปรดใหช างเขยี นภาพจติ รกรรมฝาผนังเรอ่ื งตาํ นานพระพุทธสิหงิ ค และพุทธประวัติ บนผนังทัง้ สด่ี า น หลังบานประตหู นาตางเขยี นนภาพเทวรูปทาํ นองเดียวกับวัด สุทศั นเทพวราราม แตก ารยงั ไมแลวเสร็จ พระบาทสมเดจ็ พระปนเกลา เจา อยูหวั เสดจ็ สวรรคต เสียกอ น พระดาํ รทิ ่ีจะอญั เชญิ พระพุทธสหิ งิ คไปประดษิ ฐานท่พี ระอุโบสถวดั บวรสถานสทุ ธาวาสก็ ลม เลิกไป มิไดอัญเชิญมาประดษิ ฐานดงั พระดําริ พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา เจาอยหู วั ทรงพระ กรุณาโปรดเกลาฯ ใหบรู ณปฏิสังขรณเพิ่มเติมจนสาํ เร็จเรียบรอ ยสมบูรณ วดั บวรสถานสุทธาวาสน้ีเปน วดั ในพระราชวังจงึ ไมมีพระภิกษุสงฆจาํ พรรษา ในรชั กาลพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลาเจาอยหู วั เมอื่ ทรงเลกิ ตําแหนงกรม พระราชวังบวรสถานมงคลแลว พระราชวังบวรสถานมงคลกข็ าดผดู ูแลรักษา ปอมปราการและอาคาร ตา งๆ ชํารดุ ทรุดโทรมลง พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลาเจา อยหู ัว มพี ระราชดาํ รวิ า การ บูรณปฏิสังขรณพ ระราชวังบวรสถานมงคลทง้ั หมดยอมสนิ้ เปลอื งมาก ควรรักษาไวแ ตส่งิ สาํ คญั จงึ ทรงพระกรุณาโปรดเกลา ฯ ใหร อ้ื ปอมปราการตลอดจนสถานท่ีตา งๆ ในพระราชวังบวรสถานมงคล ออก คงไวแตพระราชมณเฑยี รสถานและพระอโุ บสถวัดบวรสถานสทุ ธาวาส เพอื่ ขยายทอ ง สนามหลวงทางดา นเหนือและดานถนนราชดาํ เนินใน พทุ ธศกั ราช ๒๔๔๓ เมอื่ จะพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจาฟามหาวชิรุณหศิ สยามมกุฎราชกมุ าร พระอโุ บสถวดั บวรสถานสุทธาวาสไดรับการตกแตง ใหเปน พระเมรพุ มิ าน ทป่ี ระดิษฐานพระศพเวลาทรงบําเพญ็ พระราชกศุ ลแทนพระเมรุทอ งสนามหลวงอยางแต กอ น ปลกู เมรนุ อ ยท่ีพระราชทานเพลิงออกมาดานเหนือ พระอโุ บสถจงึ เปล่ยี นนามเปน “พระเมรุ พมิ าน” ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหจดั งานพระศพสมเดจ็ ฯ กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ พระ บรมราชอุปธ ยาจารยก อน แลวจึงจัดงานพระศพสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าชฯ หลังจากน้นั ไดมีการจัด งานพระศพเจานาย ณ พระเมรุพมิ านน้ีอกี หลายพระองค พทุ ธศักราช ๒๔๘๐ รฐั บาลสมัยน้นั ไดอนมุ ตั ใิ หกรมศิลปากรซอมพระอโุ บสถวัดบวร สถานสุทธาวาสเพราะชาํ รุดทรุดโทรมมาก ระหวางสงครามโลกครงั้ ที่ ๒ ในคืนวนั ที่ ๔ มนี าคม พุทธศกั ราช ๒๔๘๙ พระ อโุ บสถวดั บวรสถานสทุ ธาวาสถกู ระเบิดทาํ ลายไปบางสวน เพอ่ื ปอ งกันมใิ หภาพจติ รกรรมภายในพระ อโุ บสถเสียหาย จึงเล่อื นกระเบอ้ื งจากเฉลยี งพระอุโบสถไปมุงหลังคาพระอุโบสถ สวนหลังคาเฉลยี ง ใชจากมุงไวชวั่ คราวกอ น นับต้งั แตนัน้ มาเปน เวลารวม ๒๐ ป พระอโุ บสถวัดบวรสถานสทุ ธาวาสก็ มิไดรับการบรู ณะอกี จากทมี่ ุงหลังคาหมดอายุ นา้ํ ฝนไหลร่ัวลงได ทาํ ใหภ าพจิตรกรรมและเครื่องไม ภายในเสยี หายมาก พทุ ธศักราช ๒๕๐๕ พระอุโบสถวัดบวรสถานสทุ ธาวาสจึงไดรบั การบูรณปฏิสงั ขรณค ร้ัง ใหญ ทง้ั หลงั คาพระอุโบสถ ผนงั ซมุ บานประตูหนา ตา ง เสา ลูกกรง พนื้ ภายใน พน้ื เสาลกู กรง บันได และลานทกั ษิณภายนอก

