Нағашыбек Қапалбекұлы Жамбыл ата

Жамбыл Жабаев (1846-1945)

Нагашыбек КДПАЛБЕКУЛЫ ЖАМБЫЛ АТА Алматы 2006 жыл

ББК 84 К,аз 7 К. 40 Цапалбекулы Н. К. 40 Жамбыл ата: Повесть, онпме. естел)к, зерттеулер. - Алматы, «Мерей», 2006. 200 бет. I8ВN 9965-435-67-7 Ж азушы Нагашыбек К.апалбекулынын бул жинагында улы Жамбылдын балалык. шагы туралы «Бала Жамбыло атты повесть жэне гасыр жасаган гажап ацыннын эр кырын суреттейт]н энпме, эссе, естелж , зерттеулер бер]Л[п отыр. Жамбыл ата ем]р сур[п, мэнпл]кке калар маржан жырларын шыгарган, бул кундер] музей[ мен мавзолей] орналаскан Жамбыл ауылында туып-ескен автор ез) керген, ест)ген, кек)репне туй]п, зердесже токыган ой-толгамдарын орта га салады. К.1тап кепш]Л)к окырмандарга арналган. ББК 84 Каз 7 ^ 4702250200 @«Мерей»,2006 00(05) 06 18ВМ 9965-435-67-7

ДАНА ЖАМБЫЛ Эдпме - Тэте! Тоте!— деп сыртган элдек!мдер айкайлайды. Кектемн1н кунш е маужырап, тесегш уЙ1И1н тау жак бепндеп белмес1не салдырып койып, Жэкен уйкылы-ояу халда жатцан. Мынандай у-ш у, усп н е басып клру улкен эбестж! -Ау, не болды, соншама? — деп басын жастыктан жулып алганда аппак сакалы да б)рге елпен ете калды. -Тоте! Жен1с! Жен1с! - Фашистерд! жещик! - С у т н ш !, суЙ1НШ1!!! — сонын ала К1р ген немерес1 Д1лдахан еркелей келш атасыньщ мойнынан кушактады. - О у, айналайын, бэрш алындар, жещ с келд1 деш 1! К.ырандарым-ай, боздап кеткен боздактарым-ай! .. М э, алындар, - деп Жамбыл жастыгынын астынан туйш ш ек орамалды алып, туйШ1Н жазып, ш ш ен жапырак-жапырак акшаны улеспре бастады. - Алматыдан жен!С мерекесш ест1ртем13деп с1зге арнайы б!раз адам келе жатыр дейдИ - Ж енк куш жаман шалдарша жантайган беренедей жатып алганым болмас, капе турайын, деп Жамбыл кунак кагып, эп-сэтте ыцкыл-сынкыл наукасын умытып, кише бастады. Дэр1гер1 келш кысымын елшемек ед1, колмен жаскап жолатпады. Устш е ур жана ки1мдер1н КИД1, басында кундыз берю, колында эдем; тобылгы таягы. Есж алдында Турап баскарма бастаган ауыл адамдары кутш тур екен, жапырлай амандасты. - Жен1с кутты болсы , шырактарым! К.ане атымды окел1цдер, ауылды аралайын, ел-журтыма кутты болсын айтайын! —деп Жэкен кенжес1Тезекбайга тапсырма бергенце, бэр! кария акынга тандана карасты. Жэкенн1н атка мшбей дшкестенш жатып калгапына еш айдьщ жуз: болып калган. Бул кезде жемдеуде турган кержорганын жун[жылт-жылт етш, сем]р;п, кутырып тур. К,ария болса элс13. - Тэте, пэуеске дайындасак кайтед1? — деп Турап Ш1С1 сыпайылап керш ед1, Ж экен шарт ете калды.

- Озщ нщ кыран екенщД) бшмесен шынга шыкпас болар. Еумыр бойы ат жалында ескен мен: немене мешел баладай арбага мшпзем дейсщдер. Жылкы деген пырак, онын ек[ кулагынын оргасында, кек!Л)нщ !Ш1Нде сен! колдап — коргап ж урепн жебе-иес1 отырады. О, нес1, тоЙ1р)? Цандай су карангы, туман боранды кун1 де болса да жылкы жарыктык конысын тура тауып келед:, 13!нен жанылмайды. Атк.а м;нген адамнан ауру безед], опкел бермен жорганы, - деп Жокен тыпыршып, кекке ыршып, турган кержорганыц жалына жармасты. Турап колтыгынан демеп Ж1бергенде карт акын лып ет1п ертокым усп н е кона кетт1. - Ал, кетт!к кане! — деп Жокен жорганы сыдырта женелдг У спиде узенпге аягын чирей салган, *пп-лк ку\\нстей аппак сакалы самалга желб1реген акын кепп барады. Сонындагы колхоз бастыгы Турап, 1Н1С1 Сатыш, баласы Тезекбай аттарын кайта-кайта тебш ш , шокырактап озер 1лесед1. Ж окен езшщ уркердей ауылынын енбекшшер] алдында кутты болсын айтты, тукым сеу:п журген епнцнлерге барды. Тусте б1р]нш[ стандагы сонау Итбай жазыгында кос басындагылармен б)рге тусл к ас 1шт1. Ж окец содан б1р жума бойы агган туспед:, К.ызылоскер ауылындагыларга куттыктау айтты, одан Царакыстактагылар шакырды. Аудан орталыгы — Узынагашта улкен жиылыс болып, клубтын алдында ел — журтына бата Т1лед1. Кунде каладан конактар келед1, Цордайдан Кенен, Каргалыдан Умбетол1 бастаган акындар келш, т у т бойы ойы н-сауы к шалкыды. Кептен тосан тартьгп калган кулагы да таре ашылып кеткендей, аркасына кос жастыкты койып, акындар сезше кулагын тосады. Ел желп1Н1п, куаныштан кулпырып, моз-мойрам. Жер жарыктык та кектем кунш е меЙ1рлене мандайпн тосып, кек баркыт шоп уйыса шыкан. Биыл канкызыл кызгалдактар калын. Сонау кан майданда жосадай каны агып, мерт болган боздактардын келте ем1р! сек!ЛД1 ат туягы тисе де, катты жел сокса да улпш дек кауыздары уз)Л1п кала беред1. Мамыр айынын сонына карай кун курт ысып кеткен кун[ кешк1Л!к Жокен кызуы кетер ш т, тесек тартып калды. Дэрйер1 де касына кеп адам ю рпзбей, ем-домын жасай бастады. Карт акын куннен- кунге олс!рей бастады. Кулагы ауыр 6

тартып, жанарында ылги б1р К1ЛК1Лдеген туман турады. Бэр! булдыр-булдыр, тен1репндеп журттын сездерш!Н нускасы гана талып, узм ш жеткендей болады. Енжар, сулк жатады да цояды. Аска тобет1 жок, осыдан б1р жума бурын гана кекке шагппыган кержорганы кес)лтш жургенжандепюмойлайды? Жамбылдын наукастанганы отбасында да б1р урей мен кудж сыналап юргендей, бэр) урпи1п, жуздер[нен кеш еп жец)С!Щ лапылдаган куаньппы жогалып, кезд ер тм ун басы п барады. К.арт ацынды кезек-кезек кузе'чс]п, касында отырады. - Тотем13 не дед1? — дейд1 оларга бэр1 жаутандап. - Ештене...- дегенде б э р т!н унжыргасы т у с т , у м т саркылгандай к е й т танытады. Маусым басталгалы Ж экен даладагы бактьщ 1Ш1Ндеп ки!3 уйге б)ржола к е ш т алды. Тунде т у н д т н аштырып тастап тынысы кенид1. К,арт адамда кайб)р ж етккен уйкы болады. К,алгып кет1пт1. Уйкы уйыгына батып бара жатып туе керд1. Туе! туп-тура ошндегщей. бэр1-бэр1 кек!репнде сайрап тур. Тэйт: агасы колынан жетектеп, кырга шыгарып алыпты. - Жамбыл калай ырзасын ба? — депт! - Н е т айтасыз, ага? - Адамдар баска б[реуд]ц Т!рпнл1пн тамашалаумен немесе цызганумен ем;р1Н етк1зед1. Мактау мен даттау. Екеут1Н арасы б!р-ак ел!. Сен гумырына ырзамысын? - Тэуба. К,удайдын сыйлаган нес)бес)н керд)к, жастай жулынымнан узшеем не болар ед]. Ел-журтым колпаштады, талайды керд!к, Буйырганнын дэм1н таттык. - Тобашыл жан — миятшыл. Баска конган бак пен мансап - баянды болу уш1Н журекте меЙ1р, ата-бабанда кие болуы керек. Тамырсыз агаш еспейд). Бакты ек1Н1ц б1р) кетере алмайды. Кездейсок бак басынды айналлырып. опыкжепзедг 1ш1н алган торангыдай ондай жан тез бггед], тат жеген тем;рдей жылдам таусылады. Аузында алласы, журепнде тоубасы бар — саган ата-баба аруагы ырза. -Тэйт! ага, С13 кудай жолында М еккеге барып, сонда кайтыс болар алдында берген аманатынызды орындадым. Сатышты ез балаларымнан артык к о р т , б етте жел типзбей ес]рд1м. С Ь б е р т жЮерген жайнамазга кунде бес мезпл намазымды к -за кылмай окып журм!н. Тек мына сонги кезде наукастанып кулаганым болмаса. - Сен енд! м етм ен б!рге журесщ, бул фэнидщ кызыгы

мен шыжыгын кердщ гой, енд! маган [лес, - деп быепнен тас цып устай алды. Булын-булын таулардан етп, алкара кол шал кардан етп, кус канаты талатын сахара шелден етт1. Б1р кезде ауылы кершд1, оне анау Майтебе, Царакия, Сет1мбай... Курецсал дала терш1П рахаттанып жатыр. Булар ушып келе жатыр екен дейд1, бш епн катты кысып устапалы п, Ж1бермейд1-ау... К,ыстыгып, кысылып жатып оянып кетт]. Цара терге тус!пт1. Он жак бшеп шымырлап уйып калыгггы. Т у н д т ашык шацырактан пырдай жулдыздар кер1нед1. - Б к м м л а , б!см1лда, - деп Ж ам бы л он ж агы на аунап тусш , бш егш укалады . Э лдекай дан ит уред!, кулагы да аш ылган, ж анары нда К1легейлен1П туры п алган м унар да с е т л г е н , кеуде сарайы сынгырлаган шыныдай тшт1 басын кетерш отырып, ж ац агы т у и н есш е ту с1рд1. Меккеде кайтыс болган Тэйт1 агасы муны ерекше жаксы керуш) ед1, бетшен какпайтын. К,ажылыкка аттанарда да баскалардан белш алып: - Егер Т1р1 келсем ез!ме тапсырасын, егер ак ел1м кездес1п осы сапардан оралмай калсам езще аманатым — Сатыш балам! Оз1 еркелеу, касыннан тастамагын, - деп ед1 жарыктык. Тойп агасы быепнен тас кып устап, шакырып, б!рге журш калганы калай? Оз1мен бтрге ертш журген1не Караганда талканы таусылайын деген1 шыгар. Еумырьщ б1тер туста ен жаксы керген о дуниедеп жакыньщ келш шакырады деунп ед1. С 1ре, солай болганы гой. Адамнын ДОМ1 таусыларда жаны жасацгырайды, кайта нересте — соби куйше келш алдиленед] деуш1 ед1 бурынгылар. М ше, елбфеп, жаны кунак кагып, жупр1п кетк1С1 бар тштен. Кез1 шырадай жанады, оне аспан астында ойнак салган жулдыздар. Б[реу1 кулдилап агып тустг - Б к м м л а, б1СМ1Дла. К 1мн1н жулдызы болды екен, бу ж алганны н б1р пендес! б аки ды кка атганды-ау. Тан С1б1рлеп, уй 1шше сут соуле жупре бастапты. Тандайы кеуш , кымыз ШК1С1 келд1. К,асында жантайып Сатыш 1Н1С1 Корылдап уйыктап жатыр, шаршаган болар неше куннен бер1. Бар байлыгьщ - балан, муран * 1зп 1сщ мен урпагьщ. Жана Тэйт! агасы Сатыш баласын тагы сурап жатыр. Эне, аруагьщмзн коргап колдап жур гой олар. Т усш айтса ма екен, жо-жок, 6эр1 жаманга жорып коркып калар. К эр! б!леп д!р1лдеп, Сатыш тын басынан сипады. х

«Тентепм-ай, катты еркелетуш! ем, мен бу дуниеден озганда ек1рш, м е т сагынасын-ау. Бэр1М13 конакпыз бу дуниеге. Мына цасыцдагы кара шалдай болсын, сенщ тотецдей болсын бэр1». Кенет олдене ырылдагандай болды. Уйге К1мнщ ит1 к1р:п кеткен дегенше болмады, тесепнщ аягынан кер1лт, нэн жолбарыс кетерщщ. - Б1см1лла, б!см1лла, - деп кария он! мен тус1 ме деп кезш укалап сурткш тед!. Тайыншадай 1р1 кызыл жолбарыс кершш турып-турып, Жокенн!П тесепн:н аягында жаткан байпагын И1скеп, жалап-жалап алды. Ыр-ыр етш аппак сакалды кария акынга карап шокиып отырды да цойды. Кызыл шубар жолбарыс босагага барып тагы шокиып отырды. Кенет есж ез-езше ашылып кетт1. К у н таудан жаца шыгып келе жатыр екен. Э л п жолбарыс тура сол таудьщ устше тырмыса шыгып келе жаткан кунге карай беттеп барады. - Жокец уш рет дауыстап шакырды. Кызыл шубар жолбарыс Алатау устше шыккан кып-кызыл куннщ шапагына С1нш жок болды. Кып-кызыл кунге айналып, арай боп, ш уак боп теплд!. -Тэте, тэте, не болды? - дед[ Сатыш карттын даусынан оянып кетш. - Сатыш карагым, агайын — тугандарымды тугел шакыргын кане. - Каз1р, тэте. ТуЬ, сейлед:н13 гой, акыры. Бэр1М13Д1 шошытып... - Керден Т!р!лш келген Керугылындай болдым ба? — деп Жокен кенкмдей кулд]. -Каз1р, тэте, каз1р... Жамбыл босага жакка карады, ештене кер1нбейд1. Ашып Керсе алаканында уш тал таргыл кылы калыпты. Кызыл жолбарыстын уш тал кылы колында д1рмдейд1. - Бабаларымньщ, асыл аталарымныц киес! гой бул! - дед1уштал кылды кор] саусак ксудес;не басгы. Бабаларыньщ П1р1, езш щ киес) болган - кызыл шубар жолбарыс алып акыннын босагасынан шыгып кетт1-ау... Ораламысьщ ел- журтына, асыл кнсмгз? Бул кие кайдан болган ез1? Ж окен ез1 титтей)нен шеж1ре кегцл кариялардан талай- тала:^ естпен коне сарын — алтын аркау, эн п м ж г, есше тус]рд]. Мына жалпак элемнш жартысын кекке табынган К ек

