บทที่ 1 0042002 1-2563

บทที่ 1 ความหมายและความสาคัญของสุขภาพ ความรอบรู้ด้านสุขภาพและการจัดการสุขภาพ อ.ดร.สุรชาติ สิทธิปกรณ์ กรกฎาคม 2020

วัตถุประสงค์เชิงพฤติกรรม 1 อธิบายถึงความหมายและ 3 อธิบายถึงความสาคัญของปัจจัยกาหนด ความสาคัญของสุขภาพ ความรอบรู้ด้านสุขภาพและการ สุขภาพทางสังคม (Social Determinants จัดการสุขภาพได้ of Health) ต่อการดูแลสุขภาพของ ประชาชนได้ 2 อธิบายถึงองค์ประกอบสาคัญของ 4 อธิบายถึงองค์ประกอบของระบบสุขภาพ ความรอบรู้ด้านสุขภาพได้ ตามกรอบแนวคิดขององค์การอนามัยได้

1.1 ความหมายและความสาคญั ของสขุ ภาพ ความรอบรดู้ ้านสขุ ภาพและการจัดการสุขภาพ 1.1 ความหมายและความสาคญั ของสขุ ภาพ - พระสัมมาสมั พทุ ธเจ้าได้ตรัสไว้เปน็ พระพุทธภาษิตว่า “อโรคยา ปรมา ลาภา” = “ความไม่มี โรคเปน็ ลาภอันประเสริฐ” - ชาวอารยประเทศทางตะวนั ตก สุขภาพ คือ พรอนั ประเสริฐสุด - ชาวอาหรับโบราณกล่าวว่า “คนทีม่ ีสขุ ภาพดีคือคนทีม่ ีความหวังและคนที่มีความหวังคือคน ที่มีทกุ สิ่งทกุ อย่าง” สุขภาพ คือ วิถีแห่งชีวิต สุขภาพจะเปน็ เสมือนหนึ่งวิถีทาง/หนทางซึ่งจะนาบคุ คลไปสู่ความสุข และความสาเรจ็ ต่าง ๆ นานาได้ หรืออาจกล่าวได้ว่าเปน็ “สุขภาพชีวิต”

1.1 ความหมายและความสาคัญของสุขภาพ ความรอบรดู้ ้านสขุ ภาพและการจัดการสขุ ภาพ 1.1 ความหมายและความสาคัญของสุขภาพ (ต่อ) พจนานุกรมฉบบั ราชบัณฑิตยสถาน - พ.ศ.2525 “สขุ ภาพ” “ความสขุ ปราศจากโรค ความสบาย” - ก่อน พ.ศ. 2500 สขุ ภาพใช้กนั น้อยมาก ใช้คาว่า “อนามยั ” (อน + อามัย) หมายถึง “ความไม่มีโรค” เหน็ ว่า คาว่า “สุขภาพ” มีความหมายกว้าง และสมบรู ณ์กว่า “อนามยั ” เพราะสุขภาพ เน้นสขุ ภาวะ คือ ภาวะทีท่ าให้เกิดความสขุ ปราศจากโรคซึง่ เกยี่ วข้องกบั หลายๆ ปัจจัย และมีความหมาย ในเชิงบวก ส่วนอนามัย เน้นที่โรคซึ่งเปน็ ความทุกข์มีความหมายในเชิงลบ

1.1 ความหมายและความสาคญั ของสขุ ภาพ (ต่อ) - องค์การอนามัยโลก (WHO: World Health Organization) ให้ความหมาย “สขุ ภาพ” เมือ่ ค.ศ.1948 “สขุ ภาพ คือ สภาวะแห่งความสมบรู ณ์ของร่างกายและจิตใจ รวมถึงการดารงชีวิตอย่ใู นสังคมได้อย่างเปน็ ปกติสขุ และมิได้หมายความเฉพาะการปราศจากโรคและ ทุพพลภาพเท่านั้น” - ต่อมาในทีป่ ระชมุ สมชั ชา WHO เมื่อเดือน พ.ค. พ.ศ. 2541 มีมติเพิม่ “Spiritual well-being” หรือสขุ ภาวะทางจิตวิญญาณเข้าไป ในคาจากัดความของสุขภาพเพิ่มเติม ดังน้ัน เมือ่ กล่าวถึงสุขภาพในยุคนั้นต้องครอบคลุมสิ่งที่สาคญั 4 ประการคือ 1. ภาวะทั่วไปของร่างกายและจิตใจจะต้องแขง็ แรงสมบรู ณ์ 2. มีสุขภาวะทางจิตวิญญาณ 3. จะต้องปราศจากโรคหรือความทพุ พลภาพ 4. ต้องเปน็ ผู้ทีส่ ามารถดารงตนและปฏิบตั ิภารกิจตา่ ง ๆ ในสงั คมได้เป็นปกติสขุ

1.1 ความหมายและความสาคัญของสุขภาพ (ต่อ) สุขภาวะทางจิตวิญญาณ หมายถึง มิติทางคณุ ค่าที่สงู สุดเหนือไปจากโลกหรอื ภาพภมู ิทางวตั ถุ การมีศรัทธาและมีการเข้าถงึ คณุ ค่าทีส่ งู ส่ง ทาให้เกิดความสุขอนั ประณีตลึกล้า ความหมายในพระราชบญั ญัตสิ ุขภาพแห่งชาติ พ.ศ. 2550 น้ัน ให้ใช้คาว่า “ปัญญา” แทน “จิตวิญญาณ”

สรปุ ความหมายของสุขภาพ “สขุ ภาพ (Health)” หมายถึง สขุ ภาวะที่สมบรู ณ์ท้งั ทางกาย ทางจิต ทางสงั คม และปัญญา หรือสุขภาวะที่สมบูรณ์ทกุ ๆ ทางเชื่อมโยงกันเปน็ องค์รวมอย่างสมดุล ทาให้สะท้อนถึงความเปน็ องค์รวมอย่างแท้จริงของสขุ ภาพทีเ่ ก้ือหนุนและเชื่อมโยงกนั ท้ัง 4 มิติ (ตามนิยามของมาตรา 3 พระราชบญั ญตั ิสขุ ภาพแห่งชาติ พ.ศ. 2550) ความหมายแต่ละด้าน คือ 1. สขุ ภาวะทางกาย หมายถึง การทีม่ ีร่างกายทีส่ มบรู ณ์แข็งแรง มีเศรษฐกิจพอเพียง มี สิง่ แวดล้อมดี ไม่มีอุบัติภัย เปน็ ต้น 2. สุขภาวะทางจิต หมายถึง การทีม่ ีจิตใจที่เปน็ สุข ผ่อนคลาย ไม่เครียด คล่องแคล่ว มีความ เมตตา กรุณา มีสติ มีสมาธิ เป็นต้น