๔๐ ลกั ษณะสถาปต ยกรรมของพระอโุ บสถ พระอุโบสถกอ อิฐถือปูนทรงจัตรุ มุข คอื เปน อาคารสี่เหล่ยี ม มมี ขุ ยนื่ ออกทง้ั สีด่ าน ตั้งอยบู นฐานไพทีขนาดใหญเปนลานมบี นั ไดทางข้ึนกวางใหญท้งั สดี่ า น ซ่ึงต้ังซอนบนฐาน ๓ ชั้น หนามขุ ทั้งสีม่ พี ระไลย่ืนออกมา เสาระเบียงขนาดใหญทรงสเ่ี หล่ียมลบมมุ ๕ ดาน รองรบั ชายคา พะไล พน้ื ทตี่ รงชอ งพะไลเปน บันไดทางขึ้นไปสูตัวพระอุโบสถ ตรงเสามุมระเบียงสองเสาทาํ เปนชอง ประดบั ดวยลกู มะหวด หลงั คาจตั รุ มขุ มุงกระเบอ้ื งสี เปน หลังคาชั้นลดสองชั้น หนาจ่ัวประดบั ดวยชอ ฟา แบบปากปลา คือปลายจะงอยงอนข้ึน ซึ่งจัดเปนแบบศิลปะของวังหนา มิไดเปนจะงอยแหลมลง แบบปากนกของวงั หลวง สว นใบระกาทําเปนสองแบบผสมสวนบนทีต่ อจากชอฟาลงมา ครงึ่ หน่ึงเปน ไมต รง สว นลางตอมาลงมาทําเปน ตัวลาํ ยองแบบนาคสะดุงหางงอนหยักตอ กับไมตรง สวนปลายซึ่ง เปน หางหงสน ้ัน ทาํ เปนนาคหาเศียรแบบนาคปก พระอโุ บสถน้เี ดิมสมเดจ็ พระบวรราชเจา มหาศักดิ พลเสพ จะทรงสรา งเปนยอดปราสาท แตพระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลาเจา อยหู ัว รัชกาลที่ ๓ ทรง ทักทวงไววาตามพระราชประเพณีทวี่ ังหนาไมมีการสรา งพระมหาปราสาท ดงั น้นั พระอโุ บสถจึงเปน ทรงจัตุรมุขธรรมดา ตวั หนา จ่ัวท้ังสดี่ านเปนไมจําหลักลายดอกพุดตานกา นแยง ภายในกรอบสามเหลยี่ ม สองชนั้ ลงรกั ปดทอง ระดบั กระจก แนวไมประกบั ดา นลา งเปน ลายประจํายาม ขนาบดา ยแนวลายบัวรวน ระหวางหนา จว่ั กบั พะไลคนั่ ดวยสวนคอสองพื้นเปน ปนู ประดับดว ยลายชอ อุบะเฟองแบบตะวนั ตก เปน ลายปนู ปน เขียนสีตา งๆ คลา ยคลงึ กับลายคอสองที่พระท่นี ง่ั พุทไธสวรรยใ นพระราชวังบวรสถานมงคล (พิพิธภณั ฑสถานแหงชาติ พระนคร) ท่ีมุมพะไลประดบั ดว ยไมจ ําหลักรปู นาค ๓ เศียร เรยี กวา นาค ปก ซ่งึ เปน ลักษณะพเิ ศษของศลิ ปกรรมสกลุ ชา งวังหนา พระอุโบสถมปี ระตูทางเขา ทั้งสม่ี มุ แตละมขุ มี ๓ ประตู ประตูตรงกลางสูงกวาประตู ดานขาง บานประตูดา นนอกตกแตง ดวยลายรดนํ้า (ลงรักปด ทอง) เปนลายพุมขา วบิณฑกา นแยง เหนอื ขอบบานประตูประดบั ดวยลายปนู ปน เปน ลายดอกไมเ ครอื เถาวต รงสวนลายดอกไมต กแตงดวย เครือ่ งถวยลายครามแบบฝร่งั ซงึ่ มที ง้ั จานรปู กลม จานเปลทรงรูปเหลย่ี ม และชามทรงกลม เชนเดยี วกับลายกรอบหนา ตา งทต่ี กแตงโดยรอบชองหนา ตางเปนลายปนู ปน แบบชอดอกไมฝ รัง่ ปนจีน ใชเ ครอื่ งถว ยลายครามแบบฝร่ังประดับตรงสวนยอดซมุ ทเ่ี ปนลายดอกไม ฐานพระอุโบสถชน้ั ลางมกี าํ แพงกออฐิ ถือปนู กลา วไดวาเปน กําแพงแกวรอบพระ อโุ บสถ มบี ันไดทางข้ึนดา นละ ๒ ขางๆ ละ ๕ ขน้ั ตรงมมุ สดุ เปนซมุ ทรงมณฑป ยอดปรางคซง่ึ สลักจากหนิ ตวั บนั ไดมีพนักบันไดโคง ตรงพนกั ลา งสดุ ตั้งรูปสงิ โตจีนเพศผูแ ละเพศเมียขางละตัว เสา ตรงบันไดทางข้ึนเปนเสาหัวเมด็ ทรงมณั ฑรูปสี่เหลี่ยมลบมุมตอ ดวยแนวกาํ แพงหลังเจยี ดตัวกําแพงเจาะ เปนชองประดับลายกระเบอ้ื งดนิ เผาเคลอื บรูปดอกไมแ บบจีน ซึ่งเปนแบบพระราชนยิ มในสมยั รัชกาล ท่ี ๓ ตวั แนวกาํ แพงดานนอกสวนลา งเจาะเปนชอ งสีเ่ หลีย่ มเล็กๆ ดานบนโคง ใชส าํ หรบั ตงั้ ตะคนั นํา้ มันจุดไฟใหแสงสวา ง หรอื เรยี กวาตามไฟ ฐานช้ันที่ ๒ มบี นั ไดทางขึน้ ดานละ ๒ ทาง พนกั บันไดโคง กอ อิฐถอื ปนู ปลาย พนักตั้งสิงโตจีนขางละตัว กําแพงชั้นที่ ๒ เปน กําแพงกอ อฐิ ถอื ปนู หลงั เจียดเสาเหนอื บันไดเปนเสา

