บทที่ 1 ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับเทศกาลและพิธีกรรมทางศาสนา

เทศกาลและพธิ กี รรมทาง ศาสนา (Festival and Religious Rituals) รหสั วชิ า 152410 โดย อาจารยณ์ รงค์วรรษ บญุ มา

จดุ ประสงค์รายวิชา หลงั จากท่ีเรียนรายวิชาเทศกาล และพิธีกรรมทางศาสนาแล้ว นักศึกษา มีความสามารถต่อไปนี้ได้ 1. ทราบประวตั คิ วามเป็นมาของเทศกาลและพธิ กี รรมทางศาสนาตา่ งๆ 2. อธบิ ายความหมาย ประเภท จุดมงุ่ หมาย ของเทศกาลและพธิ กี รรมสาคญั ได้ 3. รแู้ ละเขา้ ใจจุดมงุ่ หมาย ขนั้ ตอน และวธิ ปี ฏบิ ตั ขิ องเทศกาลและพธิ กี รรม สาคญั ไดถ้ กู ตอ้ ง 4. มที กั ษะในการดาเนินชวี ติ ในสงั คมทม่ี วี ฒั นธรรมแตกต่าง 5. รแู้ ละเขา้ ใจมารยาทการเขา้ รว่ มเทศกาลและพธิ กี รรมตา่ งๆ อยา่ งถกู ต้อง 6. รอู้ นุรกั ษ์และสบื ทอดพธิ กี รรมทางศาสนาไดถ้ กู ตอ้ ง 7. มจี ติ อาสาซ่อื สตั ย์ เสยี สละอดทน มอี ุดมการณ์ในสง่ิ ทด่ี งี ามเพอ่ื สว่ นรวม ตามคา่ นิยมหลกั 12 ประการ

บทท่ี 1 ความร้เู บ้อื งต้นเกี่ยวกับเทศกาล และพธิ ีกรรมทางศาสนา

ความรู้เบ้อื งต้น เก่ยี วกบั เทศกาลและพิธีกรรม เทศกาลต่างๆ มกั จะเกดิ จากความเช่อื แต่ต่อมากป็ ระยุกต์เพอ่ื การ ท่องเทย่ี วไป ลดความเขม้ ขลงั ลง ตดั ความศกั ดอิ์ อก และพธิ กี รรมทม่ี ี อยใู่ นเทศกาลลกั ษณะน้ีกเ็ ป็นเพยี งพธิ กี รรมเพ่อื ความยงิ่ ใหญ่ เพอ่ื ความ งดงาม เพ่ือความสวยงาม ไม่มีเพ่ือความเข้มขลงั หรือ เพ่ือความ ศกั ดสิ์ ทิ ธิ์ และมรี ะเบยี บแบบแผน ขนั้ ตอนการปฏบิ ตั ไิ ม่คงท่ี ขน้ึ อย่กู บั ยคุ สมยั ความเหมาะสมเป็นสาคญั

ความรเู้ บือ้ งต้น เกีย่ วกับเทศกาลและพิธีกรรม (ตอ่ ) ตงั้ แต่อดีตจนถึงปัจจุบนั เทศกาล ในโลกใบน้ีมีมากมายทัง้ เก่ียวข้องและไม่ เก่ียวข้องกบั ศาสนา บางเทศกาลก็ทนต่อ การเปลย่ี นแปลงทร่ี วดเรว็ ของโลกไมไ่ ด้ หรอื ปรบั ตวั ไมท่ นั กต็ อ้ งตายไป แมจ้ ะมเี ทศกาล ทต่ี ายไปบา้ งตามกาลเวลา ขณะเดยี วกนั ก็มี เทศกาลใหม่ๆ เกดิ ขน้ึ ทดแทนอย่างไม่ขาด สายเชน่ เดยี วกนั โดยเฉพาะเทศกาลเพอ่ื การ ทอ่ งเทย่ี ว มกั จะเกดิ ขน้ึ ใหมท่ กุ ๆ ปี