Тон1р1С1не сыйынган турк!лер мекендепт1. Турк1лерд1 кек тур:к деп талай-талай жалы кущрейген мемлекеттер мен улыстар багынып, мойын усынып, ел1 мен жер! улкейе бершт1, кенейебер1ПТ[. Мше, солкездем ансаппенбакбасы н айналдырган елд1н патшасы дос пен душпанды айыруды койыпты. Ж анына енкей кербакай кунппл, есекш 1л, сумакайларды жинапты. Цырык уоз1ршщ бор! б1р-б1р1мен кырги кабак болып, кыркысып, жулысып б1р-б1рш жамандап ж у р т , акыры патшага у бер:п елт1рт, алып патшалыкты кырык бел!п окетштг Ж1н1шке ж]п тез уз1лед1, кырыкка белшгенд1 керш ген талап, акыры езара б1р б1р1н шауып, екеу) де К ек то тр к й п н кайарына ушырап, тугел куруга айналады. Ел боленбай жыл шапкыншылыкка ушырайды. К еш еп кызгалдактай кыздар кун болады, туйенщ ортан ж!Л1пндей кайран Ж1Г1ттер кул болады, кеб;с[ кырылып, ел азып-тозып сансырайды. Сонда сол кокке табынган тур1кт1Н б1р он уш жасар баласы кунд!3 кунге тунде тунге жалбарынып, ел журты у ш т кенпр]м сурайды. Тау к е з т , жапан тузд1 аралап, диуана болып, сол бала уш жыл бойы Кектощрше жалынып, жалбарынады. Шын ниет етсен И1мейт!Н норсе болмайды. Кектощ р1 каЬарынан кайтып, куннщ б1р шапагын жулып алып, содан кызыл шубар жолбарыс жасап, жан б т р ш , олп бозбалага серж етш беред). Ол тоюр! кулай бершген Иес:не гана коршет!н Киес1 екен. Кумдай шашылып, екпелер1 е ш т , кабыргалары сопл1п, бастары ауган жакка кангырьш, тенпреп кеткен елш сол бозбала дол сол куннен бастап жинай бастапты. Бул баягы, баягыдан сол жарты олемщ билеген атакты патшаньщ тжелей урпагыньщ б!р1 екен. Кызыл шубар жолбарыс олп Иесшщ касында жургенде не тшесш сонысы кабыл болып, баршылык пен байлыкка, батырлык пен батылдыкка жетк)3]мп. Урпактан урпакка сол кие тек кол бастаган батыр немесе ел бастаган кесем, бас иес! болар хандардыц гана касында журед] екен, бул кие. Букш 61р елд1Н уранына айналган Карасай батырга кызылшубар жолбарыс ер1ПТ1. Жаны кысылганда осы кие конган бабаларына сиынады. Алгаш Карасай бабасынын оруагына тэнп болганы Кулмамбетпен айтысында анык ангарды. Тогыз акьтнды женш, КОН1Л1 колдей, елен! селдей тасып отырган Кулмамбетпен айтысасын деп КуттыксеЙ1тт)н Кудайберген! е р тт окелгенде 10

шынын айтцанда ептеп сасканы рас-ты. К,улмам6ет Т1ПТ1 еркщ, туйдек-туйдек елен1н ертше каулатып удеп барады. Элдене деп айтайын десе тандайына Т1Л1 жабысып, ауызы кургап, ар жацтан келген елен буршак-буршак болып туй ш т, мойыны урлеген карьщцай кернеп барады. Сол кезде К,удай6ерген болыс айкай салды: - К,арасай! К,арасай! К.арасай баба колдай кер! —деп муньщ жанына к е л т ед! тыгылып турган. кептелт, жупталып калган елендер жанартаудай аткылай женелд1. Токтамайды, толастамайды, ары да толгады, бер1 де кайырды. Акыры Цулмамбет акынды жен!п, аты б у к 1Л казак-кыргызга аныз болып таралды. Содан бер; айтысарда К.арасай баба эруагына сиынып алады. Содан бер1 гумырында Жамбыл айтыс додасында жснк'п еш уак колдан берген емес. Мына б1р уакиганы Кенен де Сатыш та керд]. М эскеуге 0нкунд1кке бара жаткан кез1. К унде елен1 орысшага аударылып, «Правдага» басылып, аты дурюреп, езшен бурын данкы озып турган кез1. Эр калада «Жамбыл акынды керем13, ел1М13Д!Н бас акынына сэлем берем13. Т)р1 Гомер, аскак дана дейдЬ - деп анталаган халык патшадай кут!П алып жаткан шак. Кен1Л деген б;р леп. Ж окен толкып, нурланып, кырланып, куннен кунге жасара тускендей, санкылдаган дауысы бук1л вагонды алып кетед]. Хатшылары, сер1ктер1 айтканын жазып улгере алмай калады. Таудын тасыган езен;ндей болып келе жатканда б1р кырсык шалды. Муздай кымызды ш кеннен токсанга келген карт акынньщ кызуы кетершш, тамагы Ю1п ауырып, у т шыкпай калды. Поезд ырсылдап кун еткен сайын Мэскеуге жакындап келед!. Дэрперлер канша карап, емдесе де Ж экеннщ хал1 темендеп, тесек тартып сыбырлап сейлейтш халге келд1. У т жок акын акын бз? Букш ел бул токсандагы шал елен айта а л м а з ы екен деп, кундейт!н, кулетш болды-ау. Бук1Л казак алдына эдей! алып шыкканца хас маскара бэлдым-ау деп Жэкен Катты капаланды. Д эл енд1 ертен жегем)з деген кун1 бую л ук!мет басшылары келш, Ж экеннщ халш кер1п, том-торыс, бастарын шайкасып, кеньчдер! бузылып кайтты. К,арт акын т у т бойы бабалар рухына карап куран окьщы, «Уа аруагьщ нан айналайын К.арасай баба 6-: пмд! жерге карата керме!» деп катты теб1ренд). Шаршаганы ма, жок уст!-уст1не еккен дэр1Н1н куш1 ме I!

талмаусырап, тан алдында кез) 1Л1Н1П кетт1. Адбас Алатаудын басында жур екен дещц, арсаландаган кере кулаш шубар жолбарыс келш мунын аягындагы мэскш жалайщы. Ар жактан ак сакалы белуарына тускен сулу шшшд1, кец иыкты Суйш бай агасы кершед1 де: -Жамбылжан, тарыкпа, корыкпа! Жел айдамай булт кетпес, тарыгып журсен ** суйшерсщ, камыгып журсен * куанарсьщ. Царасай бабаньщ кызыл шубар жолбарысы саган ерд1, басьща бак конды. Енд1 колынды онга с1дтесен кущц устарсьщ, солга сытесен — айды устарсьщ. Бакты кетерер салмак керек, соны угын Жамбылжан! — деп узап барып кершбей кетг1. К уп ен щ 1Ш1Нде оянып кетсе кеуде сарайы шайдай ашылган, сьщгырлап тур. 1лул: турган домбыраны алып, дауысын кетере езшщ ежелп оуенше салып туган ел1, ескен жер1 жайлы тол гай женелд1. Дауысы туп-тунык, кумб1рлеп тур. Алдымен жанында жаткан Сатыш оянды, одан керш)лер1 букш вагон, поезд ДУРЛ1КТ1. - Жамбыл ата елен айтып отыр. - Даусы-ай десенлн, алты кырдан ест1лед1 Т1ПТ1! - Ауырып калды демеп пе ед1? - Шалдын кырсыгы да. Эне М оскеудш тобес1 кер1н1С1мен санкьшдап согып отыр! - ПаЬ ш!ркш-ай, десещш! - Жаса, Жоке жаса! - Унщ нен айналайын Жамбыл тоте! — дест1 куанган кепшшш жамырап. Сол сапар — бак сапары, акжол болды. Жамбыл аты олемд! алып кетт1. Элен1 мухиттарды асып, тауларды басып, дуниен1н терт бурышын тугел тарады. М эскеуден кайтканда кеп журт жатыркап, Жэкецд1 танымай калды. Бел1 б у п л т, колында ак таягы, токсанга келген, коуж!реген шал кайтып келгенде тжтелш, кеудес1 шалкак, бет1не кызылшырай нур жупр1п, жанары тутаныг:, дауысы ашылып, бойына була куш бггкен жастай ерк1н кимылдап, тез журетш одет тапкан. Токсандагы шал емес, жптттей сергек те серп1нд1. Мше, содан бер1 катты сыркаттанып кермеп ед1... Тан атып келед1. Жана куннщ шуагы жерд! елж1рей айналады. Тау жактан коныр самал еседг Ом;р деген не деген тотп, кандай осем?! К,арт акьш козш келегейлеп сыртка карады. Адам негурлым бакытты болса уакыт деген1Н шыр айланып солай тез ете шыгатынын б!Л1п пе? !2

К,ус — ушу уш1н, балык * жузу ушш жаратылган. Ал дуниеге келген ер себи бакытты гумыр суру уш1н келед]. Ол пенденщ мандайына не жазылып турганын б!р алла б1лед1. Б1рак бак та, бакыт та Т1келей езще байланысты. 1шк! езегще, араласатын ортага байланысты. Улагатты максат, асыл мураты унпн борша-борша тер тепп, акылы мен 1сш уштай б1лген, ез-ез1н устай бшген жан касиетт) де кастерл). Ондайларды киес1 тен1ректеп журед[, П1р1 сактайды, акыры ол бактын алтын тэж1Н басына киед!. Ол уш ш ипл)кке умтылыс, токтаусыз эрекет, ойлы 1с керек. Мына жалган дуниенщ К1ЛТ1 - ез!нде. Жулдызынды б тк те жандыргын келсе — тен!репн де осем болуы шарт. Араласатын дос-жаран, замандастарьща багын не есед1, не сор айландырады. Талгамы жоктын ** талканы тез таусылады. Жамбылга кунде сапырылысып кел)П жататын п .ш а - жазушылардын кейб1реулер1 тетес)нен сурак койып: - С 1з калайша осыншама узак ж асады цы з? — дейтш1 бар. Бул ондайда жумсак жымиып кана: Оны б)ртш 1 кудай б1лед1, ата-анамнан сура деп жауап кайырады. Шынында да замандастары сиреп, сиреп енд1 тау басындагы жалгыз доланадай жузге ентелендей к ел 1П калыпты. Энпм е дукен кыздыратын асыл кеуде, шеж;ре кен !л кария- курдастарыньщ бор: анау жотада, монмл;к мекеншде жатыр. Имандары алдарынан шалкысын, ет*г! доурен оне сол. Саркылмас доулет тэнщ нщ саулыгы. Бумыры уытты спирт, арак-шарап тартпады, лас норседен бойын аулак салды. Бес мезпл намазын каза Ж1бермей, жылына б!р морте ораза устады, осы жасына дей1н кырым артык -ауыс ет жинамай, езш бойгеге косатын сэйгул1ктей баптай бьчд). К,оркыт баба: «Бас аман болса — берж табылады» - демекш! тон саулыгы — бар дэулеттш басы. К ен 'л куйш когер!п, жадырап, озшдес1П кулш журсе — ол адамнын балы тамып, ажараланып турады. К,азымыр, кызганшак, ашуланшак жан - шнн курт жеген агаш секи:д) - тез курап, семед1. Т!рШ!лгкт[н кез1 — козгалыс, енбек. Тощрегще жаны жайсан, м етр ! шиплдеген, жомаэт кен!ЛД1 морт М1незд1 жандарды жина. «Ырыс - жугысады, акыл - ауысадыо. дос — )3

