Beruniy-13-2,1

Isajon Sulton ABU RAYHON BERUNIY tarixiy-biografik roman Toshkent – 2022

O‘N UCHINCHI QISM RAYHONA Bir kuni uning qoshiga xorazmlik eski do‘sti, sohibdevon Al-Hasan tashrif buyurdi. Al-Hasan u yurtning mashhur qovun qoqisini olib kelgan ekan. Abu Rayhon uni ko‘rib xursand bo‘ldi va dedi: – Shu qovun qoqi ta’mi meni bolaligimga olib ketadi-ya! Al-Hasan bog‘da bir kecha tunab qoldi va ertasiga xayr- xo‘shlashib, jo‘nab ketgach, Abu Rayhon uning tashrifi boisini so‘zlab berdi. – Bu olijanob kishining Rayhona ismli qizi borekan, – dedi u. – Parvardigor uni bilimga qobiliyatli qilib yaratibdi. Al-Hasan mendan, qizi uchun ilmi nujumkitobini yozishimni so‘radi. Yuksak dargohlarning vakibor martabadorlarning ahli oilasidagi bolalar, agar ilmga chanqoq bo‘lsalar, o‘qib-o‘rganishlari uchun xos bir kitob bo‘lsin va qizlarga nujum, handasa, aljabr vaalmuqobaladan dars bersin, dedi. Shodligimning boisishundan va men bu ishga darhol kirishmog‘im lozim. – Bunday murakkab fanlarni bolalarga qanday qilib anglatasiz? – U savol-javob ko‘rinishida bo‘ladi, – dedi Abu Rayhon va tushuntirib berdi: – Misol uchun, handasadan boshlasang, sath nima, burchak, doira nima va ularqanday o‘lchanadi? So‘ng aljabr va almuqobalaga, falak tuzilishiga va burjlarning harakatlariga o‘tasan. Abu Rayhon xitob qildi: – Bu ish avvalroq xayoliga kelmaganini qara! Xonadonlarda voyaga yetayotgan qiz va o‘g‘il bolalarga men aytgan fanlarni biladigan volidasi murabbiylik qilishini va ular bu kitobni o‘qigach, kelajakda kim bo‘lib yetishishini tasavvur qil! Darhaqiqat, Al-Hasan oqillikda tengi yo‘q kishi! Lekin undan o‘zga birov bu so‘zni aytsa, darhol qarshi chiqqan bo‘lar edilar. Unday 2

kishilarga “Farzandingiz Qur’on va hadis o‘rgansin”, desang, jon deb rozi bo‘ladilar-u, boshqa fanlarga kelganingda oyoqlarini tirab, qaysarlik bilan turib oladilar! So‘ng dedi: – Ey Abu Fazl! Men senga, onamning xat-savodi bo‘lmaganini va yolg‘iz o‘g‘lim bilim olsin deb, dashtdan o‘tin terib kelib bozorda sotishday mashaqqatga chidaganini aytib bergan edim. O‘zi ham bilimlarni o‘rganishi mumkinligi u roziqi marsumaning xayoliga ham kelmagan edi. Voqeaning mohiyatini anglayapsanmi?Men nodon, yoshlik chog‘imda o‘zimning qanday zakiyligimni ko‘rsatish uchun, nasabimni so‘raganlarga “Otamni eslolmayman, onam esa, “xammalatol-xatob”, edi deb javob berardim. Azbaroyi nodonligimdan, halokbo‘lgur Abu Lahabning xotini haqidagi u kalimalarni o‘z onamga nisbatan qo‘llardim. Eslasam, yuragim zardobga to‘ladi. Boshqa onalarning o‘g‘illari menday nodonlik qilmasligi uchun qo‘limdan kelgan har qanday ishni qilsam, deyman. Abu Rayhon bu ishga shunday g‘ayrat bilan kirishdiki!Yuzlab emas, minglab olimlarning kitoblarini o‘qib chiqqan, yodda saqlagan va taqqoslab, yangilagan, jahonning yetuk olimlari safida turgan bu kishi o‘zini endi balog‘atga yetib-yetmagan bolalar qarshisida deb tasavvur qilayotgan edi. Risolaning “Handasa” qismini u bir haftada yozib tugatdi, so‘ng murakkabroq bo‘limlarni qanday qilib o‘ta sodda tarzda tushuntirish ustida o‘ylay boshladi. Men unga “Saydana”ni va ““Javohirlar kitobi”ni doimo eslatib turdim, biroq u so‘zlarimga parvo ham qilmadi. – Men bir vaqtning o‘zida bir nechta asar ustida ishlay olishimni unutdingmi? – deb so‘radi bir kuni. – Lekin,hozir fikru xayolim bolalarga yetkazib beriladigan bilimlar bilan band. Boshqa asarlarni eslatishingga hojat yo‘q, ular har doim xayolimda. Xudo haqqi, bunday so‘zlaring bilan menga xalaqit berma. – Qanday buyuk imkoniyatlar qo‘ldan chiqib ketmoqda, –dedi. – Yer yuzining men tuzgan xaritasiga qarasang, misol uchun, Faxruddavla o‘z jonini fido qilgan hudud igna uchiday ekanini