ความรเู้ บอื้ งต้น เก่ยี วกับเทศกาลและพธิ กี รรม (ตอ่ ) เทศกาลและพธิ กี รรมจงึ เป็นการ พทุ ธ คริสต์ แสดงออกต่อความเช่อื นัน้ ๆ ความเช่อื มี อิสลาม พราหมณ์-ฮินดู มากมาย พธิ กี รรมกม็ มี ากมายตามไปด้วย ซิกข์ ถงึ อย่างไรก็ตาม ประเดน็ ท่เี ราจะศึกษา กนั กเ็ ฉพาะเทศกาลพธิ กี รรมท่ีสาคญั ของ ๕ ศาสนา ทร่ี ฐั บาลใหก้ ารอุปถมั ภ์เท่านัน้ ได้แก่ ศาสนาพุทธ ศาสนาคริสต์ ศาสนาอิสลาม ศาสนาพราหมณ์-ฮินดู และศาสนาซิกข์

ความหมายของเทศกาล ตามภาษาตา่ งประเทศ เทศกาล หรอื งานเฉลมิ ฉลอง เป็นช่วงเวลา หน่ึงทจ่ี ดั ใหม้ งี านรน่ื เรงิ ซง่ึ ตามปกตจิ ะถกู จดั ขน้ึ โดย ชุมชนท้องถิ่นเป็นสาคญั เพ่ือเป็นการเฉลิมฉลอง เอกลกั ษณ์เฉพาะของชุมชนทอ้ งถนิ่ นนั้ ๆ ทป่ี ฏบิ ตั สิ บื ต่อกันมา และมกั จะจดั ให้เป็นวนั หยุดของท้องถิ่น หรอื ของชาตดิ ว้ ย (A festival or gala is an event ordinarily staged by a community, centering on and celebrating some unique aspect of that community and its traditions, often marked as a local or national holiday)

ความหมายของเทศกาล คำว่ำ “เทศกาล” มีรำกศัพท์มำจำกภำษำ บำลีสนั สกฤต คือ เทศะ กับ กาละ เทศะ เป็นภำษำ สันสกฤต แปลว่ำ ประเทศ หรือ สถำนท่ี หรือ ท้องถ่ิน หรือ กำรแสดงออก ส่วน กาละ เป็นภำษำบำลี แปลว่ำ ชว่ งเวลำทีก่ ำหนด หรือ ครำว หรอื สมัย เม่ือนำ ๒ คำมำรวมกันเป็น เทศกาล มี ควำมหมำยว่ำ “เป็นช่วงเวลาท่ีประเทศใดประเทศ หน่ึงหรือท้องถิ่นใดท้องถ่ินหน่ึงกาหนดให้มีกิจกรรม ประเพณีบุญหรืองานร่ืนเริงอย่างหน่ึงอย่างใดใน ประเทศนนั้ ๆ หรอื ในถน่ิ นั้นๆ”

สรปุ ความหมายของเทศกาล เ ท ศ ก า ล ห ม า ย ถึ ง “ช่ ว ง เ ว ล า ท่ี ป ร ะ เ ท ศ ใ ด ปร ะเ ทศ ห นึ่ งห รื อ ท้ อ งถ่ิ นใ ด ท้ อ ง ถิ่ น ห นึ่ ง ก า ห น ด ใ ห้ มี กิจกรรมประเพณีบุญหรืองาน ร่ื น เ ริ ง อ ย่ า ง ห นึ่ ง อ ย่ า ง ใ ด ใ น ประเทศน้ันๆ หรือในถนิ่ น้ันๆ