Ж я .м о м .м ен д о с — журе/? есслг/иеи, - деп Махамбет акын кандай тауып айткан десенпп! Бук1л жер - жаЬанга елец1 аркылы аты жайылды. Ойьщ, акыльщ дурыс болса - сезщ де, 1сщ де дурыс болады. Бул ежелп кагида. Акылды бастан гибратты сез шыгады. Ал, океншн канымен, шешеннщ сут!мен б1рге келген акындык дегенщ - бул кудай тагала берген асыл касиет! Оны ыкыласпен устап, бебектей мопелеп, кустай тарап, бабын тауып, багалай б]лген жен. Тоцф1 сыйлаган сол енер!НД1 булак кез1ндей ашып отырмасан тез б]тел1п, ком]лед]. Ж аксы жандарды - м аксаткерлтне карап айыруга болады. Акылсыз жан — максатсыз, ол тапа- тал тусте адасады. Адам ыркынан тыс тылсым, куД1ретт1 куш -касиет болады. К,асиетп ел1, жер1ушш туганперзентшщ мандайына бармактай бак бйедг Сол бак \" ол кезге кергнбес - жаксылык пен ырыстын нышаны — П1р1 мен киес1. Жамбыл ес!к алдында жиналып жаткан агайын — тумаларына керген — бшген, кек]репне туйген осы жайттарды ортага салып, айтып бермекпн ед1. Кезек-кезек солем бер1п, алкакотан отырган агайын бауыр, балаларына сынай карады да: - Басымды кетерщдерын! — дед1. Аркасына кос жастык койып, иыгына желбегей шапан жапты. - Немене борщ суга тускен кежектей урпиш усцындарын тусш кеткен. Аталарьщ М1не алдарында отыр. К,удайга ш ую р , асарымды асадым, жасарымды жасадым. Борше де тэубе! Маган ерш журетш кызыл жолбарысым жана босагамнан шыгып, Алатауга карай кетер)лш кегп. Уш рет айкайлап шакырып ед1м, бурылып карамады. С1ро, маган да кезек келген болды, мен енд! монгш1К орныма барамын карактарым, - дегенде б1р — екеу: сыксьщдап дауыс салып жылап Ж1берд1. - Тойт, ор! кез жастарынды керсетпецдер. Аталарьщньщ арты той. М енщ суйепмд1 узатпай осы КИ13 уй турган жерге - езш н щ багымнын 1Ш1не койындар, мен енд! узакка бармаспьш. Ана Ережепке ек: токты апарып берщдер, опекун I б1р токтысын алып сойгызганмын. Баскада карызым жок, елещмнщ отеучте, жырымнын шашуына деп сыйлап берген)н алдым. К,ыргыз-казак кудасындай курак ушьш кутп, ханыгщай 14

сыйлады. Баршасына нур жаусын! Мына Сатышты белектемендер, енд) осы калады ага болып сендерге. Ал, Тезекбай, ана кержорганы асыма соясындар. Тек жалын кузегенде терт-бес кыльш сшекейше матырып альш кальщцар, - деген сотте сырттан терт — бес адам к;р!п келд]. - С1ЗД1 Шаяхметов Министрлер Кабинет!н[н ауруханасына алып келш емдет деп Ж1берд1 613Д1, дед], - аксакал акынды капсыра кушактаган Сэбит Муканов пен Мухтар Эуезов екеуг - Жаман шалды алыска суйремей-ак койсандаршы. - Ж ок, болмайды, С13 халык уш ш , казак уш ш керекс1з! — деп Собит коймады. - А нау доукара койды сойып кудайы ас таратындар, - дед1. Ж окен Тезекбайга карап, - мына меймандар да дэм татып кетсш. У лы акын осыны айтып, ол^рей берд!. Бор: дереу сыртка шыгып, 1ште дэр!герлер гана калды. Туе ауа ею машинамен Алматыга алып кетп. ^^ Мойынкумнын кумды жазыгын бойлай Шу езен! агады. С е к с е у 1ЛД1, кумды елкен!н оркеш1 секш д ен т, алыстан Жамбыл тауы кор!нед]. Сол Жамбыл тауынын бектер}нде атамекен)не кеш ш келе жаткан сотте туган норесте токсан тогыз жылдан кейш М айтебетн бауырында, Шотай езен!нщ жагасында, ез ауылыныц как ортасындагы алма багынын шннде тамылжыган жазда жерленд;. Жамбыл тауынын атын ие^ ен еген сол соби кей)н алып тулга - олемнщ Жамбылы атанды, улы акын болып, казак атын торткул дуниеге танытты. Улылар — елшщ багына, бакытына туады. Улы акын кайтыс болганнан кейш ел арасьитда ^!ынандай онпме тарады: Жамбылдын ж уреп он жагында екен, онда уш тал тук е с т тур екен дест1 журт. М уны 031МН1Ц оке-шешем де жастайымнан талай марте айтып, мегн де шубомз сенд1р!П койган. К ы зы л шубар жолбарыс алкы эы л к у н н 1н ш апагынан Кайта ж аралып, ел]М!зге оралы пты, ол халкы м дегенде кабыргасы кайысатын дара т ^лга - мандайы жарылып туган асыл перзеит)Н1Н жанында кыдыр болып ерш жур деседг Бак пен кие — ел журтымыздан арылмасыншы!... 15

УЛЫЛЫКДА ТАГЗЫМ Зерттеу Vлыларды белил; б1р д э у 1р тугызады. Осыдан 160 жыл бурын Шынгыстауында Абай дуниеге келсе, арада алты- жет1 ай еткен сон Жамбыл тауынын бектер1нде Жамбыл туды. Е кеу]кей ш казак деген улы халыктын ек1 алыбына - поэзиядагы П1р1не айналды. Абай мен Жамбыл екеу: але^;ге казакты танытгы. Букш дуниежуз1 эбден мойындады, олардын поэзиясы мойындауга можбур етг1, таланттарынын алдында бас ид1. Эрб1р улы тулга ез!нше б1р-б1р элем, белек жаратылыс! Абай мен Жамбыл екеу1 де казак эдебиет1нде алтын эрштермен калар гажайып кубылыс. Б1реу[ мына олемдеп алуантолкынды алып мухитдесек, екшш1С1 сап турл) бедер- белпс1 баркурлы к сек1ЛД1^Екеу: де алып та биж, айдынды да, айбынды! Дегенмен осы тулгалардьщ шыгармаларын унш е окыганда, кадала Караганда, ой, алла-ай, екеушде езара ундест1К, жагымды жарастык, б!р — б:р1нщ айтарын екшипс; устеп, куатгандырып, нурландырып туратын елендерте карап кайран каласьщ. Ойткен] олардын жыры да сыры да мэнплж такырып - Т 1РШ 1Л1К жэне АДАМ ТАНУ женшде! Олар мурага нен1 калдырыпты, неге ундед1? Карап, байкап керей1кш1. Акын деген эулие эркашан би1кте, туу бижте жаркырап шыккан жазгы кундей турып алып, жер бет!нде кыбырлап- жыбырлап журген пенде - адамдардьщ т!рш1Л)к пайымын саралап, жаксылыгына жандары жадырай рахаттанып ал, киянат киыс - 1стер1не к у й ш т , кейид1, журеп сыздайды, капаланады. Ол ез1 ем1р сурген когамнан сырт кала алмайды, кандай б!р суреткер болмасын ол белпл1 б1р д эу1рд1н жем[С1. Акынды эулие демей кер!Н13 к:м болса да жет1ст1п мен кемш!Л1пн дэулет1 мен беделше карамай ашык айтып тастайды. Ол елец! елге аныздай тарайды, ерттей каулайды. Бул — быер жанга басты кесер батырдын алмас кылышынан да ауыр. К еп пе^ ел ер сиякты конторгай прш ш ж кешш журе бере алмайды. Кисыкты сын тез1не алып, Т1Л)П тусед!, сей'пп караптан - карап жур!П, жау тауып алады. 16

Олар да карап жатпай акыннын жанын жаралайды, аш арадай талайды, неб1р киянат суркиялыкка барады. Ырак айтылган сез — атылган оц! Дэлел керек пе? Абай атам айтады: немесе ^я<?ь///бь/ а/(бая бас, ем Жал;сь/ль/л;, (9з жаяь//^ ба/? б/р ба^сьмь/л;. ЬЪ/)ым/л;арль/^ абал^а л;мь;// язрсе дрл;амба ая:к/зеб/ .мал /наям/ь/ль/л;. ^ал/аяя:амбь//( балас ь/ Ле жек бе^ея, д/?кби2е асек /яась/я безекя/е^ея. Дось/// км/я бось/яа жад/аябамбь/. //Аркб/бс ес балса/мь/ сезеб бе^ея. Осындай б!р шумацка туйреп тастар, етк1р, цанын тамшылатцан уытты сынды «Кум1сбайга^>, «Дуйсенкулга», «Ракым шалга», «Назарга» жоне баска да елендершен керем13. Жамбыл атам да к ен М н е унамаганын бет-жузщ бар демей туйреп-туйреп айтып кете берген, ол ауыздан-ауызга кешш, ел арасына тез тарайды. Будан еткен ауыр соккы болар ма? Батырдын гурз1сшен акыннын б1р ауыз елещ артык деген осы! Жамбыл ата «Байузак молдага» деген елен1нде былай дейщ: О/яь/я^а екеу кея/я//, б/'/л \" .иалба, №я<?ея/д/олбасыяь//( м/убар жарм. Малбась/ Сарь/екед/я//( урль/л; /<ь/ль/я, Лубая кемфе <?ар, аз/// я/аба ?/ «Кек1мге)> деген елен1нде: Дер/ ая/ь/^м/ь/ Л*акбиби, Дамбам е/сем ак/ти//^? Е/б/ бмлея алу^'а Лам араба// бек/'б//^. длбе бек/я келб//^ бе ? /]/№/// сая/ыя бея//'//я/'/(. А'/; я/аямь/м беб//( бе? /]А,Ь/(ГМ,7 ж?я же/я/.мя/^. длбе <?ар;'я каз жась/я Ларем//.' бея бекб/бб/. /1м/ь/я жауая л;амь/рм/ь/ Лакш сеяея а/я/ябби,- дейд1. 2-)2 )7

«Мэмбетке», «Эленин Омарга», «Есенэл! мешкейге» жоне басца да кептеген елендершен Ж экеннщ журек жуткан, етк1рл1пне тэнт1 боламыз. «И1н; келген жерге туйе де шегедЬ демекш1 сез угарлары ездер1 к е л т , кеш1р1М сурап, сын тезшен он шеш!м кабылдайды. Туа бггкен керсокырды мола гана тузетер. Абай мен Жамбыл жай кайбана казакка сын тагып КОЙСа б1р СЭр1, КОЛЫНДа 6ИЛ1Г1 бар, ЭМ1р1 кунги, дум1 мыктылармен аш ы к майданга шыгып аяусыз ошкерелейд1. Абай Кулембай болыска былай дейд1: .м/некем, .мйльшдм мыаь/ндйп, Гумсде л;о.м, й/п/ий жйл. А^йЛуИй^ы сл^е /иьмын&ул. Сум/иседй^ы елшд/ Ус/ийм яушйдь/ти тиы^идйп. А'ую^мерш сез йй/псй, Ейс мзем,м/н юь^мндйп. д лс/зд/^ сез/н сйл^ь//?жсь/л П/лля л;ы/?мндйп. Силз ^й^ десе жу^е^ш Орнь/А;лймды суьмдйя. Сь/^/ИА;ьмй/?^й <гы^ А^ур кулел^/и жь^иь^дйп. Ал, Жамбылдын Монке болыска айтканы: уЙйй20млыл; ^олысь/ иысмл; келсд/, А/у/?ь/мдй/?м лучйыл; келед/, Ек/ й/Рйдйн си/псп же/7/яде Аездер/и л;ь/<гыи кслед/. Сез&р;'/у узйр?ий /селед/. А;ь;зйр/пй келед/. 6?нж/ йзырйл; жс^де Ус/л/7/с жуз й/?й?й кслсд/. А/^ырй^ьм йЛйдь;, др йлуй// л;ь;/?^й сйлйдь/. л;у^йм жйрылл;йл А^йлшйлйрь;н /лол/иь;/?ыи ялйдм. Мше, бул дегенщ алпыс мын жауга карсы шапкан байадур батырдын е р л т н кез алдымызга окелед1. Акьпщар - елшщ еркес1, циын-кыстау кезде ел бас.айтын серкес1, ЭДМ1Н айтар акжол жандар. «Бас кеспек болса да, *пл кеспек жок,». Атакты Суйш байдын алты атасынан бер!

хандык узшмеген, азуын айга быеген Тезек тереш ыктыруы асыл сез1нде, ацындыц киес1нде. Улы устазынан енеге алган Жамбыл да 61р гасырга жуык гумырында ешк!мнен тайсалып кермеген, сол бшк тугырдан туспей кеткен акиык акын. Абай мен Жамбылдын бетке шыгар каймактары-ау дегендерд!н осындай жагымсыз кылыктарьш осылай «сойып» алгандыгын керш , баскалар да 1шш жиып, калыпка тартылып, жен-жосыкка кошед1. Акын ез ортасынын керген кез1, ест1р кулагы, айтар дуалы сез1 деген осы-ак болар! Ек1 алып !нжу-маржандай кестеленген елендершде табигат суреттер], туган жер бейнесш де эдем; суктана жырлайды, езектер]. ертене суреттег[Д1. Текняшмен уксас. Озара ундес, елге, жерге гашык. щ кор кец]л. Екеу1 де теб)рене, берше, жер сулулыгын Абайша, Жамбылша суретгеп, тег1лед1. Сол елендер! аркылы Шынгыс пен Жидебайды, Цулансаз бен М айтебеш б1р керуге сагынасыз, ансап. армандайсыз, гашык боласыз. Бул талант куД1рет! Ж я з д ы л гу н и//л^е оол<?й//ды, Лаковым м/ол^ын, (Удмм/ем/ел: Кзы/?м/; ес/и м?ол<?яй&;, Л*ем/;'п ыуыл Л/ал<?ь;//яы/? лсо//ь; л;ыл/иьмдыл. ымеырлыр, (змеле/) Яумф/ ь/^/<ь/лдып, Суды /7?у/7ыя л;уль///-/н<7Ы /1;жылы ;ыы_)'ь;п ^ул/?;ылг)ы/;, Жо<?ы^ь/ /ме.ие// умрск — ,\\ыз /пу/КГЯ С 'Ь Ж /7Ь ;л & 7Я ... Мше, жаздьп( гюкап керНил, тогЬтген суретказ-калпында 'Г1р!Л1п кеп кез а..дына тура калады. Цуйма талант гцна осылай жазады! Абай табмгатгын кыр-сыры, жылмезплдер1женйще каз..к эдебиет1нде улкен кайталанбас полотно-галерея жасап кетп. Жаз келбет1н Ж окен былай жырлайды: 19