สรปุ ความหมายของสขุ ภาพ 3. สุขภาวะทางสงั คม หมายถึง การอยู่ร่วมกนั ด้วยดี ในครอบครวั ใน ชุมชน ในทีท่ างาน ในสังคม ในโลก ซึง่ รวมถึงการมีบรกิ ารทางสังคมทดี่ ี และมี สันติภาพ เป็นต้น 4. สุขภาวะทางปัญญา หมายถึง ความร้ทู ่วั ไป ความร้เู ท่าทัน และความ เข้าใจอย่างแยกได้ในเหตผุ ลแห่งความดี ความชว่ั ความมีประโยชน์และความมีโทษ ซึง่ นาไปสู่ความมีจิตอันดีงามและเอื้อเฟ้อื เผือ่ แผ่

สรปุ ความหมายของสขุ ภาพ 3. สขุ ภาวะทางสังคม หมายถึง การอย่รู ่วมกนั ด้วยดี ในครอบครวั ในชมุ ชน ในทีท่ างาน ใน สังคม ในโลก ซึง่ รวมถึงการมีบริการทางสงั คมทีด่ ี และมีสันติภาพ เป็นต้น 4. สุขภาวะทางปญั ญา หมายถึง ความรู้ทว่ั ไป ความรู้เท่าทนั และความเข้าใจอย่างแยกได้ใน เหตผุ ลแห่งความดี ความชั่ว ความมีประโยชนแ์ ละความมีโทษ ซึ่งนาไปสู่ความมีจิตอนั ดีงามและ เอื้อเฟือ้ เผื่อแผ่ ความหมายของสขุ ภาวะท้งั 4 ด้าน คือ สุขภาวะทางกายและสุขภาวะทางจิตเป็นสุขภาพทีท่ า ความเข้าใจได้ง่าย เปน็ การเปลีย่ นแปลงที่สงั เกตเห็นได้ตลอดเวลา สขุ ภาวะทางสงั คมเป็นการสดงออก รวมกันของสังคม ซึง่ ต้องทาความเข้าใจและยอมรบั รวมกนั ของท้งั สงั คม และสขุ ภาวะทางปญั ญาเป็น สุขภาพที่ทาความเข้าใจได้ยากและเป็นข้นั สูงสดุ ของสุขภาพองค์รวม

องค์ประกอบสาคญั ทีม่ ีอิทธิพลตอ่ สุขภาพ แบ่งออกเป็น 3 องค์ประกอบที่สาคญั ๆ ดังน้ี 1. องค์ประกอบด้านตวั บคุ คล 1.1 ลักษณะทางพนั ธุกรรม (Genetic makeup) 1.2 เชื้อชาติ (Race) 1.3 เพศ (Sex) 1.4 อายแุ ละระดับพฒั นาการ (Age and development level) 1.5 ปัจจยั ทางสรีรวิทยา (Physiological factors) 1.6 ปจั จัยทางด้านจิตใจ (Psychological Factors) 1.7 ความรู้ ความเชื่อ ค่านิยม และทัศนคติ 1.8 พฤติกรรมอนามยั (Health behavior) หรือสขุ ปฏิบัติ (Health Practice)

องค์ประกอบสาคัญที่มีอิทธิพลตอ่ สุขภาพ 3. องค์ประกอบทางด้านระบบการจัดการสาธารณสุขและการบริการสุขภาพ (Health Service System Factors) การบริหารจัดการทรพั ยากรต่าง ๆ ทีม่ ีอย่ขู องรัฐในการที่จะสนองตอบต่อ การส่งเสริมให้บุคคลที่อาศยั อย่ใู นชุมชน/ประเทศน้นั ๆ มีสขุ ภาพที่ดีและเท่าเทียมกัน รวมถึงส่งเสริมให้ทุก คนมีสิทธิเท่าเทียมกันในการเข้าถงึ ระบบการบริการทางการแพทย์และสาธารณสขุ ที่มีมาตรฐานอีกด้วย

องค์ประกอบสาคญั ทีม่ ีอิทธิพลตอ่ สขุ ภาพ 3. องค์ประกอบทางดา้ นระบบการจดั การสาธารณสขุ และการบริการสุขภาพ (Health Service System Factors) การบริหารจดั การทรพั ยากรต่าง ๆ ที่มีอย่ขู องรฐั ในการทีจ่ ะสนองตอบต่อการ ส่งเสริมให้บุคคลที่อาศัยอย่ใู นชุมชน/ประเทศน้นั ๆ มีสุขภาพทีด่ ีและเท่าเทียมกนั รวมถึง ส่งเสริมให้ทุกคนมีสิทธิเท่าเทียมกนั ในการเข้าถึงระบบการบริการทางการแพทย์และ สาธารณสุขที่มีมาตรฐานอีกด้วย

ผลกระทบทางสขุ ภาพ ลกั ษณะของผลกระทบทางสขุ ภาพ แบ่งได้ 3 ประเภท คือ 1) ผลกระทบโดยตรง ผลกระทบทางสุขภาพ เนือ่ งมาจากการดาเนินนโยบาย/แผนงาน/ โครงการโดยตรง มีปจั จัยอื่น ๆ เกี่ยวข้องน้อยมาก เช่น ผลกระทบทางสขุ ภาพอันเนื่องมาจากโครงการ เหมืองแร่ในเขตป่า/ผลกระทบทางสขุ ภาพจิตเนือ่ งจากความวิตกกงั วลในอุบตั ิภยั ที่อาจเกดิ ขึ้นจากนิคม อตุ สาหกรรมขนาดใหญ่ เป็นต้น

ผลกระทบทางสขุ ภาพ ลกั ษณะของผลกระทบทางสุขภาพ แบ่งได้ 3 ประเภท คือ 2) ผลกระทบโดยออ้ ม ผลกระทบที่มิไดเ้ กิดขึน้ กับสขุ ภาพโดยตรง เกิดขึ้นจากการ เปลี่ยนแปลงปจั จยั ทีม่ ีผลต่อสขุ ภาพหลายตวั ร่วมกัน จนเกิดการเปลี่ยนแปลงสขุ ภาพ เช่น ผลกระทบต่อ สุขภาพกายที่แย่ลง จากความวิตกกังวลเกี่ยวกบั การดารงชีวิต ภายหลงั จากทรัพยากรธรรมชาตเิ สื่อมลง จากการดาเนินโครงการ หรือผลกระทบทางสุขภาพจิตที่ดีขึ้นอนั เนื่องการจา้ งงานทีเ่ พิ่มขึ้น และความภมู ิใจ ในความสามารถในการพึ่งตนเอง ซึง่ เป็นผลสืบ เนื่องมาจากการดาเนินโครงการ