๔๑ ทรงสเี่ หล่ยี มลบมมุ ยอดหัวเม็ดทรงมัณฑ รั้วกาํ แพงเจาะเปนชองประดับดว ยแผนดนิ เผาเคลอื บสี เขียวลายดอกไม ภายในพระอุโบสถ แผนผังของพระอโุ บสถวดั บวรสถานสุทธาวาส เปนแบบจตั ุรมขุ ความยาวจากทศิ ตะวนั ออกไปทิศตะวนั ตก ๔๙ เมตร ความกวางจากทิศเหนอื ไปทศิ ใต ๓๒ เมตร ความสงู ๒๕ เมตร ตรงกลางมุขดานทิศตะวันตกตั้งบุษบกประดิษฐานพระพุทธรูปยืนปางประทานอภยั สองพระหตั ถ ซง่ึ ในสมยั รัตนโกสินทร รชั กาลที่ ๓ เรียกวา ปางหามสมุทร สมเด็จพระบวรราชเจามหาศักดิพลเสพ กรมพระราชวังบวรสถานมงคลองคท ่ี ๓ โปรดใหหลอขน้ึ แตย งั ไมแ ลว เสร็จ พระองคเ สด็จทิวงคต เสยี กอน พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดใหดาํ เนนิ การตอ จนแลว เสร็จ ลกั ษณะบษุ บก บษุ บกไมจําหลกั ทรงส่เี หล่ยี มสูงโปรงสามดา นมีผนังดา นหลงั เพยี งดานเดียว บนผนัง ประดับดวยลายรดน้ําหรอื ลงรกั ปดทองเปน ลายพันธพุ ฤกษา เสาทั้งสีข่ องบุษบกแกะสลักลายลงรกั ปดทองประดับกระจกสีหลงั คาทรงปราสาท ตวั บษุ บกซอนอยบู นฐาน ๓ ชน้ั ฐานบุษบกชั้นลางเปน ฐานเทาสงิ หม ฐี านบัวซอน ๒ ชนั้ หรอื เรยี กวา ฐานบัวเทา สงิ ห ลกั ษณะพระพทุ ธรปู พระพุทธรปู ยืน พระหตั ถทั้งสองยกขึ้นระดบั พระอรุ ะ หันฝาพระหตั ถออกเปนการ แสดงปางประทานอภยั พระพทุ ธรปู มีพระพกั ตรรปู ไข พระนลาฏกวาง พระปรางคส ูง พระขนงโกง พระนาสิกเปนสัน พระโอษฐอ ม่ิ พระเนตรทอดมองต่าํ เม็ดพระศกเล็ก พระรัศมเี ปนเปลว ครองจวี ร หมเฉยี ง สบงยาวถึงขอ พระบาท ดานหนาจบี ทรงยืนบนฐานกลมรปู ดอกบัว จากลักษณะประตมิ าน วิทยาเปน ลกั ษณะของพระพุทธรปู ในศิลปะที่เปนพระราชนิยมในรชั กาลที่ ๓ ลักษณะจติ รกรรมฝาผนงั ภายในพระอุโบสถ มีจิตรกรรมฝาผนงั เขียนประดับเตม็ ผนังท้งั ส่ดี าน เขียนโดยฝมือ ของจิตรกรหลายคน ซง่ึ เจาฟาอิศรพงศ ทรงเปนแมก องคดั เลือกชางในกรมของพระองคเ องมาเขยี น ชางทม่ี ชี ื่อในสมยั นัน้ เชน พระอาจารยแ ดง จากวัดหงสรตั นาราม และนายม่นั ลักษณะภาพ จติ รกรรมแบงออกไดเปน ๓ ชุดใหญๆ คอื ฝาผนงั สว นบน เปนภาพพทุ ธประวตั ิ จบั ความแตไดทอดพระเนตรเหน็ คนชรา คนเจบ็ คนตาย และสมณะ แลว ออกบรรพชาไปจนถงึ ตรสั รู ลกั ษณะการเขียนเปน ใจความเดียวกันซา้ํ อยูถ งึ ๒๖ ชดุ ถอื วาเปนการประชุมชา งเขยี นผมู ีชือ่ เสยี งคร้งั นนั้ มาเขียนประกวดฝมอื กัน จึงนับเปน โบราณ สถานทร่ี วมฝม อื ชา งเขียนคร้งั สมยั รัชกาลท่ี ๔ ไวไดม ากทส่ี ุดแหงหนึ่ง ฝาผนังเฉพาะทีเ่ ปน มขุ ดา น ตะวนั ตก อนั เปนดานประดิษฐานพระพุทธรปู ยนื เขียนเปน ภาพเทพชมุ นมุ และมีภาพสรุ ยิ เทพและ

๔๒ จนั ทรเทพอยูทางดานซายและขวาของภาพตามลําดับ อันเปนเคร่อื งหมายถึงองคพ ระบาทสมเด็จพระ ปรเมนทรมหามงกฎุ พระจอมเกลาเจา อยหู ัว และพระบาทสมเด็จพระปนเกลา เจา อยูหัว ผทู รง อาํ นวยการบูรณปฏสิ ังขรณม ุขดา นตะวันออก เขียนเปนภาพการตรสั รู มุขดานใต เปนภาพทรงหาม พระญาติซ่งึ ทะเลาะกันเพราะเหตุฝนแลงแยงนาํ้ ทํานา มุขดา นเหนือเปน ภาพเสด็จปรินิพพานและการ ถวายพระเพลิงพุทธสรรี ะ ฝาผนงั สว นลาง เปนภาพตาํ นานพระพทุ ธสิหิงค ฉบบั พระโพธิรังษี เรม่ิ จากฝาผนังมขุ ดา นตะวันออก เปนภาพพระยานาคอาสาเนรมิตองคส มเดจ็ พระพุทธเจา เปนพระพทุ ธรูปประทบั เหนอื รตั นบัลลังก ถวายแกพ ระราชาชาวสงิ หฬ ๓ พระองค ทา มกลางทป่ี ระชุมชาวสิงหฬ แลว พระราชาจึงโปรดใหหลอพระพทุ ธสิหงิ คข ้นึ ตามพทุ ธลกั ษณะน้ัน มาจบความเมือ่ สมเดจ็ พระบวรราช เจามหาสุรสงิ หนาทเชญิ พระพทุ ธสิหิงคจ ากเชยี งใหม มาประดษิ ฐานที่พระที่น่ังพุทไธสวรรยใ น พระราชวงั บวรสถานมงคล บานประตแู ละหนา ตางพระอุโบสถท้ัง ๒๗ ชอ ง หรอื ๕๔ บาน เขียนเปน ภาพเทพ เจาฮินดปู างตา งๆ และภาพจากวรรณคดสี าํ คัญ เชน คมั ภีรภารตนาฏยศาสตร รามเกยี รติ์ นารายณสิบปาง เปน ตน ปจ จุบนั พระอุโบสถวดั บวรสถานสุทธาวาสเปนโบราณสถานสาํ คัญ ซ่ึงนอกจากจะมี ลกั ษณะทางดานสถาปตยกรรมงดงามแลว ภาพจิตรกรรมทฝ่ี าผนงั พระอโุ บสถยังนบั เปน ภาพจิตรกรรม สมัยรชั กาลท่ี ๔ ทม่ี คี ุณคา ยง่ิ ในทางศิลป เปน ท่ียกยองเชิดชูกันในหมูนกั ปราชญและศลิ ปนตลอดมา