^/иь/жды ер/я/ме, Валяла/?, А'ул/.-м^ем д/;'//<?, .жяз лгсл^/. Гумс Создай, л;ом роздан 71'зм/я кя/;:яр л;яз келд;'. .Жяс/ия/?дь/% .жуз/ жям/?я//дяи А*с^ еуифдс сяфяндял Мяхя^я/п, .иемфм/ зм .м<?н кум Омь//; лгуллг/ мяз кмд/. 7Ъ.мям/я о.мф, и/я/и/иыл; жыр /(яля, дяля, ом тием л;ь;р ^рекм/с .жяз —^мьм ж яз. 7е^м^ем /сек/мся ял/ль/н мур 7/яздямя/? ядя^м яз $я енд/. . . . П/я^/ясы м/я/^л;ьмдял, /(яз-ум/)<??; А,я^/^ьмдяи, А*еко/?ям м/ял^ь;н, о/м?ян, кол Сял/ия/уя/и, ;мя/и/пык; сам сауле/н /)м.ия^ы.и —ясл;я/? л;с/мям осл/ У ксасты к бар ма? Бар. Екеу1 де тамылжыган жазды тамылжыта бейнелейд1. Бул жай ундест1К кана емес. Тулпардын шабысы тулпардай болады. Цыран би1кте шыркайды. Улылар гана осылай жырлай алады. Табигат — ананы шын суйген перзент! гана ссылай к,ад1рлейд1, кастерлейд!. Абай мен Жамбыл шыгармаларын кайта б1р зерделеп карап шыкканымда кенен ойлар, философиялык толгамдар, улагат болар сом -сом алтын сездер кенш е кенелд1м! Б13 бул улыларды кайта-кайта окуымыз керек, урпактарымызга узбей окытып отырыуымыз керек. Окыган сайын жанага, жацалыкка жолыгасыц! Данышпан Абайдын гаклнялык кара сездер1 ез алдына белек б!р энг1ме! Олендерш алып карандаршы, будан б:р гасыр бурын да енеге, буг[нге де сабак, болашак урпакка да саликалы аманат! Жя.мя// ядя^м к;язядь/ аз/ме ор, О^ям смсе//, к у/// болярсь;?! к;о/?. уя/яы ояр улксм^с ссм, 0 з/ зо/7&/% боляды мдм дя зор. немесе, 20

беек, амф/'к, А/я\\/няни/ял, Ер/мм/ск оске/? .мял м/яи/яял; Есс дум/яямь/^ ^/лсе^/з. 7яляй, <?//<?ек /пс/?с/( ам- /(ЯЯЯ^Я/Н, /)ЯД;Ь/Л/, ом/;ЯМ А,ОМ. Бес ясь/л саз кенсе^/з. Абайдын осындай ф илософ и ялы к ойга тундырылган канатты сездер1н, зр о к у о р н ы н ьщ К1ре бер1сш е ;л1П койып, улагатты ту ж ы р ы м -п ж 1рл ер 1н ж астар санасы на удагты с)Н1ре б)лсек ко й , Ш1рк)н!... А йты лм аган ж ай, кам ты лм аган ю ж о к тор!ЗД1. Т е к , е зщ е каж етт1С1н ж ад ы н а туЙ!П ал, т е р т ал. А байды к ай та о к ы , тус!Н1П о к ы , тер ец :н е жете бш! Румыр деген камшынын сабындайкелте ем1рд! парыктай б:лей!к десек, Абай мен Жамбыл ютаптарын парактайык, агайын! Жамбыл атам былай деп есиетнама калдырыпты: ,Ж7^/я;м;/к ксз///дс ^/еерл; ;?о.;ся ер &ыя/) 7у/?уияся ж/^/7п саз///де //ас/л/ о//ь;^ кед/ ооля/? /(яжь/рль/ г)олся ,мямдяядя Аяль;л;А;я саз/ с.м ^оляр Ел; ум/;/; /йуеям ерлерд/^ /^;дь;-я/7/нь; &//7//Я кс// ба.юр Е/рл/^/' ке/исе я^ямын дрк;д;дср<?с жед/ боля/? Ел;'д/с;з болея жолдясь//^ А^Ь/Л<?ЯМКЯМЬ//?Ь/// сел 00.7Я/7. И/?//;ь/л;м/я /п)'ея/; язя.ия/н Аяль/л;А;я ^лке/; бел боля/?. немесе: А*ай кярА/ /пе// аау/.иям^ь/ б//? су^\\я/)ея А^е/; ж/<мл;ь/ келд/емд; бф /?;уляя/?<?я. Жг/А;сь///ь/л( орл;ям;я//г)я жа//; болек Жяумяя ябяд/ жяряд/яс о//? л;ь/д//;;ярея. немесе тагы б1р еленшен уз;нд] келт1рей)к: /(ь/лея// л;ямь;/? боу/д/яся //е оке/нес;^ а.мфбем Доуле/?;;/(не/; ме лямдя 7я_усьмд/яс/яям кар/Мс-с// Жял^ь/з д;у/уя/( сол боляр 2)

дс А^е.им.иемг);' м?о;'м.мея. Анылды жаннан акылды, ацымактан акымак сез кутуге болады. Данышпандар дана сез айтады. Жогарыдагыдай канатгы, мотел болар елен жолдарын окыганда жанын байиды, кеудене нур соуле толады, санан ашылып, журепн тазарады. Кунделжт! б т сп е с к.ым-куыт Т1рл]хтен б1р сот болса да бижтеп, жогарыдан темен царауга, багамдап-пайымдауга мумк!нд1к туады. Б13Д1 ойландыра алатын, ойландырып капа коймай, 1зп- ниет, акжарылкап 1зпл!кке ундейт!н, жаньща адамгершынк д о н т себетш осындай улылар барына тоубо етес1Н, шук!рш1Л1к кыласьщ. Мына аждаЬадай ысцырынган тагдырга не дерсщ? Б1рде онынан, б1рде солынан согып, сау кун1нде ес1НД1 алады. Ал осы жаланган тагдыр жаналгыштай сыбанып Улыларга, онын 1Ш1Нде Акындарга елердей еш болатыны нес1? Эз: де мына дуниенщ од1летс13д!Пмен кунде куресе-куресе, кер!нгенге арашашы болам деп жур1П кырык жамау болтан журеп плкем- Т!лкем1 шыкканша ездерш аямайды олар. Мына б!р уксастыкка зер салынызшы. Абай ез) жанындай жаксы керетш, елд1н алдына шытарам деп ерекше ум1т кут:п журген суткгп улы Эбд1рахман жастай цайтыс болганда кундей кун}ренд1, тундей тунерд:. К,айгы уы^ына малынып, ай урды, мьщ сан цас1рет! елен болып ак к.агазта туст1. Жмь/ртия лсясындя оож'я оу; <гь/н&/, - деп цайгы жутып, Ы м-бипм жолына тускен перзентпнц МОНПЛ1К б а ц и л ы ц к а аттанганына сары уайымга т у с т , ктеген ю-шарапатын айтады: От: ег); рас. А'езс'е л;ятимд</ Л/ыр <;/мнл;я.)/сас, -деп б!рнеше кас;ретнама

элендер лепн жазды. Жамбыл да с у т к п улы Алгадайды оскерге шыгарып салып турып, «Эке атына сын келпрме» деп ак батасын бер1п, атгандырды. Жамбыл ез1нщ жанындай жаксы керетш улы Алгадайды согыска Ж1бермей алып калуга кудфет-куш1 жетер ед1. Ж ок, ол е з т д улын колымен согыс ерт1не атгандырды. «К,ош, кош , балам, кош айттым, колымды м:не шошайттым» дейд1. Ел!Н уш1н согыс, топырагын у ш т кан тек деп командирлер сиякты ажал аузына Ж1берд1. Бул — ерл)к! Бул — кайармандык! Мындаган боздактармен &рге кач гег]с согыста Алгадай да мерт болды. Муны еспрткенде «Алгадай елгенше мен елген1м жен ед1» деп карт жырау тер1С карап жатып ап, катты капаланады, кабыргасы канысып, бук тусш, шепп, сартесек тартып калады. Ел-журт, азаматгар жиылып, акын уз1лш кетпес ушш не 1Стейм13депакы лдасакелеКененд:алды ртады . Кезшде епз улынан айырылган, б!рак кейш тоубепплдж жасаганнан кей!н артынан урпак ерген Кенен улы устазына жырмен токтау айтады, сабырга шакырды. Сонда гана Жокен басын кетер т, токсан жыл сер1п болган домбырасын алып кезшен аккан жасы аппак сакалынан булактай тамшылап, Алгадайын сагынып, ансап, зарлапж октайды—ай... /яйой.м бя ? сяндсмсоуи /нлсхм; &7?.. Тоц]р жарылкагыр, белпл: жыршы Аяз Бетбаентын орындауындагы осы жоктауды ест1сем, ылги да кез!ме ыстык жас Т1релед1. Иэ, кудайым экелерше баласынын ел1мш ешуак ешк1мге еспртпей-ак койсын! и?// л;ь;зь^ь/ К? л;ь;здя болйдм-яу. ,%/сьа? жуз^е леи Ил; /паялся Се// жен ед/... Терен тебф ен к, зарлы курсйнс, запыран ек!Н1ш!... Олар да ет пен суйктен жаралган жан. Акын журеп — нэзж, 21

тым сезштал! Тагдыр арткан осьщдай батпан кайгы екеуше де ег[зден катар е л ге т н царанызшы? АрдактыАбайдын баласы Эбд;рахман Верныйда ауырып жатыр дегенд1 естш Жамбыл мен Сот болыс арнайы барып кец1Л1Н сурайды. Кейш Эбд1рахман кайтыс болып, суйепн ел!не алып кетуге келген агайындарынан Жамбыл Абайга кен1Л айтып, мынандай елен жолдайды: Салехи ям/и бярся// /!бям^я, кетикен /иялям^я. Иуь/рды к яря леер. Сябмру;ь/ болсь/м л;ялямдя. /)/р жу/пл;ян су^яя дуняес/м, Я1Я7ИЫЙ кум^ег/'н. Жялян^я б/7икен бзя/мерек, Жятммзбыя дел жур^иес/н. лгел^ен ясьм —ям, Гяскын^ы /ианф &;суь;-ям. //яр ке?иер<?ен яуыр^я, /)рл;я//ь/ /иоссьж .ж'ясы.мям.' Ацындардьщ б1р-б1р[не деген акжарылкап кен1Л1-ай, десещзш1?! Иэ, жаксынын келенкес) де ыстьщ. Абай мен Жамбыл тек ездер! гана улы акын болып калган жок. Сондарында ездер: Т1ккен шыбыктар кара ормандай боп ес1п-енд1, улкен таланггар шогырын торбиелеп кегп. «... Жазушынын Э31Н1Н артында калдырган мектебше, онын ез доу1р1н4н жалпы рухани дамуына еткен осер1не карап багалау керек» деп жазды Э.Золя «Бальзакка ескертк)ш<> атты енбепнде. «Шок1рт(лз гылым тул» дейд! улы Абай. Абайдын улкен акындык мектеб1 бар. Кокггай, Кокбай, Тайыр Жомартбайулы, Б. Айткожаулы, Халиолла, Эсет, Эрш сиякты акындар Абай тен^репне шогырланып, онын акындык д эстур тен нор алды, тамырланды, коусар булакты сусындады. Бис! Шокэр1м. балалары Акылбай мен Магауия, немерес! Эубок:р баска да талантгы улкен топка акылшы устаз болып канатгандырды, багыт-багдар берд1. «Халык поэзиясынын алыбы болып жангырган жастыктьщ мол сулу жырларын теккен ЖамЬылдын оз ом!р] де талай осем соз, эдем) аныз болуга татиды», - деп Мухтар Эуезов атап айткандай, Ж окец жырынын алтын жылга жалгасы 24

узшмей келе жатыр. Улы жыраудын жанына топтаскан, у л п алы п, багын сынаган, сержтес сер1п, одепт1 шок]рт] болган шогыр-шогыр таланттар ес1М1Н ерекше атауга болады. Кенен, Умбетол1, Эбд[гали, Есдэулет, Жартыбай, Отеп, О^прзак жоне баска да акын-жыршылар Жакецд1 устаз тутты, п)р санады. Олар Жокен дэстурш жалгастырып.жузжыл жырлаган улыжурект1 одем] анызга анналдырды. «Гул ескен жерген гул еседЬ деген осы емес пе! Бупнп мынау алмагайып заманда жан-жагындагы кубылыстардан басынды арашалап аман алып шыгу ушш де Абай мен Жамбылды кайта-кайта окып шыгу керек шыгар- ау деп калдым. Бупн п кейб!р кабынган тдет, кабарган кещ л, алакулж жагдайды Абай атамыз баягыда —ак айтып койган жоне одан катты сактандырган. /(алм^ м ш л;аза<?мм, л;ам/?а// жур/пы.и, Кетиарась/з аузь/^а Жал;сь< жаА?амды ааыриадь;^, л;ам, .мам слг/ 7/ Егеменд1пм1зд1 алып, ел болып жатсак та, 1штен шалар, тобыктан кагар кунш1Л казак ол1 де бар. Кейб)р[н!н 1стеген1н, к е к й е т н к е р т , аза бойын каза турады. журлп/иь;// сез/ №.;ь;л,-л;а^,;ь;А,*, (Тамань/ жам сезд; у^ад/ь/л;. Ось/ лгунде, осм м де жол; А/смф л;амыи, л/аз к;уана/ыь/л;. Ел Т1реп - б)рл[к, ынтымак. Б)рак уябузар, басбузар дегендер!н ермекшщей ерш, жат кылыктарга кейб1реу жастар бас урып бара жаткандай. Оган калай кынжылмассын, кайтсек кабыргалы ел боламыз? Са^мрсмз, арсмз, с/лмм/ел. Аерсе А;ь/за/? жа.жауыз. Сорль/ /<азал; ссь; у/а/м оал,ам а^;а ауь<з. бз/м-ез/ Жал;ь///ь/м )^а.;^ам лмя&'йд/. 25