ผลกระทบทางสขุ ภาพ ลกั ษณะของผลกระทบทางสขุ ภาพ (ต่อ) 3) ผลกระทบสะสม หมายถึง ผลกระทบทีเ่ กิดจากโครงการที่กาลงั พิจารณาและโครงการอื่น ๆ ทีอ่ าจเกิดขึ้นต่างเวลา ต่างสถานที่ ท้ังในอดีตอนั ใกล้ ปัจจุบนั และอนาคตอันใกล้ ผลกระทบสะสมเปน็ ผลกระทบท้ังทางตรง และทางอ้อม ที่สะสมจากการดาเนินนโยบาย แผนงาน และโครงการต่าง ๆ ในพ้นื ที่ เดียวกนั หรือในกลุ่มประชากรเดียวกนั ซึง่ บางคร้ังทาให้ผลกระทบทางสุขภาพรนุ แรงขึ้นเกินกว่าที่ คาดการณ์ไว้ในการประเมินผลกระทบทางสุขภาพ

ระดับผลกระทบทางสขุ ภาพ ระดับของผลกระทบทางสขุ ภาพที่จะทาการประเมิน แบ่งออกได้เปน็ 4 ระดบั ได้แก่ 1) ผลกระทบในระดับปจั เจกบคุ คล เช่น ผลกระทบทีม่ ีต่อความเจบ็ ป่วย/ สถานะทางสขุ ภาพของแต่ละบุคคล การประเมินผลกระทบ ในระดบั น้ีมกั ง่ายต่อการเก็บ รวบรวมข้อมูล และทาให้เข้าใจถึงผลกระทบที่แตกต่างกนั ในหมสู่ มาชิกของแต่ละ ครวั เรือน เช่น เดก็ หรือผ้สู ูงอายุอาจได้รบั ผลกระทบมากกว่าผู้อืน่

ระดับผลกระทบทางสขุ ภาพ ระดับของผลกระทบทางสุขภาพที่จะทาการประเมิน แบ่งออกได้เป็น 4 ระดับ ได้แก่ 2) ผลกระทบในระดับครอบครัว เช่น ผลกระทบที่มีต่อความสัมพันธ์ภายใน ครวั เรือน จะเห็นถึงขีดความสามารถในการรบั มอื กับปญั หาในระดบั ครอบครวั (ซึ่งมกั จะเกิดขึ้น เนือ่ งจากการระดมทรพั ยากรและการหาทางออกร่วมกนั ของสมาชิกในครัวเรือน) หรือในมมุ กลบั กัน ผ้ปู ระเมินกอ็ าจจะเห็นถึงปญั หาอนั เนื่องมาจากความล้มเหลวในการรบั มือกับปัญหา ดังกล่าว จนเกิดเปน็ ปัญหาภายในครอบครัวหรือขยายปญั หาในระดับชมุ ชน

ระดับผลกระทบทางสขุ ภาพ (ตอ่ ) 3) ผลกระทบในระดับชมุ ชน เช่น ผลกระทบที่มีต่อ ความสามารถในการจดั การการคุ้มครอง และการสร้างเสริมสุขภาพของ ชุมชน ในระดบั น้จี ะทาให้เหน็ ถึงความเปลีย่ นแปลงของความร่วมมือ (หรือ ผลกระทบที่มีต่อความร่วมมือ หรือเกิดจากความเปลี่ยนแปลงในความ ร่วมมือ) ของชุมชนในการสร้างเสริมและค้มุ ครองสขุ ภาพของสมาชิกใน ชุมชนจากการดาเนินนโยบายหรือโครงการ

ระดบั ผลกระทบทางสขุ ภาพ (ต่อ) 4) ผลกระทบในระดบั สาธารณะ เช่น ปญั หาที่คกุ คามสุขภาพของ สาธารณะในวงกว้าง ไม่จากดั เฉพาะกล่มุ ประชากรที่ได้รบั ผลกระทบโดยตรง (เช่น ก่อ วินาศกรรม อบุ ัติเหตุจากการขนส่ง)/ ผลกระทบทีม่ ีต่อทศั นะของสาธารณะในแง่ของ ความสาคญั ของสขุ ภาพ เช่น การมองเห็นทางเลือก/โอกาสในการสร้างเสริมสขุ ภาพที่ ต่างจากเดิม รวมถึงทศั นะต่อความเสี่ยงของแตล่ ะกล่มุ ประชากร และภาพรวมที่ เปลี่ยนแปลงไปอันเนื่องมาจากการดาเนิน (หรือผลของการดาเนิน) นโยบาย แผนงาน หรือโครงการน้ัน

ระดับผลกระทบทางสขุ ภาพ (ต่อ) ดงั น้ัน การให้คานิยามเรื่องสขุ ภาพเป็นสิ่งสาคญั ในกระบวนการกาหนดขอบเขตเพื่อ การประเมินผลกระทบทางสุขภาพ เนือ่ งจากถ้ามองสุขภาพในความหมายแคบ การกาหนด ขอบเขตการประเมินผลกระทบทางสุขภาพก็ไม่ครอบคลมุ ในทางกลับกันถ้ามองสขุ ภาพใน มมุ มองที่กว้างก็ทาให้การกาหนดของเขตการประเมินผลกระทบทางสขุ ภาพกว้างและ ครอบคลุมมากขึ้น ซึง่ เป็นสิ่งที่จาเป็นสาหรบั การแก้ปญั หาสขุ ภาพที่มคี วามซับซ้อนมากใน ปจั จบุ ัน และเกิดความเชือ่ มโยงกันระหว่างปจั จยั ต่าง ๆ ทีม่ ากาหนดสุขภาพ ทีเ่ ราเรียกกันว่า “ปจั จัยกาหนดสุขภาพทางสังคม (Social Determinants of Health)” หรือ “ปัจจัยกาหนด สุขภาพ (Health Determinants)”

ปัจจัยที่มีผลกระทบต่อสุขภาพ สขุ ภาพมีการเปลีย่ นแปลงอย่ตู ลอดเวลา การเปลี่ยนแปลงของสุขภาพขึ้นอย่กู บั ปัจจัยหลายอย่าง 1. องคป์ ระกอบทางกาย ได้แก่ องค์ประกอบที่มาต้งั แต่เกิด และจะเป็นอย่เู ช่นนี้ ตลอดไปโดยไม่อาจ เปลีย่ นแปลงได้ ได้แก่ 1.1 พันธกุ รรม 1.2 เชื้อชาติ 1.3 เพศ 1.4 อายแุ ละระดบั พัฒนาการ