ความหมายของพิธกี รรม คาว่า “พิธีกรรม” ประกอบกนั ขน้ึ จาก ๒ คา คอื “พิธี กบั กรรม” คาว่า “พิธี” เป็นคานาม หมายถงึ งานท่ีจดั ขึ้น ต า ม ลั ท ธิ ค ว า ม เ ช่ื อ ต า ม ขนบธรรมเนียมความขลงั หรือความ เป็ นสิริมงคล เช่น พระราชพิธีจรดพระ นังคลั แรกนาขวญั พิธีมงคลสมรส พิธี ประสาทปริญญา แบบอย่างธรรมเนียม เช่น พธิ ี ทาใหถ้ ูกพธิ ี การกาหนด เช่น กอ็ ยจู่ นสน้ิ ชนมายุ

สรปุ ความหมายของพิธีกรรม พิธีกรรม คือ การกระทาท่ีเป็ นพิธี มีข้ันตอน มีแบบ แผน มีระเบียบวิธี ชัดเจน ใช้เป็ นกระบวนการหรือหนทาง สื่อสารไปสู่สิ่งศักด์ิหรือส่ิงท่ีตนเช่ือถือ เพื่อเอาใจส่ิงเหล่าน้ัน บรรเทาความกลัว สนองความเช่ือ พร้ อมท้ังเพื่อให้เกิด ความสาเร็จในส่ิงทตี่ นปรารถนา ความสบายใจ มีกาลังใจทจ่ี ะ ดาเนินชีวติ ต่อไปอย่างมีความหวงั

ประเภทของพธิ ีกรรม พิธีกรรมท่ีพบในสงั คมไทย อาจแบง่ ออกได้ เป็น 4 ประเภท คือ 1. พธิ กี รรมตามเทศกาล 2. พธิ กี รรมทเ่ี กย่ี วกบั วงจรชวี ติ 3. พธิ กี รรมทเ่ี กย่ี วกบั การทามาหากนิ และ 4. พธิ กี รรมทเ่ี กย่ี วกบั ชุมชนหรอื ทอ้ งถน่ิ

องคป์ ระกอบของพิธีกรรม องค์ประกอบของพธิ ีกรรมในศำสนำท่ี ขำดไม่ได้ว่ำ มีอยู่ 2 อย่ำง คือ 1) ความศกั ด์ิสิทธ์ิ (Sacred) และ 2) ความสงู ส่ง (Holy)

องคป์ ระกอบของพิธีกรรม (ต่อ) บางแห่ง แยกย่อยองคป์ ระกอบสาคญั ของพิธีกรรม ออกไปอีก ดงั นี้ 1. ความเชอ่ื (believe) หรอื ความศรทั ธา (faith) 2. ผปู้ ระกอบพธิ กี รรม 3. ภาษา 4. สรา้ งขวญั และกาลงั ใจ 5. สญั ลกั ษณ์ 6. สอ่ื

ประเภทพธิ กี รรมทางศาสนา พธิ ีกรรมแบ่งเปน็ ประเภทย่อย ๆ ได้ 10 ประเภท คือ 1. พธิ กี รรมทป่ี ฏบิ ตั เิ ป็นประจาวนั 2. พธิ กี รรมทป่ี ฏบิ ตั เิ ป็นครงั้ คราว 3. พธิ กี รรมทเ่ี กย่ี วกบั การชาระลา้ งบาป 4. พธิ กี รรมทเ่ี กย่ี วกบั การเลย้ี ง 5. พธิ กี รรมทเ่ี กย่ี วกบั ผทู้ ล่ี ว่ งลบั ไปแลว้ 6. พธิ กี รรมทเ่ี กย่ี วกบั การเบกิ ปฐมฤกษ์ 7. พธิ กี รรมทเ่ี กย่ี วกบั ประเพณี 8. พธิ กี รรมเฉพาะบุคคล 9. พธิ กี รรมทเ่ี กย่ี วกบั การออ้ นวอนพระเจา้ 10. พธิ กี รรมทเ่ี กย่ี วกบั การพลสี กุ รรม