Оя арсыздь//^ ае./^/с;. Кя/нсь/н^ам, амлан^ам, Л/эм де^ен<?е /им аллмм, /с к;ьмуИйы ума о.; к/'с/ ? Б уп н п барымызды багаламасак басымыздан багымыз кетед]. Сабыр сактамасак, елд!пм:зден айырылып калуымыз м у м к т . К,аз1рп заман - елд1пм!зге сын! Абай 61ЗДЩ келенке тусымыздагы кездесер жайттарды, бойымызга туа б1тер кесел1М!зд1 тап басып керсепп «казагым-ау, арылсаншы енд1 булардан)> дейд:, сол уш ш киналып, ой туб]не батады кеменгер акын. Жамбыл бабамыздынмына б1реленде жйер1М13Д1 жанып, кайрат берелндей: Ил;ь/н де^ен 5/р 5улал; — Х ейм ер каз;'н ам/наеа. Ааз/н ам/ар ка//;;/м/'/<г, Сумс/'не н/ь/^дам л;аи/н/аса. Др /(ад/р/'н ер баллам, ^рлер о;./<?р де^ен газ. Зер л;ад/р/н зер са/<л;ан — Зер^ер а;,/ер де<?ен саз. &м/р бар&/ еск/р^/ес 5а^асм л;ундь/ асьм саз. Нарык заманы — кызык та киын заман. Озще де, 1сще де берж болмасан, шашылып каласьщ. Кейб1р мандай тер; теплмей жен!Л дуние - пул жинап, кез1 б т п , не ютер1н бшмей жур. /)!рс)',/ер .мал.мс// 5а/);'// ба/сн//р/'н .жур, /]м/н.';а//^м ал;ьм //усл.;а же/с /сар/н ж ур. А^а/нер/н ду//мен/'/^ кай-л;ал;ырь;н, Инары/! м/у/(л;ь/р^а /налгкел/ жур, - деп сурак кояды. Бул — б у п н п 6эр1М13ге койылар сурак. Исл;ар /мяу й/р;н с.мес не ? Имдь/н кал/ 5ал7иаса. Ер ж/е/'/н ^ар/н е.иес не — /)е.7<?/.н ел/ &;,м/аса. За.ма// ^ар/'н етиес не — ддме/н/нен а/н/наса. 2!^

<?Я/7/'й СтИСС — /<м/лл;яны /САГС<7<ГЛ!И<Г<7. с.мес /;<? — &;с7;ос<:; ? Бупнгщей жаЬандану доу!р!нде ел1М13 кыл успнде, сын уст1нде турганда ер лер т жанып, кайраттандырып, Ж!гер берер сот келд:. Е н с е т т ус1ре бермей, алга тура карайык,. Ел болып, уйиык, ултарактай жер!М13б^здщ касиетп, пл^ыз б1здщ — ардацты, бук1л атажуртымыз — киел1. Жен! келсе б1р — б)р1М]ЗД1 кетереЙ1к, д е м е т к , с у й е т к . 1ргел) ел, кабыргалы журтболайык. Еасырлар бойы ансаган армандаган тоуелс13 Цазак ел1 болашагын ойлайтын уакыт жегп, агайын! Ол ушш кертартпа мшезден арылып, улпл1 кке умтылайык, 13денеЙ1К, 1Л1м-б1Л1м, енбек болсын кездеген]М!3. Абай мен Жамбыл осыган ундейд1, урпактарына осыны аманат ет!П тапсырып кегп. Аталарымыздьщ осы ак батасы кабыл болгай! Абай мен Жамбь;л! Бул сю тулганы, казактын ек; алыбын 61р-61ршен б1р1Н аласартпай, ез атымен АБАЙ , Ж АМ БЫ Л деп тебем1зге кетерейж , кастер л етк , к;ад1рлей!к, касиетше жетеШк, Улылар шеру! басталды! Олар оркайсысы б)р-б1р гажайыпстан, б1р-б:р элем. В. Белинский «Пушкин туралы жазу-тутас орыс одебиеп туралы жазу деген сез», - депп. Ал, 613 де Абай мен Жамбыл туралы сез еткетм:зде олардын тутас шыгармашылыгын б1р макаламен шектеу тшт1 мумк[н е м е с т т н е с к е р т , тек езара ундес, сарындас, уксас кырларын онг:ме етуд1 парыз санадык. Абай — жазба поэзиясынын жауЬаржулдызы!.. Жамбыл — ауыз одебиет1Н[п асыл кен1!.. Екеу1 де олемднс одебиетт:н алтын корында монплжке Калып, казак деген угыммен катар журен н дорежеде оз шыгармалары аркылы кетер1Л!п, би:кте тур. Тек, б;здер урпактары оларды — УЛЫ ЛАРЫ М Ы ЗДЫ солби[ктен керсете б!леЙ1К, С31М13 усакталып цалмайьщ.

ЭЛЕМ КЕЛ1П БАС ИГЕН Жамбыл муражайыныц директоры Мэулен Х,ожашевпен сухбат - М эке, с<зд) Ж экен урпагы ек ен т жацсы б[лем)3. С<з Жамбыл муражайын баскаргалы цанша жыл болды? Кдй оку ОрНЫН б]Т!рД)Ц)3? - Мен 1974 жылы ол-Фараби атындагы К,азак Улттыц университеттщ тарих факультет^! бтргеннен кеГнн, атамнын муражайына ага гылыми кызметкер болып кызметке келд1м. 1977 жылдыц караша айынан бер1 отыз жылга жуык осы муражайдагы шагын ужымды баскарып журген1МИ1Н 831 мен упнн улкен бацыт. - Жамбыл атамыздан тараган бут<нп урчактары жайлы елд<н б<лпс< келед). Жамбыл атамыздыц балалары, урпак^ары жайлы айтып берсещз? - Жамбыл атамыз жуз жыл гумырында уш рет уйленген. Улкен апамыз Момыннан: К.ожаш, К,ожамберд:, К.ожак, К ун тэй атты уш ул, б1р кызы болган. Мен Цожаш атамнын немереамш. Ек]НШ1 анамыз Талкайраттан: Токкулы, А ккулы , Акбала атты ек! ул, б1р кыз болган. Ушшш1 анамыз К,анымжаннан: Алгадай, Шыныбай, 1зтшеу, Тезекбай атты терт ул болган. К,аз1рп кезде осы аталар мен апалардан тараган урпактардын саны жузден асып жыгылады. Жамбылдын ез отбасынан акындык енер жолын куган урпактарына келер болсак, ен алдымен менщ атам К,ожашты айткан жен. К.ожаш атам, Жамбыл атанын алгашкы эйел1 Момын Орынбет к.ыиынан туган (1889 жылы) ортаншы баласы. Ертеректе, 1932 жылы ашаршылык жылдары цайтыс болган.

К.ожаш атамнын акындыгы туралы айтар болсак, жазушы Сапаргали Бегалиннщ 1996 жылы жарык керген: «Жамбыл: ем;рбаяндык хикаят» атты К1табына, Жамбылдын ем!р! мен шыгармашылыгын кеп зерттеп, жамбылтану саласына елшеус)з улес коскан галым, филология гылымыныц докторы Нысанбек Терекулдьщ )996 жылы маусымнын 21 —1нде «Цазац ел;<> газет1нде жарияланган «К,ожаш — Жамбылдын акын баласы» атты макаласына, профессор Турсынбек Кэк1шевтщ 1996 жылы шшден1Н 3- кун[ «Егемен К,азакстан<> газепнде жарияланган «Жамбылдын алгашкы хатшысы К1м?» атты макаласына жупнген дурыс болар ед!. Осы корсет)лген енбектерге ж упнсек кез]нде К.ожаш атамнын болашагынан зор ум1Т к у т р е р талантты акын болгандыгына куо болар ед1к. Ек)нш1 б!р акын урпагы Токкулыулы Эл:мкул Жамбылов Цазакстанньщ халык акыны, Цазакстанньщ енбек с)Н1рген модениет кызметкер!, «К,урмет белпсЬ 0рден)н1н иегер!. Эл1мкул - Жамбылдын немерес1. Ол 1927 жылы К,оман деген т:с]н1н баласы Токкулы дантуган. 1930 жылы экес:, артьшан шешес: Айшагул кайтыс болган. Бес жасынан тотесшщ (Жамбыл атамызды балалары, туган-туыстары, ауылдастары осылай атаган) Т1зес1не отырып, домбыра уйренген. Мектепте окып журген кундершен бастап, ол Жамбыл ата жырларын жатгап, домбырамен айтады. Арасында ез; де олен курастырып, мектеп сахнасында такпактай айтып, К1иппр)м Ш1лдехана, той-жиындарда ауыл акындарымен айтысып журед]. Ол бупнде жыршылык кемел1не келген айтыскер акын. Онын Эс)мхан Цосбасаров, Манап Кекенов, Надежда Лушникова, Кепбай Омаров тагыда б1ркатар ез) тустас акындармен айтыстары ел жадында. Отыз жылдан астам аудандык автоклуб менгеруш1С1 болып ютеген Эл1мкул ага каз1р зейнеткер. - Енд) улы Жэкен'ин ата-бабасы жайлы таратып ай!ып берсецв? - Жамбыл атамыздын ата-бабалары жайлы сез еткенде, акын атамыздын коз! ир) кез!нде ез!мен узак он пм елест, сухбатгас болган жазушы Сапаргали Бегалиннщ - «Жамбылдын ом)рбаяндык ..икаяттары<> деген енбепне суйенген дурыС. Романды окып отырганда, деректерд1н кепш1л1пн Жамбыл атамнын ез1 бергенд1П анык байкалады. 29

Осы дерект! романга суйенсек, Жамбылдьщ аргы теп уды жуз 1Ш1нде Шапырашты болып аталады. Шапыраштыдан уш бала туады: Малдыстык, Желд1ыстык. Калдыстык. Малдыстыцтан - Екей, Емш, Есцожа. Желдыстыцтан - Айкым. Цалдыстыктан - Асыл, Шыбыл. Екейден - Жор1мбет, Бетмбет. Жэр1мбеттен — Актебет, Бердк, Элти, Цосай, Баянай. Бердютен - Отегул, Отеп, Солагай, К.ад1рш ек, Текеш ек. Отептен — Танатар, Сопац. Сопактан — Сэд1бек. Сэд1бектен — Алтыбай, Жет^бай, Ырысбай, Толыбай, Ыстыбай, К,артабай. Ыстыбайдан - Цазыбай, Жапа, Жадыра, Мойке. Жападан - Тэйт:, Жамбыл, Цоман. М т е , кыскаша кайырганда он 6]ршин атасына дей!нп дерек осылайдейд!. - Жамбыл атамыздыц эке-шешелер]Н]ц бей)п кдй жерде? - Жа^!был атамыздын эке-ш еш елерш щ б е й т ез1 ем 1р сурген, каз4р муражайы турган Жамбыл атындагы (1938 жылдан бер1) ауыл манындагы корымда. Жадпы осы жерде ез атасы Ыстыбай бабамыздан берп ата-баба, ана-апаларымыз жерленген. Одан ертеректе ем1р сурген ата-бабаларымыз ез ел: Шапырашты тайпасынын онын 1шше берп атасы Екей руынын заман агымына карай кеппп-конып журген. Онтуст1кте Шымкент, шыгысында Алтынемелге дей!нг: улангайыр казак даласындагы еск[ корымдардаболуыкерек. Атамыздын 150 мерейтойы карсанында Ыстыбай бабадан тарайтын урпактардын жаткан жер1не ескерткйи орнатылды, корымкоршалды. Б улк ке СержЭбженулы Умбетовмырза уйткы болды. -Жэкецек<гасырдыкерген,узак жасаган феномен дарын. Ол жайында зерттеу ецбектер жайлы айтып берсещз. - Алгаш рет Ж океннщ елендер! баспа бет)нде 1925 жылы жарык керген. Ташкент каласында шыгатын «Терме» журналында (араб о р тм ен басылган) фольклорист галым Шамгали Сарыбаевтын атамыз жайлы кыскаша маглуматы мен терт елещ басылган. С э к е н С ей ф ул л и н 1931 жылы А лм аты да «К,азак одеби еп тн нускасы» атты жинак курастырып шыгарды. М унда да Ж экен туралы кы ска маглумат бар. Ол келес! жылы «Цазак эдебиет1нде» Жамбылдьщ К,улмамбетпен

