สัสันจากธรรมชาติเล่ม 1

เรยี บเรยี งและบนั ทกึ ภาพโดย : วิฑรู ย์ ไตรรตั น์วงศ์



การย้อมสธี รรมชาติของกลมุ่ ผ้าแพรแมใ่ หญ่สอน เนน้ การเลือกใชว้ ถั ดุ ิบ ท่ีมีในทอ้ งถิ่น พรอ้ มกบั การรักษาสง่ิ แวดลอ้ มและการใชท้ รัพยากร หมุนเวยี นอยา่ งค้มุ ค่าทสี่ ุด วตั ถุดิบทใ่ี ช้ในการใหส้ ยี อ้ มจากธรรมชาติ 1. ใบส้มมอ (ใบสมอ) 2. ใบยูคาลิปตัส 3. ฝักคูนแหง้ 4. คร่งั วตั ถดุ ิบที่ใช้ยอ้ ม ได้แก่ เสน้ ฝา้ ย กรรมวธิ ใี นการย้อม เลอื กใช้วิธีการยอ้ ม 2 แบบ คือ 1. การย้อมโดยตรง 2. การย้อมแบบใชส้ ารชว่ ยตดิ สี สารช่วยตดิ สีท่ีเลอื กใช้ 1. นา้ มะขาม 2. สารสม้ 3. สนมิ เหล็ก การเตรยี มน้าดา่ งธรรมชาติเพื่อใชท้ า้ ความสะอาดเส้นฝา้ ย 1. นา้ วัสดธุ รรมชาติอยา่ งใดอยา่ งหน่ึง จาก เหงา้ กลว้ ย งวงกล้วยที่เหลือ จากการตัดหวกี ลว้ ยแลว้ งวงมะพรา้ ว นา้ มาเผาไฟจนได้ขีเถ้า 2. นา้ ขเี ถ้าท่ไี ดไ้ ปแช่น้า กวนใหเ้ ข้ากันแลว้ ทงิ ไว้ใหข้ ีเถา้ นอนก้น แล้ว กรองแยกเฉพาะสว่ นน้าออกมาใช้

การเตรียมสารช่วยตดิ สี สารส้มต้าละเอยี ด นา้ มะขามเปียกคนั นา้ และ สนมิ เหลก็ แชน่ า้

การเตรียมความพรอ้ มก่อนท้าการยอ้ ม วัสดอุ ปุ กรณ์ อุปกรณพ์ นื ฐานทจ่ี ้าเปน็ มีดงั นี 1. หมอ้ ยอ้ ม เน่อื งจากกระบวนการย้อมนเี ลอื กใชก้ ารย้อมร้อน หม้อย้อม จงึ ควรเปน็ หม้อสแตนเลสหรืออลูมิเนียม ไมค่ วรใช้ปีบ หรอื กระทะใบบัวท่ี เปน็ เหลก็ เพราะจะมีโอกาสทีส่ นิมเหลก็ จากอุปกรณจ์ ะมาปกเปือ้ นท้าใหส้ ีที่ ย้อมไมเ่ ป็นอยา่ งที่ตอ้ งการได้ 2. ไมพ้ าย เปน็ ไมผ้ วิ เรียบและมดี า้ มยาว มีขนาดใหญ่พอท่จี ะรบั นา้ หนกั เสน้ ฝ้ายเปียกในการย้อม และเพื่อใชส้ ้าหรับการคน/กวนเนือสีทีต่ ม้ ให้เขา้ กนั ดี 3. ตะแกรงหรอื กระชอนแบบมดี า้ ม เพอื่ ใชต้ กั วตั ถดุ ิบที่ตม้ แลว้ ออกจาก หม้อยอ้ มในขณะทรี่ อ้ นอยู่ จงึ ควรมคี วามแขง็ แรงและขนาดใหญพ่ อควร 4. ผ้าขาวบางหรอื ผ้าท่ีใช้กรอง ควรมเี นอื แน่นพอควรหรือใชห้ ลายๆชัน สา้ หรบั กรองเนือสี ไมใ่ หม้ กี ารปะปนของเศษชินต่างๆไปยงั เนือด้ายทีท่ า้ การ ย้อม 5. กาละมงั ขนาดใหญ่ เพ่อื ความประหยัดอาจใชก้ าละมงั พลาสติกเนอื หนา เพ่อื ลา้ งเส้นฝ้ายหลังการย้อม จงึ ควรมจี ้านวนหลายใบ 6. ครก เพื่อใช้ตา้ เนือครัง่ และ สารส้ม 7. เตาไฟ สามารถเลอื กใชต้ ามความสะดวกของพนื ที่ ทังเตาถา่ น เตาฟนื หรือ เตาแกส็ การเตรียมเส้นใยกอ่ นการย้อม ประกอบดว้ ย 2 ขันตอนคือ 1. การทา้ ความสะอาดเส้นใยด้วยนา้ และแชเ่ ส้นใยไว้ 1- 2 วัน จะเห็นได้วา่ เส้นใยฝ้ายจะอิม่ น้า มีเสน้ ท่ีฟูขนึ และนา้ ทแ่ี ชจ่ ะเป็นสีเหมือนนา้ ชา 2. นา้ เสน้ ใยขนึ จากนา้ บดิ ใหห้ มาดแลว้ นา้ มาตม้ ในนา้ ด่างธรรมชาติ ต้มนาน 2-3 ชว่ั โมง จะเหน็ วา่ เสน้ ฝา้ ยมคี วามขาวใสขนึ กว่าเดมิ น้าขนึ พัก บิดให้ หมาด และกระตุกเสน้ ฝา้ ยให้คลายตวั