ปัจจยั ทีม่ ีผลกระทบต่อสขุ ภาพ 2. องคป์ ระกอบทางจิต ร่างกายและจิตใจมีความสัมพันธ์กนั สภาพอะไรก็ตามที่กระทบกระเทือน ทางด้านร่างกายก็จะกระทบกระเทือนต่อจิตใจด้วย และสภาพอะไรกต็ ามทีก่ ระทบ กระเทือนต่อจิตใจกจ็ ะมี ผลให้ร่างกายเจบ็ ป่วยได้ นอกจากนี้องค์ประกอบทางจิตยงั เปน็ ตัวกาหนดพฤติกรรมต่าง ๆ อีกด้วย องค์ประกอบเหล่านี้ ได้แก่ 2.1 อัตมโนทศั น์ (self-concept) เปน็ ผลรวมของความร้สู ึกนึกคิดและการรบั ร้ทู ี่ลึกซ้งึ และซับซ้อนที่ บคุ คลมีต่อตนเอง และมีอิทธิพลอย่างมากในการกาหนดพฤติกรรม คือการที่บคุ คลจะแสดงพฤติกรรม อย่างไรน้นั ขึ้นอยู่กับว่าบคุ คลนั้นรบั ร้เู กีย่ วกบั ตนเองอย่างไร 2.2 การรับรู้ (perception) การทีบ่ ุคคลจะมีพฤตกิ รรมเช่นใดน้นั ขึ้นอย่กู บั การรบั ร้ขู องตนต่อสิง่ ต่าง ๆ การรับรู้เกี่ยวกับสขุ ภาพคือ รับรู้ว่าตนเองมีสขุ ภาพเช่นไรกจ็ ะมีอิทธิพลต่อพฤติกรรมทคี่ นๆ นั้นจะกระทา คนแต่ละคนมีการรับรู้เกยี่ วกับสขุ ภาพแตกต่างกัน

ปจั จยั ทีม่ ีผลกระทบต่อสุขภาพ 2.3 ความเชือ่ ปกติคนเรามักได้ความเชือ่ มาจากบรรพบุรุษ/ผ้ทู ีเ่ คารพ เชื่อถือ โดยไม่ต้องพิสูจน์ ความเชือ่ เหล่านี้เป็นส่วนหนึ่งของการดาเนินชีวิต ความ เชื่อเมื่อเกิดขึ้นแล้วมักจะเปลี่ยนแปลงยาก ความเชื่อด้านสขุ ภาพ (health belief) คือ ความเชือ่ เกีย่ วกับสุขภาพทีค่ น แต่ละคนยึดถือว่าเปน็ ความจริง ความเชื่อดังกล่าวอาจจะจริงหรือไม่จริงกไ็ ด้ บุคคลจะปฏิบตั ิตามความเชือ่ เหล่านี้อย่างเคร่งครดั ไม่ว่าจะอย่ใู น สถานการณ์เซ่นใดก็ตาม และจะรู้สึกไม่พอใจถ้าใครไปบอกว่าสิ่งทีเ่ ขาเชื่อน้ันเป็นสิง่ ทีไ่ ม่ถกู ต้อง หรือแนะนาให้เขาเลิกปฏิบัติตามความเชือ่ หรือให้ปฏิบัตใิ นสิ่งที่ตรงข้าม กบั ความเชื่อ ได้แก่

ปัจจยั ที่มีผลกระทบต่อสขุ ภาพ - เชือ่ ว่าถ้ารับประทานไข่ขณะที่เป็นแผล จะทาให้แผลน้นั เปน็ แผลเปน็ ที่น่าเกลียดเมือ่ หาย - ถ้ารับประทานข้าวเหนียวจะทาให้แผลกลายเป็นแผลเปื่อย - หญิงต้งั ครรภ์ ถ้ารับประทานเนื้อสัตว์ชนิดใด จะทาให้ลูกมีพฤติกรรมเหมอื นสตั ว์ชนิดน้ัน - การดื่มเบียร์วันละ 12 แก้วจะช่วยป้องกนั การติดเชื้อของลาไส้ - ถ้าดืม่ น้ามะพร้าวขณะมีประจาเดือน จะทาให้เลือดประจาเดือนหยดุ ไหล ความเชื่อเหล่านี้บางอย่างมีผลกระทบตอ่ สขุ ภาพมาก แต่บางอย่างไม่มีผลเสียหาย ต่อสุขภาพ

ปัจจยั ที่มีผลกระทบตอ่ สขุ ภาพ 2.4 เจตคติ เจตคติเปน็ ความรสู้ ึกของบคุ คลต่อสิ่งต่าง ๆ อาจเปน็ บคุ คล สิง่ ของหรือ นามธรรมใด ๆ กไ็ ด้ การเกิดเจตคติอาจเกิดจากประสบการณ์ หรือเรียนรู้จากบุคคลใกล้ตัวกไ็ ด้ เจตคติมีผลกระทบต่อสขุ ภาพ เนื่องจากเป็นสิ่งที่อย่เู บ้ืองหลังการประพฤติปฏิบตั ิต่าง ๆ เช่น ถ้า ประชาชนมีเจตคติทไี่ ม่ดีต่อสถานบริการสาธารณสขุ ก็อาจจะไม่ไปใช้บริการจากสถานทีน่ ้นั หรือ เจตคติต่อการรักษาแผนปัจจุบันไม่ดีก็จะไม่ยอมรบั การรกั ษาเมือ่ ป่วย เปน็ ต้น หรือเมื่อมีเจตคติไม่ ดีต่อเจ้าหน้าที่ เมือ่ เจ้าหน้าที่แนะนาการปฏิบตั ติ นเพือ่ สุขภาพ บุคคลน้นั อาจจะไม่ยอมรับฟงั หรอื ปฏิบัติตาม ซึง่ ทาให้มีผลต่อสุขภาพได้

ปัจจัยที่มีผลกระทบต่อสขุ ภาพ 2.5 ค่านิยม คือการให้คุณค่าต่อสิง่ ใดสิ่งหนึง่ ค่านิยมของบคุ คลได้รับอิทธพิ ลมา จากสงั คม บุคคลพยายามแสดงออกถึงค่านิยมของตนทกุ คร้งั ที่มีโอกาส ค่านิยมของสังคมใด สงั คมหนึ่ง จะมีอิทธิพลต่อการประพฤติปฏิบัติของบคุ คลในสงั คมน้ันๆ อย่างมาก ค่านิยมทีม่ ี ผล กระทบต่อสขุ ภาพ เช่น ค่านิยมของการดื่มเหล้า สูบบุหรี่ ซึ่งแสดงถึงความมีฐานะทาง สังคมสูง ค่านิยมของการเทีย่ วโสเภณีว่าแสดงถึงความเปน็ ชายชาตรี ค่านิยมทีช่ ่วยส่งเสริม สขุ ภาพ คือ ค่านิยมของความมสี ุขภาพดี