айтысын жариялады. Шыгармалары жеке К1тап болып тунгыш рет 1937 жылы М ухаметжан К,аратаевтыц алгысез]мен «Элен жырлары» деген атпен басылды. Келес; жылы «Стихи и песни», «Путешествие на Кавказ» деген атпен Москеуден орыс тЬпнде шыкты. А лды нгы сы Алматыда жарык керген шыгармаларынын аудармасы болса, сонгысы Кавказ сапарынан туган тын елендерг Алгаш кы тандамалы жинагы 1938 жылы Ж акан Сыздыковтьщ курастыруымен «Жамбыл» деген атпен жарык кередг Осьщан бастап Жэкенн1н елен жинакгары сол кездеп барлык одактас республикалардагы улт Т1лдер1нде жарык кердг Будан тыс шет елдердщ 55 мемлекетчнде жарык керген. Атап айтсак агылшын, француз, испан, нем)с, унд1, кытай сиякты дуниежуз1 халыктарынын басы м кепы плт сейлейт1н тьтдерге аударылган. Эз Республикамызда жыл .сайынгы шыгып жаткан 1рш1-усакты К1таптарын былай койганда, тандамалы толык жинактары 1940, 1946, 1955, 1959, 1982 жоне 1996жылдарымындаганданамен басылып шыкты. 1996 жылы тойланган 150 жылдык мерейтойы кезчнде шыккан К1таптардын саны он жен болды. Ж алпы атамыз жайлы жазылган енбектерд)н библиографиялык керсетк1Ш1н1н ез1 жеке 61р том болып, 1986 жылы «Казакстан» баспасьшан басыльш шыккан болатын. - Жамбыл жырлары тагылымы мол бай мура. Енд[ осы мураньщ зерттелу] жайлы айтып берсец[з? - Бул ретте алдымен Мухтар Эуезов, Сабит Муканов, Э б д 1лда Тож 1баев, Е см агам бет Ы см айы лов, Сапаргали Бегалиндер;ин ес1мдер] аталуы орынды. Жазушы галымдар карт акынмен 30-жылдардын орта тусынан жакын ара таса бастады да, 40-жылдары онын ом1р1 мен чпорчествосы туралы гылыми зерттеулер ж урпзт, накты - накты гылыми байламдар айтады. Мухтар Эуезов 1938 жылы «Жамбыл жоне халык акындары» деген кен тынысты, ойлы да терец ^^акаласын жариялаган. М. Эуезов осы жэне кейыпрек жазган «Халыктын гасырлык жыры» ( 1945), «Жамбылдын айтыстагы енер1» ( 1948) жоне жалпы ауыз одебиет), онын 1пннде акындык суырып салмалык енер, айтыс туралы жазган енбектер1нде Жамбылдын ез!нд)к бтм1Н , ерекшелпн! ашуга куш салды. 1946 жылы Жамбылдын академиялык б1р томдык 31

Ауыз уйге К1ре бергенде-ак: Сия сауыт. калал[сыз ой козгаган до\\]быра. Д о т е р , кнап, кагазсыз сез козгаган домбыра.- д о ен Ж окенн)н еден жолдары кезге оттай басылады. Уйд)Н ортасында ас ине*пн белме. Акынчы[^ т}р] кезшде осы дастархан басында М. Эуезои, С. М уканов. Г.М усфечов. Б.Момышулы. М.Габдуллин, К.Байсейпоча. Д.Нурней)соча сиякты сл)м}зге танымал мадениет, одсбнст. ногам кайраткерлер]\\!ен б<рге сол кезде К.азакстачды баскарыч отырган \\!емлекет басшылары жоне акын талантына бас июш) е л е де к)С]лер больш, улы акынмен т]ддес)н. анпмслесксч. К.^быргада «Жа\\<был кол\\оичы.1арарасыпда<> (ант. Рчттпх) картнчасы. Жалпы \\[уражаидагы суреттер.нн басымкопнч.йп ата^;ыздын кез!т;р1 кез!нде. езшеавторлары сьпча бергеч пылка лам шеберлер[Н1Н туындылары. Б<разы алгаш ^1уражай ашыларда, муражай днрскинмсынын усыныс нлегч)^ багыачысты арн;нп,[ жазылгач. УЙД1Ц сол жак качатычда. бурыштагы болмеде акыччыч жумыс бе.].\\[ес). Бул жуныны гана бе.тме. стол, кресло, радиокабы.иииыш, орыс. казак одебчеп к.[ассиктер!Ч)н Абай. Лермонтов. Н у т к н ч , ![]еччечкочын чортреттер!, солкездег) чш ккач ктп п ар ж ч ч ал гач !чагын кчачха![а. телефоч. карсы кабыргада К.азакстан ук]\\[еп сыйга берген Амангелд] И\\!аноч чеч сарбаздары бейнеленген улкен юлем. Жу^гыскабичет)че жачсарластерезелер! тер]ске)'п'е карагач болме акы ччы ч у[]ыкта][тыч бол\\]ес[. Бул болме Ж океч дуччеден ка<1ткач с а п е н ешб]р ез^ер^^е^ен. К.арсы бегге акын жататын ак б ел ккей гесек, тесек уснчде ем)р сер)[ 1 - домбыра. Бурышта ортурл) кымбатагаштан кныч жаса.н ан шифоньер. Ек) терезе аралыгычда алдында кундел)кт) турмыска керект) заттар койылгач анча тур. К]ре бер]степ дннан жанында таягы. \\юск1. галошы сиякты сиякты чайда.танган заггары. Одан кейш п белме акынга алей) к е ч ей кочакгары демалаиин жагыч бо.шес]. Ьу.1 болмеде тосек. аншалы айча. к)тачтар жнналгач шкаф сиякты кажетт! заггардан бетен арты кзатжок. Ескертк[ш белмен[н б)р) - дэрнср]нщ белмес). Ата^)ыз карт адам болгачдыктач К.азакстач ук1мет!Ч]и арчайы !ненчм)меч дечсаулыгыч кадагалач отыру уч[)ч дэриер таганындалганы бел!ъч. Бул бел меде лоркер наМалаыатын жабдык<ар, кабыр<ада а.чаш дэрйср) бо.иан Рахымоай Досымбекоч а;амызбен тускената суреп шул! тур. 34

Калган белмелерде жуз жасаган акыннын ем1р1 мен творчествосын баяндайтын экпозиция — улы акыннын е\\пр шеж1рес1. «Балалык жоне жастык шак» деген экспозиция атамыздын ата-бабаларынын (он атасына д е т н п ) пз[\\пн керсетет1н тактадан басталады. Осы белмеде сонымен б)рге атамыз а\\прге келген кезд) бейнелеген тарихи фотолар жоне алгаш до]^[быра устап жанынан елец шыгара бастаган шагын керсететш картина [лтген . Казак суретш1лер1Н)н классип Э.К,астеевт:н жасаган Суй[нбай бабамыздын портрет! де осы залда. (К,аз]рп кезде ел1М13де кен таралып кеткен С у т н б а й акыннын бейнес) осы тупнускадан алынган). «Акындардын алтын д[нгеп» аталган С у т н б а й акыннан Ж о к ец тн батаалуын бейнелеген картина да осы белмеде. А гы ты л ган он-ж ы р. Д ала п ер н елер 1не т 1л б1ткен. Акындардын елец сезбен ернек салган айтысы! Бул айтыстын ен улкен тереш1с1 халыктын ез1. Халык эпосын, казак даласындагы бук)Л ем)р окигаларын К1Мжаксы бшсе, бупнп ем1р окигаларына К1М колма-кол акындык шеберлжпен тепле ун коса бшсе, сол жец!мпаз аталмак. Ж окен шыгыстыц фольклорлык бай модениет1н ез бойына тацгажайып талаттылыкпен дарыта 61ЛД1. Онын оуелде айтыспенен атагы шыккан. Казак даласынын кас билеупплер[не карсы айткан уытты, отты елецдер1 акынды халыктыц ой-арманын айтушы жаршыга айналды. «Жамбыл — айты скер акыно деген экспозипияда Кулмамбетпен, Досмагамбетпен айтыстарын бейнелейпн картиналар жоне 1913 жылы акындар арасында туск ен дерект! ф отосы 1Л)нген. Казак халкы оле\\щег! ец акынжанды халыктардын б1р1, казак жер)иде елец-енер кун сайын туындап, кектемг) даланыц гулшдей шешек атып жайнап турады деген гпк)рд! дуниежуз1 халыктары багзы замандардан бер[ ацыз гып айтып келед]. Кез-келген уйден п п п кедей деген уйд1Н ез!нен кешпенд) журттыц ажырамас серчг: - домбыраны кез!кт1руге болады. К о с 1шектщ оуезд1 оуен1мен ашу- ызасы, кайгысы мен куанышы он болып айтылатын, жыр болып таралатын. Атамыздын ез: узак жылдар бойы пайдаланган (1936 жылга дерпн) дэмбыра да осы белмеде. «Казан тенкерю! жоне Жамбыл творчествосы» деген бел1мде Ж епсуда Кецес ук[мет:н орнату жолында курескендердщ, портреттер: 1919

жылы мамыр-маусым айларында Алмагыда алгаш епазшген акындар айтысы туралы материалдардын фотокечпрмелер!, сол айтыс етк131лген уйд1н сурет1; Жокенн1н алгаш баспа бетшде шыккан елендер: мен осыган себепкер болган фольклорист галым Шамгали Сарыбаевтын суреп бар. К.азак енер1 мен одебиеп кемелдене тусп . 1934 жылы маусымда казактын улттык онер шебсрлерппн тунгыш республикалык слетшде, одан сон 1936 жылдын соу1р1нде акындардын екйпш слепнде Жамбыл зор табыска ж е тт , алдынгы орынга ие болды. К,азак енер1н1н М эскеудеп тунгыш о н к у н д п т е катысу уш1Н акындык енерд1н ерен жуйржтершщ е з т д ж 1ржтеу айтысына айналган екпшн слетте ол сыршыл лиризмге толы «Туган е л 1М» толгауын шыгарды. Б1рнеше куннен кей1н бул толгау «Социалиста Цазакстан» газепнде басылды. Ал 1936 жылы мамырдын жет)С1 кун; Павел Кузнецовтын аудармасымен ол «Правда» газепнде жарык корд:. М эскеу онкунджке катысушылармен б1рге казак даласынын аксакалын зор кошаметпен карсы алды. Осы 1936 ж ы лгы еткен онкунджте карт акын колынан домбырасын тастаган жок. Цолма —кол теп п шыгарган толгауларын жырлаумен болды. Онкунджтщ корытындыларын жаза кел1П, «Правда» газет! 1936 жылгы 27 мамырда «женген халыктын енер1» деген бас макаласында: «... казак халкы онер] шугыла боп жаркырап, мын сан бояу шашкан от- ушкынга айналды» деп жазды. Бул от-уш кы ннын 1Ш1Нде Жамбылдын саф алтындай таланты айырыкша кырымен жарк еп п кер1НД1. Акын халык даналыгыньщ елш еус13 казынасы туралы жырлады. 26 мамырда онкундж корытындысында Жамбыл Енбек К,ызыл Ту орден!мен наградталды. 1937 жылы желтоксанда М оскеуге екйгип баруы жоне сол жактан Тбилисиге, Шота Руставелид1н дуниежузше белгш1 «Жолбарыс тер[С1н жамылган батыр» поэмасынын 750 жылдыгын тойлауга катысуы, «Кавказга саяхат» деген кпабына юрген топ-топ елецдер1Н1Н жазылуына себеп болды. Акыннын 1938 жылы К.азак С С Р Жогаргы К енесш щ депутаты болып сайлануы онын халык алдында сщ'рген ецбепн багалагандык болып табылады. Мемлеке; тарихында тунгыш рет парламент мож1Л1С1 еленмен ашылып ед1. Онда акын: 36

Же/? жуз/м;7( ада.мь/ — ое, Полати м , /1муя&; /?;г;мдь/ мсмдем <эои, да жол; лгцмая/.м, - деп куанышты урпак туралы жырлады. Бул кундер; казак халык поэиясыньщ аксакалы ез)Н]ц творчестволык енбегшщ 7 5 жылдык мерейтойы карсанында турган ед). Жокеин1Ц творчестволык кызмет]Н1Н 75 жылдык мерекес1н тойлау жен)ндег[ экспозицияда елдщ тупк)р- тупк1ршен жоне кептеген шетелдерден «Халык поэзиясынын аксакалды алыбьша» ж)6ер)лген телеграммалар !^ен хаттардын фоторепродукциядары, сондай-ак К СРО Жогаргы Кецес: Президумыньщ акынды Ленин орден1мен наградтаганы туралы 1938 жылгы 19 мамырдагы жарлыгы койылган. «Кенес керкем одебиет1н дамытудагы аса кернект) табыстары мен жет1ст1ктер! уинн» марапатталган 52 акын- жазушынын 1иннде Жамбылдьщ «Цурмет Белпс:<> орден1мен н аградталганы туралы 1939 жылгы 31 кантардагы жарлыгыньщ фотоке[щрмес; де, 1941 жылдын наурызында бер!лген Мемлекетт1к сыйлык лауреатыньщ дипломы да осы экспозицияда. Улы Отан согысы жылдарындагы Жамбыл творчествосына арналган экспозицияда коршаудагы Ленинградга басылган «Ленинградгык, ерешм!» деген плакаттьщ фотокеипрмес: басты орындардын б ]р т алады. Отан коргау жодындагы урыс далаларынан акынньщ атына келген жауынгерлердщ хаттары да осы бел1мде. Ленинградтыктардьщ акынга деген сый-курметппн белг[С1 реттд е, каланын 250 жылдык тойы кез1нде шыгарыдган медальмен наградталганы белпл1. Бул медаль да осында Койылган. -Акынньщ улы Адгадаймайданда жаугакарсышайкасты. Алгадай 1943 жылы акпанайында Синельникова каласынын туб1нде болган канды шайкаста ерджпен казатапкан. Жамбыл бул казага катты кайгырды. «Алгадай туралы ой* деген жоктау жырын толгады. Алгадай аганын сурет! мен атамыздын жоктау жырыныц мот1нще осында койылган. 1945 жылдьщ 22 маусымында сагат тащ ы 7 -д ен 55 минут мкенде халык поэзиясы алыбыньщжурептоцтады. Арнауды экспозиция халыктьщ Жамбылмен коштасу сопи эцпмелейд!. Ол гажайып елен-жырларымен, дастан- 37