การเตรียมเสน้ ใยกอ่ นการยอ้ ม

การย้อมสีธรรมชาติ โดยวธิ ียอ้ มร้อน มีกระบวนการดงั นี 1. การเตรียมวัตถดุ บิ ให้สี ในการย้อมสจี ากธรรมชาติ สามารถใชส้ ่วนตา่ งๆ ของพชื เปน็ วัสดุย้อม ซึง่ สามารถใช้สว่ นตา่ งๆของพชื ได้อยา่ งหลากหลาย เช่น เปลอื ก แก่น ราก ใบ ควรมกี ารสับให้ละเอยี ดหรอื ถา้ เป็นคร่งั กใ็ ช้ การตา้ ให้ละเอียด จะใหส้ ีท่ีดกี ว่าและประหยัดวตั ถดุ บิ 2. การเตรียมนา้ ยอ้ ม เปน็ การน้าวสั ดยุ ้อมมาต้มใหเ้ ดือดในน้าสะอาด โดยใช้ เวลาตงั แต่ 2 ชว่ั โมงขึนไป เป็นการสะกัดสอี อกจากวัสดยุ อ้ มด้วยความ รอ้ น จากนนั ใชก้ ระชอนตกั กากชินใหญอ่ อกไป และกรองด้วยผ้า ก่อนจะ นา้ มาท้าการย้อมในขันตอนตอ่ ไป 3. การย้อมสี เปน็ ขนั ตอนที่น้าเส้นฝ้ายทีท่ า้ ความสะอาดเสน้ ใยแลว้ มาลงจุม ในน้าย้อมในขณะทน่ี ้ายอ้ มมีความรอ้ น และทิงเสน้ ผา้ ยไวใ้ นน้ารอ้ นอยา่ ง นอ้ ย 2 ชวั่ โมง จะทา้ ใหก้ ารติดสีดีขึน 4. การย้อมซ้า การย้อมสีธรรมชาติ มีการทา้ งานหลายขันตอนอยา่ งค่อยเปน็ ค่อยไป หากการตดิ สียงั ไม่สม่า้ เสมอ มีความต้องการสที เ่ี ขม้ ขึน หรือ ต้องการสที ตี่ ่างออกไป จะใช้วธิ กี ารยอ้ มซา้ หลังจากที่ตากเส้นใยแหง้ แล้ว แตใ่ นการย้อมซ้าเส้นใยกจ็ ะดดู ซับสีได้อกี ไมม่ ากนัก 5. การท้าความสะอาดเส้นใย เสน้ ใยทผ่ี า่ นการยอ้ มสธี รรมชาติจะมีการดดู ซับสเี ข้าไปในเส้นใยเท่าท่รี บั ได้ จึงจะมสี ีสว่ นหนงึ่ ท่ีไม่ได้ดดู ซบั ถือเปน็ สี ส่วนเกินท่ที า้ ใหห้ ลายคนเข้าใจวา่ ถา้ ยอ้ มดว้ ยสีธรรมชาตแิ ล้วผา้ จะตกสี ดังนัน เสน้ ฝา้ ยท่ยี ้อมแล้วจะนา้ มาล้างดว้ ยน้าสะอาดหลายๆครงั จนกระทัง่ นา้ สดุ ทา้ ยใสไมม่ ีสี จงึ จะถอื วา่ สมบูรณ์ 6. การตากและเกบ็ เสน้ ใย เสน้ ฝา้ ยท่ผี า่ นการย้อมแลว้ จะถูกบดิ หมาด แลว้ กระตกุ เสน้ ใยให้คลายตัว แล้วนา้ ขนึ ราวไม้ไผ่ ตากไว้ในทรี่ ่มทมี่ ีลมผา่ น ให้ เสน้ ใยแห้งสนิท แลว้ มว้ นเส้นใยเก็บใหเ้ บ็นระเบยี บเพ่อื เตรยี มน้าไปเตรียม เสน้ ดา้ ยเพ่ือเข้าสู่กระบวนการทอตอ่ ไป