โครงสร้างของพิธีกรรม โครงสรา้ งของพิธีกรรมแยกออกได้ เป็น 3 ประเภทใหญ่ๆ ดงั นี้ 1. พิธีกรรมตามปฏิทิน (Chronological Ritual) 2. พิธีกรรมหวั เลี้ยวหวั ต่อแห่งชีวิต หรอื พิธีกรรมตามวงจรชีวิต (Ritual of the Life) 3. พิธีกรรมพิเศษ (Special Ritual)

ความสมั พนั ธร์ ะหวา่ ง เทศกาลกับพิธีกรรมทางศาสนา เทศกำลกับพิธีกรรม มีควำมเกี่ยวพันธ์กันในทำงปฏิบัติอย่ำงเห็นได้ ชัด ทุกเทศกำลจะมีพิธีกรรมหรือข้อปฏิบัติต่ำงๆ อยู่ในเทศกำลเสมอ เชน่ เทศกำลสงกรำนต์ จะมีกิจกรรมและพิธีกรรมแฝงอยู่มำกมำย อำทิ เช่น พิธีรดนำดำหัวผู้ใหญ่ พิธีทำบุญตักบำตร หรือ เทศกำลลอยกระทง ก็จะมพี ธิ กี รรมขอขมำพระแม่คงคำในกิจกรรมลอยกระทง เปน็ ต้น ดังนัน จะเห็นว่ำเทศกำลมักจะมี พิธีกรรมเข้ำมำเก่ียวข้องในทำงปฏิบัติอยู่ เสมอ พิธีกรรมนันเปรียบเสมือนนำท่ี แทรกซึมอยูใ่ นส่วนตำ่ งๆ ของทกุ เทศกำล

พธิ ีกรรมในสงั คมไทย พิธีกรรมท่พี บในสงั คมไทยอาจแบง่ ออกไดเ้ ปน็ 4 ประเภท คือ 1. พิธกี รรมตำมเทศกำล 2. พธิ ีกรรมท่เี ก่ยี วกับวงจรชวี ิต 3. พิธกี รรมทีเ่ กยี่ วกับกำรทำมำหำกิน และ 4. พิธกี รรมที่เกี่ยวกบั ชมุ ชนหรอื ทอ้ งถ่ิน

สรุป เทศกาลกบั พธิ กี รรมมคี วามสมั พนั ธก์ นั อย่างแนบแน่นจน แยกกนั แทบไม่ออก เม่อื มเี ทศกาลกม็ ีพธิ กี รรม บางทพี ธิ กี รรมก็ ทาไปตามเทศกาล หรอื พธิ กี รรมมกั จะอยู่ในขนั้ ตอนกระบวนการ ของเทศกาล แมจ้ ะมพี ธิ กี รรมท่ไี ม่ต้องอาศยั เทศกาลเลยก็ตาม เชน่ การไหวพ้ ระกอ่ นนอน การทาบุญตกั บาตรตอนเชา้ กถ็ อื เป็น พิธีกรรมเหมือนกัน สะดวกตอนไหนก็ทาตอนนัน้ ไม่ต้องทา พรอ้ มๆ กนั หรอื ในเวลาเดยี วกนั สถานทเ่ี ดยี วกนั

สรุป (ตอ่ ) ข้อสังเกตที่จะทำให้เห็นควำมตำ่ งระหวำ่ งเทศกำลกับพิธกี รรมก็ คือ เทศกำล เก่ียวข้องกับเรื่องเวลำ และสถำนท่ี มักจะเกิดขึนเพื่อกำร เฉลิมฉลอง หรือเพื่อทำกิจกรรมร่วมกันในเวลำเดียวกันพร้อมๆ กัน ส่วนพิธีกรรมนันคือกำรประกอบพิธีใดพิธีหนึ่งอย่ำงเป็นขันเป็นตอนมี ระเบียบแบบแผนชดั เจน

The End