ปัจจัยที่มีผลกระทบต่อสุขภาพ 2.6 ความเครียด (stress) ภาวะเครียดมีผลกระทบต่อสุขภาพท้งั ทางด้านบวก และลบทางด้านบวก ในคร้ังแรกซึ่งเต็มไปด้วยความเครียดน้นั จะทาให้แต่ละคนได้พัฒนา ความสามารถ เกิดความมนั่ ใจ ความกลัวลดลง ทาให้ชีวิตเต็มไปด้วยคุณภาพ ซึ่งเป็นการยืนยนั ว่าความเครียดมีผลกระทบต่อสขุ ภาพทางด้านบวก ในทานองเดียวกนั ความเครียดก็ก่อให้เกิด ผลทางด้านลบต่อสุขภาพได้ด้วยเช่นกัน ถ้าความเครียดน้ันมีมากเกินความสามารถของบคุ คล จะเผชิญได้ หรือความสามารถในการเผชิญความเครียดของบคุ คลไม่เหมาะสม

ปจั จัยที่มีผลกระทบตอ่ สขุ ภาพ 3. องค์ประกอบทางพฤติกรรม หรือแบบแผนการดาเนินชีวิต (lifestyle) พฤติกรรมหรือ แบบแผนการ ดาเนินชีวิตประจาวนั น้นั เปน็ องคป์ ระกอบทีม่ ีอิทธพิ ลต่อสขุ ภาพมากทีส่ ุด เพราะเป็นองค์ประกอบทีส่ ามารถ เปลี่ยนแปลงได้ แบบแผนการดาเนินชีวิตได้แก่ 3.1 พฤติกรรมเกี่ยวกบั อนามัยสว่ นบคุ คล พฤติกรรมที่ปฏิบัตเิ พือ่ อนามัยที่ดี ได้แก่ การ แปรงฟัน อาบน้า ซักเส้อื ผ้า สระผม ดแู ลสุขภาพของผิวหนงั ดแู ลความสะอาดอวยั วะสืบพันธ์ุ สิง่ เหล่าน้ี เป็นกิจวตั รประจาวันที่ปฏิบตั ิ ในการปฏิบตั ิมีท้งั ปฏิบตั ถิ กู ต้อง/ไม่ถกู ต้องขึ้นความเชื่อและการรับรู้เกี่ยวกบั ปฏิบตั ิของแต่ละคน และการตัดสินใจว่าถกู ต้องของประชาชนทัว่ ไปกับบุคคลากรทางแพทย์อาจจะแตกต่าง กัน พฤติกรรมเกีย่ วกบั การแปรงฟัน ถ้าแปรงไม่ถูกวิธอี าจทาใหเ้ หงือกร่น และถ้าใช้ยาสีฟันทีม่ ีสารขัดฟนั คมเกินไป อาจทาให้ฟนั สึก และเคลือบฟันบางลง การอาบน้าในหน้าหนาวถา้ ถูสบู่บ่อย ๆ หรืออาบด้วย น้าอ่นุ อาจจะให้ผิว แห้งและคันได้ การทาความสะอาดอวยั วะสืบพนั ธห์ุ รือการดูแลขณะมีประจาเดือน ถ้าไม่ สะอาดพออาจเป็นเหตุให้มีการติดเชื้อของมดลูกได้ สิ่งเหล่าน้มี ีผลต่อสขุ ภาพทั้งสิ้น

ปจั จัยทีม่ ีผลกระทบต่อสุขภาพ 3.2 พฤติกรรมการรบั ประทานอาหาร นิสยั การรับประทานอาหารเปน็ การถ่ายทอดทางวฒั นธรรม ซึง่ แตกต่างกนั ไปตามลักษณะท้องถิน่ และความชอบของ แต่ละคน พฤติกรรมการรับประทานมีผลกระทบต่อสขุ ภาพมาก บางคนรับประทาน อาหารจุบจิบ ชอบรบั ประทานอาหารประเภทขบเคี้ยว บางคนไม่ชอบรบั ประทานอาหาร ประเภทผักและผลไม้ทาให้มีกากอาหารน้อยทาให้เสี่ยงตอ่ การป่วยเป็นมะเร็งลาไส้ อาหารจึงเป็นองค์ประกอบทีส่ าคัญต่อสุขภาพ

ปจั จัยที่มีผลกระทบต่อสขุ ภาพ 3.3 พฤติกรรมการขบั ถ่ายอจุ จาระและปสั สาวะ ผ้ทู ี่ถ่ายอจุ จาระไม่เปน็ เวลา ถ่ายลาบาก อุจจาระมีลักษณะแขง็ ต้องเบ่งถ่ายอุจจาระ มีโอกาสเสีย่ งต่อการป่วย เป็นโรคริดสีดวงทวารสงู กว่าคนที่มีการขับถ่ายเป็นเวลาและถ่ายสะดวก พฤติกรรมการ กล้นั ปสั สาวะทาให้เกิดเปน็ โรคติดเชื้อของกระเพาะปัสสาวะได้ง่าย

ปจั จยั ทีม่ ีผลกระทบตอ่ สุขภาพ 3.4 การพักผอ่ นและการนอนหลบั เปน็ ที่ทราบดีอย่แู ล้วว่าร่างกาย ต้องการการพกั ผ่อนและการพักผ่อนที่ดีที่สุดคือ การนอนหลบั ผ้ทู ี่พักผ่อนหรือนอน หลบั ไม่เพียงพอจะมีผลเสียต่อสขุ ภาพ ผ้ทู ีไ่ ด้รับการพักผ่อนไม่เพียงพอหรือนอนหลับไม่ เพียงพอไม่สามารถควบคุมตนเองให้ทางานอย่างมีประสิทธภิ าพได้ ถ้าต้องทางานที่ต้อง ระมดั ระวังอันตราย เช่น งานในโรงงานอุตสาหกรรม จะมีผลให้ร่างกายได้รบั อุบตั ิเหตุ เช่น เครื่องจักรตัดน้ิวมือ หรืออบุ ตั ิเหตุอื่นๆ ได้

ปจั จยั ทีม่ ีผลกระทบต่อสขุ ภาพ 3.5 พฤติกรรมทางเพศ การตอบสนองความต้องการทางเพศเป็นความ ต้องการพื้นฐานของมนษุ ย์ที่มีผลกระทบต่อสุขภาพได้ถ้าบุคคลน้นั มพี ฤติกรรมทาง เพศที่ไม่ถกู ต้อง เช่น สาส่อนทางเพศ พฤติกรรมรกั ร่วมเพศ หรือมีพฤติกรรมทางเพศ แบบวิตถาร ซึง่ มีผลกระทบต่อสขุ ภาพทั้งจากโรคติดเชื้อ เช่น กามโรค โรคเอดส์ หรือ ร่างกายได้รับบาดเจบ็ จากการร่วมเพศ แบบวิตถารหรือรุนแรงถงึ ขนาดสูญเสียชีวิต จากการฆาตกรรม เพราะความรกั และความหึงหวงได้