ko‘rasan. Vaholanki, Faxruddavlaning qiymati o‘sha mulklardan chandon ustun edi. Balki, bir mo‘minning badali butun dunyodan ustun bo‘lsa, ajabmas. Nega shunday ekanini mulohaza qilganmisan? Abu Rayhon bir qo‘lini ko‘zi ustiga soyabon qilib, quyosh botishiga ma’yus qarab, dedi: – Koshki bir mo‘jizaviy usturlob bo‘lsa-yu, kelajakni o‘lchay olsaydim! Xalq orasidan yangi hikmat egalari yetishib chiqqanini, men yetolmagan kashflarga yo‘l ochganini va yer yuzi jannatday gullab-yashnaganini ko‘rsaydim! Uning bu so‘zlaridan xavotirga tushib, sababini so‘ragan edim, javob qildi: – Oltmish bir yoshga kirganimda, bir kechasi shunday tush ko‘rdim. Qandaydir bir makonda yangi oy chiqishinikuzatayotgan emishman. Go‘yo uning chiqish joyini izlarmishman-u, ayni paytning o‘zida botish joyi haqida ham o‘ylar, uni ko‘rolmasligimdan afsuslanar ham emishman. Shunda bir ovoz menga “Uni tinch qo‘y. Sen uning bir yuz yetmish marta o‘g‘lidirsan”, dedi. Uyg‘ongach,darhol bu muddatni, ya’ni bir yuz yetmish oyni quyosh yiliga o‘girdim, hosila o‘n to‘rt yilu ikki oy chiqdi. – Afsus, umrim o‘tdi, bajargan ishlarim meni xursandqilmadi. Ey Abu Fazl! Men senga aytgan muddatning o‘n ikki yili o‘tdi va mangulik safariga bor-yo‘g‘i ikkiyil qoldi. *** G‘azniga qaytganimizda Amir Mas’ud Nisoda saljuqiylarni yenggani haqida xabar keldi. G‘azni ahlibundan shodlanib, ko‘cha- ko‘yda g‘alabani bayram qildi. Yuksak martabali a’yonlar, kibor kishilar Abu Rayhonni shu ezgu voqea sababli tuzalgan ziyofatlarga chorlashdi. Biroq Beruniy barchasiga rad javobini berdi va “Xudo haqqi, bular mening shusiz ham oz qolganumrimni zoe qilmasalar edi”, dedi. Oradan bir oy o‘tgach, u mening qo‘limga al-Hasanningqizi uchun yozilgan risolani tutqazdi. Risola “Kitob- at-tafhim lil-avail sina’a at-tanjim”, ya’ni “Nujum ilmidan boshlang‘ich ma’lumotlar

beruvchi kitob” deb nomlangan ekan. Uni o‘qib chiqqach, men juda hayratlanib,unga: “Bundan iloji boricha ko‘p nusxa olib, barcha maktablarga tarqatish zarur”, deb aytdim. So‘zlarimni isbotlash uchun u asardan bir qancha misol keltiraman. Asar shunday boshlangan edi: “Men, al-Beruniy, aytdim: falakning tuzilishini, samoning, yerning va ular orasidagi narsalarning shaklini takror yordamida o‘rganish ilmi nujum uchun juda foydalidir, chunki o‘quvchi shu tarzda tajriba orttiradi va ushbu san’at kishilari qo‘llaydigan yangi so‘zlarni oson fahmlashga va mazmunini anglashga ko‘nikib boradi. Ushbu san’atning turli sabablariva isbotlarini o‘rganib, yana ularga qaytar ekan, buni yoki boshqalarni o‘rganishdan toliqqan ong bilan emas, tiniq aql bilan yondoshadi. Shu sababli, men ushbu eslatmani Xorazm farzandi, al- Hasanning qizi Rayhona uchun, uning iltimosiga ko‘ra, tushunish oson va yengil bo‘lishi maqsadida, savol- javob tarzida tuzdim. Ushbu eslatmani handasadan boshlab, so‘ng aljabr va sanoqlarga, so‘ng koinotning tuzilishi va yulduzlar ilmiga o‘tdim, chunki shu to‘rt bilimni mukammal o‘rgana olgan kishigina munajjim martabasiga loyiq bo‘la oladi. Alloh haq yo‘lida bizlarga rahm qilsin!” Risolaning birinchi qismi “Handasa” bo‘lib, unda ushbular bitilibdi: “Handasa nima? U – vujudga, ya’ni mavjud har qanday narsaga oid bo‘lgan shakl va shamoyillarning bir-biriga nisbatan sanog‘i va hajmi haqidagi fandir. U sonlar haqidagi fanni xususiydan umumiyga aylantiradi va nujum ilmini taxmin va farazlardan haqiqatga o‘tkazadi. Vujud nima? U – sezgi a’zolari (teginish va ko‘rish) bilan bilinadigan va o‘z holicha mavjud bo‘lgan barcha narsadir.U o‘zining o‘rnida turadi, makonda hajmiga munosib yerni to‘ldiradi va bu o‘rinni boshqa biron narsa egallabolishiga to‘sqinlik qiladi...” Shu tariqa, borliqni o‘lchash, olti taraf, sath, chiziq, nuqta, tekislik, burchak, doira va shunga o‘xshash handasaviy