การยอ้ มสีธรรมชาติ โดยวธิ ียอ้ มรอ้ น

การยอ้ มสเี ทาอมมว่ ง พชื ท่ใี ช้ย้อม ใบยูคาลปิ ตสั วธิ ีการยอ้ ม 1. การเตรียมวตั ถุดิบใหส้ ี คือ ใบยคู าลิปตัส โดยเก็บใบอ่อนทีเ่ พ่งิ แทงยอดจาก ตอทีต่ ดั ไปและใบยังไม่เป็นสเี ขียว และ เตรยี มน้าแชส่ นิมเหลก็ จากเศษตะปูหรอื สังกะสีเกา่ เพ่อื เป็นตัวช่วยตดิ สีและเพิม่ ความเข้มข้นของเนือสีในการย้อมเสน้ ฝ้าย 2.การเตรยี มนา้ ยอ้ ม -น้าน้าสะอาดครึง่ หม้อขึนตงั ไฟจนเดอื ด แล้วน้าใบยคู าลิปตสั ทเ่ี ตรียมไวล้ งไป จนเต็มหม้อ เมอื่ น้าเดือดอกี ครัง ใช้ไม้พายพลกิ ให้ใบยคู าลปิ ตสั ใหอ้ ยู่ในนา้ รอ้ น อยา่ งทวั่ ถึง และหม่ันพลิกกลบั ไปมา ตม้ จนกระทง่ั น้าลงลงเหลอื 1 ใน 4 ส่วน ของหม้อ -น้าใบยูคาลปิ ตัสออกจากหม้อ ใหเ้ ตมิ น้าสนมิ ใสล่ งในนา้ ย้อม คนผสมให้เขา้ กนั ใชก้ ระบวยตกั นา้ สขี ึนมาดู ให้มีเนอื สตี ามต้องการ (น้าสนิมทีเ่ กิดเตรยี มเองมี ความเข้มขน้ ไม่เท่ากัน จงึ ต้องใชว้ ธิ สี ังเกตจากนา้ ยอ้ ม) จากนันใหค้ นต่อไปอีก สกั ครู่ ทิงไว้จนน้าเดอื ดอกี ครงั 3. การยอ้ มสี น้าเส้นฝ้ายท่ีผ่านการท้าความสะอาดเส้นใยแล้ว หย่อนลงในนา้ ยอ้ ม จากนันให้คอยพลิกเส้นใย และยกขนึ สูงใหโ้ ดนอากาศแล้วแลว้ จุม่ ลงไปใหม่ เพอ่ื ใหต้ ดิ สที ่วั ถึงและดีขนึ แลว้ ทงิ ใหแ้ ชใ่ นน้า ตม้ ตอ่ ไปอีก 3 ชัว่ โมง 4. เมอ่ื ทา้ การตรวจสอบสีของเส้นฝ้ายได้ตามต้องการแล้ว ใหน้ ้าเส้นขึนมาบดิ จน สะเด็ดนา้ กระตุกเสน้ ใยหลายๆครัง น้าไปตากในที่ร่มทิงไวข้ า้ มคืน 5. น้าเสน้ ใยที่ท้าการย้อมและตากจนแหง้ แล้ว มาท้าความสะอาดสสี ่วนเกินโดย การล้างในน้าสะอาด จนน้าท่ีล้างใสไม่มสี ี บดิ ใหแ้ ห้ง กระตกุ เส้นใย และน้าไป การตากจนแหง้ สนิทและจัดเก็บ