ปจั จัยที่มีผลกระทบตอ่ สขุ ภาพ 3.6 พฤติกรรมอื่น ๆ ได้แก่ พฤติกรรมทีไ่ ม่ใช่กิจวัตรประจาวนั ของบคุ คลท่วั ๆ ไป แต่อาจเป็น พฤติกรรมทีป่ ฏิบตั ิเป็นประจาในคนบางคน แบ่งเปน็ 2 ประเภทคือ 3.6.1 พฤติกรรมสุขภาพ ได้แก่ พฤติกรรมทีค่ นทาแล้วเชื่อว่าทาให้มีสขุ ภาพดี/ การใช้ ทรัพยากรเพื่อดแู ลสุขภาพและพฤติกรรมส่วนบคุ คลที่สมั พันธ์กบั ชุมชน และการดแู ลสุขภาพส่วนรวม คือ 1. พฤติกรรมที่เชื่อว่าทาให้ตนสขุ ภาพดีทีบ่ คุ คลปฏิบตั ิ เพื่อส่งเสริมสขุ ภาพ และป้องกันโรค เช่น การออกกาลงั กาย การช่งั น้าหนกั การตรวจเต้านมด้วยตนเอง พฤติกรรมทีก่ ระทาเพื่อสขุ ภาพดีน้นั ยงั ต้องการการค้นพบและแสวงหาอีกตอ่ ไป 2. พฤติกรรมเกีย่ วกบั การใช้ทรัพยากรเพื่อดแู ลสขุ ภาพ เปน็ พฤติกรรมทีบ่ ุคคลไปรับบริการ จากสถานบริการสาธารณสขุ หรือบริการทางการแพทย์แผนโบราณ การเลือกใช้บริการแบบใดขึ้นอยู่กับ ความเชื่อ ค่านิยม เจตคติและการรบั รู้ของบุคคลน้ัน เป็นต้น

ปจั จัยภายนอก ปจั จยั ภายนอกอาจแบ่งออกได้ ดังต่อไปนี้ 1. องคป์ ระกอบทางสังคม แต่ละสงั คมประกอบด้วยระบบย่อยทีส่ าคัญ คคลในสงั คมจะได้รบั อิทธิพลจากระบบต่าง ๆ จะกระทบต่อสุขภาพขึ้นอย่กู บั ปทสั ถาน (norm) ของสังคม ระบบย่อยท้งั 6 ได้แก่ 1.1 ระบบครอบครวั และเครือญาติ สังคมไทยเป็นสังคมแบบระบบเครือญาติ คือ เครือข่ายทาง สงั คมมกั จะเกี่ยวข้องสัมพนั ธ์กันในหมญู่ าติ ญาติผู้ใหญ่เป็นผู้ที่มีอิทธิพลต่อความเชือ่ และพฤติกรรมของ บุคคลในครอบครัว ระบบเครือญาตินี้ถือว่าการเจ็บป่วยของบคุ คลใดบุคคลหนึ่งไม่ใช่เรื่องเฉพาะตัวของผู้ น้ัน หากแต่เปน็ เรือ่ งของครอบครัว ญาติพีน่ ้อง และสงั คมที่จะมีส่วนช่วยเหลือและรับผิดชอบ ให้กาลงั ใจใน การรกั ษาและหายป่วยเร็วขึ้น แต่ถ้าพฤติกรรมที่ตอ้ งปฏิบตั ิน้นั เปน็ การขดั ต่อสุขภาพกจ็ ะทาให้เกิดผลเสียข้นึ

ปัจจยั ภายนอก ปจั จัยภายนอกอาจแบ่งออกได้ ดังต่อไปนี้ 1.2 ระบบการศึกษา ระบบการศึกษาทีจ่ ดั ให้แก่บุคคลในสงั คมจะมีผลต่อสุขภาพของบคุ คลในสังคม เช่นเดียวกนั การศึกษาทีใ่ ห้ความสาคัญของการดแู ลสุขภาพจะช่วยให้เยาวชนมีพฤตกิ รรมเกีย่ วกบั สขุ ภาพ ต่าง ๆ อย่างถูกต้อง เช่น การรับประทานอาหาร การออกกาลังกาย การป้องกันอุบัติเหตุ พฤติกรรมเหล่านี้ จะติดตัวเป็นลกั ษณะนิสยั ที่กอ่ ให้เกิดผลดีต่อสขุ ภาพเมือ่ เข้าส่วู ัยผู้ใหญ่และผ้สู งู อายุต่อไป นอกจากน้ี ระดับ การศึกษาของแต่ละคนยังเปน็ ตวั กาหนดมาตรฐานการดารงชีวติ อีกด้วย

ปัจจัยภายนอก ปัจจัยภายนอกอาจแบ่งออกได้ ดงั ต่อไปนี้ 1.3 ระบบสาธารณสขุ ระบบการสาธารณสุขไทยมีท้ังระบบบริการโดยรัฐและบริการโดยเอกชน ปจั จุบันรฐั ได้พยายามกระจายบริการสาธารณสขุ ให้ครอบคลมุ ประชากรทั่วประเทศ โดยคดั เลือกผ้สู ื่อข่าว สาธารณสุข และอาสาสมัครสาธารณสุข เข้ามาช่วยปฏิบัติงานในชมุ ชนของตนเอง เปน็ รปู แบบทีพ่ ยายาม สนับสนนุ และช่วยให้ประชาชนช่วยเหลือตนเองและเพื่อนบ้านเกีย่ วกบั การดแู ลรักษาโรคหรือการเจ็บป่วยที่ จาเป็น การร้จู กั ระวังป้องกันโรคติดต่อที่สาคญั โดยเชือ่ ว่าระบบดังกล่าวจะช่วยให้สุขภาพอนามยั ของ ประชาชนดีขึ้นกว่านโยบายแบบเดิมทีร่ ัฐให้บริการโดยให้ความสาคญั กบั การรกั ษาเมื่อเจ็บป่วยมากกว่าการ ส่งเสริมสขุ ภาพและการป้องกันโรค

ปัจจยั ภายนอก ปัจจยั ภายนอกอาจแบ่งออกได้ ดังต่อไปนี้ 1.4 ระบบเศรษฐกิจและการประกอบอาชีพ ระบบเศรษฐกิจของไทยเปน็ แบบทนุ นิยม และกาลังเปลี่ยนแปลงจากระบบเกษตรกรรมเป็นระบบอตุ สาหกรรม การเปลีย่ นแปลง ดังกล่าวมีผลกระทบต่อสขุ ภาพอนั เนื่องมาจากการเปลีย่ นแปลงลกั ษณะประชากร คือการ ย้ายถิ่น และการเปลี่ยนแปลงอื่น ๆ ได้แก่ การประกอบอาชีพ สภาพความเป็นอยู่ และวิถี ชีวิต ก่อให้เกิดอันตรายแก่สขุ ภาพท้งั ทางกายและทางจิต โดยเฉพาะระบบงานกะ และงาน ล่วงเวลา ทาให้ต้องปรบั ตวั อย่างมาก