๔๓ อาคารและส่ิงปลกู สรางสมัยรัชกาลที่ ๔ นายยทุ ธนาวรากร แสงอรา ม พระตําหนักแดง พระตําหนักแดง เดิมอยูในหมูพระตําหนัก ซ่ึงพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราช โปรดใหสรางข้ึนที่ในพระบรมมหาราชวัง ๒ หมู พรอมกับการสรางกรุงรัตนโกสินทร เมื่อ พุทธศักราช ๒๓๒๕ หมู ๑ เรียกวา พระตําหนักเขียว พระราชทานใหเปนท่ีประทับของสมเด็จพระ เจาพ่ีนางเธอ เจาฟาฯ กรมพระเทพสุดาวดี อีกหมู ๑ เรียกวา พระตําหนักแดง พระราชทานใหเปน ที่ประทับของสมเด็จพระเจาพ่ีนางเธอ เจาฟาฯ กรมพระศรีสุดารักษ เสด็จประทับอยูจนตลอด พระชนมายุ แลวสมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินีซึ่งเปนพระธิดาไดเสด็จประทับ และทรง ปกครองตอ มาในรัชกาลท่ี ๒ ครนั้ ถึงในรัชกาลที่ ๓ สมเด็จพระศรีสุริเยนทรฯ เสด็จออกไปประทับอยู ท่ีพระราชวังเดิม ธนบุรี พระบาทสมเด็จพระน่ังเกลาเจาอยูหัวจึงโปรดใหยายพระตําหนักแดงทั้งหมู ไปปลูกถวายเปนที่ประทับ ณ พระราชวังเดิม และไดเปนที่ประทับของพระบาทสมเด็จพระปนเกลา เจา อยูหัว เมอ่ื ยังดาํ รงพระอสิ ริยยศเปน สมเด็จฯ เจาฟากรมขุนอิศเรศรงั สรรคดว ย ในรัชกาลท่ี ๔ หลังจากเสด็จบวรราชาภิเษกแลว พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว จึง โปรดใหยา ยพระตาํ หนกั แดงสวนท่ีท่ปี ระทับของพระองคมาปลูกรกั ษาไวใ นพระราชวังบวรสถานมงคล ดา นทศิ ตะวนั ตกเฉียงเหนอื ของหมพู ระวิมาน ครน้ั ถงึ พทุ ธศกั ราช ๒๔๗๐ สมเด็จพระศรสี วรินทิราบรม ราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจา เสด็จมาประพาสพิพิธภัณฑสถาน ทอดพระเนตรเห็นพระตําหนัก แดงชํารุดทรุดโทรมอยู ทรงพระปรารภวาเปนของโบราณสรางอยางประณีตพรอมกับกรุง รตั นโกสินทร และไดเ คยเปนพระตาํ หนกั ของสมเด็จพระไปยิกา และสมเด็จพระอัยยิกา กับทั้งสมเด็จ พระปตลุ าธิราชเจา มาแตกอ น จงึ ทรงบริจาคทรัพยในสว นพระองคประทานเพ่ือปฏิสังขรณใหกลับคืน ดี ไวเปนที่เฉลิมพระเกยี รตยิ ศของพระบรมราชจกั รีวงศสืบไป เม่อื การปฏิสังขรณสําเร็จ สมเด็จพระ พันวัสสาอัยยิกาเจาฯ ไดเสด็จมาบําเพ็ญพระกุศลฉลองพระตําหนักแดง เนื่องในการเฉลิมพระชันษา ครบ ๖๖ ป เม่ือ วันจนั ทร ที่ ๑๐ กันยายน พุทธศกั ราช ๒๔๗๑42๔๓ ตอมาในปพุทธศักราช ๒๕๐๖ กรมศิลปากร ไดดําเนินการบูรณะและยายพระตําหนักแดง จากทิศตะวันตกเฉียงเหนือดานหลังหมูพระวิมานมาตั้งทางทิศตะวันออกเฉียงใตดานหนาหมูพระ วมิ านดงั ทีป่ รากฏในปจ จบุ นั ตําหนักแดงมีลักษณะเปนตําหนักหลังเดียวแบบตําหนักหอ ความยาว ๗ หอง มีเฉลียงท่ี ดา นหนา หลังคาช้นั เดยี วไมม ีมขุ ลด มงุ ดว ยกระเบ้ืองดินเผา หนาบันกรุดวยไมแบบลูกฟกหนาพรหม กรอบคูหาหนาบันประดับดวยชอฟา ใบระกา หางหงส และนาคสะดุง ตัวเรือนทําฝาปะกน ดุมอก ๔๓ยอรช เซเดส, โบราณวัตถุในพิพิธภัณฑสถานสําหรับพระนคร (พระนคร : โรงพิมพโสภณพิ พรรฒธนากร, ๒๔๗๑), หนา ๒๗ – ๒๘.