พชื ที่ใชย้ อ้ ม ใบยคู าลปิ ตสั

การย้อมสีเขยี วอมเหลือง พชื ท่ีใช้ย้อม ใบสมอ วธิ กี ารยอ้ ม 1. การเตรยี มวตั ถุดิบให้สี คอื ใบสมอ เกบ็ ใบสมอสีเขียวมาท้าความสะอาด และ เตรยี มสารสม้ ท่ปี น่ ละเอยี ด เพื่อเป็นตัวชว่ ยตดิ สีและเพ่มิ ความเข้มขน้ ของเนือสใี นการย้อมเสน้ ฝา้ ย 2.การเตรียมนา้ ย้อม -นา้ นา้ สะอาดครึ่งหมอ้ ขนึ ตังไฟจนเดือด แล้วน้าใบสมอทเี่ ตรียมไวล้ งไปจน เต็มหมอ้ เม่อื นา้ เดือดอีกครัง ใช้ไมพ้ ายพลกิ ใหใ้ บสมอได้อยใู่ นน้าร้อนอยา่ ง ทั่วกับ และหม่นั พลิกกลับไปมา ตม้ จนกระทง่ั น้าลงลงเหลือ 1 ใน 4 ส่วน ของหมอ้ -น้าใบสมอออก จะได้นา้ ย้อมสีเหลอื งใส ให้นา้ เอาสารสม้ 4 ก้ามือ ใสล่ งใน น้าย้อม คนผสมให้เขา้ กัน จะเหน็ นา้ ย้อมมคี วามเข้มขน้ ขึนทนั ทีและมีสี เปลยี่ นเปน็ สเี ขียวอมเหลือง ใหค้ นตอ่ ไปจนสารส้มละลายจนหมด รอจนน้า เดือดอกี ครงั 3. การยอ้ มสี น้าเสน้ ฝา้ ยทผ่ี ่านการท้าความสะอาดเสน้ ใยแล้ว หยอ่ นลงใน น้าย้อม จากนนั ให้คอยพลิกเส้นใย และยกขนึ สงู ใหโ้ ดนอากาศแลว้ แล้วจุ่มลง ไปใหมเ่ พ่ือให้ติดสีท่ัวถึงและดีขนึ แล้วทิงใหแ้ ชใ่ นนา้ ตม้ ตอ่ ไปอีก 3 ช่วั โมง 4. เมือ่ ทา้ การตรวจสอบสีของเส้นฝ้ายไดต้ ามตอ้ งการแล้ว ให้นา้ เส้นขึนมาบดิ จนสะเดด็ น้า กระตุกเส้นใยหลายๆครัง นา้ ไปตากในที่ร่มทงิ ไวข้ า้ มคนื 5. นา้ เส้นใยที่ทา้ การย้อมและตากจนแหง้ แล้ว มาท้าความสะอาดสสี ่วนเกนิ โดยการล้างในน้าสะอาด จนนา้ ที่ลา้ งใสไมม่ สี ี บิดให้แห้ง กระตกุ เส้นใย และ น้าไปการตากจนแห้งสนทิ และจัดเก็บ