толгауларымен езше тамаша ескертк)ш орнаткан ед1. Жамбыл атанын б у к 1л ел1м!з болып жуз жылдык мерекесш тойлауга оз1рл1К журю жаткан кезде кайтыс болды. Ол той 1946 жылдын маусымында кещ ненаталы петт1. Одан кейш п жылдары: 1972 жылы жоне 1996 жылы етк1зшген 125, 150 жылдык мерейтойлары да ел1М]здщ модени-едеби ем1р1ндеп елеул1 окигаларды н б 1р! болып тарихымызда калды. Осы мерейтойлары кезшде шыгарылган К1таптарды, тарту-таралгы уш ш шыгарылган кептеген заттар осы бел1мде, муражай экспозициясынан оз орындарын тапкан. - Ал Улы ацынньщ мавзолей] ше? Бул да архитектураныц узд)к ескертк)Ш) гой? - Кесенес) туралы мына б1р жайды айтпай кетуге болмайды. Ж окен емчрден етерде ез1 есиет е т т , суйепн ата-бабалар жаткан каб1рстанга емес, оз; турган уйдщ 1ргес1ндег1 алма багына жерлеуд; аманат етед1. Акыннын осы отплыл орындалып, суй еп жалпы корымнан белек, ез) есиет еткен алма багынын ортасына жерленд). М ур д естщ басына, 1946 жылы акыннын 100 жылдык мерейтойынын карсанында, улкен, бижтЙ1 18 метрл1К, ерекше шыгыстык архитектура улпс1мен (кесенен1н жобасын жасаган К,азакстаннын халык суретшк; Э.К.астеев, архитекторы сол кездег1 Алматы каласыныц бас архитекторы болып ктеген Белоцерковский болган) кесене (мавзолей) салынады. Кесенеге аракщ)к курдел) жендеужумыстары журпзш1птурады. 1971 жылы ак мормэрмен капталса, 1983 жылы кумбез! тагы да 4 метрге б тк тетш ш , сон -сал тан аты арта ту стг Акыннын 150 жылдык мерейтойы карсанында Иран елшен арнайы алдырылган ою -ернекп плиткалармен кемкершчп, кесене алдына, ем1рде ез1не ж елеп-жебеуш ! болган кызыл жолбарыстын муснп орнатылды. - Кел!п керуннлер Жэкецнщ автомашинасын кер)п, эл) кунге дей)н жур)п-туратынына тац-тамаша кдлады емес пе? - Атамыз М1нген жещл машине (М - 1. 1938 жылы К,азакстан ук1мет1 сыйга берген) муражай хюдйерлершщ б]р1 болып ол1 кунге д е й т жаркырап тур. Майы мен суын куйса жур1П кетуге болады. зх

- Алгашкцда осы Жэкец муражайыныц филиалы болып курылган, кдз<р жеке ез алдына улкен мэдени орда болып отырган улы Суй)нбай, Умбетэл) Кэр)баев музейлер] жен<нде сез сабактасак? - Жамбыл ауданы акындар мен батырлар ел) деп бекер атадмаган. Академик, жазушы М.Эуезов «Жамбыл тец]рег! тугел эн мен жыр садып тур» деп айткандай, Жокенн1н тен!репнде акындар мен оншшер кеп болган. Бупнде ез1 т р туткан устазы Суйшбай мен шок:рт1 Умбетод1 Кор1баевтьщ муражайлары акын аталарымыздын ем:р1 мен творчествосын насихаттауда улкен енбек с[Ц1р1П келед]. Умбетэл1 Кэр]баев муражайы [985 жылы, С уй ш бай муражайы 1996 жылы ашылды. - Жамбыл ата мавзолей) жанына атакты Нургиса Млендин агамыз ке.пп мэцпл)кке орын тепт). Бул жен<нде не айтар едщ)з? - Нургиса Тдлендиевтщ Жокене туыстык жакындыгы бар. Маркум е\\прден етерде Едбасына «Маган Жамбыл атамнын жанынан ек) метр жер берсешз* деп етш!ш еткен екен. Осы етш ш канагаттандырылып, Жокенн:н кесенесшщ жанынан монг1л:к орынтепт!. 1998 жылы улы композитор емфден озган сон, келер жылы каб1рйпц басына ез)тн атакты «Акку» куйш еске тус1репн кос акку бейнес1мен, 031Н1Н турегел)п турган, б т к т п 1 5 м етрл1К ескертк1ш тургызылды. К,аз1р бул кор1н1С Ж экен кесенес[мен б)рге тутас б1р ансамбль болып, келш керуш1лерд:и танданысын тудыруда. - Жамбыл муражайына келушмерд] осы тец)ректеп атакуы адамдар ем1р! де кь.зыкдырады. Жокен муражайына келуш)лер ешкашен толастаган емес. Алыс-жакын шет еддерд1н езшен, жылына мындаган адамдар кед:п муражайды тамашалауда. Эс1ресе окушылар мен жас урпактын кызыгушылыгы артып кедед). Е.чмп егеменд)к алгады бер! мусылмандыктын дон! гул жара бастады. Осынын нотижесшде улы бабага зиярат ет1П келетшдер саны каншама. К.аз1рп кезде аудцнымызда орнатыдган К,арасай баба ескертк^шше, Суйш бай, Сарыбай, 39

Тукттбай, Кайназар сиякты ата-баба басына тэу ет!п келепндердчн саны кун сайын кебеюде. - Жамбыл атамыздын 150 жылдык мерейтойы улкен салтанатпен, уйымшылдыкрен етт). Жамбыл ауылы жасарып, сэулеттенш кетт< емес пе? - Жэкецнщ ор жылдардагы мерейл1 мерекелерше сай ауыл жанарып, жана уйлер салынып, жол жендел!П, ауылымыз керкейе тусуде. Тек кана сонгы жылдардын езш де Жамбыл ауылыньщ орталык кешес1ндеп уйлерге тугелдей курдел) жендеу жасалып, 800 орындык жана мектеп уЙ1, жана меинт уЙ1 сиякты кез тартарлык гимараттар салынды. - М!не, улы ацынньщ туганына 160 жылдыгы да келш калды. Осы орайда кандай шаралар ойластырдыцыздар? - Келес1, 2006 жылы етет1Н атамыздын 160 жылдык мерейтойына дайындык жумыстары бупнен бастап ж у р т жатыр. Атап айтсак, муражай у т н е , кесенес1не курдел1 жендеу жумыстары жоспарланып отыр. Сонты жылдары табылган гылыми материалдарды, дерект1 фотосуреттерд1, кужаттарды пайданып, муражай экспозициясын 1Ш1нара жанартуда кезделген. - Эцпмен'зге рахмет!

МЕНЩ П1Р1М Эссе Ш еш ем тц шешесш мен Доуапа дейпнмш, букш ел- журт «оже» деп атап кеткен ол кю: жузге таяу кед!п, дуниеден озды. С ол К1С1Н)Н оулиел!п бар ед1. Ондар шамасында бала кез1мде туе керд1м. Б1здщ уйд!Н тершде кум1стей оппак сакалы алдын жапкан Жамбыл атам отыр. Алдында домбыра, санкылдап елен айтады. Мен колына су куйып, оппак орамал усынып ед1м, Жамбыл атам нурлана карап: - Балам. ем1рщ узын, бакытты бол, - деп су-су колымен ек1 бет[\\щ1сипады. Денем кызып, ду е т т , балбыратан рахат куйте енд1м. - Кел жаныма отыр,- д е г е т жарыктьщтын. Жамбыл атамнын касына отыра кетт!М. Ражайып олем, рахат дуние... Эз-ез1мнен моз болып жатып, ояна кетпм. Дереу шешеме айттым. Шешем Тукпбай баксынын урпагы ед1: - Балам, жан баласына айтпа, жур Доуапана жорытайьщ, - деп Ж анатаганьщ уйш деп езшщ анасына жетектей женелд1. Доуапам бел! бук1рейтен, ем1р: еш к1мге дауыс к е т е р т сейлемейт!н,ел-ж уртбала-ш аганыц амандыгын, жаксылык кана т^леп ж урепн касиетт1 кейуана ед1 жарыктык. К.ашан барсам букшиген кемп1рдщ аркасында немерес1 К.апай журед1, кашан керсем де сол жылауык балага тамак !ШК13)П, ж е п з т жатады Шешем Доуапамажетектепалдына океп отыргыздыда: - К оне, тус1нд1 айтып берш), -дед]. М$н Жамбыл атам ж етн д е керген тус1мд[ топт1штеп айтып б е р т ед)м: - Эруагыннан айналайын Тотем мына каршадай баланы коргаштап. колдап жур екен айналайын! Ешк;мге т1с жарып айтпа. Тотем улы адам гой, улы. К.7ь/ /с журед/. Ил/имм, кулне ж ^сд/. 41

Онер кепке де ж еткпед], кекке де жетк1зед1. Тотемнщ б е й тн щ басына Мекебайды апарып куран окытайын. Мына баланы т)Л-кезден аман болсын деп дуга окытып беретн, - дед1 Дэуапа. Мекебай кейш 107-ге келш кайтыс болган кашан керсек те жолдагы тас, анау-мынауды тазалап журет)И кария ед). Сол К1С1ге ушк[рт1П алып, кшжентай шуберекке туйген жет1 тасты КИ1М1МН1Н сол жак колтыгына т т п берд1. Кейш канша КИ1М ауыстырсам да шешем байгус, соны жана ктьнм нш сол жак колтык тусына Т!пп берепн. Эскерге барганда кшм ауыстырганда жулып алып, калтама эскери билетпен б)рге салып алып журд)м. Даманск аралы окигасы кез)нде касымда эскерде б1р бел1мдеп жалындаган боздактар окка ушып, жарадар болып, жазымга ушырапжатты. Ал мен сол 1969 жылгы наурызындагы сол канды окигадан д[наманкалдым... Сол оскерде жургенде апта сайын моншага барасын, ез[не ие емесс1Н, катал тэртш. Шекарада кузетте жургенде сол еск) гимнастерканы жогалтып алдым. Оны солдаттар етк131п Ж1бершт1, жанасын берд] де, жет) тас б)рге жогалды. К.айта капа болып уйге хат жазып ед:м, шешем Жамбыл атамнын кшжентай сурет:н конвертке салып Ж 1берт, «Осыны кеудене сакта, балам» - депт). Сол сурет мундага дей1н тес калтамда, журек тусы\\ща сактаулы журд]. Мен ол! кунге каншама кенсе, уй ауыстырсам да онын как гершде Жамбыл атамнын сурет] турады. Ойткен), Жамбыл ата - мен)н мэнпл1к сыйлар п)р!м. Румыр бойы зерттеп, мадактап етер такырыбым. Акмаржандай елендер1Н окысам жансарайым кенейед1, улылыгына, даналыгына тонн боламын. Алмагайып, кен1Л)ме мун орнаса да, не шаттанып куансам да Жамбыл ата б е й т н е барып, куран окытамын. Жаным жадырайды, журепм орнына тусед!, элем жацарып, жангыргандай болады. Улы Жамбыл атам монг!Л1к ешпес жырларын шыгарган касиетт1 жерде туганыма, сол жерде ес1П, ержеткегпме тэуба етемш. Жыл сайын 28 акпанда Жамбыл атамыздын туган кун1 атап ет)лед]. Мше 45 жыл бойы осы кун! Жамбыл атамыздын туган кунш атап еткен!н к^р1П келемш. Баягыда, бурынгы еск1 клубта Ж океннщ ез1Н керген, елен!Н ест!ген Можен, Саркы гбай, Умбетол), Кшоз жоне баска да кептеген кариялар 42

естелж айтар ед1. Сонынан Ж окен жайлы дерект1 фильм керсет1лед1. Жамбыл м узетн щ директоры Туршабай Ж агыпаров ж урпзед! еске алу кеш ш . Б1рер жыл музей директоры болып, классик жазушы Берд1бек Сокпакбаев агамыз да 1стед]. Жамбыл атамыздын туганына 125 жыл толуынауылда улкен салтанатпенатап етт1. Улкен акын Эбд1лдаТож1баев толкып, шешен сойлеп, эсерл] баяндама жасады. К,азакстан басшылары тугел келд1. М оскеуден Жазушылар Одагынын б]р)нпп хатшысы Марков баста ган атакты акын-жазушылар жиналды. Мен сол юсыерге кызмет керсет:п журд1м. Жылда Жамбыл атамнын туган кун1 - улкен мереке, салтанат. Алматыда, сырттатуратын оленкурметгеген, енер сыйлаган журт бул кун1 Жамбыл ата ауылына агылады. Эткен гасырдын сонына таман аудан ок!М[Н1н орынбасары Токкожа Естеновт1н усынысымен туган кун1нде Жамбыл атам жайлы б1р морте мен де баяндама жасаган ед1м. Белпл) мемлекет кайраткер], ултжанды, улкен ж урекп азамат Сер)к Умбетов Алматы облысынын ОК1М1 болганынан бастап, Жокеннщ туган к у т респубдикалык дэрежеде улкен мазмунды мереке рет1нде аталып оте бастады. Сонгы жыддары Жамбылтану, улы акыннын бай мурасын насихаттап, жангырту жайлы айткан туста ек1 адамньщ ес1мш ерекше атап айтуымыз жен. Филология гылымдарынын докторы, профессор Султангали Садырбаев ага^{ыз Жамбыл жайлы талмай зертгеп, улкен аукымды улангайыр гылыми жумыстар аткарып жур. Улкен галымагамыз Жамбылдьщ академиялык еютомдыгын шыгарды, дерект! фильм тус;рд1. «Жамбылдьщ балалык шагы» фильм!не кенесш ) болды. К езш де Жамбыл атындагы филармонияньщ басына булт уй1р1лгенде арашашы болып улкен кайраткерл1к танытты. Жамбылдьщ устазы С утн б ай атамыздын музейш салдыртты, К1табын шыгарды. Осындай енбеп уш1н б1ртш ; дорежел: Халыкаралык Жамбыл сыйлыгьгньщ лауреаты атагын алды. Рылымга сщ^рген зор ецбеп упнн орденмен марапатталды. Жамбылтану олем1н жан-жакты, терен ор1тубегейЛ1 зертгеп журген Султангали агамыз жуырда улы Суйшбай акыннын 190 жылдык мерейтойын да салтанатпен, парасатпен мазмунды етюздг 44