๔๔ และเชิงบน-ลา งอกเลาบานประตหู นา ตา ง แกะสลกั ลวดลายอยา งงดงาม ลกั ษณะเดนของตําหนักแดง คอื พระแกลท่ีมีฐานเทาสิงหประกอบอยูตอนลาง ซ่ึงมักจะไมปรากฏในเรือนสามัญชน และมีเสานาง เรียงรับชายคาทางดานขวาและดานหลังจํานวน ๑๕ เสา ซึ่งเปนลักษณะท่ีปรากฏในเรือนท่ีสรางใน สมยั ตนกรงุ รัตนโกสินทร ปจจุบันภายในจัดแสดงอยางตําหนักของเจานายโบราณ ไดแก สิ่งของสวนพระองคของ สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี และเครื่องเรอื นของใชในสมยั รตั นโกสินทร พระทนี่ ่งั อิศเรศราชานุสรณ พระที่นั่งอิศเรศราชานุสรณ เดิมเรียกวา พระท่ีน่ังวงจันทร พระบาทสมเด็จพระปนเกลา เจา อยหู วั โปรดใหสรางดา นทิศเหนือของพระท่ีน่ังอิศราวินิจฉัยภายหลังบวรราชาภิเษกแลว เนื่องจาก ทรงไมพอพระราชหฤทัยท่ีจะประทับในหมูพระวิมานอันเปนที่ประทับของพระบวรราชเจาแตกอนมา โดย หลวงชาติเสนี (ทัด) เปนนายชาง43๔๔ แตเดิมบริเวณท่ีสรางพระท่ีน่ังอิศเรศราชานุสรณน้ี พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว โปรดใหสรางพระท่นี ง่ั เกงจนี ข้นึ แตเ ม่อื เสด็จมาประทบั แลว ทรงพระประชวรเร่ือยมาไมเปนปกติ ซิน แซจีนมาดูกราบทูลวา พระที่น่ังเกงจนี สรางในทีฮ่ วงจุยไมดีเปนอัปมงคล จึงโปรดใหร้ือพระที่นั่งเกงจีน นั้นไปปลูกนอกพระราชวังบวรสถานมงคล และโปรดใหสรางพระที่นั่งอยางตะวันตกข้ึนใหมในท่ีนั้น ขนานนามวาพระท่ีน่ังวงจันทร ตอมาเปลี่ยนชื่อเปนพระที่น่ังอิศเรศราชานุสรณ ตามพระนามครั้ง ทรงกรมเปนกรมขุนอิศเรศรังสรรค การเปลี่ยนนามพระท่ีน่ังดังกลาวสันนิษฐานวานาจะเกิดข้ึนใน ปลายสมัยรัชกาลที่ ๔ ภายหลังจากที่พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวเสด็จสวรรคตแลว เพื่อ เปนที่รําลึกถึงพระองค โดยนามพระท่ีน่ังองคตางๆ คลองจองกันดังนี้ “มังคลาภิเษก เอกอลงกฎ คชกรรมประเวศ อศิ เรศราชานุสรณ บวรปรวิ ตั ิ สาโรจรตั นประพาส นุกิจราชบริหาร” พระที่นั่งอิศเรศราชานุสรณมีลักษณะเปนตึกสองช้ันแบบตะวันตก ผังพ้ืนส่ีเหลี่ยมผืนผา ขนาดกวาง ๕ หอง ยาว ๙ หอง วางผังตามแนวเหนือ-ใต หันหนาสูทิศตะวันตก มีอัฒจันทรเปนทาง ข้ึนพระทีน่ ั่งจากภายนอกไปสเู ฉลยี งหรอื พาไลหนา ตามแบบอาคารตะวันตกรุนแรกท่ีสรางในกรุงเทพฯ ทั้งนี้ถือคติไทยโบราณวาการลอดใตถุนเรือนหรือทางขึ้นจากชั้นลางภายในอาคารเปนอัปมงคล ตอน หนาพระที่นั่งมีมุขส่ีเหล่ียมผืนผายาวประมาณหน่ึงในสามของความยาวพระที่น่ัง มุขดานหนากอเปน ชองคานโคง ๓ ชอง ดานขางดานละ ๑ ชอง ระหวางชองคานโคงประดับเสาอิงเซาะรอง หัวเสาอิงมี แปนรับเรียบๆ คลายหัวเสาแบบทัสคัน (Tuscan) ภายในมุขมีบันไดทางเขาใตถุนพระท่ีนั่ง ช้ันบน ของมุขเปน ชานมพี นกั ลอมสาํ หรบั ทหารยนื ยาม ๔๔ ตอมาไดดาํ รงตําแหนง สูงสุดที่ พระยาราชสงคราม (ทัด) จางวางกรมทหารใน ดู “ปวตั พิ ระยาราช สงคราม” ราชกจิ จานุเบกษา เลมที่ ๑๕, ตอนที่ ๙ (๒๙ พฤษภาคม ๒๔๔๑) : หนา ๙๖