พชื ท่ใี ช้ยอ้ ม ใบสมอ

หลงั จากการยอ้ มตอ้ งลา้ งเสน้ ใยใหส้ ะอาด จนน้าใส กระตกุ เส้นใยใหต้ งึ ทังเปน็ การสะบดั นา้ และทา้ ให้เสน้ คลายตัว ตากให้แหง้ ในที่ร่ม

การยอ้ มสีน้าตาล พืชใหส้ ี ฝักคนู แห้ง วิธกี ารยอ้ ม 1. การเตรยี มวัตถุดบิ ให้สี คือ ฝักคนู แหง้ ท่ไี ด้จากการเกบ็ จากต้นในฤดูรอ้ น และมีการคัดเลือกฝกั ทสี่ มบรู ณไ์ มใ่ หม้ ีเชอื ราปะปน นา้ มาบบุ ให้แตกโดยใช้ ท่อนไม้ หรือสาก ทุบพอแหลก 2.การเตรียมน้ายอ้ ม นา้ นา้ สะอาดครึ่งหม้อขนึ ตังไฟจนเดือด แล้วใส่ฝีกคูนทีบ่ บุ ไว้ใส่ไปจนเต็ม หม้อ รอจนนา้ เดือดอกี ครัง ใชไ้ ม้พายคนใหฝ้ ักคนู ได้อยูใ่ นนา้ รอ้ นทุกสว่ น แล้วต้มตอ่ ไปจนน้าในหมอ้ ลดเหลอื 1 ใน 4 สว่ น ใชก้ ระชอนตกั ฝักคนู ออก จากนา้ ย้อม และนา้ มากรองอีกครงั 3. การย้อมสี น้านา้ ย้อมที่ผา่ นการกรองแล้วขนึ ตงั ไฟ รอจนน้าเดือดอีกครงั จงึ จะน้าเอา เสน้ ฝา้ ยทผี่ า่ นการทา้ ความสะอาดเส้นใยแลว้ หย่อนลงในน้าย้อม จากนันให้ คอยพลิกเสน้ ใย และยกขนึ สูงให้โดนอากาศแล้วแล้วจุ่มลงไปใหมเ่ พือ่ ให้ติดสี ทั่วถงึ และดขี ึน แลว้ ทิงใหแ้ ช่ในนา้ ตม้ ต่อไปอกี 2 ชัว่ โมง 4. น้าเสน้ ฝา้ ยขนึ มาบิดขนสะเด็ดนา้ กระตุกเสน้ หลายๆครัง และนา้ ไปตาก ไวข้ า้ มคืนจนเสน้ ฝ้ายแห้ง 5. นา้ เส้นฝ้ายทีย่ อ้ มแลว้ มายอ้ มซา้ อีกครงั ในนา้ ยอ้ มท่ีมีการเตรียมด้วย วิธีการเดียวกัน ในนา้ ย้อมท่ีผ่านการเคย่ี วจนนา้ ยอ้ มมีความเขม้ ข้น ท้าการ ตรวจสอบสขี องเสน้ ฝ้ายที่ไดย้ ้อมซ้าจนไดส้ ีที่ตอ้ งการ แลว้ น้าขนึ บดิ จนหมาด กระตกุ เสน้ ใยหลายๆครัง แล้วน้าไปตากไว้ในร่มข้ามคนื 6. นา้ เส้นใยทท่ี ้าการย้อมและตากจนแหง้ แล้ว มาท้าความสะอาดสีส่วนเกิน โดยการล้างในน้าสะอาด จนนา้ ท่ีลา้ งใสไมม่ สี ี บิดใหแ้ ห้ง กระตกุ เส้นใย และน้าไปการตากจนแห้งสนทิ และจดั เกบ็

น้าฝกั คนู แหง้ ฝักทีส่ มบูรณ์ มาบบุ พอแตก พชื ใหส้ ี ฝกั คนู แหง้ ต้มฝกั คูน และตักกากออก ก่อนนา้ ไปกรองนา้ ย้อม