tushunchalarning barchasiga va ularni hisoblash usullariga ta’rif berib, so‘ng aljabrva almuqobala, falakiyot, jo‘g‘rofiya, tarix, samo yoritqichlari harakatini o‘lchash uchun ishlatiladigan asbob-uskunalar hamda ilmi nujum qoidalarini sharhlab o‘tibdi. Azbaroyi xudo, asarni o‘qiganim sayino‘zimni maktab hujrasida, donishmand bir mudarris qoshida saboq olayotganday his qilardim. Men risolani tonggacha o‘qib chiqdim-da, sahar chog‘iu yoqtiradigan sut, qaymoq, non va qand olib, huzuriga qaytib borib, dedim: – Bu yozuvlarni ko‘zimga surtsam arziydi. Vollohki, ajoyib bir dars kitobi bo‘libdi! Mana bularni esa, zavqim va hayratim oshganidan, tuhfa uchun olib keldim! – dedim. Abu Rayhon maqtovimga ro‘yxushlik bermay, nonushta qilayotib, so‘radi: – Sen Xorazmda “bichak” degan yegulik borligini bilasanmi? Bunday yegulikni eshitmaganimni aytdim. – Xamir ichiga et yoki boshqa narsa solib, tandirda pishiriladi, – dedi u. – Mening onam sho‘rlik et topa olmagani uchun, dala-dashtda o‘sgan o‘t-o‘lanlardan yesa bo‘ladiganlarini terib kelib, bichak pishirib og‘zimga tutar edi. Lang‘illagan tandir, qizarib pishgan bichaklar, onamning dag‘al qo‘li va quyoshday chehrasi haligacha ko‘z o‘ngimda. O‘zim kichik yoshda bo‘lganim uchun xayolimda onam baland bo‘yli, barvasta ko‘rinishda qolgan. Bugun tush ko‘rdimmi yoki xayol qildimmi, bilolmadim, biroq Qiyotda emishman-u, onaizorim yenglik ustiga chetlari kuyib- qoraygan ikkita bichakni qo‘yib, “Kelaqol, bolajonim, shuni issig‘ida yeb olaqol”,der emish. – Uni Alloh rahmat qilsin! – dedim. – Ey Abu Fazl! Bizlar o‘tmishni olis yoki tarix deb darajalarga bo‘lamiz. Lekin menga shunday tuyuladiki, unday tarix yo‘q. Hayot pardasining ortiga o‘tsang, vaqt ham yo‘q va barcha o‘tmish voqealarini bir yerda ko‘rasan! Buning hikmati shuki, parda ortiga o‘tganingdan so‘ng, har qanday voqeaga

shohid bo‘la olasan, istagan kishing bilan yuzlashib, istagan narsangni so‘ray olasan. Yana nimalarni o‘ylagani menga qorong‘u edi. Onaizorini sog‘indi, deb taxmin qildim, chunki kishilar keksaya boshlaganlarida, yo‘qotgan kishilarining qadr- qimmatini tobora teran anglay boshlaydilar. AbuRayhon bir muddat jim qoldi, so‘ng ko‘zidan yoshi duv oqib, taassuf bilan: Ey Abu Fazl! Duo qil, bizlarni va ota-onamizni Parvardigor afv etsin, gunohlarimizni kechirib, ayblarimizni berkitsin! – dedi. ***