๔๕ หลังคาพระทน่ี งั่ ทรงจั่วช้นั เดียวไมม ีมุขลด หนาจั่วทั้งสองดานปนปูนประดับเปนตราพระราช ลัญจกรประจําพระองคพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว คือ รูปปนประดิษฐานบนพานแวนฟา อยูภายในชอมาลาประกอบลายพันธุพฤกษา อันมีท่ีมาจากพระนามเดิมของพระบาทสมเด็จพระปน เกลาเจาอยหู ัว คอื “เจาฟาชายจฑุ ามณ”ี พระท่ีนั่งช้ันลางยกพ้ืนเตี้ย มีบันไดและประตูทางเขา ๒ ทาง ดานหลังมีชองประตู ๓ ชอง บานหนาตางเปนบานไมต อนเดยี ว พระที่นง่ั ชนั้ ลา งใชเ ปนท่ีพกั อาศัยของบรรดามหาดเล็กพนกั งาน สวนพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวประทับเฉพาะชั้นบนของพระที่น่ัง มีลักษณะการ ตกแตงเปนพิเศษดานหนาทําเปนเฉลียงโถงขนาด ๗ หอง เสารองรับหลังคาพาไลมีหนาตัดรูป สี่เหล่ียมจัตุรัส เซาะรอง (Flute) ดานละ ๔ ส่ีรอง หัวเสาคลายหัวเสาแบบทัสคัน (Tuscan) พนกั เฉลยี งเปน ไมฉ ลโุ ปรงรปู วงกลมซอ นกนั คลายลายแกว ชิงดวง ในอาคารช้นั บนแบงเปนหองตางๆ ๕ หอง แตละหองตกแตงเพดานดวยโคมไฟระยา ท่ีผนัง ชวงบนเจาะเปนชองลูกกรงโปรงเพื่อระบายอากาศ เหนือชองลูกกรงจําหลักลวดลายปดทองประดับ รูปพระราชลัญจกรประจําพระองคพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวยาวตลอดผนัง เปนรูปพระ ปนและปนใหญ ซ่ึงแสดงวาพระองคทรงบังคับบัญชาทหารปนใหญ สลับกับรูปชางเผือกหรือชางตน ซ่ึงนาจะหมายถึงชางสําคัญของวังหนาในพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว44๔๕ หลังหองดานทิศ ตะวนั ออกเปน เฉลียง โดยรอบพระทน่ี ่งั มหี นาตา งทรงสูงอยางตะวันตกยาวจรดพื้นหอง หนาตางเปน บานไมเปดไดสองตอน ตอนบนเปนบานเกล็ดปรับปดเปดได ตอนลางเปนบานลูกฟกทึบและมีพนัก ลูกกรง บานประตู หนาตาง ลูกกรง และเสาทาสหี ลืองตัดขอบดว ยสีแดง ตามหนังสือ ตํานานวังหนา กลาววา พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวทรงใชหองดาน ทิศเหนือสุดของพระท่ีนั่งเปนหองทรงพระอักษรและหองสมุด หองถัดมาเปนหองรับแขกสําหรับหอง ตอนกลางพระที่นั่งเปนหองขนาดใหญใชเปนหองเสวย หลังหองเสวยเปนหองอุนเคร่ือง ถัดมาเปน หองบรรทม และหองดานทิศใตสุดของพระที่น่ังใชเปนหองแตงพระองค ทายหองแตงพระองคเปน หองเก็บของ ท่ีหองนี้มีบันไดเล็กสําหรับเปนทางพนักงานขึ้นลงดวย สวนหองมุมทิศตะวันตกเฉียงใต ใชเ ปน หอ งสรง การตกแตงภายในพระท่ีน่ังอิศเรศราชานุสรณในอดีตเปนแบบตะวันตก เนื่องจาก พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวโปรดการใชชีวิตแบบชาวตะวันตก กลาวกันวาท่ีประทับของ พระองคมบี อยเปน ผูช าย มพี นักงานเปนสาวใชอยูจํากัดพอสําหรบั รับใช แมแตเจาจอมก็อยูเฉพาะผูที่ เปนราชปู ฐาก บรรดาพระเจาลูกเธอและพระสนมกํานลั จะข้ึนเฝาเฉพาะเวลาเสวยเทานน้ั เม่ือมีแขกฝร่ังตางเมือง เชนราชทูตเขามา ก็ทรงรับรองเลี้ยงดูที่พระท่ีนั่งอิศเรศราชานุสรณ ดังในคร้ังเลี้ยงรับเซอรจอหน บาวริง อัครราชทูตอังกฤษ ซ่ึงเขามาเจริญสัมพันธไมตรีกับไทยในสมัย ๔๕ เดน ดาว ศิลปานนท, “พระที่นั่งอิศเรศราชานุสรณ” เมืองโบราณ ปที่ ๒๖, ฉบับที่ ๓ (กรกฎาคม – กนั ยายน ๒๕๔๓) : หนา ๑๐๖.