ตม้ ฝักคูน และตักกากออก ก่อนนา้ ไปกรองน้ายอ้ ม การยอ้ มดว้ ยฝักคนู

การยอ้ มสีชมพู วัสดทุ ี่ใชย้ อ้ ม ครงั่ วิธกี ารยอ้ ม 1. การเตรียมวัตถุดิบใหส้ ี คือ คร่งั เมอ่ื ไดม้ าแลว้ ใหน้ ้ามาตากให้แห้ง เกบ็ วสั ดุเจอื ปนตา่ ง ๆ เช่น กิง่ ไมช้ ินใหญ่ หรอื เศษดินออกไป นา้ ครั่งมาต้าด้วย ครกใหม้ ีความละเอียดพรอ้ มกบั แยกเศษกิง่ ไม้ท่คี รง่ั เกาะอยู่ออกไป 2.การเตรียมน้ายอ้ ม 2.1 นา้ คร่งั ที่ป่นแล้วมาแชใ่ นนา้ สะอาดเพอื่ ละลายเนือสอี อกจากครัง่ แชไ่ ว้ ข้ามคืน จะไดน้ า้ ทม่ี ีสีแดง ให้ใชผ้ ้าเนือละเอยี ดกรองให้ไดเ้ ฉพาะเนอื สแี ดง จากครั่ง 2.2 เตรียมนา้ มะขามเปยี ก เพ่ือเป็นตวั ช่วยติดสีและเพิ่มความเข้มของสีใน การยอ้ มเสน้ ฝา้ ย 2.3 นา้ นา้ สะอาดครึ่งหมอ้ ขึนตังไฟจนเดอื ด แลว้ ผสมนา้ ครังทีเ่ ตรยี มไว้ลง ไป คนใหเ้ ขา้ กนั รอจนนา้ เดอื ดอกี ครงั แลว้ เตมิ นา้ มะขามเปยี กลงไป จะ สังเกตเหน็ สีนา้ ย้อมมสี ีแดงเข้มและเนอื สีมคี วามข้นมากขนึ 3. การยอ้ มสี นา้ เส้นฝา้ ยที่ผา่ นการท้าความสะอาดเสน้ ใยแลว้ หย่อนลงใน นา้ ย้อม จากนนั ให้คอยพลกิ เสน้ ใย และยกขึนสงู ใหโ้ ดนอากาศแลว้ แลว้ จุ่มลง ไปใหมเ่ พ่อื ให้ติดสที ว่ั ถึงและดขี นึ แล้วทิงใหแ้ ชใ่ นนา้ ตม้ ต่อไปอีก 3 ช่ัวโมง 4. เม่ือท้าการตรวจสอบสีของเส้นฝ้ายไดต้ ามต้องการแล้ว ใหน้ ้าเส้นขนึ มาบดิ จนสะเด็ดนา้ กระตุกเส้นใยหลายๆครงั นา้ ไปตากในทีร่ ม่ ทิงไว้ขา้ มคนื 5. น้าเสน้ ใยทท่ี า้ การย้อมและตากจนแหง้ แลว้ มาทา้ ความสะอาดสีส่วนเกนิ โดยการลา้ งในน้าสะอาด จนนา้ ที่ล้างใสไมม่ ีสี บิดใหแ้ หง้ กระตุกเสน้ ใย และนา้ ไปการตากจนแหง้ สนิทและจดั เกบ็ หนังสืออ้างอิง สิทธิชยั สมานชาติ. การย้อมสธี รรมชาติและสารช่วยติดสธี รรมชาติในประเทศไทย:กระบวนการและแหลง่ ผลิต. ขอนแกน่ : มลู นิธภิ ูมิ ปัญญา ส่งิ แวดล้อม วฒั นธรรมและศลิ ปะเอเชีย, 2561 , 256 หน้า

วสั ดุทีใ่ ช้ยอ้ ม ครั่ง การเตรียมวัสดทุ ใี่ ช้ย้อม”คร่ัง” หลงั จากทคี่ ดั เศษสง่ิ เจอปนออกแล้ว จะนา้ มาตา้ ให้ละเอยี ด กรองอีกครัง แลว้ นา้ ไปแชน่ า้ ทิงไวอ้ ยา่ งนอ้ ย 1 คืน และเมอ่ื จะน้ามาใช้กใ็ หก้ รองอีกครัง ก่อนท่จี ะนา้ มาต้ม