ปัจจัยภายนอก ปัจจัยภายนอกอาจแบ่งออกได้ ดังต่อไปนี้ 1.4.1 สภาพความเป็นอยู่ อาจจะอย่ใู นสิง่ แวดล้อมที่ไม่เหมาะสมกบั สขุ ภาพ เช่นอาศยั อย่ใู นชุมชน แออดั หรือไม่มีที่อย่อู าศัยทีแ่ น่นอน ภาวะแวดล้อมในสงั คมอุตสาหกรรม จะมีสิง่ แวดล้อมทีเ่ ปน็ พิษมากขึ้น 1.4.2 วิถีชีวิตต้องเปลีย่ นแปลงไปมีการใช้เทคโนโลยีตา่ งๆ เพือ่ อานวยความสะดวกและเป็นการ ประหยัดเวลามากขึ้น สิ่งเหล่านี้ดูเหมือนจะเปน็ ผลดีต่อสขุ ภาพ แต่จริงๆ แล้วกลับทาให้ร่างกายมี สมรรถภาพในการทางานลดลง เพราะเครื่องอานวยความสะดวกต่างๆ ทาให้ร่างกายมีการใช้กาลังงาน ลดลงทาให้หัวใจ ปอด หลอดเลือด กระดูกและกล้ามเน้ือ ไม่มีความแขง็ แรงพอ สิ่งเหล่านี้ทาให้ภาวะ สุขภาพเปลี่ยนแปลงไป

ปัจจัยภายนอก ปจั จัยภายนอกอาจแบ่งออกได้ ดงั ต่อไปนี้ 1.5 ระบบการเมืองและการปกครอง เปน็ ระบบทีใ่ ห้อิสระแก่ประชาชนทีจ่ ะกาหนดภาวะสุขภาพของ ตนเอง โดยรัฐให้การสนับสนนุ และให้ความช่วยเหลือทางด้านต่างๆ เพือ่ ความมีสขุ ภาพดี แต่เนื่องจาก ปัญหาสุขภาพเป็นสิง่ ที่ประชาชนจะต้องปฏิบัตดิ ้วยตนเองจึงจะแก้ปัญหาได้ ปัจจุบันรฐั จึงให้ความสาคญั เกีย่ วกับการเปลี่ยนพฤติกรรมของประชาชนให้เป็นไปในทางทีถ่ กู ต้อง เพือ่ ให้ประชาชนเป็นทรัพยากรบุคคล ทีม่ ีสขุ ภาพแขง็ แรง พร้อมทีจ่ ะปฏิบัติภารกจิ ต่างๆ ได้ ในทางตรงข้ามถ้าระบบการเมืองและการปกครองมุ่ง แสวงหาอานาจ หรือม่งุ จะพฒั นาทางด้านเศรษฐกิจอย่างเดียวโดยไม่คานึงถึงคุณภาพของประชาชนย่อมจะ มีผลกระทบต่อสขุ ภาพของประชาชนอย่างแน่นอน ระบบการเมืองและการปกครองจงึ มผี ลกระทบต่อ สุขภาพ

ปัจจยั ภายนอก ปจั จัยภายนอกอาจแบ่งออกได้ ดังต่อไปนี้ 1.6 ระบบความเชื่อหรือสถาบนั ศาสนา ระบบความเชื่อเป็นวฒั นธรรมที่ถา่ ยทอดผ่านระบบ ครอบครวั และสังคม การปฏิบตั ิตามความเชือ่ และค่านิยม ทาให้คนร้สู ึกปลอดภยั ในการดารงชีวิต ความ เชือ่ จึงเปน็ สิ่งที่เปลีย่ นแปลงค่อนข้างยาก ระบบความเชือ่ มีอิทธิพลต่อสขุ ภาพของประชาซนในสงั คมน้นั เปน็ อย่างมากเพราะความเชื่อเปน็ ตวั กาหนดพฤติกรรมของบุคคล กิจกรรมทางศาสนาบางอย่าง อาจมี ผลกระทบต่อสุขภาพได้ เช่น การรบั ประทานอาหารม้ือเดียว การงดอาหารบางประเภท การนงั่ ท่าเดียวเปน็ เวลานาน ๆ สถาบนั ศาสนามีอิทธิพลต่อสุขภาพจิตของคนไทยมากโดยเฉพาะผ้สู งู อายุ เป็นส่วนหนึ่งทีท่ าให้ ผ้สู งู อายุไทยมีสุขภาพจิตทีด่ ี และปรับตัวเข้ากบั วยั สงู อายไุ ด้ดี โดยมีสถาบันศาสนาเปน็ ทีย่ ึดเหนี่ยวทางใจ

2. องค์ประกอบทางสิง่ แวดล้อม ปจั จัยอะไรก็ตามที่ทาให้สิ่งแวดล้อมเปลี่ยนแปลงไป จะกระทบต่อ ชีวิตและความเปน็ อย่ขู องมนษุ ยด์ ้วยองค์ประกอบที่สาคัญของสิ่งแวดล้อม ได้แก่ 2.1 สภาพทางภมู ิศาสตร์ ลักษณะภมู ิศาสตร์ที่แตกต่างกนั ทาให้เกิดฤดกู าลแตกต่างกนั และอุณหภมู ิของแต่ละพื้นที่แตกต่างกัน ซึง่ มีผลกระทบต่อสุขภาพของบคุ คลโดยตรง สภาพภมู ิศาสตร์บาง แห่งเอื้ออานวยให้สิง่ มีชีวิตบางอย่างเจริญเติบโตได้ดี เช่น ประเทศไทย ซึ่งอยู่บริเวณแถบศูนย์สตู ร มีโรค เวชศาสตร์เขตร้อนนานาชนิดเกิดขึ้นกับประชาชน โรคเหล่าน้ี ได้แก่ โรคพยาธิต่าง ๆ ไข้มาลาเรีย ซึ่ง ประเทศในเขตหนาวจะไมป่ ระสบกับปัญหาสขุ ภาพเหล่านี้ นอกจากน้สี ภาพภมู ิศาสตร์ ยงั ก่อให้เกิดภยั ธรรมชาติต่าง ๆ เช่น น้าท่วม แผ่นดินไหว พายุ ทาให้เกิดบาดเจ็บและตายเป็นจานวนมาก