๔๖ รัชกาลที่ ๔ เม่ือปพุทธศักราช ๒๓๙๘ และไดเขาเฝาพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว เซอร จอหน บาวรงิ ไดก ลาวถึงที่ประทบั ของพระองคไวในหนังสือของเขาตอนหนึง่ วา “หองที่ประทับดี เหมาะและตกแตงเขาท่ีดี เวนแตท่ีพัดชักแขวนสูงเกินไป จนติดเพดานสูง เทา นน้ั ถาไมเ ชน นั้นแลวการท่ีใชเคร่อื งเรือนตกแตง เกือบจะทาํ ใหเ ชือ่ วาเขา ไปอยใู นบานผูดฝี รัง่ ” พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัวประทับอยู ณ พระที่น่ังอิศเรศราชานุสรณตลอดมา จนกระทั่งเสด็จสวรรคต ณ พระที่นั่งองคน้ี ในปพุทธศักราช ๒๔๐๘ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลา เจาอยูหัวไดเสด็จมาจัดการตางๆ ในพระราชวังบวรสถานมงคลตอมา และไดมีรับสั่งใหจัดหองกลาง ในพระท่ีน่ังอิศเรศราชานุสรณอันเปนหองเสวยเดิมใหเปนท่ีประดิษฐานพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จ พระปนเกลาเจาอยูหัว และโปรดใหเชิญพระบรมอัฐิพระบรมราชชนก และพระบรมราชชนนี คือ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย และสมเด็จพระศรีสุริเยนทรามาตย จากหอพระอัฐิภายใน พระบรมมหาราชวังมาประดิษฐานไวท่ีเดียวกัน โดยโปรดใหทําตูไมจําหลักปดทอง ๓ ตู ตูกลาง ประดิษฐานพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ตูดานขวาประดิษฐานพระบรมอัฐิ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย และตูดานซายประดิษฐานพระบรมอัฐิพระศรีสุริเยนท รามาตย และทาํ เพดาน ทําอัฒจันทรไ วสาํ หรบั ตงั้ เคร่ืองบชู า ในสมัยรัชกาลที่ ๕ เมอื่ กรมพระราชวังบวรวิชัยชาญ พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระปน เกลาเจาอยหู ัวเสด็จทิวงคต พระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลาเจาอยหู วั โปรดใหเชิญพระอัฐิประดิษฐาน ไวก ับพระบรมอฐั ิพระบาทสมเดจ็ พระปนเกลาเจา อยหู วั ดวย ถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว เจานายวังหนาเหลือประทับอยูนอย พระองค พระราชมณเฑียรก็ทรุดโทรมลงมาก จึงโปรดใหอัญเชิญพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระปน เกลาเจา อยูหัวกบั พระอัฐกิ รมพระราชวงั บวร ๔ พระองค ไปประดิษฐาน ณ หอพระนาก ในวัดพระศรี รัตนศาสดาราม เมื่อปพุทธศักราช ๒๔๖๐ สวนพระบรมอัฐิพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย และพระบรมอัฐิพระศรีสุริเยนทรามาตย คงเชิญกลับไปประดิษฐาน ณ หออัฐิในพระบรมมหาราชวัง ดังเดมิ ตอมาในพทุ ธศักราช ๒๔๗๗ เมือ่ มีการจัดต้ังโรงเรียนนาฏดุริยางคศาสตร ไดใชบริเวณพระที่ นั่งอิศเรศราชานุสรณเปนโรงเรียนศิลปากร แผนกนาฏดุริยางค45๔๖ ปจจุบัน พระท่ีน่ังอิศเรศราชา นุสรณจัดแสดงเฉพาะช้ันบนดวยเคร่ืองเรือนแบบยุโรปและแบบจีน ตามลักษณะการใชงานพระท่ีน่ัง มาแตเดิม ๔๖ หลวงบริบาลบุรีภัณฑ, พิพิธภัณฑสาร เลม ๔ เร่ืองตํานานพิพิธภัณฑสถานแหงชาติในกรุงเทพฯ (พระนคร : โรงพิมพพ ระจนั ทร, ๒๔๘๐), หนา ๑๖.

๔๗ พระทน่ี ่งั มังคลาภิเษก พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว ทรงสรางคูกับพระท่ีน่ังเอกอลงกฎ เปนพระท่ีนั่งโถง ตั้งอยูบนกําแพงแกว สองขางพระท่ีนั่งอิศราวินิจฉัยซึ่งเปนทองพระโรง มีเกยสําหรับทรงพระราชยาน อยูทางดานหนา พระท่ีนั่งองคนี้สรางทํานองเดียวกับพระท่ีน่ังดุสิดาภิรมยในพระบรมมหาราชวัง ตามลักษณะท่ีเรียกกันในสมัยกอนวา “พระที่น่ังเย็น” หมายถึงเปนพระท่ีนั่งโถงสําหรับตากอากาศ สําหรบั พระทีน่ ง่ั เอกอลงกฎไดร ื้อลงเมื่อปรับปรุงวังหนาเปนพิพิธภัณฑสถานสําหรับพระนคร ปจจุบัน คงเหลอื อยเู ฉพาะพระทีน่ ัง่ มังคลาภเิ ษก พระท่ีน่ังมังคลาภิเษกเปนพระที่นั่งโถงช้ันเดียวยกพื้นสูง ผังพ้ืนสี่เหลี่ยมผืนผา ขนาดกวาง ๑ หอง ยาว ๒ หอง มีเฉลียงรอบ วางผังตามแนวตะวันออก - ตะวันตก หันหนาสูทิศตะวันออก มี บันไดทางข้ึนพระที่นั่งจากดานหลัง ตอนหนาลดชั้นเปนชานและมีเกยสําหรับทรงพระราชยาน หลังคาทรงจัว่ มมี ขุ ลด ๒ ชั้น ช้นั ละ ๒ ตบั มุงดว ยกระเบื้องดินเผาเคลอื บสี กรอบหนาบันประดับดวย ชอฟา ใบระกา หางหงส นาคสะดุง หนาบันเปนไมจําหลักลายเทพนมลอมรอบดวยลายกระหนก เสา รับหลังคาท้ังชวงในและชวงนอกเปนเสาสี่เหลี่ยมขนาดใหญลบมุม ผนังภายในพระที่นั่งต้ังแตคอสอง จรดพื้นเขียนลายดอกไมรวงเคลาสัตวทวิบาทและแมลง เชน นก คางคาว แมลงปอ ผีเส้ือ กระจาย กันอยูระหวางลายดอกไมรวง นับเปนตัวอยางของจิตรกรรมของพระบวรราชวังในชวงรัชกาลน้ีเปน อยา งดี ในปพุทธศักราช ๒๔๗๓ - ๒๔๗๔ มีการบูรณะพระท่ีนั่งมังคลาภิเษก เสาพระท่ีน่ังเดิมกออิฐ หุมเสาไม ไดบูรณะโดยเจาะเอาเสาไมออกแลวหลอคอนกรีตทุกตน พ้ืนพระท่ีน่ังรวมใน เฉลียง และ พ้ืนหนาเกยเดิมเปนไม ไดเปล่ียนเปนพื้นคอนกรีตปูกระเบื้องซีเมนตลายแดง พื้นหนาเกยปูกระเบื้อง ซเี มนตลายหนงั จระเข46๔๗ เกง นกุ ิจราชบรหิ าร เกงนุกิจราชบริหารเปนสวนหนึ่งของพระท่ีนั่งบวรปริวัติ พระบาทสมเด็จพระปนเกลา เจาอยูหัวโปรดใหพระวิสูตรวารี (มลิ) เปนนายงานสราง แตคางอยูจนเสด็จสวรรคตยังไมแลว พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวโปรดใหสรางตอมาจนเสร็จ พระท่ีน่ังบวรปริวัตรเปนท่ีท่ี ประทับเวลาเสด็จมาคางแรมอยูในพระราชวังบวรฯ ตอนท่ีสรางพระที่นั่งบวรปริวัติ มีประตูและ กําแพงก้ันเปนบริเวณหนึ่งตางหาก เปนแตตั้งอยูติดกับบริเวณ พระที่น่ังอิศเรศราชานุสรณ ศาลา (เกงจีน) และสวนที่สรา งในพระท่นี ัง่ บวรปรวิ ัตเิ ปน อยางจนี ทงั้ สิน้ พระราชประสงคในพระบาทสมเด็จ พระปนเกลา เจาอยหู ัวคงจะทรงจดั เปนอยางจีนบริเวณหน่งึ เปนอยางฝร่ังบริเวณหน่ึงมาแตเดิม ตอมา ๔๗ (๔) ศธ. ๒.๑.๑/๑๘๗ หนา ๑๐.