К,ыстын сур кары кете коймаган, кектем келе коймаган жылымык наурыз айы жана басталган куш сол кездеп Алматы облысы ОК1М1НЩорынбасары Серж Умбетов касына мен1 алып, Жамбыл ата музею мен кесенесйге барып, аралап керш, б е й тн щ басына куран окытты. -С еке, енд] осындай олем таныган улы Жамбылды дуниеге окелген ата-анасынын беЙ!ттер1Н1н басына барып, дуга багыштап кайтайык,- деп усыныс айттым. Секен иманшылыгы бар, оруак сыйлайтын, рухы таза, биж тулгалы азамат кой, «Жур барайык» деп бчрден кел1СТ1. Жамбыл ауылынын куншыгыс бетшде, К,ызылэскерге баратын жолдын ер жагында, Майтебенщ етепнде улкен беЙ1Т корым жатыр. Цоршалмаган, тебе-тебе боп кар астында жаткан беЙ1ттерд1н б]рд!-ек1С[не гана белп койылган, баскасы жой тебеиак — мурде. К,алын бетттердщ уст1нде б[реу кой- ешк!сш, сиырын багып жур. - С еке, м)не мынау калын беЙ1ттер Жамбыл атамыздын окес1 Жапа, атасы Ыстыбай, шешес1 Улдан, бауырлары, агайын-туы стары, балалары жатыр, - дед1м. Ойткен!, Цызылоскерге барып-кайтып журген!М13де улкен к)С1лер осы жерге токтап, аттан т у с т , атап-атап куран окытып жататынын жастай керш есч к кой. -Улы ларды дуниеге э к е л т , тэрбиелепес1рген ата-ана да киел1, касиетт1 адамдар. Жамбылдын оке-шешес1 кайда жатыр деп ертен ел сураса не демекп13? Ыр шара колданбасак болмайды екен? - деп Секен катты куЙ1НД1. Бейптердщ уст1не мал багып журген К1СШ1 шакырдык. Сакал-мурты каудиып ес1п кеткен ккл б[зд;н сурагымызга кынырайып, кырсыгып женд[ жауап та бермей, бииппмен жер сабалап журе сейлесп. Оз[ былтыр гана к еш ш кел1ПТ1, осында ез1Н1Н жеке жекеменш1пнщ малын багатын кер:нед1. - БеЙ1тт1н уст1н малмен таптадыныз — десек, - Кер;нген жерд[ кызганатындарын не, керек болса коршап койындар , - деп ез)м!зге М1нез кер сеткет. Сер:к Эбженулы Алматыга кайта оралысымен талай жерге телефон шалып, акылдасып, дереу арнайы демеуш!лер тауып, бул бей[т - каршауды одемшеп, тугел коршатып, кумбез тургызды. Оган мынандай деп жазгызып койды: «Ж амбыл Ж абаевтын ата-баба, бауы рлары мен 44

балаларынын зираты Ысть!бай Ыстыбайулы К.азыбай Жадыра Жапа (Жабай) Мойке Улдан Казыбайулы Орынбай Айданкол Мыржы Бозымбек Ег[збай Желген Жадыраулы Сол[мбай Ом]роЛ! Жапа мен Улдан нан тараган балалардан жатканы: Т эй т1, К^оман, Ц ож ак, Цожаш , К,ожам6ерд1, К,ара, Токкулы, Аккулы, Абай, Акбала, Кунтой, Беккулы, Нурпейк, Айткулы, Нур, Б)ржан. Жамбылулы Алгадай, Шыныбай, 1зт1леу, Тезекбай. Тамыз 1996 жыл». Бул кесенет салуга белпл! мемлекет кайраткерлер) Ахметжан Ес1мов, Сарыбай К.алмырзаев сынды атакты азаматгар ерекше мон бере карап, бас-коз болып, ездер] келш салтанатты ашылуына катысты. Б1р1НШ1 наурыз кун1 б:з Жамбыл ата жоне ол юснпн ата-бабасынын басына барып ед1К б!р жумадан к е й т Серж Эбженулы Умбетов —облыс ок1м1 болып тагайындалды. Жана улкен жауапты кызметке келгеннен кеЙ1Н ек1 куннен сон жексенб) кун) Сер1К Эб;кенулы Жамбыл атасынын басына кел)п кайта тоу егп. Еажайып, улы адамдардын кие, т р ] болады. Абылайханд1К] - кызыл тулк1, Райымбек бабада —ак туйе, Кемп1рбай акында - кокала уйрек. Ал, Жамбыл атамыздын киес[ — кызыл шубар ж^лбарыс. Улы акын кесенеинщ К1ребер1С)нде сол жак босагасында Жамбылдын киел! кызыл шубар жолбарысынын бейнес! орныгылып, кесенешн корю, 43

мазмуны ашыла туст!. Бул 1С те С.Умбетовтщ Т1келей усынысы-мен, уйышастыруымен жузеге асты. Эткен[М]зд1 таразылап, айтулы тулгаларды м энп есте калдыруда Серж Эбженулы кей)н Жамбыл облысына эк!!\\[ болып барганда да жалгастырып, ел-журттын ыкыласына беленд1. «Эткенд1 умытсан - еш кенщ нщ белпс1, еткен1нД1 еске алсан * ескенщнщ белпс!<> - демекш1 сол етрд е Бойд)бек бабадан бастап, тарихи тулгаларга ескерткш орнатты. «Ж^]был<> атты одеби журнал шыгарды, аудан орталыгына Жамбыл ата ескертк)Ш!Н тургызды. «Ер/ болея, Ем' я^/и/ль/ болядь/. /<руя^ы яр//?ь/// журед/, Ир.мямь/ и/ялл;ыл журед/. Луи/ля//ь/ яяА/// /няр/ль/п ж^?ед;'^, - демекш] облыс ЭК1М1 СУмбетовтщ басшылыгымен Жамбыл атамыздын 150 жылдык. мерейтойы да дурк!реп егт1. ///бУ<? /мя^ямь/ сял;/лямды, 7яея /иуял;/лы Еуял; /лулляр^м сял;/лямдь/, Еулляр ерд/ сякл/ям^ы. Ер елд/ сяА,/лямдь/, - деген осы емес пе?! Жамбыл ата музей) мен кесенеан кайта жендеу, тпц]репн абаттандыру, гулденд]руге айырыцша мон берд1. Атам казактан калган дана сезбен айтсак: Е//'л л;ор?ям/ль/л ер боляр, Ер/и л;ол<?ямл;м// ел бсляр/ ^#^ Жана б1р келемщ шыгарма жазып бтр сем ез-ез1ме 1штей масагганып, рахаттанып, б1рер кун тыныш-босен демалатын одет1м бар. Жамбыл ата жайлы арнау-жырлар, естелжтер б1рнеше том болады, улылыр жайлы, зерттеле бермек, жазыла бермек. Жокен ом]р сурген, монг^лж ешпес жырлар шыгарган, ауасын жутып, касиетт! жерде туы п-ескен мен титтей1мнен кариялардын жанында журуге оуес болдым, солардын 46

айткандарына кулагымды тур)п, кеЙ1Н кейб[реут доптер;ме жазып алып отыруды одетке айналдырдым. Эсфесе, б!ЗД1н елд!Н аксакалдары К,арасай, Сураншы, Саурык, Медетбек батырлар жайлы, Сушнбай, Жал]был, Кенен, Умбетол! жоне кептеген акындар туралы, Макыш балуан, Тукчбай эулие, К,уртк.а тоу!п, Досмайыл баксы, Андас датка, Медеу кажы, Байсерке, Сот, Монке болыс, Белт]р[к шешен, Ногайбай, Кебекбай, Шалтабай секшд] )р1 ел туткасы болган атакты ада\\щар жайлы )р1 сейлеп, кесек турайтын, алуан-алуан айтулы 1стер1 ел аузында аныз болып калган гажап жандарды тамсана, тандана онпмелегтн. Сол ортадан шыккан сон мен де Жамбыл атам жайлы калам тербеп, б1р хикая жазып б!Т]р]п, машинкага басып, канттай епп, дайындап койып, ещп &р кун демалайын деп жора-жолдастарга карай тартып кеткенм4н. Аудан ОК1М] Нукетаев Жусшол; агам 1здеп тауып алып, тез алып келсш деп адам ж4бершт]. Узынагаштагы аудан эюм1 кенсесше келеек онда - К,адыр Мырзалиев отыр. Атакты акын, жасынан жырын жаттап ескен б1ртуар талант, казакты н мандайындагы жулдыздарынын б:р!. - К,адыр акын с е т ]здеп кел:пт1, - дед1 Ж устол! ага. Алматыдан осындай данкты адам [здеп келгенте шын разы болып, К.адыр аганы уйге окел)п, кой сойып, конак кылып кутт)м. Цадекен жайлы мшездГ терен б1л)мд1, ангарлы жан екен. - К.аз1р не жазып журещ? **деген;. - М те , - деп жана жазып б1ткен дуниемд] керсепп ед!м, - Бул повес1нд1 маган бер, окып керейш, - деп алып кегп. Ек1 куннен кей!н К,адыр агам телефонга шакырып тур. - Повес]нД1 окыдым, жоне б)р-ек1 адамга окытгым. Жаксы екен. Жамбыл жайлы елен-жыр арнагандар кеп. Ал прозадан тек Павел Кузнецовтын «Бакытын тапкан адам» - деген романнан баска келемд1 дуние колыма тиген жок. Мына Жамбыл жайлы жазылган повес1нд1 жеке К!тагг етш шыгаруга теругс баспаханага Ж)берд]м. Цутты болсын! - деген) К.уанышы!ида шек жок. Ол кездер; К!тап шыгару княметгщ киямет1. К,адыр ага «Балауса» баспасынын бас редакторы. К 1табым сол жерден шыкпакшы. Дол сол кезде облыс ок[М)Н)н орынбасары М.Ахметов телефон шалып, ертенсагатЮ.ООде облыс ок)М) О.Озбеков шакырып жатканын хабарлады. 47

Облыс ок!М1 6 .Озбеков энпм ес1 кыска болды. Улы Жамбылдын 150-жылдык тойы жакындап калды. Соган орай кор кур уды маган тапсырды. Бул усынысты облыс, аудан басшылары тугел макулдасты. Дел сол куш Цалдарбек Найманбаев мен: К,азакстан Жазушылар одагы Алматы облыстык бел1мшес!Н1Нтерагасы ет1Пбек1тт1. Мунын бэр1 - Жамбыл ата оруагынын колдаганы деп уктым! Эс1Акан Цосбасаров, Эл1мкул Жамбылов, К,ойкел, Айтжан, Рахым Дэучтов, Ом1рбек, 1ргебай, Токе, Туганбай, Тшеген Жакыпбаев, Жумад^л Есдоулетов жоне тагы да баска Жамбыл ауданынын б1р топ ел сыйлаган аксакалдарын жинап, Жокеннчн б е й т н е куран окытып, уйге мал сойып, атам эруагына арнап, тамак бердчм. К,ордын жумысы да аса жауапты эр! 1скерл1кт1 кажет етед1. Бул кор бурын облыс ЭК1МШ1Л1Г1 жанындагы облыстык Жамбыл коры деп аталатын. Акыннын 150 жылдык мерейтойы карсанында онын ор;си! кенейтш, Халыкаралык Жамбыл коры ет)п кайта КУРУ жен)нде шеш1м кабылданды. Эдчлет министрл1г1нде кайта тчркеуден е т т , мерейтойдын эз1р л т н е кызу к1р1сш кеттчк. Облыс аудандарынан, демеушшерден каражатжиналып, кордын колем) едэу1р есть Улы Жамбылдын 150 жылдык мерейтойы карсанында акыннын ем]р1 мен мурасын зерттеуге арналган <Ата толгауы» атты жинак шыгарылды. Германиядан «Жамбыл элем1» атты казак, орыс, агылшын -плдерщде тусшжтемелер бершген сурет альбомы жарык керд!. Онын алгы сезт жазушы, мемлекет кайраткер! Эб1ш Кекшбаев жазды. Сондай-ак, Эшчрбек К е т ш е в екеум!3 «Жамбыл муражайы» атты сурет альбомын шыгардык. Жамбылдын акындык тетрепн, сазгер урпактарын камтитын «1нкэр сезчм - сазды эуендер» атты кгтап окырмандар колына тид1. Улы жыраудын немерес1, акын Э л1мкул Жамбылов ж етн д е телефильм тус1р1лд1. Жамбыл шыгармаларын зерттеуге, насихаттауга белсене араласкан б1р топ адамга Жамбыл атындагы Халыкаралык сыйлык тапсырылды. Олардын арасында акыннын 2 томдык шыгармалар жинагын баспага оз1рлеген, телефильм тус1руге катыскан гылым докторы Султангали Садырбаев, кезшде акыннын хатшысы болган Эбдшда Тож1баев, Дихан Эбмев, жамбылтанушы Нысанбек Терекулов, СеЙ1т Цаскабасов, Сорсенб) Дэу]10в синкты галымдар, «Алатау сындыалыбым» 48

СЫРЛЫ СУРЕТТЕР, НУРЛЫ БЕЙНЕЛЕР Жамбыл кесенесм

Жамбы.) му {еш. Жамбылдыц ата-бабаларыныц к^орым-кесенес).

Суйшбай Аронулы — Жамбылдыц алгашкы устазы гана емес, Жст1судыи ен танымал, ел ардактаган акындарынын б)р). Суййюайдыц кссенес).

Абай атындагы иедагогикалыцинститутыньщ студенттер) Жамбыл атада к.онакда. 1943 жыл, акчаи аны. Дима апамьч Жамбылда конакда.