2.2 สภาพที่อย่อู าศยั เปน็ สิ่งแวดล้อมทีอ่ ย่ใู กล้ตวั คนมากทีส่ ุด ลักษณะบ้านทีช่ ่วยส่งเสริมสุขภาพ คือมีการระบายอากาศได้ดี อย่หู ่างไกลจากแหล่งอุตสาหกรรม ไม่มีเสียงรบกวน มีการกาจัดขยะทีถ่ กู วิธี มี ท่อระบายน้าและมีการระบายน้า ไม่มีน้าท่วมขัง มีส้วมที่ถูกสุขลกั ษณะ มีน้าดืม่ น้าใช้ที่สะอาด มีความ ปลอดภัยจากโจรผ้รู ้ายและอาชญากรรม ใช้วัสดกุ ่อสร้างที่มีความคงทนถาวร ภายในบ้านได้รบั การจดั วาง สิง่ ของเครือ่ งใช้ต่าง ๆ อย่างเปน็ ระเบียบปลอดภยั จากการเกิดอุบัติเหตุ ได้รบั การดแู ลรักษาความสะอาด เป็นอย่างดี มีสถานทีส่ าหรับอานวยความสะดวกในการทากจิ กรรมต่างๆ และมีความเป็นส่วนตัว สภาพ บ้านที่ไม่ถกู สุขลกั ษณะจะก่อให้เกดิ ปญั หาสุขภาพแก่ผ้อู ย่อู าศัยท้ังในด้านการเจบ็ ป่วยด้วยโรคตดิ เชื้อต่าง ๆ และอุบัติเหตทุ ีเ่ กิดขึ้นได้จากความประมาท เช่นไฟไหม้ น้าร้อนลวก การพลดั ตก หกล้ม เปน็ ต้น

2.3 สภาพสิ่งแวดล้อมอืน่ ๆ ผลกระทบต่อสขุ ภาพอนั เกิดจากมลพิษทาง สิง่ แวดล้อม ทั้งทางน้า ทางเสียง ทางอากาศ และทางดิน ทาให้เกิดโรคหรืออันตราย แก่ชีวิตได้ เช่น น้าทีถ่ ูกปนเปือ้ นด้วยเช้อื โรคหรือสารพิษจะทาให้ผู้บริโภคเปน็ โรคของ ระบบทางเดินอาหาร เช่น บิด ไทฟอยด์ หรือได้รบั สารพิษโดยตรง การได้ยินเสียงที่ดงั มาก ๆ นาน ๆ ทาให้ประสาทหเู สือ่ ม ความสามารถในการได้ยินลดลง เปน็ ต้น

กรอบแนวคิดเรื่องปัจจัยกาหนดสุขภาพทางสงั คม (Social Determinants of Health) สุขภาพของมนุษย์มีความสัมพันธเ์ ชิงพลวัตกบั ปจั จยั ตา่ ง ๆ มากมาย การเปลี่ยนแปลงทางด้าน สิง่ แวดล้อมกายภาพ ทางเศรษฐกิจ และสงั คม ที่เกิดจากการพฒั นาและการดาเนินโครงการพัฒนาจงึ ส่งผลกระทบต่อสขุ ภาพของมนุษย์อย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ เนือ่ งจากสขุ ภาพมิได้ถกู กาหนดโดยระบบบริการ สขุ ภาพและวิถีชีวิตเท่าน้ัน แต่เงือ่ นไขทางสังคม เศรษฐกิจ และปัจจยั ด้านอืน่ ๆ นอกเหนือด้านสุขภาพที่ ประชาชนอาศัยอยู่ เช่น ระบบการขนส่ง การจ้างงาน การอยู่อาศัย ฯลฯ ย่อมมีผลต่อสุขภาพเช่นกัน ดงั น้ัน ปจั จัยกาหนดสุขภาพทางสังคม หมายถึง ขอบเขตปัจจยั ด้านบคุ คล สงั คมเศรษฐกิจ ประชากร และ สิ่งแวดล้อม ซึง่ เป็นตวั กาหนดสถานะทางสุขภาพของบุคคลหรือประชากรท่ัวไป ซึง่ ในเอกสารฉบับนี้จะใช้คา ว่า “ปัจจยั กาหนดสขุ ภาพ” ในความหมายเดียวกับ “ปจั จยั กาหนดสขุ ภาพทางสงั คม)” การมีสขุ ภาพหรือสุข ภาวะทีด่ ีล้วนมีอิทธิพลจากปัจจัยกาหนดสขุ ภาพต่าง ๆ ทีส่ ่งผลท้ังทางบวกและทางลบต่อการมีสุขภาพดี ปจั จยั กาหนดสขุ ภาพเปน็ การพยายามระบุสาเหตขุ องปัจจยั หรือความสมั พนั ธ์ของปัจจยั ตา่ ง ๆ ทีม่ ีผลต่อ สุขภาพของมนษุ ย์ โดยตั้งอย่บู นสมมุติฐานทีว่ ่าเมื่อมีเหตกุ ารณ์หรือ กิจกรรมหนึง่ กิจกรรมใดทีท่ าให้ปัจจยั เหล่านั้นเปลี่ยนแปลงไปย่อมส่งผลต่อสุขภาพของคนกลุ่มน้ันด้วย

กรอบแนวคิดเรือ่ งปัจจยั กาหนดสุขภาพทางสงั คม (Social Determinants of Health) อนึง่ กระทรวงสาธารณสุข ศึกษาปจั จัยกาหนดสขุ ภาพของประชาชน พบว่า ปัจจยั ทีเ่ ป็นตัวกาหนดสุขภาพ - ลกั ษณะที่ใกล้ตัวบุคคล ได้แก่ ปจั จัยทางปจั เจกบคุ คล ปัจจัยด้านสิ่งแวดล้อมที่อย่รู อบตัว และ ปัจจยั ทีเ่ กีย่ วข้องกับระบบบริการสุขภาพ ปจั จยั ที่อย่ไู กลออกไป ที่จะเป็นผลลัพธ์หรือเป็นตัวกาหนดปจั จยั กาหนดสุขภาพทีใ่ กล้ตวั อีกทางหนึง่ นอกจากนี้ปจั จัยกาหนดสขุ ภาพยังรวมไปถงึ มติ ิทางเศรษฐกิจ สังคม เช่น ประเด็นความยากจน การจ้างงาน การกีดกนั ทางสังคม โลกาภิวัฒน์ ภยั ธรรมชาติ หรือภาวะโรคภยั ต่าง ๆ ด้วย โดยปจั จัยเหล่านี้สามารถส่งผลกระทบตอ่ สขุ ภาพของคนทัว่ ท้ังโลก แม้จะไม่ได้เปน็ ประเทศที่ เป็นจุดเริม่ ต้นของการก่อให้เกิดปัญหากต็ าม นอกจากนี้ยงั พบว่า “ระบบบริการสุขภาพ” ถือเปน็ ปจั จัย กาหนดสุขภาพที่สาคญั หากมีการพัฒนาระบบบริการสุขภาพที่ทาให้เกิดความเท่าเทียม ประชาชนสามารถ เข้าถึงได้อย่างเปน็ มาตรฐานเดียวกันจะทาให้เกิดการดูแลสุขภาพทีม่ ีความยั่งยืนและมีประสิทธิภาพในระยะ ยาวต่อไป