๔๘ ในพุทธศักราช ๒๔๗๗ เม่ือมีการจัดต้ังโรงเรียนนาฏดุริยางคศาสตร ไดใชบริเวณพระท่ีนั่งบวรปริวัติ และเกง นกุ จิ ราชบรหิ ารเปนโรงเรียนศิลปากร แผนกนาฏดุรยิ างค47๔๘ เกงนุกิจราชบริหารตั้งอยูติดกับกําแพงดานทิศเหนือของพระที่นั่งบวรปริวัติ ลักษณะเปน อาคารแบบจีนกออิฐถือปูนชั้นเดียว ขนาดกวาง ๔.๔๐ เมตร ยาว ๗.๘๐ เมตร สูง ๔.๕๐ เมตร หลงั คาเปนแบบจีน มุงกระเบอื้ งดินเผาแบบจนี หนา บันและสันหลังคาเขียนสีลวดลายแบบจีน กลาง สันหลังคาเขียนเปนรูปดอกพุดตานและไกฟา ดานหนามีหลังคาปกนกคลุม ประตูบานพับ (บาน เฟยม) เขียนสีเปนรูปเคร่ืองมงคลของจีน ขางประตูต้ังตุกตาจีน ฝาผนังภายในท้ัง ๓ ดานเปนภาพ จิตรกรรมเรื่องเกี่ยวกับพงศาวดารจีน เร่ืองหองสินเต็มท้ังสามดาน มีอักษรกํากับเปนตอนๆ ไป โดย เริม่ ทีผ่ นังดานขวาแลวเขียนภาพเวยี นซา ย (ทวนเขม็ นาฬิกา) ตามความนยิ มของชา งจนี 48๔๙ เม่ือพุทธศักราช ๒๕๐๕ กรมศิลปากรไดรื้ออาคารพระที่น่ังบวรปริวัติลง เนื่องจากชํารุดจน ยากแกการบูรณปฏิสงั ขรณ ๔๘ หลวงบริบาลบุรีภัณฑ, พิพิธภัณฑสาร เลม ๔ เร่ืองตํานานพิพิธภัณฑสถานแหงชาติในกรุงเทพฯ (พระนคร : โรงพมิ พพระจันทร, ๒๔๘๐), หนา ๑๖- ๑๘. ๔๙ ศานติ ภกั ดคี ํา และ นวรตั น ภักดีคํา, “จิตรกรรมเรื่องหองสินในเกงนุกิจราชบริหาร” เมืองโบราณ ปที่ ๓๓, ฉบบั ที่ ๑ (มกราคม – มีนาคม ๒๕๕๐) : หนา ๖๙.

๔๙ บรรณานกุ รม เดนดาว ศิลปานนท. “พระท่ีน่ังอิศเรศราชานุสรณ” เมืองโบราณ ปท่ี ๒๖, ฉบับท่ี ๓ (กรกฎาคม – กนั ยายน ๒๕๔๓) : หนา ๑๐๕ - ๑๑๒. แนงนอย ศักดิ์ศรี, หมอมราชวงศ. มรดกสถาปตยกรรมกรุงรัตนโกสินทร. กรุงเทพฯ : สํานักราช เลขาธกิ าร, ๒๕๓๗. บริบาลบุรีภัณฑ, หลวง. พิพิธภัณฑสาร เลม ๔ เร่ืองตํานานพิพิธภัณฑสถานแหงชาติในกรุงเทพฯ. พระนคร : โรงพิมพพระจันทร, ๒๔๘๐. “ปวตั ิพระยาราชสงคราม” ราชกิจจานุเบกษา เลม ที่ ๑๕, ตอนท่ี ๙ (๒๙ พฤษภาคม ๒๔๔๑) : หนา ๙๕ – ๙๗. ยอรช เซเดส. โบราณวัตถุในพิพิธภัณฑสถานสําหรับพระนคร. พระนคร : โรงพิมพโสภณพิ พรรฒธนากร, ๒๔๗๑. ศานติ ภักดีคํา และ นวรัตน ภักดีคํา. “จิตรกรรมเร่ืองหองสินในเกงนุกิจราชบริหาร” เมืองโบราณ ป ที่ ๓๓, ฉบบั ท่ี ๑ (มกราคม – มีนาคม ๒๕๕๐) : หนา ๖๘ - ๘๖. สมชาติ จึงสิริอารักษ. สถาปตยกรรมแบบตะวันตกในสยามสมัยรัชกาลที่ ๔ – พ.ศ. ๒๔๘๐. กรุงเทพฯ : คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวิทยาลัยศลิ ปากร, ๒๕๕๓.